Demograficzne uwarunkowania
polityki społecznej

Uwarunkowania demograficzne związane są z konsekwencjami

wynikającymi ze struktury ludności wg płci i wieku oraz procesami

kształtującymi ową strukturę.

Polityka ludnościowa: oddziaływanie państwa za pomocą

odpowiednich bodźców na kształtowanie się stosunków

ludnościowych w celu osiągnięcia założonej liczby oraz (lub)

struktury ludności według płci i wieku, a także (lub) założonego

tempa wzrostu (dodatniego lub ujemnego) i rozmieszczenia

terytorialnego.

W ramach analiz polityki ludnościowej bada się dynamikę

demograficzną grup takich jak dzieci i młodzież szkolna oraz, co

szczególnie ważne dla gospodarki ludności w wieku produkcyjnym i

poprodukcyjnym

Polityka kształtująca procesy demograficzne

Są to działania planowane i podejmowane w celu wpływania na

poziom płodności, umieralności i ruchów migracyjnych. W zakres tak

pojętej polityki wchodzi program planowania rodziny.

Pierwsza i druga transformacja demograficzna:

Pierwsza transformacja polegała na przechodzeniu od wysokiego

poziomu płodności i umieralności do niskiego poziomu obu.

Spodziewano się, że spadający przyrost naturalny zatrzyma się w

okolicach zera, niestety w wielu krajach pojawił się przyrost ujemny.

Obecnie we wszystkich krajach rozwiniętych ma miejsce druga

transformacja demograficzna, która polega na:

- opóźnianiu wieku zawierania małżeństwa, osłabienie trwałości

małżeństwa, coraz więcej związków nieformalnych, a nawet wspólnie

żyjących, ale nie mieszkających ze sobą (LAT Living-Apart-Together)

druga transformacja demograficzna cd.

wzrost częstości występowania rozwodów, wzrost liczby rodzin z

jednym rodzicem
- spadek dzietności poniżej poziomu prostej zastępowalności

pokoleń, opóźnianie wieku urodzenia pierwszego dziecka, coraz

większa liczba dzieci rodzących się poza związkiem małżeńskim

przy rosnącej akceptacji tego zjawiska
- szeroka znajomość i dostępność różnych metod antykoncepcji
- zdrowy styl życia i obniżenie umieralności, z drugiej strony stres

związany z nowoczesnym stylem życia (m.in. z kryzysem rodziny),

rynkiem pracy odbija się negatywnie na zdrowiu.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach, prowadzenie polityki

ludnościowej zmierzającej do przywrócenia choćby prostej

zastępowalności pokoleń, musi opierać się na stwarzaniu

odpowiednich warunków do zakładania rodzin i wychowywania

dzieci. Podstawowym zadaniem jest więc szybki rozwój gospodarczy

i zmniejszenie bezrobocia. Kolejnym rozwój budownictwa

mieszkaniowego, w tym dostępnego dla słabo zarabiających.

Państwo może stosować instrumenty takie jak: kredyty

niskoprocentowe dla młodych małżeństw na kupno mieszkania lub

zagospodarowanie, ulgi podatkowe dla rodzin, płatne i bezpłatne

urlopy macierzyńskie (tacierzyńskie) i wychowawcze.

Polityka ludnościowa stawia sobie za cel także podnoszenie jakości

kapitału społecznego poprzez:

- poprawę stanu zdrowia ludności

- poprawę poziomu bytowego

- poprawę poziomu kulturowego.

Dąży się do osiągnięcia postępu w opisanych wymiarach, poprzez

rozwój wiedzy medycznej, powszechną dostępność służby zdrowia,

badania profilaktyczne, propagowanie zdrowego stylu życia,

przeciwdziałanie uzależnieniom, kształtowanie dobrych warunków

rozwoju gospodarczego, troska o powszechny dostęp do edukacji,

kultury i mediów.

