16.10.2009
Wykład I: Anatomia rozwojowa szkieletu osiowego.
Układ narządów ruchu rozwija się z mezodermy, która osiąga swój intensywny rozwój
pomiędzy 20. i 30. Dniem okresu zarodkowego i tworzy struktury uwypuklające się na
powierzchni zewnętrznej zarodka, które nazywamy somitami. W obrębie mezodermy
wyróżniamy:
-ð mezodermÄ™ osiowÄ… (przyosiowÄ…), grupujÄ…cÄ… siÄ™ w pobliżu cewy nerwowej i struny
grzbietowej;
-ð mezodermÄ™ poÅ›redniÄ…;
-ð mezodermÄ™ bocznÄ…, która dzieli siÄ™ na:
·ð mezodermÄ™ Å›ciennÄ… (somatycznÄ…)  somatopleura;
·ð mezodermÄ™ trzewnÄ…  splanchnopleura.
Somity ulegają podziałowi na sklerotomy, z których rozwija się kręgosłup i część podstawy
czaszki oraz dermatomiotomy, z których rozwijają się mięśnie osiowe i skóra właściwa.
W 5. tygodniu (32. dniu) rozwoju sklerotomy ulegają podziałowi na górną część 
luz
nokomórkową i dolną  gęstokomórkową. Równocześnie wokół struny grzbietowej tworzy
się pochewka około strunowa, w której można rozróżnić również dwie strefy 
luz
nokomórkową i gęstokomórkową. W wyniku przegrupowania tych 2 stref sklerotomów
wokół struny grzbietowej i na brzusznej powierzchni cewy nerwowej, tworzą się zawiązki
kręgów jako tzw. centra. Zawiązki te powstają z pochewki okołostrunowej i głównie luz
no
komórkowej strefy sklerotomów. Z części gęsto komórkowej sklerotomów powstają łuki
kręgów oraz krążki międzykręgowe.
W 6. tygodniu rozwoju zarodkowego następuje chrzęstnienie kręgosłupa i, począwszy od 8.
tygodnia, zaczynają tworzyć się pierwotne punkty kostnienia, które rozwijają się w okresie od
8. do 14-15. tygodnia. Trzy pierwotne punkty kostnienia (jeden w obrębie trzonu i dwa w
łukach) istnieją aż do okresu pokwitania, kiedy zaczynają się tworzyć wtórne punkty
kostnienia  po jednym na wierzchołkach wyrostków poprzecznych i kolczystego oraz na
powierzchni górnej i dolnej trzonów kręgów (płytki nasadowe).
Pierwotne krzywizny kręgosłupa (wygięcia do tyłu) kształtują się wcześnie w rozwoju
wewnątrzmacicznym. Wtórne krzywizny utrwalają się w rozwoju postnatalnym, jednakże
zaznaczają się one w okresie rozwoju płodowego. A
uki kręgów ulegają zamknięciu w 9. i 10.
tygodniu.
Brak zrośnięcia łuków kręgów to rozszczep kręgosłupa. Może być przykryty powięzią i skórą
 rozszczep zamknięty (spina bifida occulta) lub może być w tym miejscu ubytek skóry 
rozszczep otwarty (spina bifida aperta). Przez ten niezrośnięty łuk kręgu mogą tworzyć się
przepukliny oponowe (meningocele) lub przepukliny oponowe i rdzenia (meningomyelocele).
Do zaburzeń rozwojowych zaliczamy rozszczepy kręgów w płaszczyz
nie strzałkowej lub
1
czołowej  półkręgi (hemivertebrae) oraz zrośnięcia kręgów, główni w odcinku szyjnym,
lędz
wiowym i krzyżowym:
-ð lumbaryzacja  obecność 6 krÄ™gów lÄ™dz
wiowych i 4 krzyżowych;
-ð sakralizacja  obecność 4 krÄ™gów lÄ™dz
wiowych i 6 krzyżowych.
Żebra (costae) rozwijają się z części gęsto komórkowej sklerotomów i w 7. tygodniu
następuje rozwój w nich punktów chrzęstnych, a do końca 12. tygodnia pojawiają się punkty
kostnienia w pobliżu kąta żebra. Do zaburzeń rozwojowych żeber zaliczamy zrośnięcia żeber
oraz żebra dodatkowe, które najczęściej występują w odcinku lędz
wiowym, natomiast
najbardziej niebezpieczne są żebra dodatkowe w odcinku szyjnym.
Mostek rozwija się w części przedniej z mezodermy ściennej (somatopleura) w postaci dwóch
płytek, które ulegają chrzęstnieniu i łączą się na początku 7. tygodnia i następnie po
urodzeniu pojawiajÄ… siÄ™ w nich punkty kostnienia.
Kości czaszki kostnieją na podłożu chrzęstnym (podstawa czaszki) oraz na podłożu
łącznotkankowym (sklepienie czaszki oraz kości twarzoczaszki). Kości twarzoczaszki
rozwijają się z łuków gardłowych, które występują w 4. i 5. tygodniu. Jest ich sześć (piąty jest
szczątkowy), każdy z nich składa się z rdzenia mezenchymalnego i zawiera tętnicę łuku oraz
nerw. Poszczególne łuki gardłowe połączone są błonami gardłowymi. Zagłębienia na
powierzchni zewnętrznej między łukami to bruzdy gardłowe, a zagłębienia na powierzchni
wewnętrznej między łukami to kieszonki gardłowe.
30.10.2009
Wykład II: Wstęp do nerwów czaszkowych. Nerwy węchowe.
Pod względem klinicznym mózgowie (encephalon) dzielimy na mózg, móżdżek i pień
mózgowia. Mózg obejmuje kresomózgowie oraz międzymózgowie. W skład pnia mózgowia
wchodzi śródmózgowie, most i rdzeń przedłużony. Wyróżniamy 12 par nerwów
czaszkowych: węchowy (I), wzrokowy (II), okoruchowy (III), bloczkowy (IV), trójdzielny
(V), odwodzący (VI), twarzowy (VII), przedsionkowo  ślimakowy (VIII), językowo 
gardłowy (IX), błędny (X), dodatkowy (XI) i podjęzykowy (XII).
Poszczególne nerwy czaszkowe związane są z częściami mózgowia. Nerwy I i II związane są
z mózgiem (I z kresomózgowiem, II z międzymózgowiem), pozostałe nerwy czaszkowe są
związane z pniem mózgowia:
-ð nerwy III-IV sÄ… zwiÄ…zane ze Å›ródmózgowiem;
-ð nerwy V-VIII sÄ… zwiÄ…zane z mostem;
-ð nerwy IX, X i XII sÄ… zwiÄ…zane z rdzeniem przedÅ‚użonym
-ð nerw XI jest zwiÄ…zany z rdzeniem krÄ™gowym.
2
Włókna czuciowe rozpoczynają się zawsze w zwoju (na obwodzie), a włókna ruchowe
rozpoczynają się w jądrze ruchowym (w obrębie centralnego układu nerwowego).
Nerwy czaszkowe V, VII, VII, IX i X mają włókna czuciowe ze swoich własnych zwojów:
-ð nerw V  zwój trójdzielny
-ð nerw VII  zwój kolanka
-ð nerw VIII  zwój przedsionka i zwój Å›limaka
-ð nerw IX  zwój górny i dolny nerwu jÄ™zykowo  gardÅ‚owego
-ð nerw X  zwój górny i dolny nerwu bÅ‚Ä™dnego
Nerw XI ma włókna czuciowe ze zwojów rdzeniowych szyi.
Nerwy III, IV i VI unerwiają mięśnie oka i posiadają one włókna czuciowe z komórek w
przebiegu tych nerwów, które nie tworzą widocznego zwoju, oraz z jądra czuciowego
śródmózgowiowego nerwu trójdzielnego.
Nerw XII posiada włókna czuciowe ze zwoju dolnego nerwu X.
Cztery nerwy czaszkowe (III, VII, IX i X) posiadają włókna przywspółczulne, w związku z
tym mają swoje jądra przywspółczulne w pniu mózgowia.
Trzy nerwy czaszkowe (I, II i VIII) należą do grupy nerwów narządów zmysłów.
Z wyjątkiem nerwu bloczkowego wszystkie pozostałe nerwy czaszkowe ukazują się na
powierzchni podstawnej mózgowia. Nerw bloczkowy wychodzi na powierzchni grzbietowej
mózgowia, owija się wokół konarów mózgu i przebija się na powierzchni podstawnej.
