Justyna Drop

Charakterystyka geologicznych dziejów Polski

PREKAMBR

W prekambrze najstarszym okresie,

obejmującym 85% dziejów Ziemi wydzielono
dwa eony: archaik i proterozoik.
W tym czasie zachodziły kilkakrotne ruchy

górotwórcze uaktywniające procesy

wulkaniczne. Z tego okresu pochodzą głównie

skały magmowe i przeobrażone, np: granity,

gnejsy, łupki krystaliczne.
W Polsce na skały prekambru natrafiono:

w Sudetach

(na powierzchni)

m.in. W Górach Izerskich, Górach Sowich,
Skały te reprezentowane są przez m.in. łupki

metamorficzne, granity, wapienie krystaliczne,
gnejsy, kwarcyt.

w Polsce północno-wschodniej

zachodnia część platformy
wschodnioeuropejskiej. Utwory prekambru

występują tu na głębokości 250-5000 m. W

budowie geologicznej tego regionu wyróżniają

się, centralnie położone, archaiczne elementy
strukturalne fundamentu krystalicznego –

reprezentuje je granit, występują tu także
kwarcyty

Granit monzonitowy, porfirowy

Łupek krystaliczny

Era paleozoiczna w Polsce

•

Podczas tej ery, trwającej około 375 mln lat, skorupa ziemska ulegała przeobrażeniom. Dwukrotnie

zachodziły ruchy górotwórcze: starsze

kaledońskie

i młodsze –

hercyńskie.

•

W Polsce podczas orogenezy kaledońskiej powstało najstarsze i najwyższe pasmo Gór Świętokrzyskich

– Łysogóry a także niektóre masywy Sudetów ( Góry Kaczawskie, G. Orlickie, G. Bystrzyckie i Masyw

Śnieżnika.)

•

W okresie tym nasiliły się zjawiska wulkaniczne. Spowodowały one powstawanie grubych serii skał

wulkanicznych budujących dziś m.in.

Góry Wałbrzyskie i Kamienne i G. Kaczawskie w Sudetach

. W

karbonie panowały u nas warunki klimatyczne, podobne do tych, jakie występują obecnie w strefie

klimatu równikowego (wysoka temperatura i duża wilgotność powietrza przez cały rok).

•

Podczas orogenezy hercyńskiej

na obszarze Dolnego Śląska powstały liczne intruzje granitów. Są to:

batolity:

Strzegom – Sobótka, Strzegom – Niemczański, Kudowy, Karkonoszy.

Z granitowych intruzji

pozostały wyniosłości terenu i masywy górskie, np.

Karkonosze i Tatry.

•

W kambrze, sylurze i dewonie miały miejsce największe transgresje morskie – osady morskie występują

na całej powierzchni, ale zwykle są przykryte młodszymi utworami. Są to głównie:

łupki ilaste,

piaskowce, zlepieńce i wapienie m.in. Góry Świętokrzyskie; Kielce, Chęciny

–

wapienie; Wyżyna

Śląska

–

zlepieńce i piaskowce.

Łysogórskie
gołoborza

Główne surowce mineralne i skały w

paleozoiku

W karbonie

, gdzie panował klimat

równikowy wybitnie wilgotny. Z
bujnej roślinności typu: skrzypy,
widłaki, paprocie wytworzyły się
pokłady

węgla kamiennego.

W dewonie i permie

panował klimat

suchy. Na większości terenów Polski
występowały pustynie. Z tego
okresu pochodzą

skały osadowe o

czerwonym i wiśniowym
zabarwieniu – piaskowce i zlepieńce

( G. Wałbrzyskie, Pogórze
Wałbrzyskie).

W permie

w wysychających

morzach powstały

pokłady soli

kamiennej

okolic Kłodawy i

Inowrocławia na Kujawach.

Węgiel kamienny

Sól kamienna

Zlepieniec permski z
kamieniołomu
Zygmuntówka

Proces powstawania węgla



Jednym z najważniejszych bogactw mineralnych w Polsce jest

węgiel kamienny.



Ta skała osadowa pochodzenia organicznego powstała z

rozkładających się szczątków widłaków, skrzypów, paproci

porastających bagienne obszary naszego kraju w karbonie.



Proces powstania węgla nazywany jest

karbonizacją.

Polega on na

wzbogacaniu szczątków organicznych w pierwiastek węgiel w

wyniku działania wysokiej temperatury i ciśnienia przy

jednoczesnym braku tlenu.



