60

ONIE

K

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

61

KONIE

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

wykazano, że żywienie koni paszą gra-

nulowaną i paszą wysokoenergetyczną

zwiększa występowanie owrzodzeń żołąd-

ka u koni. Znajomość tych faktów pozwala

na dokładniejsze określenie przyczyn

powstawania owrzodzeń i ma znaczenie

przy ustalaniu sposobu leczenia (11, 22,

26, 27, 28, 29).

Powstawanie owrzodzeń błony śluzo-

wej żołądka i dwunastnicy spowodowane

jest zaburzeniami równowagi między

czynnikami „agresywnymi” w stosunku

do śluzówki, tj. kwaśnym sokiem żołąd-

kowym, pepsyną i kwasami żółciowymi

a czynnikami „ochronnymi”, takimi jak

śluz czy dwuwęglany.

W części bezgruczołowej żołądka owrzo-

dzenia powstają na skutek zwiększonej lub

przedłużonej ekspozycji błony śluzowej na

kwaśny sok żołądkowy czy pepsynę. Sytu-

acja taka może zajść w przypadku niepra-

widłowego sposobu żywienia (zbyt długie

odstępy w karmieniu, głodówka) albo na

skutek zwolnienia motoryki żołądka (np.

w czasie wysiłku). W części gruczołowej

częstszą przyczyną owrzodzeń jest spadek

produkcji śluzu żołądkowego i dwuwęgla-

nów, np. na skutek zaburzeń w ukrwieniu

ściany żołądka. Taki stan może mieć

miejsce w przypadku bolesnych procesów

chorobowych (kulawizn, urazów tkanek

miękkich, zabiegów operacyjnych itd.)

lub mechanicznych zaburzeń w ukrwie-

niu żołądka, np. w czasie intensywnego

Aktualne możliwości

leczenia wrzodów

żołądka u koni

Józef Nicpoń

Katedra Chorób Wewnętrznych i Pasożytniczych z Kliniką Chorób Koni, Psów i Kotów we Wrocławiu

Tomasz Trela

DVM, Austria

Wrzody żołądka u koni są schorzeniem rozpoznawanym dopiero od niedawna.Od kilku

lat obserwuje się nasilenie tego problemu zarówno u koni dorosłych, jak i u źrebiąt (1,

3). Zwiększona częstotliwość diagnozowania wrzodów żołądka u koni związana jest

zapewne z wprowadzeniem do diagnostyki klinicznej gastroskopii koni, pozwalającej

na postawienie dokładnego rozpoznania (2, 5, 7). Z drugiej strony wydaje się, że zmiany

w sposobie użytkowania koni w Europie i Ameryce Płn. sprzyjają powstawaniu schorzeń

błony śluzowej żołądka i dwunastnicy (4, 11, 22). Według doniesień różnych autorów

z Ameryki i Europy Zachodniej częstotliwość występowania wrzodów żołądka wynosi

u źrebiąt od 25 do 50%, a u koni dorosłych od 60 do nawet 90% (6, 14, 15, 20, 23).

U koni takich często obserwowany jest spadek kondycji, zmienny apetyt średniego

lub słabego stopnia lub występowanie bóli kolkowych (25, 26).

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

(EQUINE GASTRIC ULCER SYNDROME)

W

STĘP

Przed omówieniem sposobów leczenia

wrzodów żołądka u koni należy się zapo-

znać ze specyficznymi procesami fizjolo-

gicznymi zachodzącymi w żołądku konia

oraz poznać patogenezę tej choroby.

P

ATOGENEZA

WRZODÓW

ŻOŁĄDKA

U

KONI

W ostatnich latach dokładnie analizo-

wano przyczyny i mechanizmy prowadzące

do powstawania wrzodów żołądka u koni.

Z punktu widzenia klinicysty należy zwró-

cić uwagę na kilka fizjologicznych zjawisk

zachodzących w przewodzie pokarmowym

konia. Produkcja kwaśnego soku żo-

łądkowego odbywa się nieustannie, bez

względu na to, czy koń pobierał pokarm,

czy też nie. Sok żołądkowy u koni wyka-

zuje wartości pH między 1,0-7,0 u źrebiąt

oraz 1,5-7,5 u koni dorosłych. U koni

dorosłych łączna ilość kwaśnego soku żo-

łądkowego produkowanego w ciągu doby

wynosi ok. 1,5 l. Należy również pamiętać

o dużych rozbieżnościach w opróżnianiu

żołądka w zależności od typu paszy:

opróżnianie żołądka po spożyciu paszy

treściwej trwa około 0,5 godziny, podczas

gdy po podaniu siana nawet do 24 godzin

(4, 13, 18, 20, 21). Większość autorów za

główne przyczyny powstawania wrzodów

żołądkowych u koni uważa nieprawidło-

we żywienie oraz stres. Doświadczalnie

Ryc. 3. Schemat badania żołądka.