Nerwy węchowe (I) (nervi olfactorii) utworzone są przez aksony komórek dwubiegunowych
okolicy węchowej jamy nosowej, , które zajmują górną część jamy nosowej od poziomu
małżowiny nosowej górnej i przyległej części przegrody nosa. Aksony te łączą się, tworząc
nitki węchowe, które przechodzą przez otwory w blaszce sitowej kości sitowej i kończą się w
opuszce węchowej. Cykl życiowy komórek dwubiegunowych wynosi 30-60 dni.
Uszkodzenie okolicy węchowej jamy nosowej (lub uszkodzenie nitek węchowych przy
złamaniu blaszki poziomej kości sitowej) powoduje brak odczucia węchu  anosmia. Przy
niektórych schorzeniach występuje nieprawidłowe odczuwanie węchu  dysosmia.
6.11.2009
Wykład III: Nerw wzrokowy. Nerw okoruchowy. Nerw bloczkowy. Nerw odwodzący.
Wstęp do nerwu błędnego.
Nerw wzrokowy (nervus opticus) stanowi trzeci neuron w drodze wzrokowej. Utworzony jest
przez aksony komórek zwojowych siatkówki, które przebijają ścianę gałki ocznej, następnie
przechodzą przez kanał wzrokowy (canalis opticus) razem z tętnicą oczną (arteria ophtalmica)
i dochodzi do skrzyżowania wzrokowego (chiasma opticum).
3
Trzy nerwy czaszkowe  okoruchowy, bloczkowy i odwodzący unerwiają mięśnie oka. Nerw
odwodzący unerwia mięsień prosty oka boczny, nerw bloczkowy unerwia mięsień skośny
górny, a nerw okoruchowy unerwia pozostałe mięśnie oka (mięsień prosty górny, prosty
przyśrodkowy, prosty dolny i skośny dolny). Wchodzą one do oczodołu przez szczelinę
oczodołową górną.
Nerw okoruchowy (nervus oculomotorius) rozpoczyna siÄ™ w jÄ…drze ruchowym i jÄ…drze
przywspółczulnym śródmózgowia. Jądro przywspółczulne to ośrodek z
reniczny (jÄ…dro
Westphala  Edingera). Włókna przywspółczulne przedzwojowe biegną w składzie jego pnia,
następnie jego gałęzi górnej i dochodzą do zwoju rzęskowego, który znajduje się w bocznej
części oczodołu, pomiędzy nerwem wzrokowym i mięśniem prostym bocznym. Włókna
pozazwojowe ze zwoju rzęskowego jako nerwy rzęskowe krótkie dochodzą do mięśnia
rzęskowego i mięśnia zwieracza z
renicy, który znajduje się w obrębie tęczówki.
Włókna przywspółczulne nerwu okoruchowego stanowią drogę odśrodkową odruchu z
renicy
na światło. Drogę dośrodkową tego odruchu stanowi nerw wzrokowy i pasma wzrokowe.
Odruch ten jest odruchem konsensualnym, polegającym na zwężeniu z
renicy pod wpływem
światła (pobudzenie jednego oka zwęża z
renicÄ™ obu oczu).
Uszkodzenie włókien nerwu okoruchowego upośledza ruchy gałki ocznej ku górze, ku dołowi
i przyśrodkowo, powodując zez rozbieżny (strabismus divergens).
Nerw bloczkowy rozpoczyna się w jądrze ruchowym w śródmózgowiu, wchodzi do oczodołu
przez szczelinę oczodołową górną i unerwia mięsień skośny górny. Uszkodzenie tego nerwu
upośledza ruch gałki ocznej ku dołowi i ku górze, powodując podwójne widzenie (diplopia).
Nerw odwodzący rozpoczyna się w jądrze ruchowym w moście, wchodzi do oczodołu
szczeliną oczodołową górną i unerwia mięsień prosty boczny. Uszkodzenie tego nerwu
powoduje przemieszczenie gałki ocznej przyśrodkowo  zez zbieżny (strabismus
convergens).
Nerw trójdzielny (nervus trigeminus) posiada włókna czuciowe i ruchowe. Włókna czuciowe
rozpoczynają się w zwoju trójdzielnym (troistym), który znajduje się na powierzchni górnej
przyśrodkowej części skalistej kości skroniowej. Składa się z komórek
pseudojednobiegunowych, których dendryty przebiegają na obwód, tworząc trzy nerwy:
-ð nerw oczny (V1) (nervus ophtalmicus), który wchodzi do oczodoÅ‚u przez szczelinÄ™
oczodołową górną;
-ð nerw szczÄ™kowy (V2) (nervus maxillaris), który wchodzi przez otwór okrÄ…gÅ‚y do doÅ‚u
skrzydłowo  podniebiennego;
-ð nerw żuchwowy (V3) (nervus mandibularis), który przechodzi przez otwór owalny do
dołu podskroniowego.
Aksony komórek zwoju trójdzielnego tworzą jego część większą (portio major) i wchodzą do
pnia mózgowia do jąder czuciowych nerwu trójdzielnego w moście i rdzeniu przedłużonym.
Włókna ruchowe nerwu trójdzielnego rozpoczynają się w jądrze ruchowym w moście i jako
część mniejsza (portio minor) wchodzą do nerwu żuchwowego.
4
Nerw trójdzielny unerwia skórę czoła, okolicy skroniowej głowy oraz twarzy, błonę śluzową
jamy nosowej i jamy ustnej.
13.11.2009
Wykład IV: Nerw oczny, szczękowy i żuchwowy. Nerw twarzowy. Krwotoki
wewnÄ…trzczaszkowe.
Nerw oczny (nervus ophtalmicus) przechodzi przez szczelinę oczodołową górną i w oczodole
dzieli się na trzy gałęzie:
-ð przyÅ›rodkowo  nerw nosowo  rzÄ™skowy;
-ð poÅ›rodku  nerw czoÅ‚owy, którego duża gaÅ‚Ä…z
 nerw nadoczodołowy wychodzi przez
wcięcie nadoczodołowe i unerwia skórę czoła;
-ð bocznie  nerw Å‚zowy.
Nerw szczękowy (nervus maxillaris) wchodzi przez otwór okrągły do dołu skrzydłowo 
podniebiennego i oddaje nerwy podniebienne, nerw podoczodołowy (którzy wchodzi do
oczodołu przez szczelinę oczodołową dolną i biegnie w bruz
dzie podoczodołowej, kanale
podoczodołowym i wychodzi przez otwór podoczodołowy i oddaje nerwy zębodołowe górne)
i nerw jarzmowy.
Nerw żuchwowy (nervus mandibularis) wchodzi przez otwór owalny do dołu
podskroniowego. W nim oddaje:
-ð nerwy do mięśni żucia (miÄ™sieÅ„ skroniowy, skrzydÅ‚owy przyÅ›rodkowy, skrzydÅ‚owy
boczny, żwacz);
-ð nerw policzkowy;
-ð nerw uszno  skroniowy;
-ð nerw jÄ™zykowy;
-ð nerw zÄ™bodoÅ‚owy dolny, który wchodzi do kanaÅ‚u żuchwy, oddaje gaÅ‚Ä™zie zÄ™bowe i
dziąsłowe i wychodzi przez otwór bródkowy jako nerw bródkowy. Przed wejściem do
kanału żuchwy nerw zębodołowy dolny oddaje nerw żuchwowo  gnykowy, który
unerwia mięsień żuchwowo  gnykowy i brzusiec przedni mięśnia dwubrzuścowego.
Uszkodzenie włókien czuciowych nerwu trójdzielnego powoduje zaburzenia czucia w obrębie
jego gałęzi. Uszkodzenie włókien ruchowych powoduje przemieszczenie żuchwy w stronę
uszkodzenia (porażenie mięśni żucia, głównie mięśnia skrzydłowego bocznego).
Od poszczególnych gałęzi nerwu trójdzielnego odchodzą gałęzie do opony twardej:
-ð od V1  nerw namiotu (nervus tentorii), który unerwia namiot móżdżku;
-ð od V2  gaÅ‚Ä…z
oponowa unerwiajÄ…ca oponÄ™ twardÄ… w przednim dole czaszki;
5
-ð od V3  w dole podskroniowym  nerw kolcowy, który wraca przez otwór kolcowy
razem z tętnicą oponową środkową do jamy czaszki i unerwia oponę twardą w
środkowym dole czaszki.
