Szkoła Policji w Katowicach

Nauki Prawne

Prawa człowieka w służbie policjanta

Opracowanie:

podinsp. Dariusz Panas

Zakład Ogólnozawodowy

S

Z

K

O

ŁA

POL

IC

J

I

Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2007

2

 Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2007

Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od
zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody
Wydawcy.

Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

3

SPIS TREŚCI

WSTĘP

5

I. CO TO SĄ PRAWA CZŁOWIEKA

1. Pojęcie praw człowieka

7

2. Cechy praw człowieka

7

2.1. Uniwersalizm

8

2.2. Indywidualizm

8

2.3. Jednokierunkowość

8

2.4. Pierwotność

8

2.5. Względność

9

3. Rodzaje praw człowieka

9

3.1. Prawa materialne i proceduralne

9

3.2. Prawa a wolności

10

3.3. Prawa osobiste, polityczne i socjalne

10

II. ŹRÓDŁA PRAW CZŁOWIEKA

1. Źródła ideowe (filozoficzne)

11

2. Źródła prawne

12

III. PRAWA CZŁOWIEKA A POLICJA

1. Rola praw człowieka w służbie policjanta

15

2. Prawa i wolności człowieka istotne z punktu widzenia służby policjanta

17

IV. SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA

1. Krajowy system ochrony praw człowieka

31

1.1. Sądy

31

1.2. Trybunał Konstytucyjny

33

1.3. Rzecznik Praw Obywatelskich

34

1.4. Inne podmioty

35

2. Międzynarodowy system ochrony praw człowieka

36

2.1. Rada Europy

36

2.2. Organizacja Narodów Zjednoczonych

38

LITERATURA

41

4

5

WSTĘP

Znajomość praw i wolności człowieka oraz zrozumienie ich znaczenia i roli

w demokratycznym państwie prawnym, ma bardzo duże znaczenie w służbie policjanta.

We współczesnym świecie policjant, jako przedstawiciel władzy wykonawczej w państwie,

pełni bardzo ważną, ale zarazem odpowiedzialną funkcję – służąc społeczeństwu, stoi

zarazem na straży podstawowych praw i wolności człowieka.

Często podkreśla się służebną rolę Policji wobec społeczeństwa. Oznacza to,

że policjant – oprócz szeregu uprawnień – posiada przede wszystkim wiele obowiązków.

Jednym z nich jest respektowanie godności ludzkiej oraz przestrzeganie i ochrona praw

człowieka. Istotne jest też to, że policjant – jako człowiek – jest także podmiotem tych praw.

Do skutecznej realizacji zadań, policjant potrzebuje zaufania i wsparcia ze strony

obywateli. Może na to liczyć, jeżeli jego działania będą z jednej strony – stanowcze

i profesjonalne, ale z drugiej – praworządne. Zgodnie z tą zasadą policjant może podejmować

tylko czynności przewidziane prawem i w zakresie określonym przez prawo.

Znaczenie znajomości praw człowieka przez policjanta podkreśla zapis w Deklaracji

o policji – Rezolucji 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy: Funkcjonariusz

Policji powinien uzyskać wszechstronne wykształcenie ogólne, odbyć szkolenie zawodowe

oraz praktykę w zawodzie, a także zdobyć niezbędną wiedzę o problemach społecznych,

wolnościach demokratycznych, prawach człowieka i w tym w szczególności z zakresu

Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Przedmiotowe opracowanie zawiera wybrane i najistotniejsze z punktu widzenia

służby policjanta informacje o prawach człowieka. Materiały te powinny być przydatne

dla każdego policjanta, uzyskującego oraz poszerzającego wiedzę z zakresu praw i wolności

człowieka.

6

7

I. CO TO SĄ PRAWA CZŁOWIEKA

1. Pojęcie praw człowieka

W literaturze można znaleźć wiele definicji praw człowieka i trudno byłoby wskazać

wśród nich najlepszą. W miarę pełne pojęcie na temat tego, czym są prawa człowieka, może

nam dać dopiero podanie i wyjaśnienie definicji oraz charakterystycznych cech, jakimi

charakteryzują się te prawa.

Według prof. Wiktora Osiatyńskiego, prawa człowieka to powszechne prawa

moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach

z państwem. Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach:

- każda władza jest ograniczona;

- każda jednostka posiada sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza;

- każda jednostka może się domagać od państwa ochrony jej praw

1

.

Prawa człowieka są powszechne, ponieważ przysługują każdemu człowiekowi,

niezależnie od posiadanych cech (rasa, narodowość, płeć, wiek itp.) oraz miejsca

zamieszkania.

Prawa człowieka należą do kategorii praw moralnych. Chronią najważniejsze wartości

człowieka, takie jak życie, wolność, prywatność, rodzina, własność, itp.

Podstawowy (fundamentalny) charakter praw człowieka wiąże się z tym, że ich

posiadania nie trzeba uzasadniać. Człowiek posiada te prawa po prostu z racji bycia

człowiekiem. Tworząc inne przepisy prawa należy mieć na uwadze, aby nie naruszały one

praw człowieka.

2. Cechy praw człowieka

Najistotniejsze cechy, jakimi charakteryzują się prawa człowieka to:

- uniwersalizm (powszechność),

- pierwotność,

- jednokierunkowość,

- indywidualizm,

- względność (ograniczony charakter).

1

W. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, (w:) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 1,

Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998, s. 16.

8

2.1. Uniwersalizm

Uniwersalizm – (powszechność) oznacza, że prawa człowieka przysługują każdemu

człowiekowi, niezależnie od rasy, pochodzenia, tradycji, kraju zamieszkania, pozycji

społecznej, itp. oraz niezależnie od tego, gdzie mieszka (przebywa).

2.2. Indywidualizm

Indywidualizm – oznacza, że podmiotem tych praw jest zawsze pojedynczy człowiek,

jednostka, a nie zbiorowy kolektyw. W niektórych systemach totalitarnych próbowano

„zestandaryzować” człowieka (obywatele mieli myśleć i mówić tak samo, w skrajnych

przypadkach tak samo się ubierać). Indywidualizm szanuje odrębność, niepowtarzalność

każdej jednostki ludzkiej. Na uwagę zasługuje samo słownictwo – prawa człowieka, a nie

prawa ludzi (ludzkie).

2.3. Jednokierunkowość

Jednokierunkowość – oznacza, że prawa człowieka regulują stosunki pomiędzy

jednostką a państwem, jego organami i funkcjonariuszami sprawującymi władzę.

Człowiek jest podmiotem uprawnionym, natomiast państwo – podmiotem zobowiązanym

do przestrzegania i ochrony praw człowieka.

Należy podkreślić dość powszechny pogląd, że prawa i wolności człowieka występują

wyłącznie w relacjach jednostki z państwem. Jest to tzw. wertykalne działanie tych praw

2

.

2.4. Pierwotność

Pierwotność – oznacza, że prawa człowieka są przyrodzone, tzn. przynależne każdej

osobie jako człowiekowi i każdy rodząc się obdarzony jest tymi prawami. Człowiek posiadał

te prawa (do życia, wolności, własności, itp.) zanim powstały instytucje władzy państwowej.

Z wymienioną cechą wiąże się to, że prawa człowieka są nienaruszalne (żadna władza

nie może ich odebrać jednostce) oraz w większości przypadków niezbywalne (nikt nie może

zrzec się ich ze skutkiem prawnym, np. oddać się w niewolę lub zrezygnować z prawa

do informacji o przyczynie zatrzymania).

2

M. Nowicki, Co to są prawa człowieka, (w:) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 1, Helsińska

Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998, s. 8.

9

2.5. Względność

Należy także podkreślić ograniczony (względny) charakter praw człowieka.

Gdy realizacja tych praw pozostaje w konflikcie z prawami lub wolnościami innych ludzi

lub dobrami, takimi jak np. bezpieczeństwo państwa - można ograniczyć korzystanie

z tych praw.

W Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

3

jedynie wolność od tortur

i wolność od niewolnictwa nie może być ograniczona w żadnych okolicznościach.

Ograniczanie praw człowieka wymaga przestrzegania określonych warunków:

- ograniczenia muszą być zgodne z celami określonymi przez prawo

4

;

- zachowane są odpowiednie proporcje - między prawem, w które się ingeruje

(np. prawem do życia), a chronionym dobrem (np. ochrona porządku publicznego);

- można je wprowadzać tylko ustawą (nie można tego robić żadnym aktem prawnym

o niższej randze niż ustawa, np. rozporządzeniem ministra, zarządzeniem Komendanta

Głównego Policji);

- muszą być konieczne w demokratycznym państwie (społeczeństwie wolnych ludzi)

i podlegać odpowiedniej kontroli (w szczególności sądowej).

3. Rodzaje praw człowieka

3.1. Prawa materialne i proceduralne

Rozróżnia się dwie zasadnicze grupy praw człowieka:

- prawa materialne – konkretne wolności i prawa przysługujące człowiekowi: wolność

słowa, sumienia, wyznania, wyboru miejsca pobytu, prawo do nauki itp.;

- prawa proceduralne – dostępne człowiekowi sposoby działania i związane z nimi

instytucje, pozwalające jednostce wyegzekwować od rządzących przestrzeganie

wolności i realizację praw

5

.

Samo uznanie praw i wolności człowieka nie miałoby większego znaczenia, jeśli nie

instniałyby procedury pozwalające każdemu skutecznie obronić się przed ich naruszeniem.