Ry. Schemat błony śluzowej żołądka konia

Pars nonglandularis

• nabłonek bezgruczołowy
• brak warstwy śluzu
• szybka regeneracja

Pars glandularis

• nabłonek gruczołowy
• warstwa śluzu
• buforowe działanie HCO

3

Ryc. 1. Specyfika błony śluzowej żołądka konia.

62

ONIE

K

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

63

KONIE

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

wysiłku. Również zahamowanie produk-

cji prostaglandyn (np. przez podawanie

środków przeciwzapalnych) prowadzi do

owrzodzeń błony śluzowej.

Ostatnio wykazano, że obecność

lotnych kwasów tłuszczowych (volatile

fatty acids), powstających w wyniku fer-

mentacji węglowodanów, także zwiększa

ryzyko wystąpienia owrzodzeń. Wiele

rodzajów paszy przeznaczonych dla koni

sportowych wykazuje dużą koncentrację

łatwo fermentujących węglowodanów

i może sprzyjać powstaniu schorzenia

(11, 21, 22, 26, 27, 28).

Na uwagę zasługuje fakt, że wrzody

żołądka są diagnozowane częściej u koni

wyczynowych (sportowych i wyścigo-

wych) oraz używanych intensywnie

w rekreacji niż u koni przebywających na

pastwisku. Zjawisko to potwierdza tezę

o udziale czynników stresogennych

w powstawaniu owrzodzeń błony śluzo-

wej żołądka u koni (14, 26).

W odróżnieniu od choroby wrzodowej

u ludzi, u koni jak do tej pory nie udało

się stwierdzić czynnika bakteryjnego, jak

np. Helicobacter pylori, mogącego mieć

znaczenie etiologiczne w powstawaniu

owrzodzeń błony śluzowej żołądka. Ma to

także wpływ na postępowanie lecznicze,

w którym stosowanie antybiotyków nie

znajduje uzasadnienia.

D

IAGNOSTYKA

KLINICZNA

WRZODÓW

ŻOŁĄDKA

U

KONI

Objawy kliniczne wrzodów żołądka

u koni są bardzo niespecyficzne i cha-

rakteryzują się u źrebiąt (1, 3, 4, 20):

Grupa terapeutyczna

Przedstawiciele

1.

Antagoniści receptorów histaminowych typu 2 (H2-antagonist)

cymetydyna, ranitydyna,

famotydyna, nizytydyna

2.

Inhibitory pompy protonowej (proton pump inhibitors)

omeprazol

,

lanzoprazol

3.

Preparaty zobojętniające (antacida)

wodorotlenki i sole glinu,

magnezu, wapnia i bizmutu

4.

Środki osłaniające błonę śluzową i wspomagające naturalny proces

gojenia się owrzodeń

Pronutrin

®

,

sucralfate

• matowym włosem,

• słabą kondycją,

• biegunką,

• podwyższeniem temperatury,

• nadmiernym ślinieniem, zgrzytaniem

zębami,

• brakiem apetytu, zaprzestaniem ssania,

• częstym leżeniem na grzbiecie.

U koni dorosłych najczęściej obserwu-

jemy (6, 13, 14, 15, 18, 19, 20, 23, 26):

• słabą kondycję, gorsze osiągnięcia

sportowe,

• utratę masy ciała,

• apatię,

• zmniejszony lub wybredny apetyt,

• biegunkę lub zaparcia,

• częste kolki, zwłaszcza po nakarmieniu,

• zgrzytanie zębami, przeżuwanie bez

pokarmu,

• odbijanie gazów,

• foetor ex ore.

Ostateczne rozpoznanie wrzodów

żołądka u koni możliwe jest po przepro-

wadzeniu badania endoskopowego (ga-

stroskopii) pozwalającego na dokładną

ocenę stanu błony śluzowej żołądka oraz

początkowych odcinków dwunastnicy.

Badanie to jest niestety wykonywane

tylko w specjalistycznych ośrodkach,

dysponujących specjalnym sprzętem,

tj. gastroskopem dla koni o długości

250-300 cm.

