WYKŁAD I - WPROWADZENIE DO RUCHU KOLEJOWEGO

Przypomnijmy, że droga kolejowa składa się z nawierzchni i podtorza wraz z budowlami inżynierskimi.

Po torach kolejowych mogą się przemieszczać kolejowe pojazdy szynowe (pojazdy kolejowe).

Pojazdy kolejowe
/ \
tabor

poj. pomocnicze

Tabor stanowią pojazdy przystosowane do kursowania na ogólnych warunkach.

Tabor

/

\

zwykły

specjalny

(jest w zasadzie przeznaczony do

(pojazdy przeznaczone w specjalności do prac

remontowo-budowlanych lub ratunkowych, których

przewozu osób i rzeczy)

budowa pozwala na kursowanie samodzielne lub w

/

\

składach pociągu)

poj. trakcyjne

wagony

- maszyny do robót bud., do utrzymania

(lokomotywy, zespoły

-osobowe

trakcyjne, poj. silnikowe) -towarowe

Pojazdy pomocnicze to takie pojazdy, których budowa nie pozwala na ich włączenie do składu pociągu. W
szczególności są to: maszyny bud. na kołach, ciągniki szynowe, drezyny, wózki robocze, rowery szynowe.

Wszystkie czynności związane z poruszaniem się kolejowych pojazdów szynowych po drogach kolejowych
określamy jako prowadzenie ruchu kolejowego. Ze względu na specyfikę tych czynności rozróżnia się:
- prowadzenie ruchu pociągów
- wykonywanie manewrów
- prowadzenie ruchu pojazdów pomocniczych

Podstawowym kryterium prawidłowego prowadzenia ruchu kolejowego jest zapewnienie max bezpieczeństwa ludzi
i mienia. To kryterium ma priorytet przed pozostałymi (sprawny, płynny, regularny, ekonomiczny). Spełnieniu tych
wymagań służą m.in. następujące przedsięwzięcia:
- wyposażenie dróg w niezbędne urządzenia (srk i łączności)
- określenie wymagań zdrowotnych i kwalifikacji pracowników prowadzących ruch
- ustalenie systemu porozumiewania się pracowników
- określenie typowych wzorów dokumentów (dzienniki ruchu itp.)
- opracowywanie planów wg których powinien odbywać się ruch (rozkłady jazdy itp.)
- biężące analizowanie przypadków naruszenia zasad
- stałe doskonalenie wyposażenia kolei i kwalifikacji pracowników

WYKŁAD II - STRUKTURA SIECI KOLEJOWEJ +

Pociągiem nazywamy skład wagonów lub innych pojazdów kol., sprzęgniętych z czynnym poj. trakcyjnym lub
sam pojazd trak. odpowiednio ozygnalizowany i przygotowany do jazdy lub znajdujący się w drodze.
W szczególności każdy pociąg jest oznaczony numerem.

Pociągi:
- stałe
- niestałe

Pociągi:
- pasażerskie
- towarowe
- służbowe (próżny skład)

Na zasadach przewidzianych dla pociągów kursuje tabor specjalny oraz część poj. pomocniczych.

Manewry to wszelkie zamierzone ruchy poj. kolejowych oraz związane z nimi czynności wykonywane na torach

kol. (np. sprzęganie, rozprzęganie, próba hamulca) z wyjątkiem wjazdu, wyjazdu i przejazdu pociągu.

STRUKTURA SIECI KOLEJOWEJ

Sieć kolejowa to układ połączonych ze sobą i odpowiednio wyposażonych dróg kol. Na sieci rozmieszczone są
pkty eksploatacyjne, tzn. komórki których zadaniem jest organizowanie i prowadzenie ruchu oraz wykonywanie
innych czynności związanych z przewozem osób i rzeczy (handlowych i ekspedycyjnych).

KOLEJOWE PKTY EKSPLOATACYJNE
/

\

POSTERUNKI RUCHU

PKTY EKSPEDYCYJNE

/

|

\

- bocznice

następcze

pomocnicze osłonne

- ładownie

- zapowiadawcze

- przystanki osobowe

*stacje (mijanki)
*post. odgałęźne
- odstępowe
- bocznicowe

Posterunki ruchu służą do bezpiecznego i sprawnego prowadzenia ruchu kol., a niektóre z nich biorą udział w
działalności handlowej.