Ochronie praw i wolności człowieka służą przede wszystkim sądy, w tym konstytucyjne,

rzecznicy praw obywatelskich, a także takie procedury, jak np. skarga konstytucyjna.

3

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. nr 61 z 1993 roku, poz. 284

z późn. zm.).

4

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. nr 78, poz. 483) w art. 31

ust. 3 wymienia następujące cele, dla których można ograniczać korzystanie z konstytucyjnych wolności
i praw: bezpieczeństwo lub porządek publiczny, ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo
wolności i praw innych osób. Europejska Konwencja Praw Człowieka wymienia podobne cele.

5

M. Nowicki, Co to są prawa człowieka..., s. 9.

10

3.2. Prawa a wolności

Prawa materialne dzielą się na prawa i wolności:

- prawo (niekiedy mówi się: prawo pozytywne) – to obowiązek rządzących zrobienia

czegoś czynnie dla każdego z nas. Np. prawo do nauki nakłada na rządzących

odpowiedzialność za spowodowanie istnienia sieci szkół, umożliwiającej każdemu

dziecku pobieranie nauki;

- wolność (niekiedy nazywa się ją prawem negatywnym) – to nałożone na rządzących

zakazy ingerowania w określone obszary naszego życia. Wolność słowa, wyznania itp.

to zakazy wtrącania się władz państwowych w te dziedziny ludzkiej aktywności

6

.

3.3. Prawa osobiste, polityczne i socjalne

Prawa i wolności człowieka dotyczą różnych dziedzin życia i działalności ludzi.

Odwołując się do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej można dokonać następującego ich

podziału

7

:

- wolności i prawa osobiste - dotyczą ochrony prywatnego życia jednostki, jej wolności,

bezpieczeństwa itp. (np. prawo do życia, zakaz tortur i nieludzkiego, poniżającego

traktowania, prawo do wolności osobistej, prawo do rzetelnego procesu sądowego);

- wolności i prawa polityczne - to prawa przysługujące człowiekowi jako uczestnikowi

życia publicznego, związane są z udziałem obywateli w sprawowaniu i kontrolowaniu

władzy (np. wolność zgromadzeń, wolność zrzeszania się, prawo równego dostępu

do służby publicznej, prawo do udziału w wyborach i referendum);

- wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne – to w zasadzie obowiązki dla

państwa, które powinno stwarzać warunki godnego poziomu życia, zapewniać pracę,

rozwój intelektualny, dostęp do dóbr kultury narodowej itp. (np. prawo do własności

i dziedziczenia, wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy,

prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do ochrony zdrowia,

prawo do nauki).

Z punktu widzenia służby policjanta największe znaczenie ma znajomość praw

i wolności osobistych oraz niektórych politycznych. Szczególnie chodzi tu o znajomość

ograniczeń korzystania z niektórych praw, bez znajomości których policjant nie może pełnić

służby w sposób praworządny.

6

Tamże, s. 9.

7

Rozdział II Konstytucji RP - Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela.

11

II. ŹRÓDŁA PRAW CZŁOWIEKA

1. Źródła ideowe (filozoficzne)

Źródła ideowe (filozoficzne) - to pewnego rodzaju założenia, idee, koncepcje,

które uzasadniają pochodzenie oraz konieczność uznania i przestrzegania przez państwo

podstawowych praw i wolności człowieka.

Powszechnie uznawanym i akceptowanym źródłem praw człowieka w znaczeniu

ideowym (filozoficznym) jest przyrodzona godność człowieka. Ma to swoje odzwierciedlenie

w wielu dokumentach międzynarodowych oraz konstytucjach krajowych

8

.

Trudno jest jednoznacznie zdefiniować godność. Można natomiast przyjąć, że jest to

coś, co posiada każdy człowiek, co wynika z istoty człowieczeństwa. Człowiek nabywa ją

z chwilą urodzenia i nie traci jej w ciągu życia. Nikt nie może człowieka pozbawić godności.

Jeżeli nie można człowieka pozbawić godności, to także nie można pozbawić go

podstawowych praw i wolności, które z niej wynikają. Z godnością człowieka wiąże się też

obowiązek jej poszanowania przez władze publiczne.

Inną koncepcją pochodzenia oraz konieczności ochrony praw człowieka jest

nawiązanie do prawa naturalnego. Człowiek posiadał te prawa zanim powstały instytucje

władzy państwowej. W związku z tym nie można powiedzieć, że prawa człowieka to prawa,

które zostały nadane (ustanowione) przez państwo. Ludzie rodzili się i żyli zanim

w aktach prawa międzynarodowego i konstytucjach zapisano prawo do życia. Bardziej

właściwe w tym przypadku jest stwierdzenie, że prawa człowieka to prawa, które zostały

uznane (potwierdzone) przez państwo w celu ich przestrzegania i ochrony.

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną koncepcję źródeł ideowych praw człowieka,

która odwołuje się do idei wolności. Człowiek z samej natury jest wolny i nikt, w tym także

państwo, nie może mu jej odebrać. W myśl tzw. amerykańskiej koncepcji praw jednostki

(wolność od państwa) państwo ma pełnić jedynie funkcję „stróża nocnego”. W praktyce

sprowadza się to w zasadzie do zapewnienia przez państwo bezpieczeństwa swoim

obywatelom (armia i policja). Jakakolwiek inna ingerencja państwa w wolność człowieka jest

niewskazana

9

.

8

Art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło

wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem
władz publicznych.

9

Zob. Prawa i wolności człowieka, red. Andrzej Rzepiński, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli,

Warszawa 1993, s.10-11.

12

2. Źródła prawne

Źródła praw człowieka w ujęciu prawnym (formalnym) to akty prawa

międzynarodowego oraz wewnętrznego (krajowego) w których zapisano prawa człowieka

(materialne i proceduralne).

Pierwszy dokument prawa międzynarodowego – który w sposób szczególny został

poświęcony ochronie praw człowieka – to Powszechna Deklaracja Praw Człowieka,

przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1948 roku

10

.

W dokumencie tym określono podstawowy, ponadregionalny i ponadkulturowy

katalog praw i wolności człowieka. Pomimo tego, że z punktu widzenia prawa

międzynarodowego nie był on prawnie wiążący, stał się pewnego rodzaju wzorem dla innych

umów międzynarodowych, które w późniejszym czasie zostały zawarte, jak również dla

konstytucji wielu państw. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka wywierała dużą presję

polityczną i moralną na rządy państw doprowadzając stopniowo do uznawania

oraz przestrzegania praw i wolności w niej zapisanych

11

.

Spośród umów międzynarodowych przyjętych w późniejszym czasie w ramach ONZ

w szczególności należy wymienić:

- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.

12

,

- Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r.

13

.

Polska podpisała i ratyfikowała oba wymienione Pakty. Obowiązują one w naszym

kraju od 1977 roku.

Dokumenty przyjmowane w ramach ONZ w zakresie ochrony praw człowieka

związane są z dwoma kierunkami. Pierwszy z nich dotyczy aktów o charakterze ogólnym

(wymieniona wcześniej Deklaracja i Pakty). Drugi kierunek to regulacje zajmujące się

szczególnymi prawami, ich rozwinięciem i sprecyzowaniem (np. Konwencja w sprawie

zakazu stosowania tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania

albo karania z 1984 roku

14

) lub prawami niektórych kategorii osób (np. Konwencja o prawach

dziecka z 1989 roku

15

).

10

Dla upamiętnienia tego wydarzenia 10 grudnia każdego roku obchodzony jest światowy „Dzień Praw

Człowieka”.

11

Z. Hołda, Międzynarodowa ochrona praw człowieka, (w:) Prawa człowieka. Zarys wykładu, Kantor

Wydawniczy Zakamycze 2004, s. 61.

12

Dz. U. nr 38 z 1977 roku, poz. 167.

13

Dz. U. nr 38 z 1977 roku, poz. 169.

14

Dz. U. nr 63 z 1989 roku, poz. 378.

15

Dz. U. nr 120 z 1991 roku, poz. 526 z późn. zm.

13

Obok ONZ-owskiego, powszechnego systemu ochrony praw człowieka, istnieją

systemy regionalne, których przedmiotem zainteresowania – w mniejszym lub większym

stopniu – jest ochrona praw człowieka. W Europie funkcjonują one w ramach Rady Europy,

Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), Unii Europejskiej.

Właśnie w ramach Rady Europy – do której Polska należy od 1991 roku – stworzono

bardzo skuteczny system ochrony praw człowieka. W 1950 roku w Rzymie państwa

-członkowie Rady Europy podpisały Konwencję o Ochronie Praw Człowieka

i Podstawowych Wolności (w skrócie często nazywana Europejską Konwencją Praw

Człowieka). Został w niej zawarty katalog praw i wolności osobistych oraz politycznych.

W ramach systemu kontroli przestrzegania praw i wolności zapisanych w Konwencji

powołano Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu. Prawa

zagwarantowane w Konwencji przysługują nie tylko obywatelom państw, które ją podpisały,

ale wszystkim osobom przebywającym na terytorium danego kraju. W Polsce Konwencja

o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności obowiązuje od 1993 roku.

Proces uznawania i zapewniania ochrony praw człowieka podlega ciągłej ewolucji,

czego przykładem mogą być protokoły dodatkowe do Europejskiej Konwencji Praw

Człowieka, których do chwili obecnej podpisano kilkanaście

16

.

