WYKŁAD 13

Teoria altruizmu wzajemnego, R. Trivers, 1971r.:

•

Też reprezentuje podejście ewolucjonistyczne; zakłada że pomaganie innym osobnikom tego

samego gatunku jest korzystne dla pomagającego o ile jest odwzajemniane; dzięki temu

osobnik dysponuje zwiększonymi zasobami „pożyczonymi” od innych; tak działa

kapitalistyczne przedsiębiorstwo nagradzając pracowników za zwiększony wysiłek

•

Ogólna wizja człowieka: egoista maksymalizujący swoje zyski (może poza modelem

interwencji w sytuacji kryzysowej)

Dwa spojrzenia na pomaganie – nowe badania:

•

Spojrzenie na problem w makro-skali (societal lub community psychology); np. Kaniasty,

1999r., 2005r.

•

Spojrzenie z punktu widzenia relacji między jednostkami (klasyczna psychologia społeczna)

Pomaganie w skali makro:

•

Co dzieje się ze społecznością, której ktoś z zewnątrz udziela pomocy (np. po klęsce

żywiołowej); model K. Kaniastego (1999r.): istnieją dwie ścieżki doświadczania klęski

żywiołowej (epidemii ale także ataku terrorystycznego czy wojny):

Bezpośrednia – w wyniku doznanych strat materialnych i psychicznych

Pośrednia – deterioracja (spadek) wsparcia społecznego, rozbicie więzi społecznych

Deterioracja wsparcia społecznego:

•

Zależy od tego, jak udzielana jest pomoc, ile jej jest oraz czy jest adekwatna do potrzeb ofiar

•

Pominięcie w pomaganiu jakiejś grupy osób ma zdecydowanie negatywny wpływ na

prawdopodobieństwo przezwyciężenia stresu i na dobrostan psychiczny osób

•

Pomoc adekwatna do potrzeb zmniejsza deteriorację wsparcia i mniej zaburza relacje

społeczne

Podstawowy problem: osłabienie wsparcia społecznego:

•

Postkatastrofalna pomoc nie jest rozdzielana egalitarnie; zwykle pomijane są podobne grupy

osób: starszych, uboższych, z mniejszości etnicznych

•

Osoby i grupy o mniejszych zasobach są szczególnie narażone w sytuacji klęski i katastrofy; w

związku z tym są bardziej narażone na stres

Stres – jako utrata zasobów: koncepcja Stevena Hobfolla, 1998r.:

•

Założenie: głównym celem aktywności człowieka jest zachowanie i pomnażanie zasobów a

unikanie ich strat

•

Zasobami mogą być: cenione przedmioty, okoliczności (praca, małżeństwo, znajomi) oraz

energia (czas, pieniądze)

•

Posiadanie zasobów przez jednostkę uodparnia na stres, bowiem zasoby mają znaczenie

instrumentalne (pomagają osiągać cele) oraz symboliczne (pomagają w podtrzymywaniu

samooceny)

•

Osoby posiadające duże zasoby są mniej wrażliwe na ich utratę oraz mają większe

możliwości ich powiększania i „odrabiania” po stracie

•

Ludzie o niewielkich zasobach w sytuacji ich straty są bardziej narażeni na występowanie

dalszych strat; przyjmują pozycję ochronną, koncentrują się na obronie zasobów już

zgromadzonych

•

U osób o małych zasobach doznanie straty może spowodować nieodwracalny brak przyrostu

zysku

Małe/duże zasoby a radzenie sobie:

•

Osoby z małymi zasobami dobrze radzą sobie gdy korzystają z nich w codziennych

zmaganiach ze stresem, ale źle radzą sobie w sytuacji silnego zagrożenia; nie czynią także

inwestycji w celu pomnożenia swoich zasobów; koncentrują się na unikaniu strat

Nowe badania z perspektywy relacji międzyludzkich:

•

Własne położenie a gotowość do udzielenia pomocy w sytuacji klęski żywiołowej: im większe

straty ponosi jednostka tym mniejsze prawdopodobieństwo, że udzieli pomocy innym

•

Pomoc otrzymana – pomoc udzielona: przy małych stratach zasada wzajemności; przy dużych

stratach ludzie dają mniej niż otrzymują, ale jest to więcej niż wynikałoby to z czystego

bilansu strat; słabiej działa zasada wzajemności

Co łatwiej: dawać dobra materialne czy coś robić dla potrzebujących?