Nerw twarzowy (nervus facialis) posiada włókna ruchowe, czuciowe i przywspółczulne.
Ruchowe rozpoczynają się w jądrze ruchowym nerwy twarzowego w moście i unerwiają
mięśnie wyrazowe twarzy, mięsień szeroki szyi, mięsień rylcowo  gnykowy, brzusiec tylny
mięśnia dwubrzuścowego i mięsień strzemiączkowy. Włókna czuciowe, głównie smakowe,
rozpoczynajÄ… siÄ™ w zwoju kolanka w kanale nerwu twarzowego, w miejscu jego kolanka.
Unerwiają smakowo 2/3 przedniej powierzchni języka i dochodzą do języka poprzez strunę
bębenkową i nerw językowy. Włókna przywspółczulne rozpoczynają się w jądrze
przywspółczulnym w moście (jądro ślinowe górne) i prowadzone są jako włókna
przedzwojowe do zwoju skrzydłowo  podniebiennego i zwoju podżuchwowego.
Nerw twarzowy po wyjściu z mózgowia wchodzi przez otwór i przewód słuchowy
wewnętrzny do kanału nerwu twarzowego. W nim przebiega najpierw poziomo, następnie
pionowo, wychodzi z jamy czaszki przez otwór rylcowo  sutkowy. W kanale nerwu
twarzowego odchodzi nerw skalisty większy oraz struna bębenkowa, która przebiega w jamie
bębenkowej i łączy się z nerwem językowym. Po wyjściu z otworu rylcowo  sutkowego
gałęzie te wchodzą do ślinianki przyusznej, tworząc splot przyuszniczy, z którego wychodzą
liczne odgałęzienia (skroniowe, jarzmowe, policzkowe, gałęzie brzeżne żuchwy i gałęzie
szyjne). Unerwiają grupy mięśni wyrazowych twarzy.
Uszkodzenie nerwu twarzowego wywołuje zaburzenia smaku (ageusia, dysgeusia), a
uszkodzenie włókien ruchowych powoduje porażenie mięśni wyrazowych twarzy.
W zależności od uszkodzenia naczyń krwionośnych, wyróżniamy:
-ð krwiaki nadoponowe  kiedy uszkodzone sÄ… naczynia oponowe;
-ð krwiaki podoponowe  pomiÄ™dzy blaszkami opony twardej  uszkodzone sÄ… Å›ciany
zatok lub końcowe odcinki żył do nich uchodzących;
-ð krwiaki podpajÄ™czynówkowe  uszkodzone sÄ… tÄ™tnice mózgowe w przestrzeni
podpajęczynówkowej;
-ð krwiaki Å›ródmózgowe  uszkodzone sÄ… naczynia wewnÄ…trzmózgowe.
20.11.2009
Wykład V: Nerw językowo  gardłowy. Nerw błędny. Nerw dodatkowy. Nerw
podjęzykowy. Zwoje przywspółczulne w obrębie głowy.
Nerw językowo  gardłowy (nervus glossopharyngeus) posiada włókna ruchowe z jądra
dwuznacznego (nucleus ambiguus), włókna przywspółczulne z jądra ślinowego dolnego
(nucleus salivatorius inferior) i włókna czuciowe i czuciowe smakowe rozpoczynające się w
zwoju górnym i dolnym nerwu IX.
6
Wychodzi z jamy czaszki przez otwór szyjny (foramen jugulare), wchodzi do przestrzeni
przygardłowej i przebiega na mięśniu rylcowo  gardłowym, który unerwia. Oddaje nerw
bębenkowy, następnie gałąz
językową, gałęzie gardłowe oraz nerw zatoki tętnicy szyjnej.
Nerw bębenkowy prowadzi przede wszystkim włókna przywspółczulne przedzwojowe do
zwoju usznego. Wchodzi on do jamy bębenkowej przez otwór dolny kanalika bębenkowego,
następnie tworzy splot bębenkowy wspólnie z włóknami współczulnymi. Z tego splotu
wychodzi nerw skalisty mniejszy, który wychodzi z jamy bębenkowej przez otwór nerwu
skalistego mniejszego, przez bruzdÄ™ nerwu skalistego mniejszego do zwoju usznego.
Nerw zatoki tętnicy szyjnej prowadzi wrażenia z baroreceptorów ściany zatoki oraz z
chemoreceptorów kłębka szyjnego w rozdwojeniu tętnicy szyjnej.
Uszkodzenie nerwu IX prowadzą do zaburzeń połykania (dysphagia) oraz zaburzenia czucia
ogólnego i czucia smaku w 1/3 tylnej części języka.
Nerw błędny (nervus vagus) posiada włókna ruchowe (z jądra dwuznacznego), włókna
przywspółczulne (z jądra grzbietowego nerwu błędnego) oraz włókna czuciowe (ze zwoju
górnego i dolnego nerwu błędnego).
Włókna ruchowe unerwiają razem z nerwem językowo  gardłowym mięśnie gardła i krtani.
Włókna czuciowe smakowe unerwiają brodawki smakowe języka, nagłośni i górnej części
gardła. Włókna czuciowe unerwiają krtań, tchawicę, oskrzela oraz większość trzewi jamy
brzusznej. Włókna przywspółczulne unerwiają szyję, klatkę piersiową i większość jamy
brzusznej.
Nerw błędny wychodzi z czaszki przez otwór szyjny i posiada cztery części. W części
głowowej oddaje gałąz
oponową i uszną, unerwiającą skórę przewodu słuchowego
zewnętrznego. W przestrzeni przygardłowej tworzy pęczek naczyniowo  nerwowy i
przebiega z tętnicą szyjną wspólną i żyłą szyjną wewnętrzną. Oddaje nerw krtaniowy górny,
który dzieli się na gałąz
zewnętrzną (unerwiającą mięsień pierścienno  tarczowy) oraz gałąz

wewnętrzną (unerwiającą błonę śluzową części górnej i środkowej krtani). Na szyi oddaje też
gałęzie sercowe do splotów klatki piersiowej. Po stronie prawej krzyżuje tętnicę
podobojczykową prawą, a po lewej łuk aorty i oddaje nerwy krtaniowe wsteczne, które
przebiegają ku górze między tchawicą i przełykiem i kończą się jako nerwy krtaniowe dolne
unerwiające mięśnie krtani i błonę śluzową dolnej części krtani. W klatce piersiowej nerwy
błędne krzyżują od tyłu korzeń płuc, oddają gałęzie sercowe i płucne i przebiegają wzdłuż
przełyku  prawy nieco ku tyłowi, lewy ku przodowi. Wzdłuż przełyku tworzą splot
przełykowy, z którego wychodzą pnie błędne  przedni i tylny. Wchodzą one do jamy
brzusznej razem z przełykiem przez rozwór przełykowy w przeponie. Pień błędny przedni
rozgałęzia się na przedniej powierzchni żołądka i oddaje gałęzie do wątroby, a tylny wchodzi
do splotu trzewnego.
Uszkodzenia nerwu błędnego  zaburzenia połykania (dysphagia), brak wydawania głosu
(aphonia/dysphonia) lub zaburzenia mowy (dysartria).
Nerw dodatkowy (nervus accessorius) posiada włókna ruchowe z rogów przednich rdzenia
kręgowego z neuromerów C1-C6, włókna czuciowe posiada ze zwojów rdzeniowych
szyjnych.
7
Wchodzi do czaszki przez otwór wielki i łączy się z tzw. korzeniem czaszkowym
rozpoczynającym się w jądrze dwuznacznym. Wychodzi z jamy czaszki przez otwór szyjny.
Korzeń wewnątrzczaszkowy oddziela się od niego jako gałąz
wewnętrzna i łączy się z
nerwem błędnym. Korzeń zewnętrzny unerwia mięsień mostkowo  obojczykowo  sutkowy
oraz mięsień czworoboczny.
Uszkodzenie  upośledzenie unoszenia barków oraz zginanie głowy w stronę uszkodzoną i
obrót w stronę przeciwną.
Nerw podjęzykowy (nervus hypoglossus) unerwia mięśnie zewnętrzne języka oraz mięśnie
wewnętrzne języka. Wychodzi z czaszki przez kanał nerwu podjęzykowego, przebiega w
przestrzeni przygardłowej i trójkącie podżuchwowym. Rozgałęzia się w obrębie języka.