Podobnie jak ONZ, także Rada Europy przyjęła szereg aktów prawnych

o charakterze szczegółowym w zakresie ochrony praw człowieka, w tym dotyczących zakazu

stosowania tortur, mniejszości narodowych, medycyny i bioetyki, ochrony danych

osobowych. Z punktu widzenia służby policjanta szczególnie istotna jest tutaj Europejska

konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu

albo karaniu z 1987 roku

17

.

W Polsce najwyższym źródłem prawa (w tym praw i wolności człowieka)

jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. Rozdział II Konstytucji został

zatytułowany „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Jest on podzielony

na następujące części:

- Zasady ogólne (zapisano tu m.in. przepisy dotyczące godności, równości i zakazu

dyskryminacji, wolności oraz zasady ograniczeń praw człowieka);

- Wolności i prawa osobiste;

- Wolności i prawa polityczne;

16

Np. Protokół nr 6 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności dotyczący zniesienia

kary śmierci, sporządzony w 1983 roku, obowiązujący w Polsce od 2000 roku (Dz. U. nr 23 z 2001 roku,
poz. 266).

17

Dz. U. nr 46 z 1995 roku, poz. 238 z późn. zm.

14

- Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne;

- Środki ochrony wolności i praw;

- Obowiązki.

Zgodnie z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba

że sama Konstytucja stanowi inaczej.

Istotne jest to, że większość wolności i praw zapisanych w Konstytucji dotyczy

każdego człowieka przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Jeżeli zapisano

„Obywatel ma prawo...” oznacza to, że dany przepis nie dotyczy cudzoziemców.

15

III. PRAWA CZŁOWIEKA A POLICJA

1. Rola praw człowieka w służbie policjanta

Rolę praw człowieka w służbie policjanta można rozpatrywać w trzech aspektach:

- pierwszy wiąże się z obowiązkiem przestrzegania w trakcie wykonywania czynności

służbowych praw i wolności człowieka (policjant nie może ich naruszać),

- drugi dotyczy obowiązku ochrony praw człowieka (policjant jako „strażnik” praw

człowieka),

- trzeci związany jest z faktem, że policjanta też chronią prawa człowieka.

„Policjanci w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek

respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka” – to zapis

z ustawy o Policji, podstawowego aktu prawnego obowiązującego każdego policjanta

18

.

Policjant w celu skutecznego wykonywania czynności służbowych wyposażony został

w wiele środków mogących – jeżeli zostaną użyte niezgodnie z prawem – naruszyć prawa

i wolności człowieka. Możliwość legitymowania, przeszukania, zatrzymania, kontroli

korespondencji, czy też inne uprawnienia, mogą stwarzać wrażenie, że policjant „posiada

władzę”. Takie rozumowanie może wpłynąć deprawująco na funkcjonariusza Policji.

W kontekście służby policjanta należy bezwzględnie pamiętać, że w państwie prawa

rządzi prawo, a nie arbitralna wola urzędnika. Tak więc o tym co policjant może zrobić i jak

ma to zrobić, decyduje prawo. W przeciwieństwie do tego - człowiek, może robić wszystko

to, czego prawo nie zabrania.

Istotne jest, że większość praw człowieka ma charakter ograniczony (względny).

Warunki i zakres tych ograniczeń są jednak ściśle określone przez prawo i policjant powinien

być tego w pełni świadomy.

Kolejną kwestią jest to, że policjant wykonując czynności służbowe, styka się często

z takimi osobami, jak przestępcy, osoby pod wpływem alkoholu, często agresywne, stosujące

przemoc, narkomani, prostytutki itp. Chociaż w niektórych przypadkach może to być trudne,

policjant musi uświadomić sobie, że każdy człowiek posiada godność, którą on ma obowiązek

szanować. W podejmowanych czynnościach policjant nie może się wywyższać. Ponadto

osoby, w stosunku do których podejmuje czynności, powinien traktować zgodnie z zasadą

równości wobec prawa. Nie może być stronniczy i w żadnym wypadku nie może

18

Art. 14 ust. 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji (tekst jedn.: Dz. U. nr 7 z 2002 roku, poz. 58).

16

dyskryminować osób, w szczególności z takich powodów, jak: płeć, narodowość,

pochodzenie rasowe lub społeczne, wyznanie itp.

Szczególnym uprawnieniem jest prawo do używania środków przymusu

bezpośredniego. Policjant ma jednak obowiązek stosowania ich zgodnie z prawem, tj. tylko

w przypadkach i w sposób określony przez prawo. Środki przymusu bezpośredniego mogą

być stosowane tylko w niezbędnym zakresie i w taki sposób, aby wyrządzić możliwie

najmniejszą szkodę.

W demokratycznym państwie prawa policjant jest z jednej strony przedstawicielem

władzy publicznej, z drugiej natomiast – ma pełnić służebną rolę wobec społeczeństwa

w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa. Ta służebna rola dotyczy także ochrony praw

i wolności człowieka przed ich naruszeniami.

Policjant, który w sposób praworządny pełni służebną rolę wobec społeczeństwa,

powinien mieć zapewnione odpowiednie warunki pracy, ochronę oraz pomoc ze strony

państwa i społeczeństwa.

Można tutaj przytoczyć wybrane postanowienia Deklaracji o policji

19

, należącej

do tzw. „miękkiego” prawa międzynarodowego (nie wiążącego prawnie państw):

- Funkcjonariusz policji, który stosuje się do przepisów Deklaracji o policji, powinien

uzyskać czynne moralne i fizyczne wsparcie społeczności, której służy;

- Funkcjonariusz policji musi wykonywać swe obowiązki w takich warunkach

zawodowych, psychologicznych i materialnych, aby stanowiły one ochronę jego

uczciwości, bezstronności i godności;

- Funkcjonariusz policji ma prawo do słusznego wynagrodzenia, przy czym należy

uwzględniać szczególne aspekty jego pracy, takie jak zwiększone ryzyko i obowiązki

oraz jej nienormowany czas;

- Funkcjonariusz, wobec którego zastosowano środki dyscyplinarne bądź sankcje karne,

ma prawo odwołania się do niezależnego i bezstronnego organu bądź sądu;

- Funkcjonariusz policji stający przed sądem lub trybunałem ma takie same prawa jak

ogół obywateli.

W ramach monitoringu Policji przeprowadzonego w latach 2000-2001 przez

Helsińską Fundację Praw Człowieka między innymi badano warunki pracy Policji

i policjantów. W opublikowanym raporcie stwierdzono, że warunki pracy, jakie zapewnia

19

Rezolucja 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 1979 roku. Tekst Deklaracji w: Prawa

Człowieka a Policja. Wybór dokumentów Rady Europy i ONZ, red. Andrzej Rzepiński, Centrum Szkolenia
Policji, Legionowo 1992.

17

państwo Policji oraz policjantom, mają duży wpływ na jej jakość i skuteczność,

a co za tym idzie, na poziom ochrony praw człowieka w zakresie, w jakim Policja jest do

ochrony tej powołana

20

.

Należy też podkreślić, że policjantowi - jako człowiekowi - przysługują wszystkie

prawa i wolności zapisane w takich dokumentach jak Konstytucja RP, czy też Konwencja

o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

2. Prawa i wolności człowieka istotne z punktu widzenia służby policjanta

Oznaką przemian, jakie nastąpiły w Polsce w ostatnich latach, jest m.in. wykazywana

w sondażach opinii publicznej wysoka aprobata dla Policji w Polsce po 1989 roku.

Przyczyniły się do tego zmiany prawne określające granice władzy, a także uwzględniające

w tzw. ustawach policyjnych i przepisach wykonawczych regulujących funkcjonowanie

Policji, podstawowe międzynarodowe standardy. Podstawowy kanon owych standardów

obejmuje m.in.: zasady użycia siły oraz broni palnej, zakaz stosowania tortur oraz innego

okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, postępowanie w stosunku

do osób zatrzymanych, tymczasowo aresztowanych lub uwięzionych, przestrzeganie prawa do

prywatności oraz prawo do pokojowego zgromadzania się

21

.

Zatem niektóre z praw i wolności człowieka mają szczególne znaczenie dla policjanta.

Związane jest to z obowiązkiem ochrony tych praw albo możliwością ingerowania w nie.

Prawa te zostaną omówione przede wszystkim w oparciu o Konwencję o Ochronie Praw

Człowieka i Podstawowych Wolności. Rada Europy podkreśliła duże znaczenie tego

dokumentu w kształceniu policjantów

22

. Można jednak założyć, że w sposób niemal

identyczny lub bardzo zbliżony, prawa te uregulowane są w innych umowach

międzynarodowych oraz Konstytucji RP.

Prawo do życia

Art. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

20

S. Cybulski, Policjanci i ich klienci. Prawo w działaniu. Raport z monitoringu, Helsińska Fundacja Praw Człowieka,

Warszawa 2001, s. 29.

21

A. Kremplewski, J. Skowron, Prawa człowieka a Policja, (w:) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 5,

Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998, s. 189-190.

22

Funkcjonariusz policji powinien uzyskać wszechstronne wykształcenie ogólne, odbyć szkolenie zawodowe oraz praktykę

w zawodzie, a także zdobyć niezbędną wiedzę o problemach społecznych, wolnościach demokratycznych, prawach
człowieka i w tym w szczególności z zakresu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka - Deklaracja o policji.

18

1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być

umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego

za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.

2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi

w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:

a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;

b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie

pozbawionej wolności zgodnie z prawem,

c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek

lub powstania.