Potrzeby społeczne i ich diagnozowanie

Definicje potrzeb
Potrzeba jest terminem psychologicznym:
to odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co w związku ze

strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz

miejscem jednostki w społeczeństwie jest niezbędne do utrzymania

jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli

społecznej, zachowania równowagi psychicznej”*.
Interesujące jest ujęcie potrzeb przez Kocowskiego, który twierdzi,

że potrzeby stanowią warunki sprzyjające lub konieczne do realizacji

różnie pojmowanych celów, co pośrednio wiąże potrzeby z brakiem

środków niezbędnych do realizacji jakichś celów**

* Encyklopedia multimedialna PWN 1999, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

1999, hasło: „potrzeba”

** Kcowski T.,

Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa

, Ossolinemum 1982, Wrocław-

Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 64

Potrzeba jest pojęciem dynamicznym, którego istotną cechą jest

reagowanie odczuciem braku czegoś.

Kluczowym dla zrozumienia potrzeb jest system funkcjonalny.

System funkcjonalny to działający układ elementów mający

określoną strukturę, stanowiący logicznie uporządkowaną całość,

który reaguje z otoczeniem i oddziałuje sam na siebie i na otoczenie.

Potrzeby można redukować nie tylko przez ich zaspokajanie, ale

także przez przeobrażenie (adaptację) układu funkcjonalnego

systemu, bądź przez usunięcie przyczyn odczuwania braków w

działaniu systemu, bądź przez wyjście jednostki (psychologia) poza

system stwarzający poczucie braku.

Brak systemowy to takie działanie systemu, które powoduje, że

system można zaliczyć do przynajmniej jednej z poniższych

kategorii:

a. swoim działaniem system narusza podstawowe wartości społeczne;

b. akceptowany społecznie system nie osiąga celów powszechnie

uznanych za jemu właściwe;

c. system zakłóca działanie innych systemów społecznie

akceptowanych;

d. akceptowany społecznie system jest niesprawny;

e. akceptowany społecznie system jest nieefektywny*.

* niesprawny to zwyczajnie nie działający, nie funkcjonujący właściwie lub wcale, zaś
nieefektywny to system, który może nawet działać właściwie, ale jest zbyt kosztowny,
nakłady są niewspółmierne do uzyskiwanych efektów. W nieefektywnym systemie środki
są marnotrawione.

Potrzeby odczuwane są subiektywnie. Bywa, że błędnie

identyfikujemy marzenia lub pragnienia jako potrzeby. Dlatego

istotne dla oceny obiektywności odczuwanej potrzeby jest jej

odniesienie do potrzeb o charakterze podstawowym.

Obok znanej hierarchii potrzeb wg Maslowa można zaproponować

następujący zestaw potrzeb podstawowych jednostki ludzkiej:

- istnienia,

- bezpieczeństwa,

- poznania,

- swobodnego działania,

- potrzeby estetyczne,

- potrzeby moralne.

Hierarchiczna teoria potrzeb Maslowa, w 1954 roku Abraham

Maslow opracował teorię potrzeb, która stanowiła źródło
inspiracji dla wielu innych autorów. Maslow budując swoją

teorię potrzeb opierał się na osiągnięciach szkoły stosunków

społecznych Eltona Mayo.
Postawił on hipotezę, że człowiek w swoim działaniu dąży do

zaspokojenia zespołu potrzeb, zaś potrzeby te tworzą

logiczną hierarchię rozpoczynającą się od potrzeb niższego

stopnia, których zaspokojenie redukuje niedobory w
systemie fizjologicznym (potrzeba pożywienia i wody), a

kończącą się wyższego stopnia potrzebami osobistymi i

abstrakcyjnymi.

Hierarchia potrzeb Maslowa

Hierarchia potrzeb:

1. Potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód, posiłek);

2. Potrzeby bezpieczeństwa;

3. Potrzeby społeczne (przyjaźń, miłość);

4. Potrzeby szacunku;

5. Potrzeby samorealizacji.

W polityce społecznej przyjmuje się następujące założenia

dotyczące potrzeb:

Źródłem potrzeb jest nie tylko jednostka, ale i

społeczeństwo. Polityka społeczna pomaga w zaspokajaniu

istniejących potrzeb oraz kształtuje i rozbudza nowe.