Pokłady węgla na przestrzeni dziejów poddawane były procesom

kompresji, fałdowania i przemieszczania w wyniku działania

poziomych i pionowych ruchów skorupy ziemskiej.



Pokłady węgla kamiennego przykrywane były innymi pokładami

skał pochodzenia organicznego.



Surowiec ten wydobywany jest na Wyżynie Śląskiej i w Zagłębiu

Lubelskim

Era mezozoiczna

•

Era mezozoiczna trwała ok. 160 mln lat.

•

W triasie znaczny obszar zajmowała nadal pustynia. Tworzyły się przede wszystkim czerwone i
czerwonofioletowe piaskowce, występujące obecnie w G. Świętokrzyskich i Sudetach. Pod koniec triasu
nastąpiła transgresja morska; również na południu na terenie dzisiejszych Tatr pojawiło się morze; w
górnym triasie morze ustąpiło tylko z terenów północnej Polski, natomiast pozostało na obszarze Tatr i
na południe od nich. Na dnie morza osadziły się warstwy

wapieni i dolomitów

o znacznej grubości,

spotykane dziś na

Wyżynie Śląskiej

.

Serie skalne zawierają rudy cynku, ołowiu z domieszką srebra.

Nazywa się je dolomitami kruszconośnymi.

•

W jurze w Polsce zapanował ciepły i wilgotny klimat podzwrotnikowy; na początku jury morze było
jedynie na południu Polski, ale w jurze środkowej zalało ono większą część obszaru Polski; Jedynie
Sudety i niewielkie obszary wschodniej części Polski były wyspami. Powstały w tym czasie m.in.

Wapienie budujące Wyżynę Krakowsko – Częstochowską oraz Pieniny.

Zamek w Olsztynie

Amonity jurajskie

W Kredzie po krótkiej regresji w dolnej kredzie morze ponownie zalało niemal całą Polskę; w

górnej kredzie ponad morzem wznosiły się jedynie Górny Śląsk, fragmenty Sudetów i masyw
małopolski, wtedy też w środkowej Polsce utworzył się

Wał Środkowopolski

, ciągnący się od

okolic Kołobrzegu po Lubelszczyznę i obejmujący Góry Świętokrzyskie, które w tym czasie
zostały podniesione wzdłuż strefy uskoków; u schyłku kredy morze wycofało się.

•

W kredzie powstawały pokłady wapieni, margli, kredy piszącej, występujące na Wyżynie
Lubelskiej

•

Przez całą prawie erę mezozoiczną w miejscu dzisiejszych Karpat znajdowało się zagłębienie
wypełnione wodą, nazwane geosynkliną karpacką. Zgromadziły się tu kilkumetrowej miąższości

pokłady piasków, żwirów, mułów, z których powstały piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce.
Stanowią one flisz, który buduje Karpaty Zewnętrzne.

•

Era kenozoiczna

Najmłodsza era w dziejach Ziemi, która

zaczęła się 65 milionów lat temu i trwa nadal.
Zaczęte w mezozoiku

alpejskie ruchy

górotwórcze

w neogenie – trzeciorzędzie ( 20

mln lat temu) przechodziły największe

natężenie. W tej orogenezie

powstały Karpaty

a Sudety i G. Świętokrzyskie zostały

wydźwignięte i uległy spękaniu.

W trzeciorzędzie

morze z północnej części

Polski ustąpiło, ale pozostały na jego miejscu

ogromne jeziorzyska, w których gromadził się

materiał znoszony przez rzeki; pozostałością

ówczesnych bagien są eksploatowane dziś

pokłady węgla brunatnego

; na południu

Polski sfałdowane zostały Beskidy (Karpaty

Zewnętrzne)
Wśród skał z trzeciorzędu można wymienić:
Na Podhalu flisz podhalański: łupki i
piaskowce;

oraz bursztyny pochodzące ze świetlistych,

suchych lasów - paleogen
piaski, żwiry, wapienie, gipsy; na

południowych stokach Gór Świętokrzyskich;

na Niżu zaś: iły poznańskie; - neogen

Gubałówka zbudowana z
fliszu podhalaoskiego

Bursztyn trzeciorzędowy z inkluzją jaszczurki sprzed 40
milionów lat

czwartorzęd

W czwartorzędzie na teren Polski od północy
kilkakrotnie nasunął się lądolód; ocieplenia klimatu
powodowały topnienie i wycofywanie się lądolodu,
w okresach zimniejszych lądolód posuwał się na
południe

na początku holocenu

klimat był jeszcze zimny i

suchy, przejściowo panowała roślinność tundrowa;
na północy Polski w ciągu kilku tysięcy lat

ukształtowało się Morze Bałtyckie

, na rozległych

powierzchniach piaszczystych pozostawionych
przez lądolód powstawały wydmy; jednak klimat
stopniowo się ocieplił i formy terenu ukształtowane
przez lądolód i lodowce w górach zaczęły ulegać
powolnemu niszczeniu;