Prawo do życia jest uważane za jedno z najważniejszych, fundamentalnych praw

człowieka. Bez niego człowiek nie mógłby korzystać z innych praw. Prawo to należy

rozumieć jako zakaz arbitralnego (bezprawnego) pozbawienia życia. Dla państwa wiąże się

z tym także obowiązek zapewnienia prawnej oraz faktycznej ochrony życia człowieka przed

bezprawnymi zamachami ze strony innych osób. Prawo do życia – pomimo tego, że powinno

być bardzo mocno chronione – nie jest prawem bezwzględnym. Dopuszcza się sytuacje,

w których „można pozbawić” człowieka życia. Europejska Konwencja Praw Człowieka ściśle

wylicza te wyjątki podkreślając jednocześnie, że użycie siły musi być w danym przypadku

bezwzględnie konieczne.

Protokół dodatkowy nr 6 do Europejskiej Konwencji znosi karę śmierci – został on

podpisany także przez Polskę.

Na podstawie treści art. 2 Konwencji oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału

Praw Człowieka w Strasburgu należy stwierdzić, że życie każdego człowieka (także

przestępcy, terrorysty) jest wartością chronioną przez prawo. Przy użyciu broni lub innych

środków przymusu, które w sposób zamierzony lub niezamierzony może doprowadzić

do pozbawienia człowieka życia, funkcjonariusz policji powinien wykazać się szczególną

ostrożnością. W przypadku śmierci osoby, która nastąpiła w wyniku użycia siły przez

policjanta lub w trakcie zatrzymania, państwo powinno przeprowadzić szczegółowe,

bezstronne śledztwo zmierzające do ustalenia okoliczności i winnych

23

.

23

Orzeczenie w sprawie McCann i inni przeciwko Wielkiej Brytanii, (w:) M. A. Nowicki, Kamienie milowe.

Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 1996, s. 33-39 oraz orzeczenie w sprawie Velikova przeciwko Bułgarii, (w:) D. Panas, Wybrane
orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w sprawach policyjnych, Szkoła Policji
w Katowicach 2003, s. 11-13.

19

Zakaz tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania

Art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu

albo karaniu.

Tortury można zdefiniować jako każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie zadaje

się ból lub cierpienie fizyczne lub psychiczne, w celu uzyskania od niej lub osoby trzeciej

informacji lub zeznania, bądź też w celu zastraszenia czy wywarcia nacisku albo w innym

celu wynikającym z wszelkich form dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane

są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą z ich polecenia albo za ich

wyraźną lub milczącą zgodą. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających

jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami

lub wywołanych przez nie przypadkowo

24

.

Trudniejsze do określenia jest nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie.

Przepisy prawne nie definiują tych terminów. W praktyce każdy przypadek traktowania,

który może być uznany za nieludzki lub poniżający, musi być rozpatrzony indywidualnie.

Traktowanie lub karanie jest poniżające, gdy powoduje poczucie strachu i upokorzenia

prowadzące do upodlenia. W rezultacie tego może dojść do załamania fizycznego

i psychicznego. Traktowanie nieludzkie powoduje silne fizyczne i psychiczne cierpienie.

Za takie traktowanie może zostać uznane przeszukanie osoby na widoku publicznym,

przeszukanie połączone z rozbieraniem osoby, czy prowadzenie zatrzymanego skutego

kajdankami w obecności jego kolegów, przyjaciół lub rodziny. Nie każde niewłaściwe

traktowanie będzie nieludzkim lub poniżającym, aby za takie mogło być potraktowane musi

zostać osiągnięty „minimalny poziom dolegliwości”. Dlatego też noszenie stroju więziennego

lub przeszukanie osobiste, ale przeprowadzone na osobności nie zostało uznane za naruszenie

art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

25

.

Podobnie będzie z używaniem przez policjanta środków przymusu bezpośredniego.

Jeśli w danej sytuacji jest to konieczne, policjant używa środka w celu oraz w sposób

określony przez prawo. Po osiągnięciu celu zaprzestaje jego używania i wówczas jego

działania nie można uznać za nieludzkie lub poniżające traktowanie.

24

Art. 1 Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego

traktowania albo karania z 1984 roku.

25

A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, Prawa człowieka. Poradnik dla policjantów, Ośrodek Praw Człowieka

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 56.

20

Należy jednak wyraźnie podkreślić, iż zakaz tortur i nieludzkiego poniżającego

traktowania albo karania ma charakter bezwzględny. To powoduje, że każdorazowy

przypadek torturowania – bez względu na jakiekolwiek okoliczności – powinien być ścigany

i karany.

Europejska Komisja oraz Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu w sprawach

dotyczących stosowania tortur oraz nieludzkiego, poniżającego traktowania albo karania,

wielokrotnie wyrażały pogląd, że państwo jest odpowiedzialne moralnie za każdą osobę

aresztowaną, pozostaje ona bowiem całkowicie w rękach policji. W razie ujawnienia,

że aresztowany doznał obrażeń, władze muszą przedstawić dowody wskazujące na istnienie

wątpliwości, co do przebiegu wydarzeń w wersji pokrzywdzonego. W podobnych sprawach

często podkreślano, że jakiekolwiek użycie siły wobec osoby pozbawionej wolności - jeśli nie

jest absolutnie konieczne ze względu na jej zachowanie - narusza ludzką godność i w zasadzie

powinno być traktowane jako naruszenie art. 3 Konwencji. Wymogi śledztwa oraz

niezaprzeczalne trudności związane ze zwalczaniem przestępczości nie mogą usprawiedliwiać

ograniczeń ochrony integralności fizycznej jednostki

26

.

Z powyższego wynika dla Policji między innymi obowiązek szczegółowego

dokumentowania stanu zdrowia, a przede wszystkim obrażeń, które posiada osoba

pozbawiona wolności. Brak takiej dokumentacji lub nierzetelna dokumentacja, mogą być

odebrane jako próba „zatuszowania” zdarzenia związanego ze stosowaniem tortur

lub nieludzkiego, poniżającego traktowania.

W innej sprawie rozpatrywanej przez Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu

27

– dotyczącej technik przesłuchań – orzeczono, że „dezorientacja” i „pozbawienie poczucia

sensorycznego” stanowią przykład tortur oraz nieludzkiego i poniżającego traktowania.

Znęcanie się nad zatrzymanymi należy ostro potępić. Sklasyfikowano wtedy nielegalnych

„pięć technik śledczych”:

- zmuszanie do stania twarzą do ściany,

- przetrzymywanie ze szczelnie zakrytą głową,

- dręczenie hałasem,

- pozbawianie snu,

- ograniczanie pożywienia – „trzymanie o chlebie i wodzie”

28

.

26

Sprawa Ribitsch przeciwko Austrii, (w:) D. Panas, op.cit., s. 14-16.

27

Orzeczenie w sprawie Irlandii przeciwko wielkiej Brytanii, (w:) M. A. Nowicki, Kamienie milowe..., s. 40-46.

28

A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, op. cit., s. 56.

21

Ważną kwestią w zakresie zapobiegania torturom jest wprowadzenie w państwach

członkowskich Rady Europy instrumentu o charakterze prewencyjnym. Europejska

konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu

albo karaniu z 1987 roku wprowadziła możliwość regularnych wizyt miejsc, w których

przebywają osoby pozbawione wolności (policyjne pomieszczenia dla osób zatrzymanych,

instytucje izolacyjne dla nieletnich, areszty śledcze, więzienia itp.). Wizytacji tych dokonuje

specjalny organ – Europejski Komitet Zapobiegania Torturom.

Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej

Art. 4 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

1. Nikt nie może być trzymany w niewoli lub w poddaństwie.

2. Nikt nie może być zmuszony do świadczenia pracy przymusowej lub obowiązkowej.

3. W rozumieniu tego artykułu pojęcie „praca przymusowa lub obowiązkowa” nie obejmuje:

a) żadnej pracy, jakiej wymaga się zwykle w ramach wykonywania kary pozbawienia

wolności orzeczonej zgodnie z postanowieniami artykułu 5 niniejszej konwencji

lub w okresie warunkowego zwolnienia;

b) żadnej służby o charakterze wojskowym bądź służby wymaganej zamiast obowiązkowej

służby wojskowej w tych krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze względu

na przekonania;

c) żadnych świadczeń wymaganych w stanach nadzwyczajnych lub klęsk zagrażających

życiu lub dobru społeczeństwa;

d) żadnej pracy ani świadczeń stanowiących część zwykłych obowiązków obywatelskich.

Prawo to w pewnym zakresie może dotyczyć pracy Policji. Chodzi tu w szczególności

o takie zjawisko jak handel ludźmi. Obowiązkiem państwa, wszystkich jej organów – w tym

także Policji – jest zapobieganie i zwalczanie tego procederu, określanego niekiedy mianem

„niewolnictwa XXI wieku”.

Należy także zwrócić uwagę na sytuacje, które nie mogą być uznane za pracę

przymusową. Np. zwykłe obowiązki obywatelskie, których wymaga się od każdego

człowieka, w tym także od policjanta.

Zakaz trzymania człowieka w niewoli lub w poddaństwie ma charakter bezwzględny.

Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego

Art. 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

22

1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony

wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:

a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;

b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się

wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania

określonego w ustawie obowiązku;

c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym

organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą

lub jeśli jest to konieczne, w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub

uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;

d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia

w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia

nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;

e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią

choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;

f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby, w celu zapobieżenia

jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa, lub osoby, przeciwko której toczy się

postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.

