MOLEKULARNE PODSTAWY ENDOKRYNOLOGII

Projekt „Uruchomienie kierunku studiów: Biotechnologia, specjalność: Biotechnologia Medyczna na Uniwersytecie Medycznym w

Łodzi” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej, z Europejskiego Funduszu Społecznego, w ramach Programu Operacyjnego

Kapitał Ludzki.

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Wydział Nauk Biomedycznych i Kształcenia Podyplomowego

Materiały dydaktyczne dla studentów kierunku

BIOTECHNOLOGIA

specjalność

BIOTECHNOLOGIA MEDYCZNA

MOLEKULARNE PODSTAWY

ENDOKRYNOLOGII

Kamila Domińska

Tomasz Ochędalski

WSTĘP

Prezentowany skrypt stanowi zarys tematyki wykładów dla przedmiotu

elektywnego Molekularne Podstawy Endokrynologii, prowadzonych na Wydziale

Nauk Biomedycznych i Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Medycznego

w Łodzi, na kierunku Biotechnologia. Skrypt został podzielony na dwie odrębne

części. W ramach części pierwszej omówiono budowę hormonów oraz podstawowe

mechanizmy ich działania na poziomie biochemicznym. Druga część stanowi

prezentację hormonów jako molekuł kontrolujących zarówno fizyczność jak i umysł

człowieka. Celem wykładów jest ułatwienie zrozumienia i przyswojenia

podstawowych informacji z zakresu endokrynologii a także uświadomienie

złożoności i szerokiego wachlarza funkcji cząsteczek hormonalnych. Niniejszy

skrypt, zawiera szeroką gamę rycin mających na celu przejrzystą prezentację

omawianych zagadnień. Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z opracowaniem.

Autorzy

LISTA SKRÓTÓW:

5-HT3 – receptor 5-hydroksytryptaminowy typu 3

AAS - steroidy androgenno-anaboliczne

Ach – acetylocholina

AChR – receptor acetylocholinowy typu N

ACTH – adrenokortykotropina

ADAM - zespół niedoboru androgenów

ADH - hormon antydiuretyczny

AF-1 - domena A/B receptora jądrowego

AF-2 – fragment domeny E receptora jądrowego

Akt – kinaza Akt

ARs – receptory androgenowe

ART – techniki rozrodu wspomaganego

cAMP - cykliczny adenozynomonofosforan

CBG - globulina wiążąca kortykosteroidy (transkortyna)

cGMP - cykliczny guanozynomonofosforan

CGRPs - peptydy związane z genem kalcytoniny

CHAM - zespół zmian hormonalnych u starzejących się mężczyzn

CRF - kortkoliberyna

CRLR - receptor podobny do kalcytoniny

DAG - diacyloglicerol

DBD - domena C receptora jądrowego

DBP - białko wiążące witaminę D

DHEA - dehydroepiandrosteron

DHEAS - siarczan dehydroepiandrosteronu

DHT - 5α-dihydrotestosteron

EGF - epidermalny czynnik wzrostu

EPO - erytropoetyna

EPT – systemowa terapia estrogenowo-progestagenową

ET - systemowa terapia estrogenowa

FSH - hormon folikulotropowy (folitropina)

GDP – guanozynodifosforan

GH – hormon wzrostu

GHRH - somatoliberna

GPCR – receptory związane z białkami G

GTP - guanozynotrifosforan

HTZ – hormonalna terapia zastępcza

IGFs - insulinopodobne czynniki wzrostu

- trifosforan inozytolu

IR – sekwencje powtórzone

KGF - czynnik wzrostowy keratynocytów

LBD - domena E recepora jądrowego

LH - hormon luteinizujący (lutropina)

MAPK - kinazy MAP

MGFs - mechaniczne czynniki wzrostu

MHT - menopauzalna terapia hormonalna

MSH - hormon stymulujący melanocyty (metanotropina)

NLS - sygnał lokalizacji jądrowej

NR - rceptor jądrowy

PADAM - zespół częściowego niedoboru androgenów u starzejących się mężczyzn

PGE2 - prostaglandyna

PKA - kinaza białkowa A

PKC - kinaza białkowa C

PRL – prolaktyna

PTH – parathormon

PTHrP - parathormon

PTKs – kinazy tyrozynowe

RAA - układu renina-angiotensyna-aldosteron

RAMP - białka modyfikujące aktywność receptora

RBP - białko wiążące retinol

REX - receptor retinowy

rhGH - syntetyczny hormon wzrostu

SERMs - selektywne modulatory receptorów estrogenowych

SHBG - globulina wiążąca hormony płciowe

SHGB - hormony płciowe

SSR - powtórzenia proste sekwencji

SST - somatostatyna

STH - somatotropina

T3 - trójjodotyronina

T4 - tetrajodotyronina (tyroksyna)

TBG - globulina wiążąca tyroksynę

TFs – czynniki transkrypcyjne

TSH - tyreotropina

TTR - transtyretyna

WADA - Światowa Komisja Antydopingowa

WHO - Światowa Organizacja Zdrowia

SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ I

Hormony - molekuły informacyjne..................................................................12



Temat1: Klasyfikacja hormonów.........................................................12



Temat 2: Gruczoły wydzielania wewnętrznego...................................16



Temat 3: Kontrola wydzielania hormonów..........................................17



Temat 4: Transport hormonów.............................................................18

II.

Receptorowe mechanizmy działania hormonów..............................................20



Temat 5: Transdukcja sygnału hormonalnego.....................................20



Temat 6: Receptory związane z kanałami jonowymi...........................21



Temat 7: Receptory związane z białkami G.........................................23



Temat 8: Receptory związane z enzymami..........................................25



Temat 9: Receptory jądrowe................................................................27



Temat 10: Rodzaje interakcji ligand-receptor......................................30



Temat 11: Regulacja siły działania hormonu na poziomie receptora...31

III.

Molekularne mechanizmy działania hormonów steroidowych........................33



Temat 12: Mechanizm genomowy i pozagenomowy...........................33

CZĘŚĆ II

IV.

Hormony - molekuły kontrolujące nasze emocje.............................................36



Temat 13: Hormony szczęścia i miłości...............................................36



Temat 14: Hormony stresu i agresji.....................................................38

Hormony - molekuły odpowiedzialne za „wieczną młodości”........................40



Temat 15: Zmiany hormonalne związane z przekwitaniem i

starzeniem.............................................................................................40



Temat 16: Hormony endogenne - sposób na wieczną młodość?.........43

VI.

Hormony – molekuły wpływające na wydolność fizyczną..............................46



Temat 17: Doping - substancje zabronione w sporcie..........................46

VII.

Hormony – molekuły kontrolujące łaknienie...................................................49



Temat 18: Hormony głodu i sytości.....................................................49

VIII.

Hormony – molekuły regulujące układ sercowo naczyniowy.........................51



Temat 19: Hormony a układ krążenia..................................................51

IX.

Hormony – molekuły odpowiedzialne za stan kości.......................................54.



Temat 20: Hormony a proces kości otworzenia...................................54

Hormony – molekuły odpowiedzialne za płodność.........................................56



Temat 21: Niepłodność – istotny problem społeczny..........................56



Temat 22: Kobieca niepłodność z przyczyn hormonalnych.................58



Temat 23: Męska niepłodność z przyczyn hormonalnych...................60



Temat 24: Techniki rozrodu wspomaganego.......................................62



Temat 25: Antykoncepcja hormonalna................................................64

XI.