•

Po powodzi w Opolu (1997r.) ofiary deklarowały, iż otrzymywały i są także gotowe udzielać

więcej pomocy w postaci robienia czegoś (sprzątani, gotowanie, opieka nad dzieckiem, danie

schronienia) niż w postaci dawania pieniędzy

•

Interpretacja:

Bo taka pomoc jest bardziej w tej sytuacji im potrzebna; racjonalna

Bo takie zasoby (energetyczne) łatwiej się odnawiają niż pieniądze

Bo takie zachowania są odbierane jako motywowane empatią, dostrzeganiem

potrzeb ofiar, a nie „dobroczynnością”, pokazywaniem, że się pomaga

Jak ludzie reagują na pomoc:

•

Zależy od:

Zagrożenia dla samooceny

Zagrożenia dla sprawiedliwej wymiany

Uruchomienia reaktancji (percepcji ograniczonej swobody działania)

•

Pomoc otrzymana od innych może wspierać naszą samoocenę – świadczy, że inni nas lubią,

że ktoś się o nas troszczy, akceptuje, ale i zagraża samoocenie – gdy jest odbierana jako

wyraz własnej bezradności, niekompetencji (Nadler, Fisher, 1986r.)

Przegrana na giełdzie i pomoc partnera:

•

Uczestnicy rozgrywają grę symulującą zakupy na giełdzie i ponoszą w niej porażkę (stratę)

•

Część badanych mogła się podnieść po porażce dzięki pomocy partnera, który oferował

żetony pozwalające grać dalej; część badanych takiej oferty nie dostawała; oferenci pomocy

byli albo podobni do gracza (pod względem różnych postaw i poglądów) lub niepodobni.

Zmienną zależną było samopoczucie graczy po zakończeniu gry

•

Wyniki:

Badani o niskiej samoocenie czuli się nieznacznie lepiej po otrzymaniu pomocy niż

bez jej otrzymania, bez względu na to, czy pomagający był czy nie był do nich

podobny

Badani o wysokiej samoocenie silnie różnicowali reakcje na pomoc, zależnie od tego,

kto pomagał; jeżeli niepodobny – polepszało to ich samopoczucie; jeżeli podobny –

spadek samopoczucia; czyli: pomoc podobnego zagrażała ich samoocenie

Reakcja na pomoc a zasady sprawiedliwości:

•

Przekonanie, że nie będziemy w stanie odwzajemnić się dawcy pomocy powoduje jej

unikanie i negatywne reakcje na jej ofertę; reakcje pozytywne – gdy w przeszłości sami

mogliśmy pomóc pomagającemu (Wills, 1992r.)

•

Jeśli nieproszona pomoc jest traktowana jako próba wymuszenia na nas wzajemności, tym

samym ogranicza to naszą swobodę wyboru, reagujemy nań niechęcią, a nawet próbą

wycofania się z kontaktu, czasem poprzez dysproporcjonalne odwdzięczanie się z „nadpłatą”

Kto pomaga? Rola stałych właściwości i przelotnych stanów:

•

Empatia: afektywny stan wynikający z rozpoznania uczuć innego człowieka i doświadczania

własnych uczuć zgodnych z jego emocjami; ale korelacja między empatią a skłonnością do

pomagania – dość słaba (metaanalizy 36 badań: średnia m=0,17; Eisenberg, Miller, `987r.)

•

Rola zmiennych stanów – poczucie winy: eksperyment z rzekomym popsuciem aparatu

fotograficznego a potem pomoc innej osobie (Regan, Williams, Sparling, 1972r.)

Dobry nastrój a pomaganie:

•

Ogólnie dobry nastrój podnosi szanse pomagania innym (po sukcesie, wesołym filmie,

wygranej na loterii, wysłuchaniu dobrych wiadomości) – częściej pomagamy, bo świat

widzimy jako lepszy a ludzi jako zasługujących na pomoc (Isen, 1984r., 2002r.); ale dobry

nastrój hamuje takie formy pomagania, przy których możemy stracić dobry humor

•

Nastrój negatywny hamuje pomaganie, zwłaszcza u dzieci; u dorosłych czasem motywuje do

zachowań pomocnych:

Zachowanie pomocne jest łatwe

Można wierzyć, że polepszy nastrój wykonującego

Niedostępne są inne formy polepszenia nastroju

Początkowy zły nastrój nie jest bardzo silny

(Berkowitz, 1987r.)