2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego

języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach.

3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego

artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem

uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony

w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać

uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.

4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo

odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia

wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.

5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie

lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.

Prawo to ma bardzo duży związek z działaniami Policji. Generalnie ma ono chronić

człowieka przed arbitralnym, bezprawnym pozbawieniem wolności (zatrzymaniem,

aresztowaniem).

23

Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego nie ma charakteru bezwzględnego,

co oznacza, że w pewnych sytuacjach – określonych ściśle przez prawo – funkcjonariusze

Policji mogą zatrzymać osobę, która np. stanowi zagrożenie dla społeczeństwa i porządku

publicznego. Prawo to gwarantuje jednocześnie minimalne gwarancje dla osoby pozbawionej

wolności. W szczególności chodzi tu o poinformowanie o przyczynach zatrzymania

i stawianych zarzutach oraz prawo złożenia do sądu zażalenia pod kątem legalności

zatrzymania. Należy zawsze pamiętać, że zatrzymanie musi się odbyć w trybie ustalonym

przez prawo

29

.

Właśnie głównie z powodu naruszenia trybu ustalonego przez prawo Polska przegrała

przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu jedną z najbardziej znanych

„polskich” spraw. Chodzi o skargę złożoną przez Witolda Litwę, który zarzucił bezprawne

umieszczenie go w izbie wytrzeźwień. Trybunał zarzucił w tej sprawie w szczególności to,

że policjanci podjęli arbitralną decyzję o przewiezieniu Witolda Litwy do izby wytrzeźwień,

nie rozważając w ogóle innych, mniej dotkliwych środków jakie przewiduje polskie prawo

(np. odwiezienie do miejsca zamieszkania)

30

.

W ramach monitoringu Policji przeprowadzonego w latach 2000-2001 przez

Helsińską Fundację Praw Człowieka w szczególności badano przestrzeganie przez Policję

prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego. W opublikowanym raporcie stwierdzono

między innymi następujące uchybienia:

- „Bardzo często policjanci naruszają procedury obowiązujące przy zatrzymaniu osoby.

Na ogół nieprawidłowo sporządzają dokumentację zatrzymania – błędy stwierdzono

aż w 90 proc. badanych protokołów. Co jeszcze istotniejsze, nie zawsze respektują prawa

osób zatrzymanych, a zwłaszcza prawa do informacji o przyczynie zatrzymania

i przysługujących prawach. Oznacza to naruszenie praw człowieka określonych w Konstytucji

RP i w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka”.

- „W około 12 proc. badanych przypadków stwierdzono bezpodstawność zatrzymania osoby

nietrzeźwej, a w wielu przypadkach nieprzestrzeganie procedur związanych z badaniem stanu

trzeźwości i badaniami lekarskimi osób zatrzymanych do wytrzeźwienia”

31

.

29

W szczególności należy tutaj wymienić Ustawę o Policji, Ustawę z dnia 6.06.1997 roku Kodeks postępowania

karnego (Dz. U. nr 89 z 1997 roku, poz. 555 z późn. zm.), ale także takie przepisy jak np. Ustawa
z dnia 26.10.1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. nr 11 z 2002 r., poz. 109
z późn. zm.), czy też Ustawa z dnia 26.10.1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi (tekst jedn.: Dz. U. nr 147 z 2002 r., poz. 1231 z późn. zm.).

30

Sprawa Witold Litwa przeciwko Polsce, (w:) D. Panas, op.cit., s. 19-22.

31

S. Cybulski, op.cit., s. 162.

24

Prawo do rzetelnego procesu sądowego

Art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym

terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego

prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia

w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne,

jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej

ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe

w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy

to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach

uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę

interesom wymiaru sprawiedliwości.

2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego

do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.

3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:

a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym

o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia;

b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;

c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma

wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony - do bezpłatnego korzystania

z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru

sprawiedliwości;

d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania

obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków

oskarżenia;

e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem

używanym w sądzie.

Istota prawa do rzetelnego procesu sądowego sprowadza się do tego, że każdy

człowiek powinien mieć prawo, aby niezawisły sąd w sposób rzetelny i w rozsądnym terminie

mógł rozstrzygnąć o jego sprawie, zarówno, gdy chodzi o proces cywilny jak i karny.

Wspomniana rzetelność realizowana jest poprzez poszanowanie określonych w prawie zasad

postępowania, w tym zasady domniemania niewinności.

25

W związku z prawem do rzetelnego procesu sądowego w kontekście działań

policyjnych, należy zwrócić uwagę na fakt, że prawo to chroni osobę już na etapie

postępowania przygotowawczego. Z tym wiąże się między innymi konieczność zrealizowania

prawa do pomocy adwokata, a także zbierania przez Policję materiałów dowodowych

świadczących nie tylko o winie podejrzanego, ale także potwierdzających jego niewinność.

Zakaz karania bez podstawy prawnej

Art. 7 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

1. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu

lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego

nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również

wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony

karą został popełniony.

2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania

lub zaniechania, które w czasie popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych

zasad uznanych przez narody cywilizowane.

Prawo to można scharakteryzować krótko: „co nie jest zabronione przez prawo, jest

dozwolone” i nikogo nie można ukarać za czyn, który nie został wcześniej zapisany w prawie

karnym.

Dla policjantów prawo to ma takie znaczenie, że muszą posiadać dobrą, praktyczną

znajomość przepisów prawa karnego i innych ustaw karnych oraz śledzić zmieniające się

regulacje prawne. W odmiennym przypadku może dojść do naruszenia tego artykułu w toku

wykonywania czynności policyjnych, np. dokonując zatrzymania, które okaże się

bezprawne

32

.

Należy także podkreślić, że zakaz karania bez podstawy prawnej należy do praw

o charakterze bezwzględnym.

Prawo do prywatności i poszanowania życia w rodzinie

Art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

32

A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, op.cit., s. 69.

26

1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego

mieszkania i swojej korespondencji.

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa,

z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym

społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne

lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę

zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Prawo to gwarantuje ochronę jednostki przed ingerencją z zewnątrz w jego prywatną

i rodzinną sferę życia. Jest to prawo do posiadania swojej pewnego rodzaju własnej

autonomii, przestrzeni, intymności, w których mogą się mieścić osobiste poglądy, sposób

bycia, zachowania seksualne itp.

Prawo to nie ma charakteru bezwzględnego. Mając na uwadze bezpieczeństwo

publiczne, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności

lub ochronę praw i wolności innych osób, policjant ingerując w to prawo, może między

innymi:

- wylegitymować osobę i ustalić jej tożsamość,

- dokonać przeszukania osoby lub kontroli osobistej, przeglądu bagażu,

- wejść do mieszkania i dokonać jego przeszukania,

- przesłuchać osobę i zapytać o sprawy prywatne lub rodzinne (ale tylko w przypadku,

gdy jest to konieczne w danej sprawie).

W wymienionych powyżej celach Policja posiada także uprawnienia w zakresie

kontroli korespondencji oraz stosowania podsłuchu. Może także wykonywać zadania

związane z zapobieganiem i zwalczaniem przemocy w rodzinie, pomimo tego, że wiąże się to

z ingerencją w życie rodzinne.

Podjęcie wymienionych czynności w sposób niezgodny z prawem może stanowić

naruszenie prawa do prywatności i poszanowania życia w rodzinie (np. bezpodstawne

wylegitymowanie osoby, bezprawne przeszukanie, wykorzystanie informacji uzyskanych

o osobie w innych celach niż służbowych, zadawanie podczas przesłuchania pytań

dotyczących życia intymnego, wyznania osoby lub innych spraw osobistych, jeżeli nie ma to

żadnego znaczenia dla sprawy).

27

Z posiadanych uprawnień policjant może korzystać tylko w takim celu, dla jakiego

dany środek ustanowiono oraz w sposób określony przez prawo

33

. W każdym przypadku

ingerencji w życie prywatne lub rodzinne musi być ona także konieczna.

Wolność myśli, sumienia i wyznania

Art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność

zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie

z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu,

nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.

2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim

ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie

demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku

publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Samo prawo do posiadania określonych myśli, sumienia i wyznania w Europejskiej

Konwencji Praw Człowieka ma charakter bezwzględny i nie doznaje żadnych ograniczeń.

Jedynie wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może ulegać ograniczeniom,

ale tylko na podstawie ustawy i w przypadkach koniecznych z uwagi na wymienione powyżej

cele.

W ramach tych ograniczeń zakazane jest między innymi publiczne nawoływanie

do przestępstwa na tle rasowym, narodowościowym, wyznaniowym, nawoływanie do

nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych,

czy też publiczne propagowanie faszyzmu lub innych totalitarnych ustrojów państwowych.

Należy także mieć na uwadze działalność sekt destrukcyjnych (np. „satanistów”).

W takich przypadkach funkcjonariusze Policji mają obowiązek podejmować działania

przewidziane przez prawo mające na celu ochronę życia i zdrowia człowieka.

Z punktu widzenia służby policjanta wolność ta może mieć także związek z taką

czynnością jak przesłuchanie. Nie wolno pytać osoby przesłuchiwanej o wyznanie, poglądy,

orientację seksualną itp. jeżeli nie jest to konieczne i nie ma związku z prowadzonym

postępowaniem.