Rzeźba gór w Polsce jest wynikiem działania
lodowców, erozji wywołanej wodami i wietrzenia.
Ostatnie lodowce ustąpiły ok. 10 000 lat temu.
Typowymi formami polodowcowymi w górach są
U-kształtne doliny oraz np. cyrki lodowcowe, żłoby
i mutony.

Rzeźba Tatr Zachodnich

Cyrk polodowcowy

Wielkie jednostki geologiczno-tektoniczne w Polsce

Na obszarze Polski stykają się
trzy zasadnicze jednostki
struktury geologicznej
kontynentu:
•

platforma

wschodnioeuropejska,
• paleozoiczna strefa fałdowa ,
• alpejskie pasmo fałdowao.

Platforma prekambryjska

Kompleksy skalne
górotwórczości hercyoskiej

Monokliny platformy paleozoicznej

Wały i niecki platformy paleozoicznej

Intruzje granitowe różnego pochodzenia na
powierzchni

Pokrywa osadowa (mezozoik) orogenezy alpejskiej

Fliszowe kompleksy skalne (
kreda-miocen), o. alpejska

Kompleksy skalne orogenezy kaledooskiej
przekształcone podczas fałdowao hercyoskich

Zapadliska kenozoiczne orogenezy alpejskiej

Podział Polski na jednostki

geologiczno-tektoniczne

a)jednostki platformy wschodnio-europejskiej

-wzniesienie Łeby
-obniżenie perybałtyckie
-niecka Brzeźna
-wzniesienie mazursko-suwalskie
-obniżenie podlaskie
-wzniesienie podlaskie (Sławatycz)
-obniżenie nadbużańskie

b)jednostki tektoniczne platformy paleozoicznej

-wał kujawsko-pomorski
-niecka łódzka
-niecka miechowska
-niecka mogileńska
-niecka szczecińska
-monoklina przedsudecka
-monoklina śląsko-krakowska

c)obszary fałdowań alpejskich

-zapadlisko przedkarpackie
-Karpaty
-Pieniny
-Tatry

Platforma wschodnioeuropejska



Jest najstarszą i największą jednostką Europy



W Polsce obejmuje obszar od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Radzyń Podlaski,
Zamość po wschodnią i północna granicę Polski



Zbudowana jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych

( głównie

gnejsy, granity i łupki krystaliczne). Na cokole platformy spoczywa pokrywa
utworzona z paleozoicznych i mezozoicznych skał osadowych( wapienie, piaskowce,
gliny, piaski). Powierzchnia cokołu platformy wschodnioeuropejskiej jest
zróżnicowana, tworzą ją wzniesienia i obniżenia. Przykładem wzniesień są: Sławatycz i
wyniesienie mazursko- suwalskie. Natomiast do obniżeń należą : podlaskie,
nadbużańskie i nadbałtyckie.



Na południowym zachodzie podłoże platformy zapada się kilkoma uskokami. Jest to
strefa głębokiego rozłamu w skorupie ziemskiej. Ta dyslokacja stanowi geologiczną
granicę pomiędzy najstarszymi prekambryjskimi skałami Europy a młodszymi
kaledońskimi i hercyńskimi strukturami kontynentu. Dyslokacja ta nazywa się

strefą

Teisseyre’a – Tornquista (T - T).

Strefa paleozoiczna fałdowań górskich



Obejmuje północno – zachodnią i środkową Polskę oraz pas gór (Sudety i Przedgórze Sudeckie)

oraz wyżyny.



Zachodnia część Polski została uformowana w paleozoiku. Stanowi ona platformę paleozoiczną.

Ma znacznie bardziej skomplikowaną budowę niż platforma prekambryjska
(wschodnioeuropejska).

Obejmuję strefę fałdowań kaledońskich i hercyńskich.