Potrzeby można uporządkować hierarchicznie ze względu na

kryterium niezbędności ich zaspokojenia dla egzystencji i

rozwoju człowieka. Jest to jedną z przesłanek wyznaczania

priorytetów polityce społecznej.

Potrzeby człowieka zmieniają się w cyklu życia. Przy

tym niezaspokojenie ważnych potrzeb we

wcześniejszych fazach życia utrudnia, a nawet blokuje

możliwości zaspokajania potrzeb w fazach

późniejszych.

Możliwe jest ustalenie dających się zaobserwować

wskaźników poziomu i sposobu zaspokojenia potrzeb.

Można też określić progowe – minimalne i optymalne –

wartości mierników określających poziom zaspokojenia

potrzeb.

Potrzeby można badać empirycznie – to znaczy

obserwując, rejestrując i analizując fakty społeczne.

Potrzeby indywidualne - potrzeby, które odczuwa i zaspokaja
pojedynczy człowiek. Zaspokojenie tych potrzeb wymaga ze

strony polityki społecznej kierowania środków i usług do
pojedynczych osób.

Potrzeby społeczne to te, które wynikają z funkcjonowania

jednostki w społeczeństwie oraz spełniania przez
społeczeństwo określonych funkcji wobec jednostek i grup

społecznych.

Potrzeby stałe i zmienne

- stałe, o zmiennym natężeniu w poszczególnych fazach życia
- zmienne, zależne od poszczególnych faz życia

Faza 1 – wiek dziecięcy (0-6 lat)

Faza 2 – faza nauki i przygotowania do życia społeczno-
zawodowego (7-18 lub 7-24 lat)

Faza 3 – aktywność zawodowa i życie rodzinne (18-65 lat)

Faza 4 – okres wtórnej bierności zawodowej (okres starości

-powyżej 65 lat)

Maslow był przekonany, że potrzeby wyższego stopnia

mogą się pojawić tylko wtedy, gdy są zaspokojone potrzeby
niższego stopnia. Oprócz wymienionych pięciu potrzeb,

Maslow wyróżnił również tzw. potrzeby dodatkowe. Przez

potrzeby dodatkowe należy rozumieć takie, które mogą

ujawniać się tylko u niektórych ludzi. Dla przykładu mogą to
być potrzeby wiedzy, czy też potrzeby estetyczne. Zdaniem

Maslowa trudno jest o nich cokolwiek powiedzieć, gdyż nie

zostały jeszcze dogłębnie poznane, ale można próbować
wiązać je z potrzebami samorealizacji.

Potrzeby społeczne powstają na styku systemów: społecznego,

ekonomicznego i przyrodniczego. Mówimy o nich, gdy:

1. Takie same potrzeby osobnicze jednostek występują powszechnie,

a ich zaspokojenie wymaga istnienia instytucji, np. Potrzeba edukacji

– szkoły (system edukacji), potrzeba zachowania zdrowia – służba

zdrowia.

2. Niezaspokojone potrzeby kumulują się do stopnia wymagającego

powołania specjalnych rozwiązań instytucjonalnych, np. Instytucje

zajmujące się badaniami, profilaktyką i niesieniem pomocy ofiarom

AIDS, osobom uzależnionym od alkoholu, narkotyków itp.

3. Pewne systemy funkcjonują niedostatecznie np. Rząd (konieczna

jest zmiana rządu) lub ujemny bilans w handlu zagranicznym (trzeba

wprowadzić rozwiązania proeksportowe i hamujące import).

Przekształcenie systemu poprzez dobudowanie nowego systemu

zaspokajającego potrzeby lub spowodowanie, ażeby potrzeba nie

występowała, można określić jako systemową redukcję potrzeby.
Szukając genezy potrzeb natrafiamy na granicę ich występowania. Tę

granicę stanowi rozróżnienie między przyrodą nieożywioną a

ożywioną. Potrzeby pojawiają się tam, gdzie jest życie.