33

Podstawy prawne i faktyczne dokonywania tych czynności oraz sposób ich przeprowadzania opisane są

m.in. w Ustawie o Policji, Kodeksie postępowania karnego oraz innych przepisach, a w szczególności
w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 26.07.2005 roku w sprawie sposobu postępowania przy
wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów (Dz. U. nr 141, poz. 1186).

28

W związku z wolnością myśli, sumienia i wyznania policjant powinien być

obiektywny, bezstronny i tolerancyjny w kontaktach z osobami o różnych poglądach,

przekonaniach, wyznaniach.

Wolność słowa (wyrażania opinii)

Art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania

poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz

publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa

Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych

lub kinematograficznych.

2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność

może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom,

jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym

w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa

publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu,

z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób

oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie

powagi i bezstronności władzy sądowej.

Często wyrażany jest pogląd, że wolność słowa jest wolnością szczególną,

z której wszystkie inne biorą swój początek. Ma ona ogromne znaczenie polityczne,

ponieważ pozwala m.in. krytykować rząd. Tam, gdzie istnieje swoboda informacji,

są większe szanse na to, aby inne prawa były respektowane. Jak stwierdził w jednym

z orzeczeń Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu „swoboda wypowiadania jest

jedną z najważniejszych podstaw demokratycznego społeczeństwa, warunkiem jego rozwoju

i możliwości samorealizacji jednostki”

34

.

W kontekście działań Policji wolność słowa oznacza między innymi konieczność

„otwarcia się” na społeczeństwo, informowania o swoich działaniach i to nie tylko tych

związanych z sukcesami. Powinno to się odbywać oczywiście zgodnie z obowiązującym

prawem (m.in. ochrona danych osobowych, poszanowanie zasady domniemania niewinności,

34

Prawa i wolności człowieka, red. Andrzej Rzepiński..., s.65.

29

ochrona tajemnicy państwowej i służbowej). Jako policjanci musimy się także liczyć

z ewentualną krytyką, szczególnie w sytuacji łamania prawa.

Wolność słowa – jak większość praw i wolności człowieka – ma swoje granice.

Z punktu widzenia Policji należy tu w szczególności wymienić te, które mogą wiązać się

z popełnieniem przestępstwa lub wykroczenia (np. publiczne nawoływanie do popełnienia

przestępstwa, znieważanie, groźby bezprawne, używanie słów wulgarnych w miejscu

publicznym).

Wolność zgromadzeń i stowarzyszania się

Art. 11 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

1. Każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzania się oraz do swobodnego

stowarzyszania się, włącznie z prawem tworzenia związków zawodowych i przystępowania

do nich dla ochrony swoich interesów.

2. Wykonywanie tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa

ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy

bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, ochronę porządku i zapobieganie

przestępstwu, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Niniejszy przepis nie stanowi przeszkody w nakładaniu zgodnych z prawem ograniczeń

w korzystaniu z tych praw przez członków sił zbrojnych, policji lub administracji

państwowej.

Do obowiązków państwa należy nie tylko niezakazywanie organizowania

zgromadzeń, ale też zapewnianie odpowiednich środków, aby mogły one przebiegać

spokojnie i bez ingerencji innych osób. Zadaniem Policji jest takie zabezpieczanie

zgromadzeń publicznych, aby umożliwić korzystanie z tej wolności, przy równoczesnym

zachowaniu porządku publicznego. Bywa to oczywiście trudnym zadaniem, w szczególności

w sytuacji pojawienia się kontrdemonstracji lub zakłócania jej przez oponentów politycznych,

ideologicznych lub religijnych. Policja musi bezwzględnie przestrzegać zasady bezstronności

i wykonywać swoje obowiązki z zachowaniem rzetelności i obiektywizmu

35

.

35

A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, op.cit., s. 81.

30

Należy tutaj zwrócić uwagę na możliwość ograniczania tej wolności w stosunku

do Policji (może to się wiązać z ograniczeniami działalności związków zawodowych,

zakazem przynależności do partii politycznych, zakazem strajku).

31

IV. SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA

1. Krajowy system ochrony praw człowieka

Mówiąc o krajowym (państwowym, wewnętrznym) systemie ochrony praw człowieka

należy przede wszystkim mieć na uwadze:

- sądy (w tym sądy powszechne, Sąd Najwyższy, sądy administracyjne),

- Trybunał Konstytucyjny,

- Rzecznika Praw Obywatelskich,

- inne podmioty (m.in. Policja, prokuratura, organizacje pozarządowe, środki

masowego przekazu).

1.1.Sądy

Poza władzą ustawodawczą i wykonawczą w państwie funkcjonuje jeszcze tzw.

władza sądownicza, sprawowana przez sądy i trybunały.

Sądy powszechne są najważniejszym organem powołanym do strzeżenia prawa.

Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne

36

. Sądy te

– sprawując wymiar sprawiedliwości – zajmują się orzekaniem w sprawach cywilnych,

karnych, rodzinnych, opiekuńczych w stosunku do nieletnich i innych.

Konstytucja RP (w art. 45) gwarantuje każdemu człowiekowi prawo sprawiedliwego

i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny,

bezstronny i niezawisły sąd. W przypadku naruszenia prawa – w tym prawa lub wolności

człowieka – pokrzywdzony (poszkodowany) z reguły pierwsze kroki będzie musiał skierować

do sądu (w sprawach karnych w większości przypadków droga ta będzie prowadzić przez

takie organy jak Policja czy też prokuratura).

Jeżeli chodzi o związek z czynnościami podejmowanymi przez Policję, to należy

podkreślić, że sądy powszechne m.in. sprawują kontrolę nad stosowaniem takich środków jak

podsłuchy, kontrola korespondencji, a w szczególności zatrzymanie osoby (osobie

zatrzymanej przysługuje prawo złożenia zażalenia do sądu).

Sąd Najwyższy – zgodnie z art. 183 Konstytucji RP – sprawuje nadzór nad

działalnością sądów powszechnych w zakresie orzekania.

Sąd Najwyższy w szczególności sprawuje wymiar sprawiedliwości przez:

36

Art. 1 § 1 Ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. nr 98, poz. 1070

z późn. zm.).

32

- zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa

sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych

środków odwoławczych,

- podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne

37

.

Sąd Najwyższy rozpatruje kasacje od wyroków lub postanowień sądów II instancji.

Kasacja jest dopuszczalna w sytuacjach wyjątkowych, tzn. rażącego naruszenia prawa przez

sąd I lub II instancji.

Uchwała rozstrzygająca zagadnienia prawne może zostać podjęta w sytuacji,

gdy w orzecznictwie sądów powszechnych ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa.

Z wnioskiem o podjęcie takiej uchwały może się zwrócić m.in. Rzecznik Praw

Obywatelskich

38

.

Sądownictwo administracyjne funkcjonuje w Polsce od 1980 r. (Naczelny Sąd

Administracyjny). Zostało powołane do kontroli wykonywania administracji publicznej przez

organy administracji rządowej, organy samorządu terytorialnego i inne organy, które z mocy

prawa wykonują administrację publiczną. Kontrola taka sprawowana jest w szczególności pod

względem zgodności z prawem. Sądami administracyjnymi są Naczelny Sąd Administracyjny

oraz wojewódzkie sądy administracyjne

39

.

Do sądu administracyjnego można w szczególności zaskarżyć:

- decyzje administracyjne i niektóre postanowienia administracyjne;

- akty prawa miejscowego organów jednostek samorządu terytorialnego i terenowych

organów administracji rządowej;

- bezczynność organu administracji.

Kończąc postępowanie sąd administracyjny może między innymi:

- uchylić albo stwierdzić nieważność decyzji lub postanowienia w całości albo w części;

- stwierdzić nieważność uchwały lub aktu prawa miejscowego w całości lub w części.

Skargę można wnieść po wyczerpaniu środków zaskarżenia. Warunek ten nie dotyczy

prokuratora oraz Rzecznika Praw Obywatelskich

40

.

37

Art. 1 Ustawy z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym (Dz. U. nr 240, poz. 2052 z późn. zm.).

38

Art. 60 Ustawy z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym.

39

Art. 1 i 2 Ustawy z dnia 25 lipca 2002 roku Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. nr 153, poz.

1269 z późn. zm.).

40

Szczegółowe zasady postępowania przed sądami administracyjnymi reguluje Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002

roku Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. nr 153 z 2002 roku, poz. 1270 z późn.
zm.).

33

1.2.Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny jest organem, który został powołany w szczególności w celu

kontrolowania zgodności aktów prawnych niższego rzędu z aktami wyższego rzędu,

a przede wszystkim z Konstytucją, w której to właśnie zapisano prawa i wolności człowieka.

Zgodnie z art. 188 Konstytucji RP Trybunał Konstytucyjny orzeka między innymi

w sprawach:

- zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją;

- zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja

wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;

- skargi konstytucyjnej.

Z wnioskami w wymienionych sprawach mogą zwracać się do Trybunału

Konstytucyjnego tylko określone podmioty, w tym szczególnie należy tu wskazać Rzecznika

Praw Obywatelskich

41

.

Z punktu widzenia jednostki (człowieka) szczególne znaczenie ma tzw. skarga

konstytucyjna (indywidualna). Zgodnie z art. 79 Konstytucji RP – każdy, czyje konstytucyjne

wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo wnieść skargę do Trybunału

Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego,

na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego

wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji.