Posterunki następcze regulują następstwo pociągów w tym sensie, że zezwalają na przejazd lub odjazd pociągu,
gdy spełnione są określone warunki bezpieczeństwa. Post. następczy bierze udział w prowadzeniu ruchu
wszystkich pociągów, a ponieważ zezwolenie na jazdę dawane jest z reguły za pomocą sygnałów na semaforach,
jest wyposażony w semafory.

Posterunek pomocniczy urządzony jest poza post. następczym w celu umożliwienia bezpiecznego
wjazdu/wyjazdu pociągu bocznicowego na/z bocznicy (tzw. bocznica szlakowa). Bierze udział tylko w ruchu poc.
bocznicowych, otwierany jest doraźnie i nie posiada semaforów.

Posterunki osłonne urządzone są poza post. następczymi dla osłony skrzyżowania w jednym poziomie dwóch
dróg kolejowych, drogi kol. z linia tramwajową, splotu torów, mostu zwodzonego itp.

Posterunki zapowiadawcze mają mozliwość zmiany kolejności wyprawiania przyjmowanych pociągów.
Posterunki odstępowe nie maja takiej mozliwości.
Post. bocznicowe biorą udział w prowadzeniu ruchu pociągów bocznicowych (na zasadach post. odgałęźnego)
oraz wszystkich innych pociągów na zasadach post. odstępowego.

Stacja to posterunek zapowiadawczy, który oprócz torów głownych zasadniczych posiada co najmniej jeden tor
główny dodatkowy, a pociągi mogą rozpoczynać i kończyć jazdę, krzyżować się i wyprzedzać, zmieniać skład i

kierunek jazdy.
Mijanka to stacja, na której dokonywane jest tylko krzyżowanie i wyprzedzanie pociągów.

Posterunek odgałęźny urządzony jest w miejscu odgałęzienia drogi kol. lub połączenia torów tej drogi
urządzonym poza stacjami, post. bocznicowymi i pomocniczymi.

A

B

C

P

Stacje można dzielić ze wzgl. na różne kryteria:
- parametry ekspedycyjne
- rodzaj przewozów
- rodzaj pracy
- usytuowanie na sieci (pośrednie i końcowe)

Stacja węzłową nazywamy stację zlokalizowaną w miejscu połączenia dwóch lub więcej dróg (linii) kolejowych.

Pkty ekspedycyjne nie są bezpośrednio związane z prowadzeniem ruchu pociągów.

Bocznica to tor lub tory użytku niepublicznego, przeznaczone do obsługi posiadacza tej bocznicy.
Ładownia to tor lub tory uzytku publicznego, przeznaczone do obsługi klientów publicznych. Za ładownię uważa
sie również stacje nieczynne dla potrzeb technicznych.
Przystanek osobowy to miejsce (poza stacją), gdzie przewidziane jest zatrzymywanie poc. pasażerskich dla
wsiadania/wysiadania podróżnych. Przyst. osobowe mogą byc zlokalizowane w pobliżu post. odstępowych,
bocznicowych, odgałęźnych.

Sieć kolejowa rozpatrywana geograficznie składa sie z linii kolejowych.
Linia kolejowa łączy dwa określone pkty, z których jeden jest początkiem a drugi końcem. Początek i koniec
definiuje zarządca infrastruktury. Pkty te to zwykle post. zapowiadawcze, ale może byc nim również pkt
ekspedycyjny.
Szczególnym przypadkiem linii kol. jest łącznica, łącząca 2 linie z ominięciem stacji węzłowej. Początkiem
(końcem) łącznicy najczęsciej jest post. odgałęźny.
Dla każdej linii określa się kierunek nieparzysty i parzysty (pocz.-koniec: nieparzysty). Pociągi kursujące w
kierunku nieparzystym oznaczamy numerami nieparzystymi i nazywamy poc. nieparz.
Linie kol. można dzielic ze wzgl. na różne kryteria, ale w szczególności jedno-, dwu- i wielotorowe. Na liniach
jednotorowych prowadzony jest w zasadzie ruch dwukierunkowy. Na liniach dwutorowych prow. jest w zasadzie
ruch jednokierunkowy. Na liniach wielotorowych kierunek ruchu określa zarządca infrastruktury.
Z wyznaczonym kierunkiem wiąże się pojęcie tzw. kierunku zasadniczego.