Hormony – molekuły istotne dla medycyny estetycznej..................................66



Temat 26: Hormony a kondycja skóry.................................................66



Temat 27: Hormony a wzrost i kondycja włosów................................68



Temat 28: Fitohormony w kosmetologii..............................................71

XII.

Hormony – molekuły zaangażowane w proces nowotworzeni........................73



Temat 29: Od hormonozależności do hormonooporności...................73



Temat 30: Hormonoterapia w leczeniu nowotworów.........................76

CZĘŚĆ I

Hormony - molekuły informacyjne

Temat 1: Klasyfikacja hormonów

Na przestrzeni lat definicja hormonu uległa istotnej modyfikacji, znacznie

rozszerzając zakres tego pojęcia. Dziś wiemy, że hormony wytwarzane są nie tylko

przez gruczoły dokrewne ale praktycznie przez wszystkie narządy naszego

organizmu. Szacuje się, że obecnie znanych jest około 100 różnych hormonów.

Wśród nich znajdują się hormony działające lokalnie, paracelularnie oraz hormony

oddziaływujące na całe narządy lub tkanki.

HORMON - substancja chemiczna, wytwarzana przez narządy (gruczoły), tkanki

albo wyspecjalizowane komórki, wykazująca działanie systemowe lub miejscowe

obserwowane przy stężeniu 10

-12

– 10

-9

W związku z dużą różnorodnością związków zakwalifikowanych do grupy

hormonów, można dokonać ich podziału w zależności od następujących kryteriów:



budowy chemicznej (Ryc. 1)



miejsca powstawania (Ryc. 2)



mechanizmu działania (Ryc. 3)

Rycina 1.

PODZIAŁ HORMONÓW

- ze względu na budowę chemiczną -

Hormony białkowe

białka

np. hormon wzrostu,

prolaktyna

polipeptydy

np. insulina, parathormon

peptydy

np. wazopresyna,

oksytocyna

pochodne peptydów

np. tyroksyna

Hormony

aminokwasowe

zmodyfikowane

aminokwasy

np. adrenalina

Hormony sterydowe

pochodne cholesterolu

np. testosteron, estradiol,
kortyzol, cholekalcyferol

Pochodne

kwasów tłuszczowych

eikozanoidy

np. prostaglandyny

retinoidy

np. witamina A

Rycina 2.

PODZIAŁ

HORMONÓW

-ze względu na miejsce

powstawania-

Hormony

gruczołowe

wydzielane przez

gruczoły dokrewne

Hormony

przysadkowe

płat tylny: wazopresyna (ADH),

oksytocyna

płat przedni: hormon wzrostu (GH),

prolaktyna (PRL), adrenokortykotropina

(ACTH), tyreotropina (TSH), h.

folikulotropowy (FSH), h. luteinizujący

(LH)

Hormon

szyszynkowy

melatonina (MSH)

Hormony

przytarczycowe

parathormon (PTH)

Hormony

tarczycowe

kalcytonina, trójjodotyronina (T3),

tyroksyna (T4)

Hormony

grasiczne

tymozyna, tymopoetyna, tymulina

Hormony

trzustkowe

komórki ß: insulina

komórki α: glukagon

Hormony

nadnerczowe

kora nadnerczy: glikokortykoidy (np.

kortyzol, kortykosteron, kortyzon),

mineralokortykoid (np. aldosteron),

androgeny

rdzeń nadnerczy: adrenalina, noradrenalina

Hormony

gonadowe

jajniki: estrogeny (np. estradiol, estron,

estriol) , progestageny, relaksyna

jądra: androgeny (np. testosteron,

androsteron)

Hormony tkankowe

wydzielane przez komórki

gruczołowe

gastryna, sekretyna, enterogastron, serotonina,

histamina, prostaglandyny

Neurohormony

wydzielane przez komórki

neurosekrecyjne układu nerwowego

wazopresyna, oksytocyna, acetylocholina,

melanotropina

Rycina 3.

PODZIAŁ

HORMONÓW

- ze względu na mechanizm

działania-

Endokrynne

wydzielane bezpośrednio do krwi

i działające na odległe narządy

i tkanki

Parakrynne

wydzielane do płynów

międzykomórkowych

i działające na sąsiednie komórki

Autokrynne

wydzielane i działające

bezpośrednio na te same komórki

Intrakrynne

produkowane i działające w tej

samej komórce

Neuroendokrynne

wydzielane przez komórki

nerwowe bezpośrednio do krwi

i działające na odległe narządy

i tkanki

Hormony - molekuły informacyjne

Temat 2: Gruczoły wydzielania wewnętrznego

GRUCZOŁY DOKREWNE (inaczej gruczoły wydzielania wewnętrznego lub

gruczoły endokrynne) narządy zbudowane z tkanki nabłonkowo-gruczołowej

i łącznej, które wydzielają substancje - hormony (Ryc. 2) bezpośrednio do krwi,

chłonki lub płynu tankowego:

- przysadka (nadrzędny gruczoł wydzielniczy)

- szyszynka,

- gruczoł tarczowy,

- gruczoły przytarczyczne,

- trzustka,

- nadnercza,

- grasica,

- jądra i jajniki

oraz tzw. nieklasyczne gruczoły wydzielania wewnętrznego:

- podwzgórze

- nerki

- tkankę tłuszczową

- serce

Hormony dokrewne mogą być syntetyzowane w ostatecznej, aktywnej postaci

i natychmiast wydzielane do przestrzeni pozakomórkowych (np. hormony steroidowe)

lub magazynowane w komórkach w których są wytwarzane (np. aminy katecholowe).

Wiele znanych hormonów jest syntetyzowanych w postaci prekursorowej.

Nieaktywne prekursory poddawane są następnie konwersji do postaci aktywnej

hormonu (przez jeden lub kilka enzymów), bezpośrednio przed wydzieleniem (np.

insulina) lub dopiero w tkankach docelowych (np. 5α-dihydrotestosterone - DHT).

Hormony - molekuły informacyjne

Temat 3: Kontrola wydzielania hormonów

Wydzielanie hormonów, z powiązanego funkcjonalnie ale rozproszonego

w całym ciele systemu gruczołów dokrewnych, wymaga precyzyjnego sterowania,

które odbywa się na drodze:



NERWOWEJ – regulacja czynności dokrewnych przez ośrodki nerwowe części

współczulnej układu autonomicznego np. uwalnianie insuliny przez nerwy

cholinergiczne, uwalnianie amin katecholowych przez przedzwojowe nerwy

współczulne;



HORMONALNEJ –regulacja czynności dokrewnych polegająca na bezpośrednim

działaniu hormonów na gruczoły wydzielania wewnętrznego np. działanie

hormonów tropowych przysadki na podległe gruczoły dokrewne;



METABOLICZNEJ – regulacja czynności dokrewnych przez bezpośredni wpływ

substratów lub produktów metabolicznych np. wpływ jonów wapnia na

wydzielanie parathormonu, wpływ glukozy na uwalnianie insuliny.

Układ hormonalny funkcjonuje na zasadzie zamkniętych pętli regulacyjnych,

które działają zgodnie z ujemnym lub dodatnim sprzężeniem zwrotnym.