Uszkodzenie powoduje zbaczanie języka w stronę uszkodzoną (porażenie mięśnia bródkowo
 językowego).
W obrębie głowy obecne są cztery zwoje przywspółczulne:
-ð zwój bloczkowy  nerw III  unerwia miÄ™sieÅ„ rzÄ™skowy i zwieracz z
renicy;
-ð zwój podżuchwowy  nerw VII  unerwia dno jamy ustnej;
-ð zwój skrzydÅ‚owo  podniebienny  nerw VII  unerwia oczodół, jamÄ™ nosowÄ… i
podniebienie;
-ð zwój uszny  nerw IX  unerwia przedsionek jamy ustnej.
11.12.2009
Wykład VI: Narząd słuchu i równowagi
Ucho wewnętrzne  błędnik składa się z części kostnej i błoniastej. Jest wspólnym narządem
słuchu i równowagi. Błędnik kostny jest częścią piramidy kości skroniowej, która obudowuje
błędnik błoniasty, w którym znajdują się receptory słuchu i równowagi. Składa się z części
przedniej  ślimaka, części środkowej  przedsionka i części tylnej  kanałów półkolistych. W
obrębie ślimaka znajduje się część błędnika błoniastego  przewód ślimakowy. W
przedsionku znajdują się części błędnika błoniastego  łagiewka i woreczek. W kanałach
półkolistych są przewody półkoliste przedni, boczny i tylny. Części błędnika kostnego
oddzielone są od błoniastego przychłonką, której skład jonowy jest identyczny jak płynu
mózgowo  rdzeniowego. W obrębie struktur błędnika błoniastego jest śródchłonka, która ma
skład podobny do płynu wewnątrzkomórkowego.
Część środkowa błędnika kostnego  przedsionek jest między dnem przewodu słuchowego
wewnętrznego, z którym się zrasta, a jego ściana boczna ogranicza od przyśrodka jamę
bębenkową. W ścianie bocznej przedsionka są dwa otwory: u góry okienko owalne
(przedsionka), u dołu okienko okrągłe (ślimaka). Okienko owalne zamknięte jest podstawą
strzemiączka, a okienko ślimaka  błoną bębenkową wtórną. Do przednio  dolnej części dna
przewodu słuchowego wewnętrznego, poniżej pola nerwu twarzowego przyrasta stożek
kostny  wrzecionko, w którego podstawie są otwory kanalików prostych układające się
8
spiralnie i tworzące pasmo wężownicowate dziurkowane, przez które wychodzą aksony
komórek dwubiegunowych zwoju ślimaka, znajdującego się we wrzecionku. Wokół
wrzecionka nastÄ™puje 2 ¾ obrotów Å›limaka wzdÅ‚uż wystajÄ…cej blaszki spiralnej kostnej.
Wewnątrz ślimaka jest kanał ślimaka, który jest podzielony przez blaszkę spiralną kostną i jej
przedłużenie  blaszkę spiralną błoniastą i błonę przedsionkową na trzy przedziały:
-ð górny  schody przedsionka;
-ð dolny  schody bÄ™benka;
-ð boczny  przewód Å›limakowy (bÅ‚Ä™dnik bÅ‚oniasty) albo schody Å›rodkowe.
Schody bębenka i przedsionka wypełnione są przychłonką i połączone przy wierzchołku
ślimaka szparą ślimaka. Schody przedsionka są oddzielone od przedsionka podstawą
strzemiączka, a schody bębenka  błoną bębenkową wtórną. W przewodzie ślimakowym
wypełnionym śródchłonką, na blaszce podstawnej błoniastej jest narząd słuchu składający się
z komórek nerwowych (rzęsatych) oraz komórek podporowych. Komórki rzęsate pobudzane
przez ruch śródchłonki (mechanoreceptory) tworzą połączenia synaptyczne z dendrytami
komórek zwoju spiralnego ślimaka i wytwarzają potencjały mikrofoniczne. Całość komórek
rzęsatych w przewodzie ślimakowym tworzy narząd Cortiego.
Potencjały mikrofoniczne przenoszone są przez komórki zwoju spiralnego i nerw ślimakowy
do jąder ślimakowych (grzbietowego i brzusznego) w moście i następnie drogą słuchową do
ośrodków słuchowych kory w płacie skroniowym. Przewód ślimakowy oraz ślimak tworzą
tzw. błędnik słuchowy, natomiast przedsionek i kanały półkoliste oraz łagiewka, woreczek i
przewody półkoliste stanowią błędnik przedsionkowy związany z narządem równowagi.
Kanały półkoliste łączą się z przedsionkiem i ustawione są w trzech płaszczyznach:
-ð boczny tworzy kÄ…t okoÅ‚o 30°ð z pÅ‚aszczyznÄ… poziomÄ…;
-ð tylny (strzaÅ‚kowy) tworzy kÄ…t okoÅ‚o 70°ð z pÅ‚aszczyznÄ… strzaÅ‚kowÄ…;
-ð przedni (czoÅ‚owy) strony prawej ustawiony jest w pÅ‚aszczyz
nie równoległej do kanału
półkolistego tylnego strony lewej i odwrotnie.
W kanałach półkolistych są przewody półkoliste. Na jednym z końców kanały i przewody
półkoliste ulegają poszerzeniu, tworząc bańkę. Przewody półkoliste łączą się z łagiewką. W
obrębie woreczka i łagiewki (w przedsionku) są plamki woreczka i łagiewki, w których są
komórki rzęsate odbierające wrażenia równowagi statycznej (przyciąganie ziemskie i
przyspieszenie kątowe). W bańkach przewodów półkolistych są grzebienie bańkowe, na
których osadzone są komórki rzęsate odbierające tzw. równowagę dynamiczną. Do komórek
plamek woreczka i Å‚agiewki dochodzÄ… dendryty zwoju przedsionka znajdujÄ…cego siÄ™ na dnie
przewodu słuchowego wewnętrznego.
Błędnik błoniasty utworzony jest przez przewód ślimakowy, który łączy się z woreczkiem
poprzez przewód łączący. Woreczek łączy się z łagiewką poprzez przewód łagiewkowo 
woreczkowy, który przedłuża się w przewód śródchłonkowy zakończony woreczkiem
śródchłonki. A
agiewka łączy się z przewodami półkolistymi.
9
15.01.2010
Wykład VII: Rozwój układu krążenia.
Powstawanie pierwszych naczyń krwionośnych z wysepek krwiotwórczych to waskulogeneza
i proces ten odbywa się w obrębie pęcherzyka żółtkowego. Rozwój rozgałęzień od
pierwszych naczyń krwionośnych to angiogeneza. W pierwszych 2 tygodniach okresu
zarodkowego krwinki powstają pozazarodkowo w wysepkach krwiotwórczych. Od 3.
tygodnia proces hemopoezy odbywa się wewnątrzzarodkowo. Do 8. tygodnia ciałka krwi
tworzone są w okolicy przyszłych gonad i śródnercza. Od 8. tygodnia hemopoeza odbywa się
w obrębie wątroby, a od połowy okresu płodowego  w szpiku kostnym.
Serce rozwija się w przedniej części zarodka w obrębie płyty sercotwórczej, w której tworzą
się dwie jamy osierdziowe leżące grzbietowo w stosunku do sznurów sercowych, które
ulegają kanalizacji i tworzą cewy sercowe. W miarę zaginania się zarodka w płaszczyz
nie
poziomej, obydwie cewy sercowe zbliżają się do siebie i ulegają połączeniu w pojedynczą
cewę. Również połączeniu ulegają obydwie jamy osierdziowe będące częścią jamy ciała.
W rozwoju serca wyróżniamy fazę dwóch cew sercowych, następnie fazę sieci, w której
występują mostki łączące obydwie cewy, fazę pojedynczej cewy oraz stadium pętli, w czasie
której następuje stopniowe przemieszczenie poszczególnych jam serca. Serce rozpoczyna
czynność około 22-23. dnia, z tym że przepływ następuje poprzez poszczególne jamy serca i
nazywany jest przepływem seryjnym. W pojedynczej cewie sercowej, postępując od strony
tylnej do przedniej zarodka, wyróżniamy zatokę żylną (sinus venosus), przedsionek (atrium),
komorę (ventriculus), opuszkę serca (bulbus cordis) oraz stożek tętniczy (conus arteriosus).