Badania laboratoryjne nie mają większe-

go znaczenia ze względu na fakt, że brak

jest specyficznych zmian w parametrach

krwi lub w profilach enzymatycznych.

Wyjątek mogą stanowić testy na obec-

ność krwi w kale, które mogą wskazywać

– w przypadku pozytywnego wyniku – na

krwawienie z przewodu pokarmowego.

L

ECZENIE

WRZODÓW

ŻOŁĄDKA

U

KONI

Ze względu na fakt, że wrzody żołąd-

ka u koni są diagnozowane od niedaw-

na, dotychczasowa terapia opierała się

na doświadczeniach medycyny ludz-

kiej. Dopiero w ciągu ostatnich 2-3 lat

opracowano specjalne preparaty dla

koni (8, 10, 12, 17, 22, 29, 30, 32).

Substancje stosowane w leczeniu

owrzodzeń błony śluzowej żołądka można

podzielić na następujące grupy (tab. 1):

• Antagoniści receptorów histamino-

wych typu 2 (H2-antagonist), (tab. 2).

Związki z tej grupy prowadzą do przej-

ściowego obniżenia produkcji kwasu

solnego w żołądku poprzez odwracal-

ną blokadę receptorów histaminowych

w komórkach okładzinowych żołądka.

Najważniejszymi przedstawicielami są

cymetydyna i ranitydyna. Efekt tera-

peutyczny, tj. obniżenie poziomu kwa-

su solnego w żołądku zależy od dawki

i trwa od 2 do 8 godzin. W praktyce

stwierdzana jest także bardzo duża

zmienność osobnicza, jeśli chodzi o re-

akcje na leki z tej grupy. Substancje

te są słabo przyswajalne z przewodu

pokarmowego u koni (<20%). Istnieją

jednak również preparaty w formie

iniekcyjnej. Największą wadą tych

leków jest bardzo wysoka cena, powo-

dująca, że koszty leczenia mogą sięgać

ok. 80 USD dziennie na konia. Ponado

wymagane jest częste podawanie tych

leków, tj. 3-4 razy dziennie. Obserwowa-

no także, że pełnego efektu leczenia nie

osiąga się, jeśli terapia jest prowadzona

u konia będącego w trakcie treningu.

• Inhibitory pompy protonowej (proton

pump inhibitors), (tab. 3).

Substancje z tej grupy powodują

blokadę pompy H+/K+ w komórkach

okładzinowych i hamują tym samym

sekrecję kwasu żołądkowego. Naj-

ważniejszym przedstawicielem jest

omeprazol. Jest to substancja silnie

hamująca wydzielanie kwasu solnego

i może być podawana doustnie raz

dziennie. Czysta substancja ulega

jednak rozkładowi w żołądku, dlatego

konieczna jest odpowiednia forma

galeniczna leku. Obecnie na rynku

amerykańskim dostępny jest specjalny

preparat dla koni w postaci pasty do

podawania doustnego (GastroGard

®

).

Jedna strzykawka z pastą zawiera

2,28 g omeprazolu i wystarcza na

podanie dla jednego konia o mc. ok.

550 kg. Skuteczność kliniczna jest

dość wysoka. Obserwowano jednak

przypadki, w których nie dochodziło

do wyleczenia, mimo kilkutygodnio-

wego podawania preparatu.

Głównym czynnikiem ograniczającym

użycie omeprazolu jest jego cena,

powodująca, że pełny koszt terapii

jednego konia wynosi kilka lub nawet

kilkanaście tysięcy USD.

• Preparaty zobojętniające (antacida).

Preparaty zobojętniające kwas solny są

powszechnie stosowane w leczeniu cho-

roby wrzodowej u ludzi. Substancjami

czynnymi są wodorotlenki glinu lub

magnezu, lub sole magnezowe, sodowe

i wapniowe słabych kwasów. Związ-

ki te neutralizują nadmiar kwasów

i ochraniają błonę śluzową żołądka.

Ich działanie jest jednak bardzo krótkie

i wynosi od 30 do 60 minut, co wymaga

praktycznie ich ciągłego podawania.

Ponadto muszą być podawane w du-

żych ilościach, a efekt terapeutyczny

jest często niewielki. Z tych względów

preparaty te nie znalazły zastosowania

w leczeniu wrzodów żołądka u koni.

• Środki osłaniające błonę śluzową

i wspomagające naturalny proces

gojenia się owrzodeń.