WYKŁAD III

Posterunki następcze dzielą linię kol. na odcinki, szlaki i odstępy.

Szlak to część linii kol. pomiędzy dwoma sąsiednimi post. zapowiadawczymi albo pomiędzy pktem początkowym
(końcowym) linii bez takiego posterunku, a najbliższym post. zapowiadawczym.
Szlak wyznaczony przez okreslony posterunek jest dla tego post. szlakiem przyległym.
Szlaki przyległe do post. odgałęźnego nazywaja się:

szl. wspólny

szl. zasadniczy

szl. odgałęziony

Tory szlakowe linii dwu- i wielotorowych oznacza sie liczebnikami głównymi (tor numer 1, tor numer 2 ...). W
odróżnieniu od torów stacyjnych, które oznaczamy liczebnikami porządkowymi.

Odcinek to część linii kol. między sąsiednimi stacjami węzłowymi, złożony z dwóch lub więcej szlaków.

Odstęp to część toru szlakowego pomiędzy post. zapowiadawczym, a najbliższym post. odstępowym lub
bocznicowym albo pomiędzy dwoma sąsiednimi takimi posterunkami.

rys

Przy omawianiu zasad prowadzenia ruchu używa się okresleń przedni i tylni post. ruchu.

POSTERUNKI TECHNICZNE, PRACOWNICY POSTERUNKU

Do wykonywania na post. ruchu czynności związanych z prowadzeniem i nadzorowaniem ruchu służą posterunki
techniczne, wyposażone w niezbędne urządzenia oraz dokumentację. Na post. tych pełnią służbę odpowiednio
przygotowani pracownicy (dyżurni ruchu, nastawniczowie, zwrotniczowie...)

POSTERUNKI TECHNICZNE

/

\

POST. NASTAWCZE

post. dyspozytorskie

/ \

- dyż. ruchu peronowego

nastawie

post. zwrotniczowskie

- dyż. ruchu manewrowego

-dysponujące

-zwrotniczego

- dyspozytora stacyjnego

-wykonawcze

-starszego zwrotniczego

- starszego ustawiacza

-manewrowe

Posterunki nastawcze to budynkmi lub pomieszczenia przeznaczone do wykonywania przez ich personel
czynności związanych bezpośrednio z prowadzeniem ruchu.

Nastawnia wyposażona jest w urządzenia SRK i łączności (i inne), przy czym urządzenia SRK są tak
skonstruowane, że uzależniają możliwość podania sygnału zezwalającego od poprawnego nastawienia zwrotnic,
wchodzących w skład drogi przebiegu.
Posterunki zwrotniczowskie nie mają takiej zależności.
Obsadę nastawni stanowi dyzurny ruchu lub nastawniczy, a post. zwrotniczego zwrotniczy.
Post. starszego zwrotniczego zwykle nadzoruje pracę innego (i innych) post. zwrotniczowskich.

Część obszaru post. ruchu, na którym wszystkie urządzenia SRK obsługuje jeden post. nastawczy nazywamy
okręgiem nastawczym.

Nastawnia dysponująca ma urządzenia do dysponowania semaforami w obrębie całego post. ruchu oraz
obsługuje urządzenia SRK własnego okręgu nastawczego (dysponującego).

Nastawnia wykonawcza wyposażona jest w urządzenia SRK własnego okręgu (wykonawczego), przy czym
sterowanie semaforami odbywa sie za wiedzą i zgodą nastawni dysponującej.

Obsadę nastawni dysponującej stanowi dyżurny ruchu dysponujący, który może mieć do pomocy nastawniczego
lub zwrotniczego.
Obsadę nastawni wykonawczej stanowi zawsze nastawniczy, który może mieć do pomocy np. zwrotniczego.

Nastawnia manewrowa nastawia zwrotnice i sygnały dla przebiegów manewrowych. Jeśli taka nastawnia
obsługuje rejon rozrządzania, wówczas nazywa się nast. rozrządowa.

Jeśli na danym post. ruchu jest tylko jedna nastawnia, to jest to:
na stacji - nast. centralna
na post. odgałęźnym - nast. odgałęźna
na post. bocznicowym - nast. bocznicowa
na post. odstępowym - nast. odstępowa

Jeśli z jednej nastawni obsługiwane są urządzenia SRK kilku posterunków ruchu, to taką nazywamy odcinkową.