W warunkach fizjologicznych najczęściej mamy do czynienia z ujemnym

sprzężeniem zwrotnym, natomiast sprzężenie dodatnie dotyczy zwykle, stanów

patologicznych.

Hormony - molekuły informacyjne

Temat 4: Transport hormonów

Hormony hydrofilowe, rozpuszczalne w osoczu, nie wymagają białek

transportowych (np. hormon wzrostu). Hormony te krążą we krwi w postaci wolnej,

biologicznie aktywnej i charakteryzują się krótkim okresem półtrwania.

W wiązaniu i transporcie hormonów drobnocząsteczkowych (np. hormony

tarczycy, hormony sterydowe), biorą udział specyficzne białka o wysokim

powinowactwie do poszczególnych hormonów (Ryc. 4) oraz białka mniej

specyficzne np. albuminy. Funkcja białek wiążących to przede wszystkim:



przenoszenie hydrofobowych, nierozpuszczalnych w wodzie cząsteczek

hormonu,



zabezpieczenie hormonu przed szybkim metabolizmem (wydłużenie czasu

półtrwania),



utrzymanie we krwi rezerwowej buforującej puli hormonu,



zapewnienie równomiernego wysycenia tkanki docelowej hormonem dzięki

stopniowemu jego uwalnianiu.

FRAKCJA BIODOSTĘPNA - czyli hormony znajdujące się w krążeniu

systemowym (zarówno hormony niezwiązane tzw. FRAKCJA WOLNA jak

i związane z białkami).

FRAKCJA BIOAKTYWNA - czyli pula hormonów wywołująca efekt biologiczny

na poziomie komórkowym.

Efekt biologiczny hormonu zależy nie tylko od stężenia formy biodostępnej lecz

także od ilości i potencjalnej aktywności receptorów dla danego hormon!

Rycina 4. Białka transportowe hormonów

• transportuje 70% T

jak i T

TBG

ang. thyroxine binding globulin
pol. globulina wiążąca tyroksynę

• jest białkiem transportowym dla hormonów tarczycy oraz retinolu

TTR

ang. transtiretin
pol. transtyretyną

• wiąże z dużym powinowactwem retinol oraz kwas retinowy

RBP

ang. retinol-binding protein
pol. białko wiążące retinol

• jest głównym białkiem wiążącym witaminę D

DBP

ang. vitamin D binding protein
pol. białko wiążące witaminę D

• transportuje hormony kory nadnerczy

CBG

ang. corticosteroid binding globulin
pol. globulina wiążąca kortykosteroidy (transkortyna)

• jest białkiem transportowym dla steroidów płciowych np. testosteronu

SHBG ang. sex hormone binding globuline
pol. globulina wiążąca hormony płciowe

Receptorowe mechanizmy działania hormonów

Temat 5: Transdukcja sygnału hormonalnego

Działanie hormonów na komórkę docelową jest ściśle związane z obecnością

lub brakiem receptorów dla danego hormonu (tzw. specyficzność komórkowa).

Ponadto w różnych tkankach ten sam hormon może oddziaływać z różnymi

receptorami (tzw. specyficzność tkankowa).

TRANSDUKCJA SYGNAŁU - proces przenoszenia sygnału z aktywowanego

receptora na efektor komórkowy.

Rodzaje transdukcji sygnału:



jednoskładnikowa

ligand + receptor białka efektorowe / kanały jonowe



wieloskładnikowa

ligand + receptor białka G/enzymy wtórny przekaźnik

Hormony które przenikają przez błonę komórkową oddziaływają specyficznie

ze składnikami cytoplazmy i jądra komórkowego.

Hormony o budowie peptydowej i białkowej nie mają zdolności przenikania

przez błonę komórkową, dlatego oddziaływają z receptorami błonowymi.

W zależności od sposobu transdukcji sygnału wśród receptorów błonowych

wyróżniamy:



receptory jonotropowe (są to receptory związane z kanałami jonowymi),



receptory metabotropowe (należą do nich receptory związane z enzymami

i receptory związane z białkami G).

Receptorowe mechanizmy działania hormonów

Temat 6: Receptory związane z kanałami jonowymi

RECEPTORY ZWIĄZANE Z KANAŁAMI JONOWYMI – grupa receptorów

błonowych sprzężonych z kanałami jonowymi i działających na zasadzie transdukcji

jednoskładnikowej np. receptor dla acetylocholiny (Ryc. 5)

Rycina 5. Receptory związane z kanałami jonowymi aktywowane ligandem

(neurohormonem)

• cholinergiczny receptor nikotynowy jest glikoproteiną złożoną z pięciu

podjednostek: α1, α2, ß, γ, δ;

• przyłączenie dwóch cząsteczek acetylocholiny (Ach) do receptora typu N

(do podjednostek α) powoduje szybkie otwarcie kanału i w efekcie napływ

jonów sodowych i wyciek jonów potasowych z pobudzonego neuronu

• pobudzenie receptora nikotnowego wywołuje np. skurcz mięśni

szkieletowych

• naturalnym, endogenny agonistą tego receptora jest Ach a egzogennym

agonistą - nikotyna; nikotyna początkowo pobudza receptor a w

większych sężeniach blokuje jego działanie

receptor acetylocholinowy typu N (AChR )

• jedyna klasa jonotropowych receptorów serotoninergicznych: 5-HT3A 5-

HT3B 5-HT3C

• receptor 5-HT3 wydaje się odgrywać istotną rolę w procesach leżących u

podstaw uzależnienia od kokainy

receptor 5-hydroksytryptaminy typu 3 (5-HT3)

Rycina 6. Aktywacja receptora jonotropowego ligandem

Przyłączenie liganda do części zewnątrzkomórkowej receptora wpływa na zmianę konformacji

łańcucha polipeptydowego tworzącego ściany kanału jonowego, co powoduje natychmiastowe

otwarcie (lub zamknięcie) kanału.

Receptorowe mechanizmy działania hormonów

Temat 7: Receptory związane z białkami G

RECEPTORY ZWIĄZANE Z BIAŁKAMI G (GPCR; ang. G protein coupled

receptors) - grupa receptorów należących do wielkiej rodziny homologicznych,

integralnych białek występujących w błonie plazmatycznej, które działają na zasadzie

transdukcji wieloskładnikowej poprzez białka G np. receptory histaminowe, receptory

ß-adrenergiczne wiążące adrenalinę i noradrenalinę

GPCR utworzone są z pojedynczego łańcucha aminokwasowego o strukturze

α-helikalnej (Ryc. 7). Jednorodny schemat budowy receptorów serpentynowych

kompensuje złożony systemem przekazywania sygnału, za pomocą różnych

składowych białek G (Ryc. 8). Pozwala to na precyzyjne dostosowanie szlaków

komórkowych do zróżnicowanych bodźców. Transdukcji towarzyszy zwykle silne

wzmocnienie sygnału, ponieważ pobudzony ligandem receptor może aktywować setki

cząsteczek białek G.