Najważniejszym preparatem z tej gru-

py stosowanym w medycynie ludzkiej

jest siarczanowe połączenie glinu

i sacharozy (sucralfate). Związek ten

prowadzi w obecności kwasu solnego

do powstania stabilnych kompleksów

białkowych mających ochronne działa-

nie na komórki błony śluzowej żołądka.

Podawanie tej substancji koniowi może

prowadzić do poprawy w obrębie części

gruczołowej żołądka, nie ma jednak

wpływu na owrzodzenia części bezgru-

czołowej. Zastosowanie tej substancji

jest u koni ograniczone.

Preparatem specjalnie opracowanym

dla koni i będącym jedynym preparatem

do profilaktyki i leczenia wrzodów żołądka

u koni dostępnym na rynku w Europie jest

dodatek do paszy o nazwie Pronutrin

®

(Bo-

ehringer Ingelheim). Jest to także jedyny

tego typu preparat dostępny w Polsce.

Pronutrin

®

zawiera zespół naturalnych

pektyn oraz kompleks lecytyna-glicerol.

Substancje te stabilizują hydrofobową

warstwę błony śluzowej żołądka oraz

uniemożliwiają nadmierny wzrost kwa-

sowości treści żołądkowej poprzez zwięk-

szenie pojemności buforowej. Dzięki temu

osiągany jest podwójny efekt ochronny

na błonę śluzową żołądka. Szereg badań

w Niemczech i w Skandynawii potwier-

dziło kliniczną skuteczność preparatu

Pronutrin

®

w leczeniu i zapobieganiu

owrzodzeniom błony śluzowej żołądka

u koni (8, 9, 16, 17). Szczególnie szerokie

badania przeprowadzono w Klinice Cho-

rób Koni Wyższej Szkoły Weterynaryjnej

w Hannowerze (17, 27). W badaniach tych

wykazano, że kliniczna skuteczność lecze-

nia oraz skuteczność usuwania zmian

Inhibitory pompy protonowej (proton pump inhibitors)

lek

dawka

częstotliwość

podania

okres

leczenia

omeprazol

p.o. 1,4-1,5 mg/kg mc.

i.v. 0,5 mg/kg mc.

co 24 godziny

od 14 do 28 dni

Antagoniści receptorów histaminowych typu 2 (H2-antagonist)

lek

dawka

częstotliwość podania

okres

leczenia

cymetydyna

p.o. 18-25 mg/kg mc.

i.v. 6-7 mg/kg mc.

co 6 godzin
co 8 godzin

14 do 28 dni

ranitydyna

p.o. 6-7 mg/kg mc.

i.v. 1,5 mg/kg mc.

co 8 godzin
co 8 godzin

14 do 28 dni

Ryc. 3. Schemat badania żołądka koni przy użyciu gastroskopu.

Gastroskop

(dł. od 2,5 do 3 m)

Stopień 4.

Ryc. 2. Poszczególne stadia rozwoju wrzodów żołądka u koni.

Stopień 1.

Stopień 2.

Stopień 3.

Tab. 1. Grupy substancji stosowanych w leczeniu owrzodzeń błony śluzowej żołądka.

Tab. 3.

Tab. 2.

64

ONIE

K

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

owrzodzeniowych w błonie śluzowej jest

porównywalna ze skutecznością omepra-

zolu, a niekiedy nawet wyższa.

Pronutrin

®

należy stosować w nastę-

pujących sytuacjach:

– stwierdzenie typowych objawów kli-

nicznych wskazujących na obecność

wrzodów żołądka,

– okresy wzmożonego oddziaływania

czynników stresowych (np. zawody,

wyścigi, zmiana paszy, transport,

rekonwalescencja itd.),

– osłaniająco podczas podawania leków

przeciwzapalnych,

– wspomagająco w leczeniu istniejących

już wrzodów żołądka.

Bardzo ważny jest fakt, że w odróż-

nieniu od innych leków Pronutrin

®

nie zawiera substancji dopingujących

lub zakazanych u koni wyczynowych

i dlatego może być stosowany bez żad-

nych ograniczeń u koni sportowych

i wyścigowych. Ponadto dodatek ten

może być stosowany także profilaktycz-

nie w okresie zwiększonego ryzyka, co

nie zawsze jest możliwe w przypadku

innych leków.

Pronutrin

®

dostępny jest w 3,5 kg

opakowaniu wystarczającym dla konia

o masie ciała 500 kg na okres 14 dni.