Post. dyspozytorskie urządzane są zwykle na większych stacjach, a ich zadaniem jest nadzorowanie i
organizowanie czynności ruchowych.
Dyżurny ruchu peronowy nadzoruje wyprawianie pociągów pasażerskich na wiekszych stacjach.
Dyżurny ruchu manewrowy nadzoruje zestawianie pociągów.
Dyspozytor stacyjny koordynuje prace ruchowe na dużych stacjach.
Starszy ustawiacz nadzoruje rozrządzanie wagonów na stacjach manewrowych.

Węzeł kolejowy to zespół wszystkich pktów eksploatacyjnych i łączących je odcinków linii położonych w obrębie
okreslonej aglomeracji (np. Krakowski Węzeł Kolejowy).

WYKŁAD IV - PRZYJMOWANIE, WYPRAWIANIE I PRZEPUSZCZANIE POCIĄGÓW NA POSTERUNKACH
RUCHU

1. Pojęcie drogi przebiegu pociągu.

DPP nazywamy tor kolejowy w obrębie post. ruchu, po którym przejeżdża pociąg wraz ze zwrotnicami
znajdującymi się w tym torze oraz zwrotnice i wszystkie inne urządzenia SRK, które nastawiane są tak, aby
zapewnic bezpieczna jazdę pociągu.
W skład DPP wchodzi w szczególności semafor, na którym podaje sie sygnał zezwalający na jazdę po tej
drodze.

rys

W skład drogi przebiegu wjazdowego wchodzi w szczególności:
- droga jazdy
- droga ochronna

Dla zapewnienia bezpieczeństwa jazdy, urządzenia SRK umożliwiają w szczególności zamykanie i utwierdzanie
dróg przebiegu. Polega to na unieuchomieniu wszystkich elementów wchodzących w skład DPP przez określony
czas.
Zamknięcie lub utwierdzenie jest z reguły warunkiem podania sygnału zezwalającego na jazdę i takie drogi
przebiegu nazywamy zorganizowanymi.
W szczególnych przypadkach mamy do czynienia z tzw. niezorganizowanymi drogami przebiegu.

2. Zasady pracy post. ruchu (współpracy post. technicznych).

a) zasada centralizacji decyzji - polega na tym, że wszystkie decyzje w sprawach przygotowania DPP i
zezwalania na jazdę tych pociągów są zastrzeżone dla dyż. ruchu dysponującego.
Najłatwiej ją zrealizować, gdy na post. ruchu jest tylko jeden pracownik

b) zasada decentralizacji czynności - polega na upoważnieniu pracowników podległych dyż.ruchu (np.
nastawniczych, zwrotniczych) do wykonywania (na polecenie lub za zgodą dyżurnego) niektórych czynności
związanych z przygotowaniem drogi przebiegu i zezwalaniem na jazdę.

UWAGA!!! Realizacji tej zasady służy w szczególności podział post.ruchu na okręgi nastawcze oraz ściśle
ustalony tryb porozumiewania się i postępowania wszystkich pracowników.

Operacje związane z ......:
1. Wybór DPP
2. Polecenie przygotowania DPP
3. Przygotowanie DPP
4. Sprawdzenie przygotowanej DPP
5. Zgłoszenie przygotowania DPP
6. Polecenie wydania zezwolenia na jazdę pociągu
7. Wydanie zezwolenia na jazdę pociągu
8. Obserwacja jadącego pociągu
9. Zgłoszenie wjazdu/wyjazdu pociągu
10. Rozwiązanie DPP

ad.1. Zgodnie z zasadą centralizacji decyzję podejmuje dyż.ruchu i osobiście za nia odpowiada.