Wewnętrzne i zewnętrzne motywy pomagania – J. Karyłowski:

•

Od połowy lat 70-tych XX wieku mówi się o dwóch rodzajach motywacji do pomagania:

Egzocentrycznej (zewnętrznej) – uruchomianej przez dostrzeżone potrzeby drugiego

człowieka

Endocentrycznej (wewnętrznej) – normy (np. w koncepcji Schwartza) czy własne

potrzeby (np. polepszenia nastroju czy pokazania przewagi, władzy)

Jak zachęcać do udzielania pomocy? Rola typu narracji:

•

Więcej deklaracji pomocy uzyskujemy w sytuacji, gdy badani otrzymują opis historii chorego

na białaczkę konkretnego człowieka niż opis choroby, jej przebiegu (Trzebiński, Zamorski,

2003r.)

•

Możemy wzmacniać gotowość do narracyjnego rozumienia informacji o chorobie poprzez

poprzedzający prośbę o pomoc kontekst (priming): badanych informuje się, że uczestniczą w

badaniu nad wyrażeniami językowymi do opisu osób, a w rzeczywistości aktywizowano

(nieświadomie dla badanego) określone nastawienie poznawcze: narracyjne lub kategorialne:

Narracyjne – przez pokazywanie 2 obrazków (jak w TAT), na podstawie których

badani opowiadali historyjki

Kategorialne – lista zawodów i ich grupowanie

•

W ostatniej części eksperymentu prezentowano osobom badanym działalność organizacji

studenckiej oraz jako przykład jej aktywności: próba pomocy dziewczynie chorej na białaczkę;

pomoc polegała na zdobywaniu pieniędzy przez telefoniczne namawianie potencjalnych

sponsorów; zmienna zależna: deklaracja pomocy – ile godzin osoba badana chce spędzić przy

takim telefonie? Wynik: większa gotowość do pomocy w sytuacji torowania narracyjnego

Dlaczego narracja pomaga?

•

Bo akcentowane są w niej indywidualne motywy i uczucia; sprzyja przez to identyfikacji z

osobą, o której mowa i empatii

•

Bo zmniejsza się rola treści stereotypowych w wizerunku osoby, której ma się pomagać

•

Sytuacja osoby chorej staje się bardziej wyrazista, tworzy zintegrowaną całość, zrozumiałą

psychologicznie

•

Bo przyciąga uwagę, koncentruje nasze myśli i wartości, nakazujące troskę i pomoc

Potrzeba władzy:

•

Władza a wpływ: zdolność do produkowania zamierzonych efektów zachowania lub/i

emocjach jakiejś osoby czy osób (D. Winter, 1975r.); warunek konieczny: wywieranie wpływu

na innych; poczucie owego wpływu nie jest konieczne

•

Potrzeba władzy często jest nieakceptowana; w Polsce, 1995r. (PGSS):

Potrzeba afiliacji: 6,39

Potrzeba osiągnięć: 6,33

Potrzeba władzy: 3,80

Dwa rodzaje potrzeby władzy – osobista i społeczna (McClelleand i Steele (1972r.):

•

Władza osobista (personal) – osoby z tą motywacją charakteryzuje egoizm, zainteresowanie

własnym prestiżem i reputacją; beneficjentem takiej władzy jest tylko ten, kto ją sprawuje;

agresywne zachowanie (kłótnie), pijaństwo, narkotyki, gry hazardowe, instrumentalne

traktowanie partnerów seksualnych; rywalizacja jako gra o sumie zerowej

•

Władza społeczna (uspołeczniona) – użytkowana dla dobra innych i załatwiania ważnych

spraw; inspiruje ludzi innych – nie tylko sprawujących władzę; rywalizacja nie jest grą o sumie

zerowej; doceniany jest kompromis

Badania osób o wysokiej potrzebie władzy (w USA i w Polsce):

•

Ryzykowność działań – bo sprzyja wybijaniu się ponad innych: gracze giełdowi; awersja

wobec nudy, powtarzanych czynności, niepokój związany z nudą

•

Częściej wywierają skuteczny wpływ: więcej mówią, częściej przerywają innym; częściej

inicjują kontakty, pełnią wyższe funkcje

Zachowania polityków z silną potrzebą władzy (D. Winter, badanie „na dystans”):