Jest to istotne uprawnienie, gwarantujące każdemu człowiekowi ochronę jego

konstytucyjnych praw lub wolności. Z procedury tej można jednak skorzystać dopiero

w przypadku naruszenia prawa (zapadł już prawomocny wyrok, decyzja administracyjna).

Zaskarżeniu podlega ustawa lub inny akt normatywny, a nie sam wyrok lub decyzja. Skarga

konstytucyjna może doprowadzić np. do wydania orzeczenia o niezgodności aktu

normatywnego z Konstytucją, a konkretnie z którymś z konstytucyjnych praw lub wolności.

Skarga konstytucyjna (indywidualna) może być wniesiona po wyczerpaniu drogi

prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu

prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia.

41

Podmioty te wymienia Konstytucja RP w art. 188. Oprócz Rzecznika Praw Obywatelskich może to być np.

Prezydent Rzeczypospolitej, Prezes Rady Ministrów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prokurator
Generalny.

34

Skargę konstytucyjną powinien sporządzić adwokat, radca prawny lub inna uprawniona osoba

(tzw. przymus adwokacki)

42

.

Warto tutaj przedstawić jeszcze jedną kompetencję Trybunału. Każdy sąd może

przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu

normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą,

jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed

sądem (art. 193 Konstytucji RP).

1.3.Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich jest swoistym organem kontroli, powiązanym

wprawdzie organizacyjnie i funkcjonalnie z Sejmem (słabiej z Senatem), ale niebędącym

organem Sejmu, lecz samoistnym organem państwa o własnych, ustawowych (a nawet

konstytucyjnych) kompetencjach, działającym samoistnie i we własnym imieniu

43

.

Zgodnie z Konstytucją RP (art. 208) Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) stoi na

straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych

aktach normatywnych

44

.

Szczegółowo kompetencje i zasady działania Rzecznika uregulowano w Ustawie

z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich

45

.

Wykonując swoje zadania Rzecznik przede wszystkim bada, czy w toku działalności

różnych organów, organizacji i instytucji nie nastąpiło naruszenie przez nie wolności i praw

albo naruszenie zasad współżycia społecznego.

RPO jest w swej działalności niezawisły i niezależny od innych organów państwa.

Swoje czynności podejmuje na wniosek lub z własnej inicjatywy. Wniosek nie musi posiadać

żadnej szczególnej formy i jest wolny od opłat. Może go złożyć każdy, zarówno obywatel,

jak i cudzoziemiec. Jeżeli w wyniku przeprowadzonego postępowania Rzecznik stwierdzi,

że wolności lub prawa zostały naruszone, może np.:

- skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności

stwierdził naruszenie praw i wolności, formułując opinie i wnioski co do sposobu

42

Szczegółowe zasady funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego, w tym procedurę skargi konstytucyjnej,

reguluje Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. nr 102, poz. 643 z późn.
zm.).

43

J. Hołda, Z. Hołda, Prawa człowieka w wewnętrznym porządku prawnym, (w:) Prawa człowieka. Zarys

wykładu, Kantor Wydawniczy Zakamycze 2004, s. 41.

44

Między innymi w umowach międzynarodowych chroniących prawa człowieka.

45

Tekst jedn.: Dz. U. nr 14 z 2001 roku, poz. 147.

35

załatwienia sprawy, a także zażądać wszczęcia postępowania dyscyplinarnego

lub zastosowania sankcji służbowych wobec osób winnych tego naruszenia;

- wystąpić z wnioskiem do odpowiednich organów o podjęcie inicjatywy

ustawodawczej;

- wystąpić z odpowiednim wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego.

1.4. Inne podmioty

Policja i prokuratura są organami powołanymi do zapewnienia bezpieczeństwa

i porządku publicznego oraz ujawniania przestępstw i ścigania ich sprawców. Podmioty te

mają obowiązek podjęcia odpowiednich czynności bez względu na to, kto jest sprawcą

przestępstwa. Jeżeli doszło do naruszenia praw lub wolności człowieka, często istnieje

jednocześnie prawdopodobieństwo, że zostało popełnione przestępstwo. W takim przypadku

Policja i prokuratura są zobowiązane – zgodnie z zasadą legalizmu – z urzędu podjąć

przewidziane prawem działania, w celu ustalenia okoliczności oraz sprawcy przestępstwa.

Policja odgrywa dużą rolę w zakresie zapobiegania przestępstwom oraz ochrony osób

przed różnego rodzaju zagrożeniami dla ich życia, zdrowia, wolności, mienia. W ten sposób

chroni prawa człowieka (np. prawo do życia, wolność zgromadzeń).

W Polsce funkcjonuje wiele organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną

praw człowieka, zarówno o zasięgu międzynarodowym (np. Amnesty International),

jak i krajowym (w szczególności należy tu wymienić Helsińską Fundację Praw Człowieka),

czy też regionalnym. Organizacje te, mogą zajmować się wszelkimi naruszeniami praw

człowieka (przykładem mogą być organizacje wymienione powyżej) lub szczególnymi

prawami (np. Fundacja przeciwko Handlowi Ludźmi i Niewolnictwu LaStrada) albo też

szczególnymi kategoriami osób (np. Fundacja Dzieci Niczyje). Mając charakter pozarządowy,

organizacje te mogą dość skutecznie „patrzeć władzy na ręce” i reagować w przypadku

naruszeń praw człowieka. Działalność organizacji pozarządowych może polegać na

monitorowaniu (np. monitoring Policji przeprowadzony przez Helsińską Fundację Praw

Człowieka, udział w różnego rodzaju zgromadzeniach, rozprawach sądowych), przyjmowaniu

skarg od obywateli, nagłaśnianiu przypadków naruszeń praw człowieka lub też pomocy

(w szczególności prawnej) osobom, których prawa zostały naruszone.

Działania organizacji pozarządowych w dużej mierze wspierane są przez niezależne

środki masowego przekazu (prasa, radio, telewizja, internet). Nie bez powodu wolne

i niezależne media określane są często jako „czwarta władza”. Z jednej strony – podobnie jak

organizacje pozarządowe – mogą monitorować różne sprawy, z drugiej strony – nagłaśniając

36

konkretne przypadki naruszeń praw człowieka – mogą w istotny sposób wywierać „naciski”

na organa władzy publicznej.

Media są nie tylko środkiem przekazu informacji, ale mogą także odgrywać dużą rolę

w zakresie edukacji. Dzięki nim organizacje pozarządowe mogą informować społeczeństwo

o swoich celach i działaniach. Przekazując w odpowiedni sposób informacje o różnych

zjawiskach (np. o handlu ludźmi) można dość skutecznie zapobiegać wielu zagrożeniom,

przyczyniając się w ten sposób do ochrony praw człowieka.

2. Międzynarodowy system ochrony praw człowieka

Międzynarodowy system ochrony praw człowieka można rozpatrywać na różnych

płaszczyznach. Z jednej strony będzie to system uniwersalny (powszechny) oparty

na Organizacji Narodów Zjednoczonych, czyli skierowany prawie do wszystkich państw

na świecie. Druga płaszczyzna, to tzw. systemy regionalne, o węższym zasięgu,

ale z pewnością nie mniej ważne. Z systemów regionalnych nas najbardziej będzie

interesować ten, który został zbudowany na fundamencie Rady Europy. Ale warto chociaż

wymienić jeszcze inne europejskie systemy, funkcjonujące lub kształtujące się w ramach

Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) oraz Unii Europejskiej.

2.1. Rada Europy

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

podpisana w ramach Rady Europy w 1950 r. uważana jest za umowę międzynarodową

najdalej idącą, pod kątem skuteczności ochrony praw człowieka. Na jej mocy powołano

do życia organ o charakterze sądowym – Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą

w Strasburgu.

Trybunał chroni prawa i wolności wyrażone w samej Konwencji oraz w protokołach

dodatkowych do niej. Konwencja oraz orzecznictwo Trybunału dają wiele wskazówek co do

wykonywania rozmaitych czynności policyjnych, np. kontroli operacyjnej (kontrolowania

korespondencji, stosowania niejawnego podsłuchu, podglądu, itp.), użycia tajnych

współpracowników, gromadzenia i przetwarzania danych (w tym odcisków palców i zdjęć),

zatrzymywania i użycia przymusu fizycznego

46

.

Postępowanie przed Trybunałem toczy się na podstawie skargi. Konwencja wyróżnia

dwa rodzaje skargi – państwową oraz indywidualną. Skarga państwowa służy każdemu

46

A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, op.cit., s. 24.

37

państwu-stronie i może być wniesiona przeciwko każdemu państwu-stronie, które „naruszyło

postanowienia Konwencji” (art. 33 Konwencji). Skarga indywidualna może być wniesiona:

„przez każdą osobę fizyczną, organizację pozarządową lub grupę osób, która uważa, że stała

się ofiarą naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron praw zawartych

w niniejszej Konwencji” (art. 34 Konwencji). W praktyce występują (zresztą w dużej,

rosnącej ilości) skargi indywidualne

47

.

Skarga indywidualna, aby mogła być rozpatrzona przez Trybunał, musi spełnić

określone w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (szczególnie w art. 34 i 35) warunki.