Kryteria:
-rozkład jazdy
-priorytet pociągu
-aktualna sytuacja ruchowa
-ładunek pociągu
-długość pociągu
-zelektryfikowany czy nie

ad.2. Jeśli na post.ruchu pełni służbę 2 lub więcej pracowników, to wówczas przekazują sobie ustnie, telefonicznie
lub za pomocą urządzeń tzw. blokady stacyjnej, stosowne polecenia.

np. w formie telefonogramu: "przygotować wjazd pociągu 12 z ekranu na tor pierwszy"

ad.3. Zgodnie z zasadą decentralizacji czynności, operacje związane z przygotowaniem DPP wykonują
pracownicy techniczni. Operacje te polegają na nastawieniu wszystkich wykolejnic, zwrotnic itp. na odpowiednie
położenie, zgodnie z instrukcją obsługi.

ad.4. Każdy kto przygotował DPP, zobowiązany jest ją sprawdzić (przez urządzenia, osobiście...)

ad.5. Pracownik, który przygotował i sprawdził DPP zgłasza ten fakt pracownikowi, od którego otrzymał polecenie,
np. za pomocą telefonogramu "wjazd pociągu 12 z ekranu na tor pierwszy jest przygotowany".

ad.6. Zgodnie z zasada centralizacji, decyzję o zezwoleniu na jazdę podejmuje dyżurny ruchu i jeśli sam nie
obsługuje semafora, wydaje podległemu pracownikowi polecenie "dla pociągu 12 z...do... z ekranu na tor pierwszy
dać sygnał zezwalający na semaforze wjazdowym".

ad.7.
- podstawowym sposobem zezwolenia na wjazd jest podanie sygnału na semaforze
- za pomocą sygnału zastępczego
- rozkaz szczególny S - pisemne polecenie, które wręcza się maszyniście
- radiotelefoniczne polecenie dyż.ruchu

ad.8. Każdy pracownik post.technicznego ma obowiązek obserwować jadące pociągi, czy:

-pociąg jest prawidłowo osygnalizowany
-maszynista poj.trakcyjnego reaguje na nadawane sygnały
-nie ma oznak zagrzania się łożysk zestawów kołowych
-nie ma widocznych uszkodzeń taboru kol., zagrażających bezp.ruchu
-nie hamuje żaden wagon, gdy pociąg jedzie w stanie odhamowanym
-powierzchnie toczne kół nie mają płaskich miejsc lub nalepów, na co wskazują silne i rytmiczne

uderzenia kół podczas jazdy

-nie brakuje zderzaków na końcu pociągu, z wyjątkiem taboru kol. bezzderzakowego
-nie ma przesuniętego ładunku, lużnych opon, oderwanych dachów, pionowo ustawionych pokryw luków

lub włazów dachowych albo otwartych na zewnątrz drzwi wagonów

-nie ma pożaru w pociągu
-nie ma wycieku lub wysypywania się ładunku

ad.9. Po wjeździe/wyjeździe pociągu wyznaczeni pracownicy zgłaszają wykonanie tej operacji np. telefonogramem
"pociąg 12 wjechał"

ad.10. Po wjeździe/wyjeździe lub otrzymaniu zgłoszenia, pracownicy przygotowujący DPP mogą ją rozwiązać, tzn.
w szczególności przestawiać urządzenia wchodzące w jej skład.

rys

WYKŁAD V - PROWADZENIE RUCHU POCIĄGÓW POMIĘDZY POST. RUCHU (NA SZLAKU)

W teorii prowadzenia ruchu na szlakach wyróżnia się 2 sfery operacji:

1) oddzielanie od siebie jadących pociągów
2) porozumiewanie się post.ruchu w sprawie ruchu pociągów

Ad.1) Rozróżniamy nast epujące metody prowadzenia ruchu:

a) W odstępie drogi (odległości) - jest to podstawowy i powszechnie obowiązujący sposób, który polega na tym,
że sieć kol. podzielona jest na elementarne fragmenty (tory szlakowe lub odstępy) i przestrzegana jest zasada,
aby na każdym takim fragmencie znajdował się co najwyżej jeden pociąg. Ta metoda zapewnia całkowite
bezpieczeństwo pod warunkiem, że wyprawienie pociągu na tor szlakowy lub odstęp nastąpi po sprawdzeniu że
fragment ten jest wolny. Aby uzyskać tą pewność, niezbędne jest:
-obserwowanie poc. opuszczających ten fragment
-prawidłowe porozumiewanie się sąsiednich post.ruchu
-zachowanie procedur dot. obsługi urz. SRK i innych
W tej metodzie ważną rolę odgrywają semafory, które wyznaczają granicę pomiędzy odstępami; post.ruchu a
torami szlakowymi

b) W odstępie czasu - kolejny pociąg wyprawiany na dany tor po upływie okreslonego czasu, niezbędnego np. na
dojazd poprzedniego pociągu do przedniego post.następczego; stosowana awaryjnie i doraźnie

c) Jazda na widoczność - stosowana wyjątkowo, na szlakach z blokadą samoczynną, w sytuacji gdy semafor

odstępowy wskazuje sygnał "Stój", a maszynista nie widzi przeszkód do jazdy

d) W związku z wdrażaniem Eur.Systemu Prow.Ruchu Kol. (ETCS), zasada prowadzenia ruchu jest modyfikacją
metody a), ale z tzw. ruchomym odstępem