Do pojedynczej cewy sercowej, do zatoki żylnej uchodzą trzy pary żył:
-ð żółtkowe, przebiegajÄ…ce z pÄ™cherzyka żółtkowego i przeksztaÅ‚cajÄ…ce siÄ™ w krążenie
wrotne (żyła wrotna, naczynia zatokowe wątroby) i żyły wątrobowe;
-ð żyÅ‚y pÄ™pkowe, które prowadzÄ… krew utlenowanÄ… z Å‚ożyska i przebiegajÄ… w pÄ™powinie.
W okresie 4. tygodnia zanika żyła pępkowa prawa, a lewa po urodzeniu przekształca
się w więzadło obłe wątroby;
-ð żyÅ‚y zasadnicze przednie i tylne, które Å‚Ä…czÄ… siÄ™ w żyÅ‚y zasadnicze wspólne i z których
rozwija się układ żylny wewnątrzzarodkowy.
Z przedniej części cewy sercowej, z opuszki serca, wychodzi stożek tętniczy, który ulega
poszerzeniu, tworząc worek aortowy, z którego wychodzą tętnice łuków gardłowych,
uchodzÄ…ce do aort grzbietowych. Dwie aorty grzbietowe, poczÄ…wszy od 5. tygodnia rozwoju,
łączą się w pojedynczą aortę, od której odchodzą tętnice segmentowe ścienne, segmentowe
trzewne oraz tętnice żółtkowe. Z tętnic segmentowych ściennych w części szyjnej tworzą się
tętnice kręgowe, w odcinku piersiowym  tętnice międzyżebrowe tylne i w części brzusznej 
tętnice lędz
wiowe. Tętnice segmentowe trzewne tworzą odgałęzienia ścienne parzyste aorty
(nadnerczowe, nerkowe, jądrowe/jajnikowe), natomiast tętnice żółtkowe przekształcają się w
odgałęzienia trzewne nieparzyste aorty brzusznej (tętnica krezkowa górna, dolna i pień
trzewny).
10
Istotne wydarzenia w rozwoju serca dokonują się w drugiej połowie 4. oraz w 5. tygodniu. Są
to:
-ð podziaÅ‚ wspólnego kanaÅ‚u przedsionkowo  komorowego;
-ð rozwój przegrody miÄ™dzyprzedsionkowej i miÄ™dzykomorowej;
-ð podziaÅ‚ stożka tÄ™tniczego;
-ð rozwój ukÅ‚adu przewodzÄ…cego serca;
-ð rozwój naczyÅ„ wieÅ„cowych.
Podział wspólnego kanału przedsionkowo  komorowego dokonuje się przez wzrost
poduszek wsierdziowych grzbietowej i brzusznej, które łącząc się dzielą kanał na dwie części.
Z poduszeczek tych rozwijają się również zastawki przedsionkowo  komorowe. Pomiędzy
przedsionkami tworzy się w 4. tygodniu przegroda pierwotna, która ulega dezintegracji i jej
dolna część tworzy zastawkę otworu owalnego, który rozwija się w przegrodzie wtórnej.
Otwór ten łączy przedsionki, a jego zastawka odchyla się do lewego przedsionka. Część
mięśniowa przegrody międzykomorowej tworzy się na początku 5. tygodnia i w 7. tygodniu
łączy się z częścią błoniastą, rozdzielając całkowicie komory. Przegroda stożka tętniczego
tworzy się na początku 5. tygodnia, również na początku 5. tygodnia rozwija się układ
przewodzący serca oraz jego części. Tętnice wieńcowe i żyły serca rozwijają się najpierw na
obwodzie i pod koniec 6. tygodnia Å‚Ä…czÄ… siÄ™ z odchodzÄ…cymi od aorty poczÄ…tkowymi
odcinkami tętnic.
Wszystkie powyższe wydarzenia rozwojowe prowadzą do zmiany krążenia seryjnego w
krążenie równoległe (dwustrumieniowe).
22.01.2010
Wykład VIII: Zaburzenia rozwojowe serca. Krążenie płodowe. Rozwój układu
oddechowego. Zaburzenia rozwojowe układu oddechowego.
Zaburzenia rozwojowe serca u ponad 80% przypadków warunkowane są genetycznie i
środowiskowo. Występują w częstości około 8-10/1000 urodzeń. Najczęstsze to ubytki w
części błoniastej przegrody międzykomorowej, następnie  przetrwały otwór owalny. U
noworodków urodzonych przedwcześnie  najczęściej przetrwały przewód tętniczy.
Zaburzenia rozwojowe dotyczą też przemieszczenia serca, najczęściej w prawo (dextrocardia)
i przemieszczenia dużych naczyń  łuku aorty i żyły głównej górnej.
Krążenie płodowe (circulatio fetalis) rozpoczyna się od 4. tygodnia i trwa do urodzenia. Różni
się od krążenia ostatecznego czterema głównymi cechami:
-ð mieszanie krwi utlenowanej i odtlenowanej;
-ð obecność dodatkowych przewodów: żylnego pomiÄ™dzy żyÅ‚Ä… pÄ™pkowÄ… a żyÅ‚Ä… głównÄ…
dolną oraz tętniczego, pomiędzy pniem płucnym a aortą;
-ð obecność otworu owalnego w przegrodzie miÄ™dzyprzedsionkowej. Zastawka tego
otworu odchyla siÄ™ w kierunku lewego przedsionka;
11
-ð zredukowane krążenie pÅ‚ucne.
Układ oddechowy rozwija się z endodermy jako uchyłek jelita przedniego na pograniczu
gardła i przełyku. Pod koniec 4. tygodnia rozwoju powstaje pączek płucny, który wzrasta ku
dołowi i jest zawiązkiem tchawicy, połączonym z przełykiem. W początku 5. tygodnia pączek
ten ulega podziałowi na zawiązki oskrzeli głównych i zostaje oddzielony od przełyku przez
przeponę tchawiczo  przełykową. Jeżeli jest ona niekompletna, powstają przetoki tchawiczo
 przełykowe. Pod koniec 5. tygodnia i na początku 6. tygodnia powstają zawiązki oskrzeli
płatowych. W połowie 6. tygodnia tworzą się oskrzela segmentowe. W 7. tygodniu rozwoju
widoczne są płytkie szczeliny międzypłatowe, a w 8. tygodniu tworzy się jama opłucnej. W
rozwoju płuc wyróżniamy cztery okresy:
-ð rzekomogruczoÅ‚owy  od 4. do 17. tygodnia;
-ð kanalikowy  od 17. do 25. tygodnia;
-ð woreczkowy  od 25. tygodnia do urodzenia;
-ð pÄ™cherzykowy  od 30. tygodnia rozwoju pÅ‚odowego do 8. roku życia.
W okresie pseudogruczołowym następuje podział drzewa oskrzelowego aż do oskrzelików
oddechowych (ok. 24 generacji). Również wtedy rozwijają się pneumocyty II typu. W okresie
kanalikowym towrzą się rozgałęzienia oskrzelików oddechowych, następuje bliski kontakt
między rozgałęzieniami i naczyniami krwionośnymi i na początku tego okresu (17-19.
tydzień) tworzy się bariera krew  powietrze, rozwijają się też pneumocyty I typu. W okresie
woreczkowym powstają przewodziki pęcherzykowe zakończone woreczkami, w których,
począwszy od 30. tygodnia, rozwijają się pęcherzyki płucne. Również wtedy pneumocyty II
typu wydzielają surfaktant, który zmniejsza napięcie pęcherzyków płucnych. W okresie
pęcherzykowym, pomiędzy 30. tygodniem a urodzeniem tworzy się około 1/3 część
pęcherzyków płucnych. Od 17-18 tygodnia ze względu na początek rozwoju bariery krew 
powietrze, można utrzymać płód przy życiu.
Zaburzenia rozwojowe układu oddechowego:
-ð przetoki tchawiczo  przeÅ‚ykowe;
-ð dodatkowe oskrzela. Najczęściej dodatkowym jest oskrzele odchodzÄ…ce w dolnej
części tchawicy do płuca prawego, tworzące płat żyły nieparzystej;
-ð wrodzone rozstrzenie oskrzeli (bronchiectases). TworzÄ… siÄ™ w wyniku zatrzymania
podziałów drzewa oskrzelowego na etapie oskrzeli zrazikowych lub końcowych;
-ð niedorozwój oskrzeli lub pÅ‚uc;
-ð torbiele pÅ‚ucne;
-ð zespół bÅ‚on szklistych. Powstaje z braku wydzielania surfaktantu przez pneumocyty II
typu.