Potrzeby ze względu na genezę można podzielić na

:

Potrzeby o genezie przyrodniczej (jedzenie, picie, przemieszczanie się

w przestrzeni (a właściwie w czasoprzestrzeni), potrzeba życia w

czystym, nieskażonym środowisku przyrodniczym.
Potrzeby kulturowe wynikają z reguł funkcjonowania społeczeństwa i

mogą być kwestionowane
Potrzeby organizacyjne wynikają ze stawianych sobie przez ludzi

celów, które z kolei wynikają z potrzeb i dążenia do ich zaspokojenia.

O tym czy i które potrzeby uzyskają akceptację i przejdą do szeregu

realizowanych celów decyduje przyjęty i powszechnie akceptowany

system wartości.

Należy odróżnić:

- potrzeby występujące cyklicznie,

- potrzeby pojawiające się sporadycznie, które pojawiają się gdy

system w danych okolicznościach przestaje właściwie funkcjonować.

Potrzeby społeczne to takie potrzeby, których zaspokojenie wymaga

istnienia i działania instytucji społecznych na rzecz zamierzonych

celów i o dających się przewidzieć z dostatecznym

prawdopodobieństwem skutkach działania.

Rozpoznanie potrze i ich społeczna akceptacja prowadzą do

powstawania postulatów, które jeśli uzyskają szersze poparcie

przerodzą się w programy działania, a te jeśli funkcjonują dobrze,

mogą stać się standardami.

Przykłady? Postulaty równego udziału kobiet w życiu politycznym,

programy walki z bezrobociem, standardy kształcenia młodzieży w

określonym wieku.

Diagnozowanie potrzeb i wskaźniki społeczne

wskaźnik społeczny: określona informacja liczbowa o wybranych

aspektach stanów i procesów społecznych.

Ruch wskaźników społecznych narodził się w latach

sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych, a wynikał z potrzeby

znalezienia miar liczbowych dla zachodzących procesów

społecznych. Chodziło o zastąpienie jednowymiarowego, ułomnego i

niewiele mówiącego o rzeczywistym stanie społeczeństwa PKB.

Podstawowym ustawowym standardem zaspokajania potrzeb

mieszkańców w skali lokalnej powinny, z uwagi na poziom rozwoju

społeczno-ekonomicznego kraju i międzynarodowe zobowiązania,

we współczesnej Polsce być:

- bezpieczeństwo publiczne,

- brak lokalnych ognisk dewastacji i zanieczyszczenia środowiska,

- minimalizacja bezrobocia na lokalnym rynku pracy,

- dostęp do instytucji edukacyjno oświatowych,

- dostęp do sieci handlowej i usługowej zaspokajającej podstawowe

potrzeby życiowe,

- dostęp do świadczeń społecznych w sytuacjach kryzysowych,

- dostęp do terenów rekreacyjnych i sportowych,

- dostęp do usług medycznych

- dostęp do usług opiekuńczych dla dzieci i dorosłych, którzy takiej

opieki potrzebują,

- istnienie i utrzymanie niezbędnych szlaków komunikacyjnych,

- istnienie i utrzymanie sieci łączności wewnątrz i na zewnątrz

środowiska lokalnego,

- zapewnienie dostępu do sądów powszechnych i bezzwłocznego

osądzania oraz innej obsługi prawnej,

- zapewnienie włączenia wszystkich użytkowanych zasobów

mieszkaniowych do infrastruktury komunalnej.