Ad.2) Porozumiewanie się post.ruchu w sprawie ruchu poc. nazywamy zapowiadaniem pociągów. Dyż.ruchu
prowadzi ZP.
ZP:
- pisemne (stosowane wyłącznie w razie całkowitej przerwy w łączności)
- telefoniczne - polega na przekazywaniu telefonogramów (tel. rozmowa rejestrowana na pismie)
- telegraficzne
- za pomocą urządzeń blokady liniowej - w szczególności półsamoczyynej b.l. i samoczynnej b.l.

Podstawowe czynności zapowiadawcze

Niezależnie od sposobu zapowiadania, można wyróżnić 4 podstawowe czynności zapowiadawcze:

A - żądanie pozwolenia na wyprawienie pociągu
B - danie pozwolenia na wyprawienie pociągu
C - oznajmienie odjazdu pociągu
D - potwierdzenie przyjazdu pociągu

Na torach szlakowych, na których obowiązuje ruch dwukierunkowy, występują wszystkie w.w. czynności.
Na szlakach dwutorowych z ruchem jednokierunkowym, w zasadzie wykonuje sie tylko C i D.

rys

Oznajmienie odjazdu wykonuje dyż.ruchu post.następczego do dyż.ruchu przedniego post.następczego, np. za
pomocą telefonogramu: "Pociąg 11 odjechał o godz. 16:23".
Potwierdzenie przyjazdu przekazuje dyż.ruchu post.następczego (po stwierdzeniu, że poc. przyjechał w całości,
został osłonięty sygn. "Stój"...), dyż.ruchu tylnego post.następczego, np. za pomocą tel. "Pociąg 11 przyjechał o
17:30", przez łącza zapowiadawcze.
Dyż.ruchu post.odstępowego (bocznicowego) może równocześnie wykonać C i D nadając tel. "Pociąg 11 przejechał
o 17:30".

rys

Na szlaku 1-torowym (z ruchem 2-kier.) występują wszystkie 4 czynności zapowiadawcze, przy czym A i B służą
do uzgodnienia kirunku ruchu.

ad.A. Dyż.ruchu post.zapowiadawczego, który zamierza wyprawic pociąg żąda pozwolenia od dyż.ruchu
przedniego post.zapowiadawczego, np. nadając tel. "Czy droga dla poc.21 jest wolna?".
Dyż.ruchu, który otrzymał takie żądanie może:

1) dać pozwolenie, tel. "Dla poc.21 droga jest wolna"
2) odmówic dania pozwolenia, tel. "Stój poc.21" + uzasadnienie
3) odpowiedź półpozytywna, tel. "Czekać", potem "Teraz dla poc.21 droga jest wolna" lub "Stój poc.21"

Jeśli "bomba", pierwszeństwo kierunek nieparzysty

rys

Jeżeli szlak 1-torowy podzielony jest na odstępy, to możliwe jest jednoczesne żądanie i dawanie pozwolenia na
wypraiwnie kilku pociągów; telefonogramy zawierające żądanie i danie pozw. muszą zawierać informacje o ostatnio
wypr. poc. na dany tor szlakowy.

Oprócz w.w. w prowadzeniu ruchu na szlaku występują inne czynności zapowiadawcze, dot.:

-wstrzymania (i odwołania) wyprawiania poc. na tor szl.
-wprowadzenia (i odwołania) telefon. zap.poc. na szlaku z blokadą lin.
-żądania pozwolenia wykonywania manewrów z wyjazdem na tor szl.
-zamknięcia i otwarcia toru szl.
-wprowadzenia (i odwołania) ruchu 2-kier. po jednym (lub czynnym)ntorze szl. 2-torowego