Rycina 7. Budowa receptora należącego do rodziny GPCR

BIAŁKA G - rodzina heterotrimerycznych (złożone z 3 podjednostek: α, ß, γ),

polimorficznych białek wiążących i hydrolizujących GTP, które biorą udział

w transdukcji sygnału wewnątrzkomórkowego

W oparciu o właściwości podjednostki α, zidentyfikowano następujące rodzaje

białek G: Gq, Gs, Gi, Go, G

. Białkami docelowymi dla aktywnych składowych

A - domena zewnątkomórkowa

N-końcowy region glikozylowy wiążący ligand

B - domena hyrofobowa

złożona z 7 charakterystycznych pętli przenikających błonę komórkową

(7TM)

C - domena cytoplazmatyczna

C-końcowy region odpowiadający za wiązanie i aktywację białek G

białka G mogą być kanały jonowe np. K

, Ca

lub enzymy efektorowe np. cyklaza

adenylowa, cyklaza guanylowa, fosfolipaza C. W przeciwieństwie do bardzo szybkiej

odpowiedzi przez kanały jonowe odpowiedź enzymatyczna jest znacznie wolniejsza

i bardziej

złożona. Stanowi bowiem początek skomplikowanej kaskady

sygnalizacyjnej, w której udział biorą wewnątrzkomórkowe cząsteczki sygnałowe

tzw. wtórne przekaźniki (cAMP, cGMP, IP

, DAG, Ca

) i kinazy białkowe (MAPK,

PKA, PKC)

Rycina 8. Etapy przekazywania sygnału przez białka G

ETAP V: Powrót do stanu spoczynkowego

- nieaktywna podjednostka α łączy sie ponownie z kompleksem wyjściowym (ßγ)

ETAP IV: Aktywacja efektorowa

- przyłączenie jednostki α i GTP do efektora

- podjednostka α hydrolizuje GTP do GDP i nieorganicznego fosforu (aktywność GTP-azy)

- nastepuje zmiana aktywności białka efektorowego

ETAP III: Aktywacja podjednotki α i ßγ

- odłączenie podjednostki α razem z GTP od podjednostek ßγ

- oba powstałe kompleksy są aktywne i mogą oddziaływać z innymi cząsteczkami białkowymi

ETAP II: Przyłączenie liganda i GTP

- przyłączenie liganda do receptora,

- dysocjacja GDP od biała G,

- przyłączenie GTP do białka G

ETAP I: Stan spoczynkowy

- brak ligandu

- białko G połączone z GDP (nieaktywne)

Receptorowe mechanizmy działania hormonów

Temat 8: Receptory związane z enzymami

Obok receptorów związanych z białkami G lub kanałami jonowymi,

receptory

katalityczne

stanowią

kolejną

grupę

receptorów

błonowych

zaangażowanych w transdukcję sygnału hormonalnego.

RECEPTORY ZWIĄZANE Z ENZYMAMI (tzw. receptory katalityczne) –

grupa receptorów błonowych, których domeny cytoplazmatyczne posiadają

aktywność enzymatyczną lub też tworzą kompleksy z innymi białkami posiadającymi

taką aktywność.

W grupie receptorów związanych z enzymami można wyróżnić następujące klasy:



receptory o aktywności kinaz tyrozynowych

Receptory tego typu są pod względem budowy (z wyjątkiem receptora dla insuliny)

pojedynczymi białkami transbłonowymi, które przebijają błonę komórkową tylko

jeden raz (Ryc. 9). Przyłączenie liganda przez domenę zewnętrzną powoduje

dimeryzację receptora, co z kolei umożliwia zajście autofosforylacji (wzajemna

fosforylacja tyrozyn w obrębie domen cytoplazmatycznych dimeru). Fosforylacja

reszt tyrozynowych skutkuje przyłączeniem się do receptora białka efektorowego (np.

fosfolipazy C, kinazy 3-fosfatydyloinozytolu, białka Ras) a następnie kolejnych grup

białek o charakterze kinaz, które ulegają wzajemnej kaskadowej fosforylacji

(uaktywnieniu). Za zakończenie aktywacji receptora katalitycznego odpowiadają

tyrozynowe fosfatazy białkowe, które usuwają związane z receptorem grupy

fosforanowe.

Receptor insulinowy natomiast składa się z 4 podjednostek: 2α (zewnętrzne) i 2ß

(wewnętrzne) i jest dimerem jeszcze przed przyłączeniem liganda. Przyłączenie

liganda do receptora insulinowego skutkuje jego tetrameryzacją i autofosforylacją

domen wewnętrznych.

Ryc. 9. Budowa receptora katalitycznego



receptory związane z kinazą tyrozynową

Receptory tego typu same nie posiadają aktywności enzymatycznej dlatego mają

dwuskładnikowy system transdukcji sygnału. Dimeryzując przyłączają związaną

z błoną kinazę tyrozynową (kinazy z rodziny Src lub Jak), która to dopiero dokonuje

fosforylacji receptora w części plazmatycznej.



receptory kinaz serynowo-treoninowych

Receptory tego typu reprezentują jednoskładnikowy system transdukcji sygnału.

Część cytoplazmatyczna receptora wykazuje aktywność enzymatyczną umożliwiającą

fosforylację białek na dwóch aminokwasach: Ser i Thr. Uczestniczą w przekazywaniu

sygnału do jądra za pomocą białka Smad.



receptory o aktywności fosfataz tyrozynowych

Receptory tego typu reprezentują jednoskładnikowy system transdukcji sygnału.

Część cytoplazmatyczna receptora powoduje aktywację odpowiedniej kinazy poprzez

odszczepienie od niej reszty fosforanowej.

A - domena zewnątkomórkowa

B - domena hyrofobowa

C - domena cytoplazmatyczna (efektorowa)

Receptorowe mechanizmy działania hormonów

Temat 9: Receptory jądrowe

RECEPTORY

JĄDROWE

(NR;

ang.

nuclear

receptor)

–

grupa

wewnątrzkomórkowych strukturalnie homologicznych białek, które po związaniu

specyficznego liganda przemieszczają się do jądra komórkowego, gdzie regulują

transkrypcję genów odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie komórki, jako

tzw. czynniki transkrypcyjne (TF; ang. transcription factor).

Receptory jądrowe są cząsteczkami wysoce konserwatywnymi. W ich

strukturze można wyróżnić stałe regiony, pełniące analogiczne funkcje (Ryc.1.):

Rycina 10. Schemat budowy receptora jądrowego



N-końcowy region modulatorowy tzw. domena A/B (AF-1; ang. activation

function 1) – region o największej zmienności, odpowiedzialny za aktywację

procesu

transkrypcji

oraz

oddziaływanie

z komórkowo-swoistymi

kofaktorami;



domenę wiążącą DNA tzw. domena C (DBD; ang. DNA-binding domain) -

będącą konserwatywnym fragmentem białka (około 60–70 aminokwasów),

odpowiedzialnym za oddziaływanie z sekwencją nukleotydów DNA.



domenę zawiasową tzw. domena D – zapewniającą czynnościową

elastyczność (rotacja nawet o 180

) między domenami DBD i LBD

i zawierającą sygnał lokalizacji jądrowej (NLS; ang. nuclear localization

signal).



domenę wiążącą ligand tzw. domena E (LBD; ang. ligand binding domain)–

wielofunkcyjną domenę umożliwiającą m.in.: wiązanie ligandu, dimeryzację,

oddziaływanie z białkami (np. szoku termicznego) czy koregulatorami;

posiada także funkcję trans aktywacyjną, dzięki konserwatywnemu

fragmentowi AF-2 (ang. activation function 2) umiejscowionemu w C-końcu

odcinka LBD.