Na terenie Polski struktury kaledońskie odsłaniają się w bardzo niewielu miejscach i są silnie
zdegradowane:

w Sudetach są najwyraźniejsze (głównie G. Kaczawskie i okolice Kłodzka)
w G. Świętokrzyskich (głównie południowej ich części)



Na obszarze Polski w orogenezie hercyńskiej:

powstały Sudety wraz z zapadliskiem górnośląskim
sfałdowane zostało podłoże krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski
nastąpiło morfologiczne odmłodzenie Gór Świętokrzyskich



Ruchy górotwórcze doprowadziły do powstania głównych jednostek geologicznych Polski

północno - zachodniej i środkowej. Są nimi:



wał kujawsko - pomorski zwanym często środkowopolskim (wzdłuż linii Kołobrzeg-Bydgoszcz-

Włocławek-Opoczno), który w trzeciorzędzie został poddany silnej denudacji, stąd nie widać go w

dzisiejszej rzeźbie terenu



system niecek obrzeżających wał (niecka brzeżna, położona wzdłuż północno-wschodniego stoku

wału oraz niecka szczecińsko-mogileńsko-łódzko-miechowska położona wzdłuż południowo-

zachodniego stoku wału)



monoklina przedsudecka



Wszystkie wyżej wymienione jednostki są obecnie przykryte osadami kenozoiku.

Fałdowania alpejskie



Są najmłodszymi jednostkami geologicznymi na terenie Polski



Orogeneza alpejska w Polsce :



Tatry



niecka Podhala



Pieniny



Karpaty Zewnętrzne (fliszowe) - Beskidy wraz z pogórzami
oraz Bieszczady



Zapadlisko Przedkarpackie



doszło do odmłodzenia Sudetów i kolejnego odmłodzenia G.
Świętokrzyskich.

Położenie Polski na tle budowy geologicznej Europy



Archeoeuropa



Część Polski leżąca w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej



Od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Zamość po wschodnią i północną granicę Polski



Platforma paleozoiczna



Paleoeuropa



Część Sudetów



Góry Kaczawskie, Blok Izerski, Blok Śnieżnika



Południowa część Gór Świętokrzyskich



Mezoeuropa



G. Świętokrzyskie



Sudety



Zapadlisko śląsko-krakowskie



Tereny leżące na północ od wyżej wymienionych jednostek nie wchodzące do archeoeuropy



Neoeuropa



Karpaty



Zapadlisko przedkarpackie

Geologiczne dzieje Polski

Era

Okres
geologiczny

Czas w mln lat

Główne wydarzenia w Polsce

kenozoiczna

czwartorzęd

2 do dziś

Zlodowacenia, które ukształtowały rzeźbę obecnej powierzchni kraju,
ukształtowało się Morze Bałtyckie

trzeciorzęd

65-2

Alpejskie ruchy górotwórcze, powstały Karpaty i Zapadlisko
Przedkarpackie; powstanie złóż węgla brunatnego, siarki, ropy naftowej i
gazu ziemnego,

mezozoiczna

kreda

140-65

Powstały pokłady wapieni, margli i kredy piszącej, wypiętrzenie Wału
pomorskiego-kujawskiego

jura

195-140

Transgresje i regresje morskie, ciepły klimat, powstała Jura Krakowsko –
Częstochowska, Pieniny

trias

230-195

Znaczny obszar Polski zajmowała pustynia

paleozoiczna

perm

290-230

Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż soli kamiennej, ropy
naftowej i gazu ziemnego, rud cynku i miedzi

karbon

360-290

Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż węgla kamiennego,
powstawanie Sudetów Zachodnich oraz kolejne wypiętrzenia Gór
Świętokrzyskich, Karkonosze

dewon

395-360

Hercyńskie ruchy górotwórcze, sfałdowane zostało podłoże krystaliczne
Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski

sylur

435-395

Kaledońskie ruchy górotwórcze, powstawanie Sudetów Wschodnich i
fałdowanie niektórych części Gór Świętokrzyskich, sfałdowanie Gór
Kaczawskich oraz wydźwignięcie granitowo-gnejsowe Gór Izerskich,
Bystrzyckich, Orlickich i Masywu Śnieżnika.

ordowik

500-435

kambr

570-500

Kaledońskie ruchy górotwórcze

Prekambr( Era archaiczna i
proterozoiczna)

2600-570

Powstanie atmosfery z tlenem, formowanie się Gór Sowich w Sudetach

4600-2600

Początki Ziemi – brak śladów życia

Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej

Portalu www.szkolnictwo.pl

Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl

mogą byd wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie

w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęd dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie
i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizowad na potrzeby własne oraz do wykorzystania
w szkołach podczas zajęd dydaktycznych.