12
12.02.2010
Wykład IX: Unerwienie skóry brzucha. Miejsca zmniejszonej oporności. Budowa
makroskopowa układu pokarmowego.
PÅ‚aszczyzna przezodz
wiernikowa (planum transpyloricum)  na niÄ… rzutuje siÄ™:
-ð odz
wiernik (pylorus)  połączenie części odz
wiernikowej żołądka z górną częścią
dwunastnicy;
-ð zgiÄ™cie dwunastniczo  czcze (flexura duodenojejunalis);
-ð wnÄ™ki nerek;
-ð stożek rdzeniowy (conus medullaris).
Skóra brzucha oraz mięśnie ściany przedniej i bocznych brzucha unerwione są przez dolne
nerwy międzyżebrowe (Th7-Th11), nerw podżebrowy (Th12) i dwa górne nerwy ze splotu
lędz
wiowego: nerw biodrowo  podbrzuszny i nerw biodrowo  pachwinowy. Nerwy Th7-
Th12 są określane jako nerwy piersiowo  brzuszne.
Rozcięgna mięśni płaskich ściany przednio  bocznej brzucha, otwory w przeponie, pępek,
osłabienie kresy białej, kanał pachwinowy, kanał udowy i trójkąty w ścianie tylnej brzucha
stanowią miejsca zmniejszonej oporności (loci minoris resistentiae), które mogą być
miejscami dla przepuklin brzusznych. Najczęściej są to przepukliny pachwinowe, pępkowe
oraz przepukliny rozworu przełykowego przepony.
Układ pokarmowy składa się z przewodu pokarmowego, gruczołów przewodu pokarmowego
oraz otrzewnej. Przewód pokarmowy dzielimy na część nadprzeponową, do której należy
jama ustna, gardło, część szyjna i piersiowa przełyku, oraz na część podprzeponową, do której
należy część brzuszna przełyku, żołądek, jelito cienkie (dwunastnica, jelito czcze, jelito kręte)
i jelito grube (kątnica  jelito ślepe z wyrostkiem robaczkowym, okrężnica wstępująca,
poprzeczna, zstępująca, esowata i odbytnica).
Okrężnica wstępująca przechodzi w poprzeczną zgięciem prawym  wątrobowym, które
rzutuje się w linii pachowej środkowej na wysokości 8. żebra. Okrężnica poprzeczna
przechodzi w zstępującą zgięciem lewym  śledzionowym w linii pachowej środkowej na
wysokości 7. żebra. Okrężnica zstępująca przechodzi w esowatą na wysokości grzebienia
biodrowego, a okrężnica esowata przechodzi w odbytnicę na poziomie krążka
międzykręgowego między S2 i S3. Najdłuższe części jelita grubego to okrężnica poprzeczna i
esowata.
13
26.02.2010
Wykład X: Budowa ściany przewodu pokarmowego. Unaczynienie żylne układu
pokarmowego. Rozwój układu pokarmowego  część I.
W ścianie przewodu pokarmowego znajdują się sploty nerwowe należące do układu
nerwowego jelitowego (systema entericum). Pomiędzy błoną śluzową i podśluzową jest splot
podśluzowy (plexus submucosus), kontrolujący przepływ krwi w przewodzie pokarmowym
oraz czynność sekrecyjną. Pomiędzy warstwą podłużną i okrężną błony mięśniowej jest splot
śródmięśniowy kontrolujący czynność motoryczną przewodu pokarmowego. W obrębie
przewodu pokarmowego wyróżniamy trzy rodzaje ruchów:
-ð segmentowe (odcinkowe) sÅ‚użące mieszaniu pokarmu i polegajÄ…ce na jednoczesnym
skurczu ściany przewodu pokarmowego w dwóch miejscach;
-ð perystaltyczne (propulsywne) polegajÄ…ce na skurczu kolejnych odcinków Å›ciany
przewodu pokarmowego, odpowiedzialne za przesuwanie pokarmu;
-ð masowe, wystÄ™pujÄ…ce tylko w jelicie grubym, polegajÄ…ce na skurczu Å›ciany jelita
grubego na odcinku około 30 cm i zabezpieczające przesuwanie mas kałowych.
Krew żylną z przewodu pokarmowego zbiera żyła wrotna (vena portae)  z wyjątkiem
wątroby. Powstaje ona poza głową trzustki z połączenia żyły krezkowej górnej, krezkowej
dolnej i śledzionowej. Przebiega w więzadle wątrobowo  dwunastniczym, leżąc najbardziej
ku tyłowi, pomiędzy przewodem żółciowym wspólnym (po stronie prawej) oraz tętnicą
wątrobową właściwą (po stronie lewej). W przypadkach zmian patologicznych (marskość,
nowotwory), występuje utrudnienie przepływu krwi przez wątrobę i krew z żyły wrotnej
odpływa krążeniem obocznym poprzez połączenie z układem żyły głównej górnej i żyły
głównej dolnej. Do połączeń tych zaliczamy:
-ð poÅ‚Ä…czenia przeÅ‚ykowe poprzez żyÅ‚y żoÅ‚Ä…dka, żyÅ‚y przeÅ‚ykowe nieparzyste, do żyÅ‚y
głównej górnej (tu tworzą się żylaki przełyku);
-ð poÅ‚Ä…czenia lÄ™dz
wiowe pomiędzy żyłami lędz
wiowymi i dopływami żyły wrotnej;
-ð poÅ‚Ä…czenia odbytnicze miÄ™dzy żyÅ‚Ä… krezkowÄ… dolnÄ… poprzez żyÅ‚Ä™ odbytniczÄ… górnÄ… a
żyłami środkowymi i dolnymi, dopływami żyły biodrowej wewnętrznej;
-ð poÅ‚Ä…czenia okoÅ‚opÄ™pkowe  poÅ‚Ä…czenie żyÅ‚y wrotnej z żyÅ‚ami powierzchownymi
brzucha, głównie wokół pępka (głowa meduzy  caput medusae).
Nabłonek wyścielający przewód pokarmowy rozwija się z endodermy, z której powstają
również gruczoły przewodu pokarmowego. Pozostałe struktury ściany przewodu
pokarmowego  tkanka łączna błony śluzowej, błona mięśniowa i przydanka/otrzewna 
rozwijajÄ… siÄ™ z mezodermy trzewnej (splanchnopleura). W 3. tygodniu rozwoju powstaje jelito
pierwotne, które w dużej części utworzone jest przez włączenie pęcherzyka żółtkowego i
podzielone jest na jelito przednie, środkowe i tylne. Od przodu zamknięte jest błoną
policzkowo  gardłową, która ulega przerwaniu na przełomie 3. i 4. tygodnia, natomiast od
tyłu zamknięta jest błoną stekową, która ulega przerwaniu w 7. tygodniu.
14
Z jelita przedniego rozwijają się części przewodu pokarmowego do połowy części zstępującej
dwunastnicy: jama ustna, gardło (przy udziale łuków gardłowych), przełyk, żołądek, opuszka
dwunastnicy i połowa części zstępującej dwunastnicy, wątroba, trzustka i śledziona oraz drogi
oddechowe dolne: tchawica i oskrzela. Tętnicą unaczyniającą część układu pokarmowego w
jamie brzusznej, które rozwijają się z jelita przedniego, jest pień trzewny.
Z jelita środkowego rozwija się dolna połowa części zstępującej dwunastnicy i pozostałe
części jelita cienkiego oraz jelito grube, włącznie do 2/3 prawych okrężnicy poprzecznej.
Tętnicą unaczyniającą części jelita środkowego jest tętnica krezkowa górna.
Z jelita tylnego, które unaczynia tętnica krezkowa dolna, rozwija się 1/3 lewa okrężnicy
poprzecznej, okrężnica zstępująca, esowata i odbytnica, z wyjątkiem kanału odbytu.
Ubytki lub niedorozwój przegrody tchawiczo  przełykowej prowadzą do powstania przetok
tchawiczo  przełykowych (fistulae tracheooesophagicae), będące bardzo ciężką wadą
rozwojowÄ….