•

Wplątywanie USA w międzynarodowe konflikty zbrojne (r=0,52)

•

Unikanie konfliktów zbrojnych (r=0,34)

•

Prowokują konflikty, nie podpisują traktatów pokojowych czy umów o współpracy

•

Często stanowią cel zamachów na ich życie

Potrzeby społeczne prezydentów USA:

Nazwisko

Władza

Osiągnięcia

Afiliacja

Kennedy

77

49

78

Johnson

48

54

56

Nixon

53

65

70

Carter

58

73

56

Reagan

63

59

49

Bush senior

54

57

83

Clinton

65

71

60

Motywy społeczne polskich premierów (Mika, 2002r.):

Nazwisko

Władza

Osiągnięcia

Afiliacja

Mazowiecki

7,04

2,34

1,65

Bielecki

5,74

5,45

1,27

Olszewski

7,04

1,63

0,21

Suchocka

5,08

4,68

2,90

Pawlak

3,98

3,17

0,27

Oleksy

4,06

2,93

0,37

Cimoszewicz

4,76

3,23

1,07

Buzek

6,17

4,78

1,63

Korelaty motywu władzy:

•

Kariera po studiach

•

Zawody a siła motywu władzy: najwyższy u duchownych, następnie wśród psychologów, osób

pracujących w dyplomacji i instytucjach międzynarodowych, zajmujących się nauczaniem i

biznesem; najniższa – wśród architektów i lekarzy (w USA); w Polsce – studenci psychologii

mają niższą potrzebę władzy niż studenci dziennikarstwa i prawa (ale także różnice proporcji

obu płci w tych grupach są różne)

Metamorficzny efekt władzy (D. Kipnis):

•

Sprawowanie władzy zmienia człowieka; schematyzacja percepcji innych; przecenianie siebie

•

Mechanizmy:

Brak różnicowania społecznego znaczenia roli od wagi własnej osoby;

niedostrzeganie ingracjacji i manipulacji

Wiara w to, że są „lepsi”, więc więcej im wolno i więcej im się należy

Atrybucja efektywności innych w otoczeniu – „dzięki mnie” są tak dobrzy

•

Siła i szybkość metamorfozy zależy od:

Rodzaju motywu władzy (personalna czy społeczna)

Orientacji egocentrycznej vs. prospołecznej czy współzależnej

Sposobu rozumienia rywalizacji (jako gry o sumie zerowej)

Orientacji na bezpośrednią sprawiedliwość wyrównawczą (coś zaraz za coś)

•

Metamorfoza dotyczy także tych, którzy tracą władzę:

Odczucie niepewności własnej pozycji prowadzi do nieprzewidywalnych zachowań:

od uległości do agresji wobec wygranych; sprawdzanie „ile mogę”

Podejmowanie zachowań, które mają polepszyć poczucie własnej siły czy władzy

Władza, przywództwo i płeć:

•

Teoria ról płciowych: ludzie tworzą oczekiwania na temat tego, co jest odpowiednie dla

mężczyzny i dla kobiety; w tradycyjnych koncepcjach płci więcej atrybutów przywódczych

(agentic) przypisywanych jest mężczyznom: asertywność, pewność siebie, kontrola,

kompetencja, agresja, dominacja; kobietom częściej przypisywane są cechy społeczne

(communal): wrażliwość na innych, pomocność, delikatność; role te „przekładają się” na

odmienne zachowania w sytuacji pracy. Stąd inne style kierowania mężczyzn i kobiet (przy

formalnej władzy)

Styl partycypacyjno-demokratyczny „pasuje” do kobiet

Styl dyrektywno-autokratyczny „pasuje” do mężczyzn (czyli stereotypowa zgodność

płci i roli, Eagly, 1992r.)