Białka zaliczane do dużej grupy receptorów jądrowych, pomimo podobieństw

strukturalnych, można podzielić według następujących kryteriów:



rodzaju wiązanego ligandu (Ryc. 11)



rodzaju wiązanej z sekwencji DNA (Ryc. 12)



mechanizmu działania (Ryc. 13)

Rycina 11.

PODZIAŁ RECEPTORÓW

JĄDROWYCH

- ze względu na rodzaj wiązanego liganda -

jądrowe receptory

hormonów

białka, których ligandem są hormony

steroidowe (np. kortyzol, estradiol); hormony

tyroidowe (np. tyroksyna); retynoidy (np.

witamina A ); witamina D; niektóre

prostaglandyny

inne receptory

jądrowe

sieroce receptory

jądrowe

białka, których ligandy nie zostały

poznane ale posiadają domeny

typowe dla klasycznych

receptorów jądrowych

Rycina 12.

Rycina 13.

PODZIAŁ RECEPTORÓW JĄDROWYCH

- ze względu na rodzaj wiązanej sekwencjami DNA -

łączące się z sekwencjami powtórzeń

odwróconych (IR; ang. inverto repeats)

łączące się z powtórzeniami prostymi

(SSR; ang. simple sequence repeats)

PODZIAŁ RECEPTORÓW JĄDROWYCH

- ze względu na mechanizm działania

działające jako

monomer

działające jako

homodimer

działające jako heterodimer z

receptorem retinowy

(RXE; ang. retinoid X receptor)

Receptorowe mechanizmy działania hormonów

Temat 10: Rodzaje interakcje ligand-receptor

Oddziaływania pomiędzy receptorem a ligandem zależą od ich wzajemnego

powinowactwa jak również od tzw. aktywności wewnętrznej.

POWINOWACTWO – zdolność liganda do wiązania się z receptorem.

SKUTECZNOŚĆ (tzw. aktywność wewnętrzna) - zdolność liganda do pobudzenia

receptora i wyzwolenia reakcji biologicznej; maksymalna skuteczność to α =1.

Opierając się między innymi na dwóch wyżej wymienionych parametrach,

ligand może być w stosunku do receptora:



AGONISTĄ, czyli posiadać wysokie powinowactwo i aktywność wewnętrzną

(α ≥ 1) do danego receptora (agoniści wiążą i pobudzają receptor);



AGONISTĄ CZĘŚCIOWYM, czyli posiadać wysokie powinowactwo

i pośrednią aktywność wewnętrzną (0,2 < α > 0,8) do danego receptora;



ANTAGONISTĄ, czyli posiadać wysokie powinowactwo i zerową

aktywność wewnętrzną (α = 0) (antagoniści blokują wiązanie agonistów

i pobudzenie receptora).

Wyróżniamy antagonizm odwracalny (antagonista łatwo odłącza się od

receptora)

nieodwracalny

(antagonista

trwale

blokuje

receptor)

oraz

kompetencyjny (antagonista i agonista wiążą się do tego samego miejsca, stąd

możliwe jest odwrócenie zahamowania receptora przez „nadmiar” agonisty)

i niekompetencyjny (antagonista wiąże się do innego miejsca niż agonista)



ODWROTNYM AGONISTĄ, czyli hamować konstytutywną aktywność

receptor (receptor będący w stanie aktywnym bez obecności liganda

aktywującego);



MIESZANYM AGONISTĄ-ANTAGONISTĄ, czyli w zależności od

okoliczności pobudzać lub hamować receptor;



ZWIĄZKIEM NIEAKTYWNYM, czyli nie wiążący się z receptorem (nie

mający charakteru agonisty ani antagonisty).

Receptorowe mechanizmy działania hormonów

Temat 11: Regulacja siły działania hormonu na poziomie receptora

Regulacja siły działania poszczególnych hormon na poziomie receptora

obejmuje następując zjawiska:



DESENSYTYZACJĘ RECEPTORA (tzw. „odczulenie” receptora)– zmiana

odpowiedzi receptora na pobudzenie, polegająca na osłabieniu wrażliwości

receptora na kolejne dawki hormonu; odbywa się poprzez fosforylację

receptora (przez kinazy) lub fosforylację połączoną z przyłączeniem

określonego białka (np. arestyny) zapewniającego bardziej długotrwałą

dezaktywację receptora;



REGULACJĘ W DÓŁ RECEPTORÓW (ang. down-regulation) - regulacja

gęstości receptorów w komórce, polegająca na skierowaniu receptorów na szlak

liposomowy, gdzie ulegają strawieniu zamiast normalnej recyrkulacji lub poprzez

zmniejszenie ekspresji genów dla tych receptorów;



REGULACJĘ W GÓRĘ RECEPTORÓW (ang. up-regulation) – zwiększenie

gęstości receptorów w komórce poprzez syntezę białka receptorowego de novo,

nasilenie procesów translacji lub zwolnienie procesów degradacji białek

receptorowych;



SEKWESTRACJĘ RECEPTORÓW - polega na przeniesieniu receptora na

wewnętrzną stronę błony komórkowe (internalizacja podbłonowa); proces

może być całkowicie odwracalny i prowadzić do powrotu receptora na

powierzchnię komórki lub może być pierwszym etapem w procesie

degradacji; ponadto może być także związana z aktywnością tzw. BIAŁKEK

MODYFIKUJĄCYCH AKTYWNOŚĆ RECEPTORA (RAMP; ang.

receptor activity modifying protein), czyli grupy białek modyfikujących

aktywność i specyficzność receptora o budowie podobnej do receptora

kalcytoniny (CRLR; ang. calcitonin receptor like receptor): RAMP 1, RAMP

2, RAMP 3.

Molekularne mechanizmy działania hormonów

Temat 12: Mechanizm genomowy i pozagenomowy

Zgodnie z klasyczną teorią działania hormonów steroidowych, należą one do

związków modulujących ekspresję genów na różnych poziomach transkrypcji jak

i translacji (MECHANIZM GENOMOWY). Niemniej jednak obok klasycznego

działania genomowego steroidy mogą także wpływać na funkcjonowanie komórki

poprzez MECHANIZM POZAGENOMOWY.

Pozagenomowe działanie steroidów jest popularnie definiowane jako działanie

„szybkie i krótkotrwałe” w przeciwieństwie do „wolnego i długotrwałego” działania

genomowego. Niemniej jednak czas występowania efektów biologicznych nie do

końca precyzyjnie różnicuje obydwa mechanizmy. Nie można bowiem wykluczyć

niegenomowych działań ujawniających się również po dłuższym okresie czasu.

Ponadto steroidy poprzez wtórne przekaźniki czy wiązanie się z określonymi białkami

G mogą także wpływać na ekspresję genów (tzw. MECHANIZM

NIEGENOMOWO-GENOMOWY). Dlatego też, w uproszczeniu zakłada się, że

efekty pozagenomowe to działanie hormonów poprzez struktury zlokalizowane

w błonie lub cytoplazmie, nie polegające na bezpośrednim łączeniu się receptora

z DNA. Nietranskrypcyjny przekaz sygnału może odbywać się również bez udziału

receptora (Ryc. 14).