W okresie 4. tygodnia cewa pokarmowa rozciąga się przez całą długość ciała zarodka i jest
zawieszona poprzez krezkę grzbietową i brzuszną do przedniej i tylnej jamy ciała. Począwszy
od 5. tygodnia rozwoju cewa pokarmowa wzrasta szybciej na długość niż ciało zarodka.
Krezka grzbietowa i brzuszna uniemożliwiają wygięcia cewy ku bokowi i dlatego może się
ona fałdować tylko ku przodowi i tyłowi (płaszczyzna strzałkowa). Pod koniec 5. tygodnia
tworzy się mała pętla poniżej żołądka (pętla dwunastnicza) oraz duża pętla jelitowa.
5.03.2010
Wykład XI: Rozwój układu pokarmowego  część II. Zaburzenia rozwojowe układu
pokarmowego.
Na przełomie 5. i 6. tygodnia rozwoju tworzą się krzywizny żołądka i następuje obrót żołądka
w stronę prawą i uniesienie jego dolnej części ku górze. Równocześnie w krezce brzusznej
żołądka rozwija się wątroba, a w krezce brzusznej i grzbietowej dwunastnicy tworzą się
zawiązki trzustki. Obrót i uniesienie żołądka powoduje powstanie torby sieciowej. Pętla
jelitowa wnikająca do pępowiny wzrasta intensywnie na długość, a jej ramię górne wzrasta
znacznie szybciej od dolnego. Od połowy 6. tygodnia rozpoczyna się obrót pętli jelitowej
trzykrotnie w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Pierwszy obrót dokonuje się
w obrębie sznura pępowinowego. Następne dwa obroty dokonują się w obrębie jamy
brzusznej płodu i ukończone są do 11-12. tygodnia.
Po zakończeniu obrotów części przewodu pokarmowego oraz rozwoju dużych gruczołów,
część gruczołów przemieszcza się na ścianę tylną jamy brzusznej i tracą one swe położenie
wewnÄ…trzotrzewnowe.
Najbardziej dolna część jelita grubego (dolna część kanału odbytu) rozwija się z tylnej części
steku, która powstaje z podziału steku poprzez przegrodę moczowo  odbytniczą na część
15
przednią (zatokę moczowo  płciową) i część tylną (odbytnicę). Podział steku dokonuje się w
5. tygodniu. Przegroda moczowo  odbytnicza po połączeniu z błoną stekową dzieli tę błonę
na część przednią (błonę moczowo  płciową) i część tylną (błonę odbytową). Obydwie błony
ulegajÄ… przerwaniu w 7. tygodniu rozwoju.
Duże gruczoły układu pokarmowego  wątroba i trzustka rozwijają się w krezkach
dwunastnicy. W 5. tygodniu rozwoju wątroba i drogi żółciowe oraz część brzuszna trzustki
rozwijają się w krezce brzusznej, natomiast część główna trzustki rozwija się w krezce
grzbietowej dwunastnicy. Nieprawidłowe połączeni zawiązka brzusznego i grzbietowego
trzustki prowadzi do powstania trzustki obrączkowej (pancreas anularis), która może uciskać
część zstępującą dwunastnicy.
Zaburzenia rozwojowe układu pokarmowego.
W obrębie żołądka występuje zdwojenie oraz przerost mięśni odz
wiernika powodujÄ…cy
zwężenie (stenosis pylori), które objawia się wymiotami u noworodka. W 6. tygodniu
rozwoju następuje proliferacja komórek nabłonka prowadząca do zamknięcia światła
przewodu pokarmowego i proces rekanalizacji następuje od 7. tygodnia. Jeżeli procesy te są
zaburzone, mogą występować zwężenia w poszczególnych częściach przewodu
pokarmowego i względnie zaniki (atresia). Najbardziej podatną częścią na te wady jest
końcowa część jelita krętego i dwunastnica.
Niezupełne zrośnięcie przewodu jelitowo  żółtkowego prowadzi do utworzenia uchyłka
jelita krętego.
Brak rozwoju splotów śródściennych w jelicie grubym i w konsekwencji brak ruchów
masowych powoduje zaleganie treści w jelicie grubym i prowadzi do powstania olbrzymiej
okrężnicy wrodzonej  choroby Hirschprunga.
Brak wycofania wzrastającej pętli jelitowej do jamy brzusznej prowadzi do utworzenia
wrodzonej przepukliny pępkowej z równoczesnym ubytkiem ściany jamy brzusznej. Duży
ubytek ściany jamy brzusznej powoduje wysunięcie narządów na zewnątrz (gastroschisis).
Nieprawidłowy obrót jelit i rozwój narządów prowadzi do odwrotnego położenia trzewi (situs
inversus), które może być częściowe (jedynie w obrębie jamy brzusznej lub klatki piersiowej)
oraz całkowite (w obrębie zarówno klatki piersiowej, jak i jamy brzusznej).
Zaburzenia podziału steku, z którego rozwijają się części układu moczowego, płciowego i
pokarmowego, mogą prowadzić do tworzenia przetok między odbytnicą i pęcherzem oraz
cewką moczową u mężczyzn oraz między odbytnicą, pochwą i pęcherzem moczowym lub
cewkÄ… moczowÄ… u kobiet.
16
12.03.2010
Wykład XII: Rozwój i zaburzenia rozwojowe układu moczowego. Rozwój narządów
płciowych wewnętrznych  część I.
Układ moczowy rozwija się z mezodermy pośredniej znajdującej się między mezodermą
przyosiową i mezodermą boczną. Pierwszym etapem rozwoju układu moczowego jest
przednercze (pronephros), które u człowieka jest narządem szczątkowym, niefunkcjonalnym i
składa się z kilku litych kanalików w górnym odcinku szyjnym i dolnym  piersiowym,
łączących się we wspólny przewód. Przednercze rozwija się na początku 4. tygodnia. W
połowie 4. tygodnia rozwija się śródnercze (nerka pośrednia), które jest narządem
funkcjonalnym wydzielającym mocz od 6. do 11-12. tygodnia. Śródnercze rozciąga się od
górnego odcinka piersiowego do dolnego  lędz
wiowego i składa się z kanalików (nefronów
śródnercza) w liczbie 30-35, do których od strony przyśrodkowej wnikają tętnice segmentowe
śródnercza tworzące kłębuszki naczyniowe, a które w części bocznej uchodzą do wspólnego
przewodu śródnercza (przewodu Wolffa), który uchodzi do steku. Kanaliki śródnercza
zanikają w 12. tygodniu i u płci męskiej powstają z nich drogi wydalające nasienie: najądrze,
nasieniowód, pęcherzyk nasienny oraz przewód wytryskowy. Na początku 5. tygodnia
rozwija się nerka ostateczna, która rozpoczyna czynność począwszy od 8. tygodnia okresu
zarodkowego. Nerka ostateczna rozwija się z dwóch zawiązków. Części produkujące mocz 
nefrony rozwijają się z tkanki nerkotwórczej, która powstaje z połączonych nefrotomów
krzyżowych i lędz
wiowych. Części wydalające mocz powstają z pączka moczowodowego,
który jest uchyłkiem przewodu śródnercza przed jego ujściem do steku. Obydwa zawiązki
nerki ostatecznej wywierają wzajemnie na siebie wpływ indukujący. Pączek moczowodowy
pobudza tkankę nerkotwórczą do rozwoju części nefronów, a tkanka nerkotwórcza pobudza
pączek moczowodowy do tworzenia dróg wydalających mocz.
Zaburzenia rozwojowe nerek:
-ð brak zawiÄ…zka nerek (agenesis renis);
-ð wrodzona nerka torbielowata (ren cisticum congenitum), powstaje w wyniku braku
połączenia tworzących się dróg wydzielających i wydalających mocz;
-ð nieprawidÅ‚owe poÅ‚ożenie nerek (ectopia renis). Nerki w rozwoju wstÄ™pujÄ… z dolnej
części zarodka i obracają się wnęką ku przodowi. Przykładem jest nerka miedniczna
(ren pelvicum);
-ð nerka podkowiasta (ren unguliformis)  zroÅ›niÄ™cie dwóch dolnych koÅ„ców nerek;
-ð podwójne moczowody (duplicatio ureteris) i podwójne miedniczki (duplicatio pelvis);
-ð niedorozwój nerki (hypoplasia renis);
-ð nerka pÅ‚atowata (ren lobatum);
-ð dodatkowe tÄ™tnice nerkowe (arteriae renales accessoriae), z których najbardziej
niebezpieczne są tętnice dodatkowe do dolnego końca nerki, na których może
podwieszać się moczowód, w wyniku czego jest utrudniony odpływ moczu.