Skarga może być dopuszczalna, gdy:

- pochodzi od osoby uprawnionej (osoba fizyczna, organizacja pozarządowa lub grupa

jednostek, która jest ofiarą naruszenia prawa);

- dotyczy praw zagwarantowanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

lub protokołach dodatkowych (obowiązujących państwo, przeciwko któremu jest

kierowana);

- dotyczy czynów, decyzji i faktów, które nastąpiły po wejściu w życie w danym państwie

Konwencji lub protokołu dodatkowego (w odniesieniu do Polski w zakresie praw

zapisanych w Konwencji może dotyczyć zdarzeń zaistniałych po 1 maja 1993 roku);

- dotyczy spraw należących do kompetencji władz publicznych (państwo, jego organy

ponoszą odpowiedzialność za zdarzenie);

- wyczerpane zostały wszystkie środki odwoławcze, przewidziane prawem wewnętrznym;

- została wniesiona nie później niż w ciągu 6 miesięcy od podjęcia ostatecznej decyzji

w sprawie, o którą chodzi.

Ponadto Trybunał nie rozpatrzy skargi:

- anonimowej;

- która jest w sposób oczywisty nieuzasadniona;

- stanowiącej nadużycie prawa do skargi;

- która została poddana innej międzynarodowej procedurze dochodzenia lub rozstrzygnięcia

(np. przez Komitet Praw Człowieka w Genewie).

Decyzja izby Trybunału zapada większością głosów. Trybunał orzeka czy nastąpiło

naruszenie zarzucanych przepisów Konwencji lub protokołu dodatkowego. Często Trybunał

zgadza się tylko z częścią zarzutów. Może on też zdecydować, że skarżącemu należy się

od państwa zadośćuczynienie finansowe za szkody materialne i moralne oraz zwrot kosztów

47

D. Ostrowska, Z. Hołda, Ochrona praw człowieka w systemie Rady Europy, (w:) Prawa człowieka. Zarys

wykładu, Kantor Wydawniczy Zakamycze 2004, s. 71-72.

38

postępowania. Państwo ma obowiązek wykonać orzeczenie Trybunału, ale Trybunał

nie narzuca sposobu, w jaki to ma nastąpić. Od państwa zależy sposób, w jaki dostosuje

sytuację w konkretnej sprawie do wymogów Konwencji oraz zagwarantuje niewystępowanie

podobnych naruszeń w przyszłości. Musi to jednak faktycznie uczynić

48

.

Wyroki Trybunału publikowane są na jego stronie internetowej. Ostateczny wyrok

Trybunału przekazuje się Komitetowi Ministrów Rady Europy, który pilnuje jego wykonania

– tak co do tego, czy zadośćuczynienie zasądzone na rzecz skarżącego zostanie mu

wypłacone przez rząd, jak co do tego, czy państwo podejmie kroki zmierzające do uchylenia

przepisów prawa, których zastosowanie doprowadziło do naruszenia Konwencji wobec osoby

skarżącego

49

.

2.2. Organizacja Narodów Zjednoczonych

Mówiąc o międzynarodowym - uniwersalnym systemie ochrony praw człowieka

należy mieć na względzie przede wszystkim funkcjonujący w ramach Organizacji Narodów

Zjednoczonych Komitet Praw Człowieka z siedzibą w Genewie. Został on powołany w celu

zapewnienia przestrzegania postanowień Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich

i Politycznych (i tylko tego Paktu).

Podobnie jak Trybunał w Strasburgu – Komitet Praw Człowieka w Genewie może

rozpatrywać zarówno skargi międzypaństwowe, jak i indywidualne. Kompetencje

do rozpatrywania skarg indywidualnych daje Komitetowi tzw. Protokół Fakultatywny

do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Polska ratyfikowała

Protokół w 1991 roku i wszedł on w życie w stosunku do naszego kraju 7.02.1992 roku

50

,

czyli od tego czasu Komitet uprawniony jest do rozpatrywania skarg indywidualnych

przeciwko Polsce.

W zakresie warunków dopuszczalności skargi do Komitetu Praw Człowieka

w Genewie można zaznaczyć, że są one bardzo zbliżone do tych, które obowiązują przy

składaniu skargi do Trybunału w Strasburgu. Występują tylko trzy wyjątki, które zasługują

na baczną uwagę:

- skargę do Komitetu może złożyć wyłącznie „osoba fizyczna”;

- przy składaniu skargi do Komitetu nie obowiązuje 6 miesięczny termin na wniesienie

48

A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, op.cit., s. 33-34.

49

M. Krzyżanowska-Mierzewska, Zakaz dyskryminacji w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka

i Podstawowych Wolności. Poradnik dla skarżących, Centrum Praw Kobiet, Warszawa, s. 35.

50

Dz. U. nr 23 z 1994 roku, poz. nr 80.

39

skargi od daty podjęcia ostatecznej decyzji przez organy krajowe;

- nie obowiązuje tutaj przesłanka zbiegu procedur międzynarodowych; Komitet w Genewie

odrzuci skargę tylko wówczas, gdy ta sama sprawa rozpatrywana jest jednocześnie

przez inny organ międzynarodowy

51

.

Do innych różnic między Komitetem Praw Człowieka w Genewie a Trybunem

w Strasburgu należą ponadto: globalny zasięg działania Komitetu oraz jego pozasądowy

charakter. Komitet po zbadaniu sprawy nie wydaje wyroku, lecz opinię kierowaną

do zainteresowanego rządu, w której oprócz stwierdzenia, czy doszło do naruszenia Paktu,

zawarte są „zalecenia” Komitetu. W ciągu oznaczonego okresu czasu państwo musi udzielić

Komitetowi informacji, jak zrealizowało jego zalecenia, aby nie dochodziło do podobnych

naruszeń praw człowieka. Mimo że opinia Komitetu nie jest formalnie wiążąca, to jednak

państwa w zdecydowanej większości przypadków stosują się do niej

52

.

51

A. Michalska, Skarga o naruszenie praw człowieka do Komitetu Praw Człowieka (Genewa), Helsińska

Fundacja Praw Człowieka 1995, s. 8-9.

52

A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, op.cit., s. 26.

40

41

LITERATURA

Podręczniki, publikacje:

1)

Beckley Alan, Zacny Monika, Filipek Paweł, Prawa człowieka. Poradnik dla

policjantów, Ośrodek Praw Człowieka Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.

2)

Cybulski Sławomir, Policjanci i ich klienci. Prawo w działaniu. Raport z monitoringu,

Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2001.

3)

Hołda Joanna, Hołda Zbigniew, Ostrowska Dorota, Rybczyńska Julita Agnieszka,

Prawa człowieka. Zarys wykładu, Zakamycze 2004.

4)

Krzyżanowska-Mierzewska Magda, Zakaz dyskryminacji w Europejskiej Konwencji

o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Poradnik dla skarżących,

Centrum Praw Kobiet, Warszawa.

5)

Michalska Anna, Skarga o naruszenie praw człowieka do Komitetu Praw Człowieka

(Genewa), Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1995.

6)

Nowicki Marek Antoni, Kamienie milowe. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału

Praw Człowieka, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996.

7)

Panas Dariusz, Wybrane orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

w Strasburgu w sprawach policyjnych, Szkoła Policji w Katowicach 2003.

8)

Prawa i wolności człowieka, red. Andrzej Rzepiński, Centralny Ośrodek Doskonalenia

Nauczycieli, Warszawa 1993.

9)

Prawa Człowieka a Policja. Wybór dokumentów Rady Europy i ONZ, red. Andrzej

Rzepiński, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 1992.

10) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 1, Helsińska Fundacja Praw

Człowieka, Warszawa 1998.

11) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 5, Helsińska Fundacja Praw

Człowieka, Warszawa 1998.

Przepisy prawne:

1)

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. nr 78,

poz. 483).

2)

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. nr 61

z 1993 r., poz. 284 z późn. zm.).

3)

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 roku (Dz. U. nr 38

z 1977 r., poz. 167).

42

4)

Protokół

Fakultatywny

do

Międzynarodowego

Paktu

Praw

Obywatelskich

i Politycznych (Dz. U. nr 23 z 1994 r., poz. 80).

5)

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 roku

(Dz. U. nr 38 z 1977 r., poz. 169).

6)

Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub

poniżającego traktowania albo karania z 1984 roku (Dz. U. nr 63 z 1989 r., poz. 378).

7)

Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu

traktowaniu albo karaniu z 1987 roku (Dz. U. nr 46 z 1995 r., poz. 238 z późn. zm.).

8)

Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji (tekst jedn.: Dz. U. nr 7 z 2002 r., poz. 58).

9)

Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. nr 98,

poz. 1070 z późn. zm.).

10) Ustawa z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym (Dz. U. nr 240, poz. 2052

z późn. zm.).

11) Ustawa z dnia 25 lipca 2002 roku Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U.

nr 153, poz. 1269 z późn. zm.).

12) Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 roku Prawo o postępowaniu przed sądami

administracyjnymi (Dz. U. nr 153, poz. 1270 z późn. zm.).

13) Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. nr 102,

poz. 643 z późn. zm.).

14) Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz. U.

nr 14 z 2001 roku, poz. 147).

Wybrane strony internetowe:

1)

www.brpo.gov.pl

- Rzecznik Praw Obywatelskich

2)

www.trybunal.gov.pl

- Trybunał Konstytucyjny

3)

www.coe.org.pl

- Biuro Informacji Rady Europy

4)

www.unic.un.org.pl

- Ośrodek Informacji Organizacji Narodów Zjednoczonych

5)

www.echr.coe.int

- Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu

6)

www.amnesty.org.pl

- Amnesty International Polska

7)

www.hfhrpol.waw.pl

- Helsińska Fundacja Praw Człowieka

8)

www.zps.glt.pl

- Poznaj prawa człowieka (strona internetowa autora niniejszej publikacji)