Niegenomowe (Ryc. 15) i genomowe (Ryc. 16) mechanizmy działania

hormonów oddziałują na siebie, uzupełniają się, ale także mogą wzajemnie się

potencjalizować. Można mówić zatem o efekcie addycyjnym i synergistycznym obu

mechanizmów.

M.GENOMOWY

tzw. sygnalizacja inicjowana

z jądra komórkowego

NISS (ang. nuclear-initiated

steroid signalling)

M.POZAGENOMOWY

tzw. sygnalizacja inicjowana

z błony komórkowej

MISS (ang. membrane-initiated

steroid signalling)

receptorowy

receptorowy/niereceptorowy

MECHANIZM
DZIAŁANIA

cytoplazma/jądro

błona komórkowa/cytoplazma

LOKALIZACJA

RECEPTORA

modulowanie ekspresji genów

na poziomie transkrypcji i

translacji

aktywacja szlaków sygnałowych
kinaz, białek G, kanałów

jonowych

MECHANIZM

PRZEKAZYWANIA
SYGNAŁU

po kilku godzinach/dniach

po kilku sekundach/minutach

UJAWNIENIE SIĘ

EFEKTU

BIOLOGICZNEGO

długoterminowe

krótkoterminowe/długotermino

WYWOŁYWANE

ZMIANY

zahamowanie

występuje

WPŁYW
INHIBITORÓW

TRANSKRYPCJI I

TRANSLACJI

Rycina 14. Różnice między genomowym i pozagenomowym mechanizmem

działania hormonów

Rycina 15. Sposoby pozagenomowego działania hormonów

Rycina 16. Sposoby oddziaływania klasycznych receptorów z DNA

TYP I

działanie na poziomie błony

komórkowej bez łączenia się

z jakimkolwiek receptorem

np. zmiana płynności i

ciagłości błony

komórkowej

TYP II

przez połączenie z

niespecyficznym dla siebie

białkiem receptorowym,

strukturalnym lub

enzymatycznym obecnym w

błonie lub cytoplaźmie

np. interakcje z

receptorami błonowymi

sprzężonymi z białkiem G

TYP III

przez specyficzne, klasyczne

receptory dla hormonów

steroidowych obecne w

błonie komórkowej

np. uruchomienie

wewnątrzkomórkowych

szlaków kinaz

białkowych

TYP I

wiązanie z DNA

bezpośrednie oddzialywanie z DNA,

koaktywatorami i kompleksem

inicjującym polimerazy RNA

inicjacja transkrypcji

TYP II

oddziaływanie z czynnikami

transkrypcyjnymi wiążącymi DNA

stabilizacja kompleksu DNA-TF

przyłaczenie koaktywatora

CZĘŚĆ II

Hormony – molekuły kontrolujące nasze emocje

Temat 13: Hormony szczęścia i miłości

Z naukowego punktu widzenia, MIŁOŚĆ to działanie odpowiednich

neurohormonów. Wzrost lub spadek wydzielania określonych „hormonów miłości”

jest uzależniony od tzw. fazy miłości (Ryc. 17).

Rycina 17. Fazy miłości

W fazie pożądania dochodzi do wzrostu aktywności ESTROGENÓW

i PROGESTERONU

kobiet)

oraz

TESTOSTERONU

(u mężczyzn)

odpowiedzialnych za pobudzenie seksualne.

W stanie zauroczenia stwierdzono zwiększone wydzielanie DOPAMINY

(u ludzi będących w stanie zauroczenia dopamina aktywuje podobne obszary mózgu

jak kokaina wywołując stan zadowolenia, euforii a także wzrost energii

i intensyfikację doznań; jest także tzw. stymulatorem wierności - oddziałuje na

ośrodek

mózgu

odpowiedzialny

monogamię),

wzrost

aktywności

NORADRENALINY (powoduje pocenie się i szybsze bicie serca) a także

podwyższenie stężenia FENYLOETYLOAMIN (u ludzi będących w stanie

zauroczenia utrudniają racjonalne myślenie a także powodują zaburzenia emocjonalne

i brak koncentracji) jak również spadek stężenia SEROTONINY (niski poziom

serotoniny powoduje podatność zakochanych na wahania nastrojów oraz zakłóca

odczuwanie potrzeb fizjologicznych takich jak sen czy łaknienie).

POŻĄDANIE

NAMIĘTNOŚĆ

ZAUROCZENIE

INTYMNOŚĆ

PRZYWIĄZANIE

ZAANGAŻOWANIE

W okresie przywiązania, który jest kolejnym etapem po zauroczeniu,

wytwarza się tolerancja na działanie monoamin (dopaminy), a następuje wzrost

aktywności OKSYTOCYNY (wpływa na wzajemną czułość między partnerami i jest

także odpowiedzialny za uczucia rodzicielskie) WAZOPRESYNY (wpływa na

instynkt ojcowski i wierność mężczyzn) oraz ENDORFIN (tzw. „hormony szczęścia”

- dają uczucie spokoju wewnętrznego, przywiązania, harmonii i bezpieczeństwa;

neurobiologicznie cementują związek).

Hormony – molekuły kontrolujące nasze emocje

Temat 14: Hormony stresu i agresji

STRES – nieswoista reakcja organizmu w odpowiedzi na działanie tzw. stresorów,

czyli wszelkich bodźców (fizycznych i psychicznych) zakłócających równowagę

organizmu

Rycina 18. Stadia stresu

AGRESJA – zachowanie destrukcyjne wynikające z trudności kontrolowania

negatywnych popędów i impulsów; niektóre stresory (np. frustracja) mogą wzmagać

zachowania agresywne

Rycina 19. Rodzaje agresji

Na poziomie biochemicznym STRES regulują hormony należące do tzw. osi

podwzgórze – przysadka – nadnercza. (Ryc. 20). Podstawowym zadaniem

„hormonów stresu” jest mobilizacja organizmu do radzenia sobie z trudną sytuacją,

czyli stresorem (tzw. gotowość do ucieczki lub ataku). Fizjologiczne skutki działania

STADIUM

ALARMOWE

STADIUM

ADAPTACJI

STADIUM

WYCZERPANIA

AGRESJA

skierowana do wewnątrz

= autoagresja np.

skłonności samobójcze

skierowana na zewnątrz

np. na innego osobnika,

przedmiot

„hormonów stresu” obserwujemy w postaci np. wzrostu ciśnienia krwi,

przyspieszenia oddechu, napięcia mięśni, wyostrzenia działania zmysłu, wzmożonej

aktywności gruczołów potowych, obniżenia wydzielania śliny czy enzymów

trawiennych.

W przypadku gdy stresor jest bardzo silny lub gdy jego działanie przedłuża

się, może dochodzić do niekorzystnych zmian w organizmie np. schorzeń układu

krwionośnego, zaburzeń układu trawiennego i przemiany materii, reakcji alergicznych

czy zaburzeń pamięci (Ryc.18). Długotrwałe działanie „hormonów stresu” prowadzi

bowiem do wyczerpania organizmu.