17
Pęcherze moczowy rozwija się z górnej części zatoki moczowo  płciowej powstałej z
przedniej części steku. Wśród zaburzeń rozwojowych pęcherza moczowego wyróżniamy:
-ð przetrwaÅ‚y moczownik;
-ð torbiele moczownika;
-ð nieprawidÅ‚owe ujÅ›cia moczowodów;
-ð przegroda pÄ™cherzowa częściowa lub caÅ‚kowita.
Cewka moczowa (urethra) rozwija się z dolnej części zatoki moczowo  płciowej. W 5.
tygodniu rozwoju zarodkowego w dolnej części zarodka, ku przodowi od błony stekowej
tworzy się guzek płciowy, który wzrasta na długość i tworzy wyrostek płciowy, z którego u
płci żeńskiej rozwija się łechtaczka, a u płci męskiej prącie. Do wyrostka płciowego wrasta
dolna część zatoki moczowo  płciowej, z której u płci żeńskiej tworzy się cewka moczowa,
przedsionek pochwy i dolna część pochwy, a u płci męskiej tworzy się cewka moczowa, z
wyjątkiem końcowej części w obrębie żołędzi. Cewka moczowa męska przebiega w ciele
gąbczastym prącia. Nieprawidłowe ujścia cewki moczowej prowadzą do spodziectwa
(hypospadiasis), kiedy cewka moczowa otwiera siÄ™ na dolnej powierzchni prÄ…cia, lub
wierzchniactwo (epispadiasis), kiedy ujście cewki moczowej jest na górnej powierzchni
prÄ…cia.
Narządy płciowe wewnętrzne rozwijają się z mezodermy. W ich rozwoju wyróżniamy
stadium niezróżnicowane (4 ½-6. tygodnia) oraz stadium zróżnicowane (od 7. tygodnia), w
którym histologicznie można rozróżnić jądra. W połowie 5. tygodnia na przyśrodkowej
powierzchni śródnerczy powstają grzebienie (fałdy) płciowe, do których materiał rozwojowy
pochodzi z mezodermy, nabłonka pokrywającego, wędrujących komórek z śródnerczy oraz
pierwotnych komórek płciowych (gonocytów), które wędrują z pęcherzyka żółtkowego
wzdłuż krezki jelita tylnego i osiedlają się w fałdach płciowych.
9.04.2010
Wykład XIII: Rozwój narządów płciowych  część II. Zaburzenia rozwojowe narządów
płciowych. Kończyna dolna  część I.
Proces różnicowania jąder i jajników u obu płci jest różny. U płci żeńskiej jest to proces
bierny. Różnicowanie jajników następuje pod koniec okresu zarodkowego, kiedy rozwija się
część korowa i część przednia. Różnicowanie jąder to proces czynny. Odbywa się pod
wpływem genu SRY w ramieniu krótkim chromosomu Y.
Pod koniec okresu zarodkowego pierwotne komórki płciowe żeńskie wchodzą w mejozę i
intensywnie proliferują. Pod koniec 12. tygodnia komórki te wchodzą w profazę I mejozy i
pozostają na tym etapie aż do okresu pokwitania. Liczba komórek płciowych żeńskich osiąga
maksimum w połowie okresu płodowego (około 20. tygodnia) i wynosi wtedy około 7
milionów. Do końca okresu płodowego liczba ta spada do około 2 milionów. W okresie
pokwitania wynosi około 200 w każdym jajniku.
18
Różnicowanie jąder następuje pod koniec okresu zarodkowego, kiedy rozwijają się komórki
podporowe (Sertoliego) oraz komórki śródmiąższowe (Leydiga). Komórki Sertoliego
pochodzą z nabłonka pokrywającego gonady, a komórki Leydiga rozwijają się z śródnercza.
Pod koniec 8. tygodnia tworzy się błona biaława jądra. Jądra zstępują wtedy w jamie
brzusznej do pierścienia pachwinowego wewnętrznego (podotrzewnowego).
Przewody wyprowadzające nasienie rozwijają się z przewodu śródnercza (Wolffa). Powstają
z niego najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne oraz przewody wytryskowe. U płci
żeńskiej przewody Wolffa zanikają. W 6. tygodniu okresu zarodkowego bocznie od
przewodów Wolffa rozwijajÄ… siÄ™ przewody przyÅ›ródnerczowe  Müllera (ductus
paramesonephrici). U zarodków płci męskiej przewody te ulegają zanikowi, natomiast u
zarodków żeńskich powstają z nich przewody wyprowadzające komórki jajowe: jajowody,
macica oraz górna poÅ‚owa pochwy. W 8. tygodniu dolne części przewodów Müllera Å‚Ä…czÄ… siÄ™
i tworzą kanał maciczno  pochwowy (canalis uterovaginalis), z którego powstaje macica
oraz górna poÅ‚owa pochwy. NiepoÅ‚Ä…czone części przewodów Müllera tworzÄ… jajowody. Dolna
połowa pochwy rozwija się z zatoki moczowo  płciowej.
NieprawidÅ‚owe poÅ‚Ä…czenie dolnych części przewodów Müllera prowadzi do zaburzeÅ„
rozwojowych macicy i pochwy:
-ð macica jednorożna (uterus unicornis);
-ð podwójna macica (uterus didelphys) i podwójna pochwa;
-ð macica z częściowÄ… przegrodÄ… (uterus subseptus);
-ð macica z caÅ‚kowitÄ… przegrodÄ… (uterus septus);
-ð macica Å‚ukowata (uterus arcuatus)  brak wyksztaÅ‚cenia dna macicy.
Zstępowanie jajników odbywa się na małej przestrzeni z jamy brzusznej do wejścia do
miednicy. Zstępowanie jąder przez kanał pachwinowy następuje pomiędzy 28. a 32.
tygodniem, po nim jądra znajdują się w obrębie moszny. Nieprawidłowe zstępowanie jąder
prowadzi do zmiennego ich położenia  ectopia testis. Jeżeli jądra zostają zatrzymane w
obrębie jamy brzusznej lub kanału pachwinowego, mamy do czynienia z wnętrostwem
(cryptorchismus). Jest ono związane z upośledzeniem lub brakiem płodności.
Rozróżnienie narządów płciowych zewnętrznych jest możliwe w 10. tygodniu okresu
płodowego.
Wspólne pochodzenie części narządów moczowych (pęcherz moczowy i cewka moczowa),
narządów płciowych u kobiet (macica i pochwa) oraz dolnej części odbytnicy ze steku
powoduje, iż nieprawidłowy podział steku, względnie zaburzenia rozwojowe jego części
(zatoki moczowo  płciowej i odbytnicy) prowadzą do utworzenia połączeń  przetok
(fistulae) pomiędzy poszczególnymi narządami.
19
Unerwienie skóry pośladków:
-ð nerwy skórne poÅ›ladków górne (nn. clunium superiores)  gaÅ‚Ä™zie grzbietowe nerwów
rdzeniowych L1-L3;
-ð nerwy skórne poÅ›ladków Å›rodkowe (nn. clunium medii)  gaÅ‚Ä™zie grzbietowe nerwów
rdzeniowych S1-S3;
-ð gaÅ‚Ä™zie skórne poÅ›ladków dolne (rr. cutanei clunium inferiores)  od nerwu skórnego
uda tylnego (n. cutaneus femoris posteriori).
Rozstęp wspólny (lacuna communis) jest ograniczony od dołu przez wcięcie biodrowo 
łonowe (incisura iliopubica), a od góry przez więzadło pachwinowe (ligamentum inguinale).
Rozstęp wspólny jest podzielony przez łuk biodrowo  łonowy (arcus iliopubicus) na rozstęp
mięśni (lacuna musculorum)  bocznie i rozstęp naczyń (lacuna vasorum)  przyśrodkowo.
Przez rozstęp mięśni przebiega mięsień biodrowo  lędz
wiowy (m. iliopsoas) oraz nerw
udowy (n. femoralis). Przez rozstęp naczyń przebiega przyśrodkowo żyła udowa (vena
femoralis), bardziej bocznie tętnica udowa (arteria femoralis) i najbardziej bocznie węzły
chłonne pachwinowe głębokie. Ponadto w rozstępie naczyń przebiega też gałąz
udowa nerwu
płciowo  udowego.
20