Miernikiem rozwoju stosowanym w pracach UNDP – jest wskaźnik

rozwoju społecznego (a właściwie rozwoju ludzkiego) HDI (

Human

Development Index

). Wprowadzenie tego wskaźnika zwróciło

uwagę na znaczenie danych pozaekonomicznych przy ocenie

zrównoważonego rozwoju poszczególnych krajów, które to dane

traktowane były jako drugorzędne wobec wskaźników

makroekonomicznych, a przede wszystkim wobec PKB. HDI

pozwala na pełniejszą ocenę poziomu rozwoju aniżeli PKB na

jednego mieszkańca czy inna miara ekonomiczna, zwłaszcza jeśli

jest analizowany wraz z innymi wskaźnikami rekomendowanymi

przez UNDP, dotyczącymi poszczególnych obszarów (dziedzin)

rozwoju gospodarczego, społecznego i demograficznego, a także

danymi obrazującymi zanieczyszczenie środowiska, stopień

bezpieczeństwa osobistego i inne aspekty życia w danym kraju.

HDI jest miarą syntetyczną opartą na średniej wskaźników

obejmujących trzy podstawowe sfery życia. Jest to sfera zdrowia

(oceniana poprzez wskaźnik przeciętnej długości życia), edukacji

(wskaźnik alfabetyzmu, tj. umiejętności pisania i czytania ze

zrozumieniem i wskaźnik skolaryzacji)

oraz dochodu przypadającego na głowę mieszkańca (PKB per capita).

Konstrukcja wskaźnika określa skrajne, docelowe wartości w każdej

z wymienionych sfer. Informacje zawarte w HDI nie obejmują

całości elementów zawartych w koncepcji rozwoju ludzkiego,

ponieważ nie wszystkie jakościowe cechy rozwoju można zmierzyć,

a dla wielu z kolei brakuje danych, bonie są zbierane dane źródłowe

lub nie prowadzi się odpowiednich szacunków

Wskaźnik rozwoju społecznego HDI

HDI uzupełniają trzy syntetyczne wskaźniki, skonstruowane w

oparciu o podobne zasady.

Uwzględniają one dystrybucyjne efekty rozwoju wg płci (GDI –

Gender-related Development Index) oraz udział kobiet w

procesach decyzyjnych (GEM – Gender Empowerment Measure),

a także poziom

ubóstwa mierzony w kategoriach rozwoju ludzkiego (HPI –

Human Poverty Index). Wprowadzony w 1997 r. wskaźnik

ubóstwa wyznacza linię ubóstwa zgodnie z założeniami koncepcji

rozwoju ludzkiego na podstawie średniej ważonej trzech

wskaźników obejmujących minimum zdrowotne, edukacyjne oraz

minimum warunków materialnych.

Warto zwrócić uwagę, że dla krajów rozwijających się, gdzie wiele

osób nie ma stałego dochodu, dla określenia minimum warunków

materialnych nie użyto wskaźnika PKB per capita, lecz średnią

ważoną w zakresie zaspokojenia podstawowych potrzeb w zakresie

żywienia, dostępu do wody i usług medycznych. Natomiast dla

krajów wysoko rozwiniętych wskaźnik HPI zawiera stopę

długookresowego bezrobocia oraz poziom analfabetyzmu

funkcjonalnego.

Stosowane kryteria klasyfikacji krajów na wysoko-, średnio- i słabo

rozwinięte z uwzględnieniem

HDI są następujące:

• 0–0,5 – kraj słabo rozwinięty (zacofany),

• 0,501–0,8 – kraj średnio rozwinięty,

• 0,801–1,0 – kraj wysoko rozwinięty.

W 2001 r. Polska zajmowała 35 miejsce (na 55 krajów znajdujących

się w grupie najbardziej

rozwiniętych- patrz Aneks tabelaryczny, tabela 23) – na liście 175

krajów świata. Dystans jaki dzieli

Polskę do krajów znajdujących się w pierwszej dwudziestce jest

stosunkowo duży (ok. 0,1 punktu

wartości HDI)

CO TO JEST POSTĘP SPOŁECZNY?

Jest to taki ciąg zmian społecznych, któremu przypisujemy

pozytywne cechy, dzięki któremu przybywa zrealizowanych

wartości, społeczeństwo staje się podobne do dobrego

społeczeństwa. Wg J. Doneckiego post społ można

rozumieć jako realizację przemyślanych i

wynegocjowanych całościowych projektów.