Rycina 20. Regulacja reakcji stresowych przez oś podwzgórze – przysadka –

nadnercza

Hormony – molekuły odpowiedzialne za „wieczną młodość”

Temat 15: Zmiany hormonalne związane z przekwitaniem i starzeniem

Starzenie się organizmu człowieka jest procesem stopniowym, rozciągniętym

w czasie i obejmującym wiele układów, w tym układ hormonalny. Zmiany w układzie

hormonalnym nie dotyczą w równym stopniu wszystkich gruczołów dokrewnych

i cechuje je wielokierunkowość. Wraz z wiekiem wydzielanie jednych hormonów

ulega upośledzeniu (np. estradiolu, testosteronu, dehydroepiandrosteronu, hormon

wzrostu czy melatoniny – tzw. „hormony młodości") podczas gdy innych zwiększa

się (np. hormon folikulotropowego czy luteinizującego) lub tez nie ulega istotnym

zmianom (np. kortyzol). Biorąc pod uwagę istotny wzrost długości życia, coraz

więcej dowiadujemy się o pewnych naturalnych, związanych z wiekiem zmianom

hormonalnych.

SOMATOPAUZA: rozpoczyna się około 30-40 roku życia i polega na stopniowym

zmniejszaniu wydzielania hormonu wzrostu (GH) przez przysadkę (obniżeniu ulega

także wydzielanie insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-I) w tkankach

obwodowych); przyczyn somatopauzy upatruje się w zmniejszonym wydzielaniu

somatoliberny (GHRH) i zwiększonym wydzielaniu somatostatyny (SST); w związku

z faktem, że GH jest hormonem o wielokierunkowym działaniu na niemal wszystkie

narządy naszego organizmu jego niedobór w okresie dorosłym powoduje dolegliwości

zarówno w sferze psychicznej (np. objawy depresyjne, niestabilność emocjonalna,

zaburzenia snu, pogorszenie pamięci i koncentracji, obniżenie libido) jak

i somatycznej (np. wzrost ilości tkanki tłuszczowej i zmniejszenie masy mięśniowej,

spadek wydolności fizycznej, wzrost stężenia lipidów i nasilenie procesów

miażdżycowych, obniżenie odporności).

MELATONINOPAUZA: rozpoczyna się po 40 roku życia i polega na

systematycznym zmniejszaniu wydzielania melatoniny (główny hormon szyszynki

odpowiedzialny za zmiany rytmów biologicznych człowieka) aż do bardzo niskich

wartości w wieku podeszłym; ze zmniejszeniem amplitudy wydzielania tego hormonu

wiąże się przewlekłe zaburzenia snu występujące u 40-70% osób w podeszłym wieku;

hormon ten działa również antyoksydacyjnie i przeciwnowotworowo (działa jako tzw.

zmiatacz wolnych rodników) oraz immunomodulacyjnie.

ADRENOPAUZA: pojawia się około 30 roku życia i polega na stopniowym spadku

(średnio 1-2% rocznie) poziomu dehydroepiandrosteronu (DHEA) i jego siarczanu

(DHEA-S). Dehydroepiandrosteron jest prekursorem estrogenów i androgenów

nadnerczowych i zalicza się ponadto do neurosteroidów czyli steroidów

wywierających modulujący wpływ na przewodnictwo nerwowe. Niedobór DHEA

powoduje wiele niekorzystnych objawów, jak: obniżenie odporności, przyspieszenie

miażdżycy, zmniejszenie masy mięśniowej i siły mięśni, obniżenie nastroju,

obniżenie libido.

ANDROPAUZA: charakteryzuje się powolnym przebiegiem i polega na

zmniejszeniu wydzielania androgenów u mężczyzn wraz z wiekiem (dotyczy np. 10%

mężczyzn po 50 roku życia, 20-30% po 60 roku życia i np. 40% po 70 roku życia);

zmiany te są konsekwencją zmniejszenia częstotliwości i amplitudy pulsów

gonadotropin, pogorszenia perfuzji jader i ich włóknienia; równolegle ze spadkiem

testosteronu (np. 1% rocznie) równocześnie wzrasta poziom globuliny wiążącej

hormony płciowe (SHBG), co potęguje niedobór wolnego testosteronu; zespół

andropauzy charakteryzuje się np. zmniejszeniem potrzeb seksualnych i jakości

erekcji, zmianami nastroju, depresją, zaburzeniami snu, uczuciem zmęczenia,

zmniejszeniem beztłuszczowej masy ciała i masy kości; w związku z faktem, że

przedstawione powyżej objawy wywoływane są zmianami nie tylko androgenów ale

także innych hormonów wielu autorów posługując się terminami: zespół niedoboru

androgenów (Androgen Deficiency in the Agincy Male – ADAM), zespół częściowego

niedoboru androgenów u starzejących się mężczyzn (Partial Androgen Deficiency in

the Aging Male – PADAM) lub zespoł zmian hormonalnych u starzejących się

mężczyzn (Changing Hormones in the Aging Male – CHAM).

MENOPAUZA: charakteryzuje się gwałtownym przebiegiem objawów, radykalnym

spadkiem poziomu żeńskich hormonów płciowych – estrogenów, poprzez

samoczynne wygaśniecie czynności jajników; menopauzę rozpoznaje się u kobiet po

40 roku życia gdy brak miesiączki utrzymuje się od ponad roku (całkowity zaniki

zdolności prokreacyjnych); następstwem postępującego zmniejszenia wydzielania

estrogenów są zaburzenia neuroendokrynne, zmiany zanikowe w układzie moczowo-

płciowym i w skórze oraz osteoporoza.

Cały proces fizjologicznego wygasania czynności jajników ma charakter

stopniowy i obejmuje takie pojęcia jak:



PREMENOPAUZA-okres kilku lat poprzedzający wystąpienie ostatniej

miesiączki, w którym pojawiają się pierwsze hormonalne objawy

niewydolności jajników);



PERIMENOPAUZA (tzw. okres okołomenopauzalny)-okres podczas którego

następuje stopniowe przejście od prawidłowych cykli owulacyjnych przez

cykle oligoowulacyjne aż do całkowitego zaniku krwawień miesięcznych

włącznie; u 95% kobiet występuje pomiędzy 39 a 51 rokiem życia

i przeciętnie trwa 5 lat);



MENOPAUZA;



POSTMENOPAUZA-okres po roku od ostatniego krwawienia miesięcznego;



KLIMAKTERIUM - zespół objawów neurowegetatywnych i psychoemocjo-

nalnych (np. uderzenia gorąca, zlewne poty, zawroty głowy, podwyższenie

temperatury ciała, obwodowe poszerzenie naczyń, kołatanie serca)

występujących u kobiet w okresie przekwitania

Hormony – molekuły odpowiedzialne za „wieczną młodość”

Temat 16: Hormony endogenne – sposób na wieczną młodość?

Obecnie na rynku farmaceutyków dostępnych jest wiele środków

i suplementów zawierających endogenne hormony. Stosowane są one w medycynie

do leczenia niektórych endokrynnych jednostek chorobowych jak również do

łagodzenia procesów starzenia np.:



HORMON WZROSTU

(np. Humatrope, Genotropin, Norditropin, Saizen)

Terapia hormonem wzrostu u osób w podeszłym wieku ma uzasadnienie jedynie

w przypadkach ciężkiego niedoboru i zdecydowanie nie jest rekomendowana jako

terapia antystarzeniowa. Podawanie syntetycznego hormonu wzrostu (rhGH) jest

bowiem kosztowne, pozytywne efekty są niewielkie (badania kliniczne wykazały

pewną poprawę nastroju oraz zdolności poznawczych i pamięci, a także wydolności

fizycznej osób starszych) a ryzyko wystąpienia działań niepożądanych duże (np. bóle

i obrzęki stawów, nadciśnienie, cukrzyca, akromegalia, zwiększone ryzyko chorób

nowotworowych).