W warunkach badań laboratoryjnych – kobiety częściej wybierają styl

partycypacyjny, zorientowany interpersonalnie, a mężczyźni częściej wybierają styl

zorientowany na zadania, autokratyczny (2001r., metaanaliza, 162 badania)

Styl transformacyjny: związany z wizją lepszego porządku, wyjątkowością,

przyciąganiem uwagi, dużymi zdolnościami interpersonalnymi, umiejętnością

przewidywania reakcji i wywierania wrażenia na innych

Styl transakcyjny: wprowadzający zmiany w relacjach z podwładnymi, monitorujący

ich pracę, objaśniający, korygujący błędy i nagradzający

Styl z brakiem ingerencji, dający dużą swobodę, wolną rękę podwładnym

Metaanalizy 45 badań (2003r.):

•

Kobiety częściej stają się transformacyjnymi przywódcami i chętniej wykorzystują

nagradzanie, więcej troski o innych, inspirowania i motywowania przez „wpływ duchowy”

•

Mężczyźni częściej są transakcyjni: aktywniej kierują przez oczekiwania, ale pasywniej stosują

różne środki, chętniej niż kobiety dają „wolną rękę” podwładnym

Style kierowania a płeć:

•

W potocznych przekonaniach podwładni wolą przełożonych-mężczyzn; kobiety-przełożone –

oceniane są nieco gorzej; to samo zachowanie dotyczy przywódców (van Fleet, Saurage,

1984r.)

•

Najniższe oceny otrzymywały kobiety sprawujące władzę nad mężczyznami (1966r.-1988r.);

w Polsce (Wojciszke, 2000r.): gdy ocen dokonują kobiety – średnie oceny kobiety-szefa to 3,8

vs. mężczyzny-szefa 3,92; podobne oceny mężczyzn i kobiet gdy oceniają mężczyźni ale

preferencje co do płci szefa są zdecydowanie pro męskie

•

Kobiety: 55% preferuje szefa-mężczyznę, 24% szefa-kobietę

•

Mężczyźni: 62% preferuje szefa-mężczyznę, 14% szefa-kobietę

Sprawowanie władzy zmienia i kobiety i mężczyzn:

•

Procesy poznawcze (stereotypizacja)

•

Konsekwencje interpersonalne (dystans)

•

Efekty intrapersonalne (wyższa samoocena, silne zmiany u kobiet po 4 latach)

Władza zmienia, badanie E. Mandal (2006r.):

•

Porównywała cechy psychiczne kobiet i mężczyzn w tej samej organizacji ale pełniących

różne funkcje

•

Większe różnice daje zróżnicowanie pozycji władzy niż płci

•

Najwięcej różnic – wśród kobiet o odmiennym zakresie władzy; te z władzą stają się bardziej

męskie: mają silniejsze poczucie kontroli, wyższy poziom kompetencji społecznych,

asertywności, ekspozycji społecznej, ale niższe kompetencje istotne dla relacji intymnych;

czują się mniej wypalone zawodowo niż kobiety bez władzy

Definicje:

•

Współzawodnictwo ze standardami doskonałości (McClelland)

•

Dążenie do podnoszenia lub utrzymywania na wysokim poziomie własnych umiejętności

(Heckhausen)

•

Ujmowanie rzeczywistości w kategoriach sukcesu i porażki, stawianie sobie coraz większych

wymagań; skłonność do pięcia się w górę; do rywalizacji z innymi i ze sobą (Atkinson,

Reykowski)

Model Atkinsona:

•

Siła motywacji osiągnięć = oczekiwania (że dane zachowanie doprowadzi do sukcesu) x

atrakcyjność (wartość) celu, jakim jest sukces. M = f (oczekiwania x atrakcyjność sukcesu)

•

Oczekiwania – subiektywne prawdopodobieństwo, że dane zachowanie doprowadzi do

sukcesu

Dwie wersje motywu osiągnięć:

•

Tendencja, nastawienie na osiągnięcie sukcesu

•

Tendencja do unikania porażek

•

Siła tych tendencji różnicuje trudności preferowanych zadań: przy motywacji nastawionej na

sukces wybieramy zadania średnio trudne; przy motywacji nastawionej na unikanie porażek –

bardzo trudne lub bardzo łatwe zadania

•

Inne reakcje na sukces i porażkę

Wskaźniki motywacji osiągnięć:

•

Poziom aspiracji

•

Zamiany poziomu aspiracji po sukcesie i po porażce

•

Podejmowanie ryzyka

•

Wytrwałość

•

Efekt Zeigarnik

•

Perspektywa czasowa:

Nastawienie na przyszłość

Dalsze sięganie w przyszłość

Więcej myśli i działań związanych z zabezpieczaniem się na przyszłość (oszczędności,

ubezpieczenia)

Spostrzeganie przyszłości jako bliższej teraźniejszości; wyraża się to m.in. w języku,

zdania złożone zależne, warunkowe

Antycypacja przyszłości (jak szybko punkt świetlny osiągnął cel – wykorzystanie

efektu autokinetycznego)