Wymagany okres podawania wynosi co

najmniej 2-4 tygodni.

P

OSTĘPOWANIE

WSPOMAGAJĄCE

LECZENIE

WRZODÓW

ŻOŁĄDKA

W większości przypadków leczenie

przy użyciu specjalnych preparatów jest

nieuniknione. Należy pamiętać, że zawsze

musimy zwrócić uwagę na czynniki towa-

rzyszące mogące poprawić stan zdrowia

pacjenta, takie jak (20, 29, 30, 32):

– prawidłowa technika żywienia (małe

porcje paszy treściwej w regularnych

odstępach czasu, unikanie głodówek,

podawanie nawilżonego siana o dobrej

jakości),

– prawidłowo dobrana pasza (unika-

nie nadmiaru energii w pokarmie,

nadmiaru węglowodanów oraz pasz

drobno granulowanych),

– dostosowanie treningu do wieku i kon-

dycji konia, okresowe wyłączenie konia

z intensywnego treningu oraz zawodów

sportowych dla ograniczenia stresu,

– regularny dostęp do pastwiska/wy-

biegu,

– unikanie „rutynowego” i niefachowego

stosowania niesterydowych środków

przeciwzapalnych i przeciwbólowych.

Podsumowując, należy stwierdzić,

że owrzodzenia błony śluzowej żołądka

i dwunastnicy u koni stanowią narastają-

cy problem i występują znacznie częściej

niż powszechnie uważano. Obecna wiedza

na temat patogenezy i przyczyn tego scho-

rzenia pozwala lekarzowi weterynarii na

prawidłowe rozpoznawanie przypadków

owrzodzeń błony śluzowej i prowadzenie

odpowiedniej terapii. Należy jednak pod-

kreślić, że ostateczne rozpoznanie należy

postawić na podstawie badania gastro-

skopowego. Poza ograniczoną możliwo-

ścią stosowania leków ludzkich, lekarz

wet. ma obecnie możliwość skutecznego

i ekonomicznego leczenia wrzodów żołąd-

ka u koni przy pomocy specjalistycznych

preparatów weterynaryjnych.



Piśmiennictwo

1. Acland H.M., Gunson D.E., Gillette D.M.:

Ulcerative duodenitis in foals. „Veterinary

Pathology”, vol. 20, 1983.

2. Adamson P., Murray M.J.: Stomach, in:

Traub-Dargatz J.L., Brown C.M.: Equine

endoscopy. „St. Louis”: C.V. Mosby, 1990.

3. Becht J.L, Byars T.D.: Gastroduodenal

ulceration in foals. „Equine Veterinary

Journal”, vol. I8, 1986.

4. Becht J.L., Hendricks J.H., Merrit A.M.:

Current concepts of the foal ulcer syndrome.

„Proceedings of the Annual Convention

of the American Association of Equine

Practitioners”, vol. 29, 1983.

5. Brown C.M., Slocombe R.F., Derksen F.J.:

Fiberoptic Gastroduodenal endoscopy in the

horse. „Journal of the American Veterinary

Medical Association”, vol. 186, 1985.

6. Mc Clure S.R., Glickman L.T., Glickmann

N.W.: Prevalence of gastric ulcers in show

horses, JAVMA, vol. 215, nr 8, October

15, 1999.

7. Dörges, F., Deegen E., Lundberg J.:

Magenläsion beim Pferd – hohe Inzidenz

bei gastroskopischen Untersuchungen,

„Pferdeheilkunde 11”, 1995.

8. Fenner A., Hojvang-Nilesen L.: Zum Ein-

satz des Diätetikums Pronutrin bei Pferden

mit klinischen Verdachtssymptomen oder

gastroskopischer Diagnose von Magen-

schleimhautläsionen – Ergebnisse einer

Feldstudie 1999, Data on file Boehringer

Ingelheim Germany.

9. Ferrucci F., Zucca E., Croci V., Di Fabio V.,

Ferro E.: Treatment of gastric ulceration in

10 standardbred racehorses with a pectin-

-lecithin complex. „Vet.Record” 152, 2003.

10. Forth W., Henschler D., Rummel W.,

Starke K.: Allgemeine und spezielle Phar-

makologie und Toxikologie. 6 Auflage. „Wis-

senschaftl. Verlag Mannheim”, Leipzig,

Wien und Zürich 1992.