•

Sposób spostrzegania czasu:

Dynamiczny, metafory odzwierciedlające szybkość, zmiany

Stosunek do czasu w życiu codziennym: niepokój bez zegarka, poczucie winy gdy się

zaśpi lub nie wie, która jest godzina)

•

Tendencja do odraczania gratyfikacji:

Rezygnacja z natychmiastowych nagród na rzecz odroczonych w czasie (ale

większych); preferowanie nagród odroczonych; preferowanie programów TV

serwowanych w odcinkach, z pewnym odroczeniem kolejnych informacji

Przecenianie prawdopodobieństwa sukcesu; oczekiwanie, że będzie się lepszym niż

przeciętny w grupie; dlaczego? Czy jest to myślenie życzeniowe (rola nadziei) czy

doświadczenia z przeszłości?

•

Subiektywne prawdopodobieństwo sukcesu

Źródła motywacji osiągnięć (wg McClellanda i Winterbottom):

•

Indywidualne (nabywane społecznie) i kulturowe: religia, podręczniki szkolne, literatura

•

Rola matek: te których synowie przejawiają wyższą motywację osiągnięć:

Wcześniej oczekują od swoich dzieci różnych dokonań i osobistej odpowiedzialności

sukcesu i porażki

Wymagają więcej niezależności do 7 roku życia

Częściej nagradzają niezależność dziecka

Potrzeba osiągnięć w makroskali – czynnik rozwoju ekonomicznego:

•

Badania D. McClellanda, 1961r., 1969r.: inspiracja – hipoteza Maxa Webera: przyczyną

szybkiego rozwoju kapitalizmu w Europie Zachodniej jest zreformowana religia chrześcijańska

– protestantyzm. Religia ta kładzie nacisk na:

Dążenie do perfekcjonizmu osiąganego własnym wysiłkiem (to jest nagradzane w

„życiu wiecznym” – pomyślność ekonomiczna jednostki świadczy o łasce Boga, daje

nadzieję na zbawienie)

Rola sumienności, cnot mniejszych, oszczędzania dla przyszłych pokoleń,

inwestowania a nie rozrzutności, ascezy, punktualności

Badania McClellanda: 13+13 wylosowanych społeczeństw:

•

Porównania międzykulturowe: wskaźnik poziomu rozwoju ekonomicznego: wielkość

konsumpcji energii elektrycznej w 1950r. odniesiony do zasobów naturalnych surowców

energetycznych; wynik: wskaźnik ten jest istotnie wyższy w krajach protestanckich niż

katolickich; w innych badaniach siła nabywcza USD

•

Gdy porównywano poziom motywu osiągnięć chłopców wychowywanych w rodzinach

protestanckich i katolickich w RFN – wyższy okazał się w rodzinach protestanckich (przy

innych czynnikach kontrolowanych)

Porównania historyczne między 1925r. a 1950r.:

•

Wskaźnik motywacji osiągnięć: nasycenie treściami osiągnięć podręczników i całej kultury

(filmy, literatura dla dzieci i dorosłych, szkoła, rodzina)

•

Porównywano zmiany w poziomie wskaźników ekonomicznych między 1925r. a 1950r.

kontrolując poziom osiągnięć w kulturze w 1925r.

•

Wyniki porównań:

78% społeczeństw, w których motyw osiągnięć w 1925r. był wyższy od średniego w

badanej próbie – uzyskiwało w 1950r. istotnie wyższy poziom ekonomiczny

Tylko 25% krajów, których motyw osiągnięć w 1925r. był niski – osiągnęło sukces

ekonomiczny

Nie stwierdzono związku między poziomem motywacji osiągnięć a poziomem

ekonomicznym w tym samym roku; potrzeba osiągnięć wyprzedza wzrost

ekonomiczny

Nie tylko motyw osiągnięć przyczynia się do rozwoju:

•

Ważna jest orientacja na innych; trzy cechy stosunków społecznych różnicujące

społeczeństwa rozwijające się ekonomicznie od pozostających w stagnacji:

Mniejszy stopień nacisku tradycyjnych instytucjonalnych norm na interakcje

Częstsze występowanie interakcji o ściśle sprecyzowanych celach

Wyższa skuteczność norm demokratycznych regulujących interakcje; współdziałanie

równorzędnych partnerów