11. Furr M.O., Murrey M.J.: The effect of stress

on gastric ulceration and serum T3, T4,

rT3 and cortisol in neonatal foals, „Equine

Veterinary Journal”, vol. 24, 1992.

12. MacAllister C.G.: A review of medical treat-

ment for peptic ulcer disease. „Equine Vet.

J.”, Supplement 29, 1999.

13. MacGugain I.E.: Peptic ulcer, [in:] Peters-

dorf R.G., Adams R.D., Braunwald B.,

Isselbacher K.J.: Harrison’s principles

of internal medicine. 10 ed., Auckland:

„McGraw-Hill” 1983, p. 1697-712,

14. Mc Gladdery A.J.: Gastric Ulceration

– a United Kigdom perspective. 36

th

Bri-

tish Equine Veterinary Assoc. Congress,

Harrogate 1997.

15. Hammond C.J., Mason D.K., Watkins K.L.:

Gastric ulceration in mature thoroughbred

horses. „Equine Vet. J.” 18 (4), 1986.

16. Hojvang-Nilesen L.: Scandinavian Pronu-

trin field study, 2000. Data on file Boeh-

ringer Ingelheim Denmark.

17. Lauffs S.: Behandlung von Magenschle-

imhautläsionen beim Pferd mit Pronutrin

®

– klinische und gastroskopische Untersu-

chungen. „Vet. Diss”, Hannover 1998.

18. Madigan I.E.: Gastroduodenal ulcers. „Ars.

Veterinaria”, vol. 10, Supplement 1994.

19. Murray M.J.: Gastric ulceration, [in:]

Smith B.P., Large animal internal medicine,

St. Louis: C.V. Mosby, 1990a p. 648-52.

20. Murray M.J.: The pathogenesis and preva-

lence of gastric ulceration in foals and hor-

ses. „Veterinary Medicine” vol. 86 1991b.

21. Murray M.J.: Gastroduodenal ulceration,

[in:] Robinson K.E.: Current therapy in

equine medicine, 3 ed. Philadelphia: W.B,

Saunders, 1992b.

22. Murray M.J., Schusser G., Pipers F.S.,

Gross S.J.: Factors associated with gastric

lesions in thoroughbred race horses. „Equ-

ine Vet. J.”, 28 (5), 1996.

23. Palmer I.E.: Gastric and duodenal ulcers.

Veterinary Clinics of North America, „Equ-

ine Practice”, vol. 1, 1985.

24. Roberson J.T.: Gastric and duodenal ulce-

ration, [in:] White N.A. The equine acute

abdomen, Mavern: Lea & Febiger 1990.

25. Sandin, A., Skidell J., Hägström J., Nils-

son J.: Post-mortem findings of gastric ulcers

in Swedish horses older then age one year:

a retrospective study of 3715 horse (1924-

-1996), „Equine Vet. J.” 32 (1), 2000.

26. Vatistas N.J. et al.: Epidemiological study

of gastric ulceration in the thoroughbred race

horses: 202 horses 1992-1993, „Am. Ass.

Equine Pract. Proc.” 40

th

, Ann. Conv. 1994.

27. Venner M., Lauffs S., Deegen E.; Treatment

of gastric lesions in horses with pectin-lecithin

complex. „Equine Vet. J.”, Suppl. 29, 1999.

28. White N.A.: Ulceration., [in:] The equine acute

abdomen. Mavern: „Lea & Febiger” 1990b.

29. White S.L.: Gastrointestinal ulcers, [in:]

Gordon B.J.Jr.: Colic management in the

horse. Lenexa: „Veterinary Medicine”,

1988. p. 185-186.

30. Wilson J.H.: Gastroduodenal ulcers, [in:]

Robinson K.E.: Current therapy in equine

medicine, 2 ed., W.B. Saunders, Philadel-

phia 1987. p. 239-241.

31. Wilson J.H., Cudd T.A.: Gastroduodenal

ulcer disease, [in:] Koterba A.M., Drummond

W.H., Kosch P.C.: Equine clinical neonatolo-

gy, Mavern: „Lea & Febiger” 1990.

32. The Equine Gastric Ulcers Council: Recom-

mendation for the diagnosis and treatment

of equine gastric ulcers syndrome (EGUS).

„Equine Vet.”, ed. October 1999.

prof. dr hab. n. wet. Józef Nicpoń

Katedra Chorób

Wewnętrznych i Pasożytniczych

z Kliniką Chorób Koni, Psów i Kotów,

50-366 Wrocław

pl. Grunwaldzki 47