Hormon wzrostu wykorzystywany jest także w kulturystyce i sporcie wyczynowym jako środek

dopingowy (działa stymulująco na budowę kości i ścięgien, powoduje przyrost masy i siły mięśniowej

oraz obniża ilość tkanki tłuszczowej, co pozwala na zwiększenie mocy fizycznej organizmu zarówno

w warunkach długotrwałej pracy tlenowej jak podczas wysiłków anaerobowych). Zarejestrowane w

Polsce preparaty hormonu wzrostu podlegają ścisłej kontroli dotyczącej ich dystrybucji i sprzedaży.



MELATONINA

(np. Circadin, Melatonina)

Melatonina okrzyknięto „hormonem młodości” i „lekiem na starość”, chociaż nadal

dowody na udział tego hormonu w procesie starzenia się człowieka są stosunkowo

skąpe. Obecnie skuteczność melatoniny potwierdzono w leczeniu nieprawidłowości

rytmów biologicznych, bezsenności i innych zaburzeniach snu a także łagodzeniu

skutków wynikających z szybkiej zmiany strefy czasowej (jet-lag). Rozpatruje się

również biologiczny potencjał melatoniny w prewencji antynowotworowej. W Polsce

melatonina została zarejestrowana jako lek w 2000 roku. Obecnie jej preparaty

funkcjonują na rynku krajowym także jako suplementy diety (w Stanach

Zjednoczonych, Kanadzie czy Holandii melatonina także należy do tzw. food

suplement).



DEHYDROEPIANDROSTERON

(np. Biosteron, Prasteron)

Większość badań nie potwierdza prozdrowotnych efektów podawania DHEA u osób

w podeszłym wieku (nieliczne badania jednak sugerują, że suplementacja DHEA

może korzystnie wpływać na: obniżony nastrój, zdolności poznawcze, zaburzenia

immunologiczne osób starszych). Niemniej jednak ze względu na obawy, że może on

powodować rozwój nowotworów hormonozależnych nie zaleca się jego stosowania

u osób z pozytywnym wywiadem rodzinnym dotyczącym tego typu nowotworów.

Ponadto u kobiet stwierdzono możliwość występowania działania niepożądane

będące wynikiem androgennego wpływu metabolitów DHEA takich jak: hirsutyzm,

trądzik, przetłuszczanie się skóry i włosów, wzrost potliwości. Preparaty zawierające

DHEA są dostępne bez recepty.



ESTROGENY/PROGESTAGENY

(np. Activelle, Angeliq, Estrapatch, Estreva)

Menopauzalna terapia hormonalna (MHT) to forma działania medycznego polegająca

na podawaniu hormonów jajnikowych u kobiet w okresie około- i pomenopauzalnym.

W hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) kobiet można wyróżnić: systemową terapię

estrogenową (ET) lub estrogenowo-progestagenową (EPT). Obecnie zastosowanie

terapii hormonalnej uważa się uzasadnione w przypadku: przedwczesnego

wygaśnięcia czynności jajników (POF), silnych lub umiarkowanych objawów

klimakterycznych, atrofii dolnych dróg moczowo-płciowych, profilaktyki i leczenia

osteoporozy i osteopenii. Terapia hormonalna powinna być dobrana indywidualnie,

po rozważeniu wszelkich wskazań i przeciwwskazań (np. choroby towarzyszące) i ze

szczególnym uwzględnieniem potrzeb kobiety w danym przedziale wiekowym (np.

rodzaj preparatu, sposób podawania). Ważnym elementem terapii jest moment

rozpoczęcia leczenia, który warunkuje stopień korzyści zdrowotnych (tzw. okno

możliwości terapeutycznych przypada na 45-60 rok życia kobiety).

KNTROWERSJE: zgodnie z wynikami ostatnich badań EPT skojarzona jest z umiarkowanym

wzrostem ryzyka zachorowania na raka piersi i prawdopodobnie na raka jajnika (ujawniającym się

po kilku latach stosowania terapii), podczas gdy ET silnie wiąże ze znacznym wzrostem ryzyka raka

trzonu macicy.



TESTOSTERON

(np. Nebido, Undestor, Tostran)

Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) mężczyzn obejmuje podawanie preparatów

testosteronu uwzględniających także jego metabolity. Zastosowanie HTZ u mężczyzn

ma na celu przywrócenie prawidłowego funkcjonowania seksualnego, libido

i dobrego samopoczucia a ponadto może zapobiegać osteoporozie. Utrudnienie

w określeniu wskazań do terapii są problemy diagnostyczne (efekty androgenów nie

zależy jedynie od stężenia tych hormonów we krwi!) oraz brak progowej wartości,

poniżej której należy rozpocząć suplementację testosteronem (brak korelacji między

poziomem hormonu a stopniem nasilenia objawów andropauzy).

KONTROWERSJE: doustne podawanie 17-α alkilopochodnych testosteronu, niepodlegających

aromatyzacji, może prowadzić do uszkodzenia wątroby; innym powikłaniem HTZ testosteronem

może być erytrocytoza

Hormony – molekuły wpływające na wydolność fizyczną

Temat 17: Doping – substancje zabronione w sporcie

DOPING – sztuczne podnoszenie wydolności fizycznej i/lub psychicznej organizmu

metodami wykraczającymi poza tzw. „zwykły trening”; doping wydolnościowy

można podzielić na:

-DOPING

FARMAKOLOGICZNY

polega

podawaniu

środków

farmakologicznych, których użycie nie jest uzasadnione leczeniem zawodnika;

-DOPING FIZJOLOGICZNY - polega na wymianie płynów ustrojowych

(np. autotransfuzja), przeszczepach tkanek (np. mięśni i ścięgien), chirurgicznym

usuwaniu tkanki tłuszczowej a także innych zabiegach mających na celu zwiększenie

osiągnięć sportowych;

-DOPING GENETYCZNY - polega nieterapeutycznej manipulacji genetycznej lub

selektywnej modyfikacji komórek poprzez modulację ekspresji genów, mające na

celu zwiększenie wydolność organizmu.

Międzynarodową organizacją odpowiedzialną za wspieranie, koordynowanie

i nadzorowanie walki z dopingiem w sporcie we wszystkich jego przejawach jest

Światowa Komisja Antydopingowa (ang. The World Anti-Doping Agency;

WADA). Nielegalne preparaty i metody dają możliwość poprawy wyniku

sportowego, a liczba substancji stosowanych w celu wspomagania wydolności

fizycznej i/lub psychicznej ciągle się zwiększa. Dlatego zgodnie ze Światowym

Kodeksem Antydopingowym agencja WADA corocznie publikuje nową listę

środków i metod zabronionych w sporcie (Ryc. 21).

Lista zabroniona obejmuje między innymi środki anaboliczne (np. steroidy

androgenno-anaboliczne - AAS), hormony (np. erytropoetyna - EPO, hormon wzrostu

- hGH, insulina) i związki pokrewne (np. insulinopodobne czynniki wzrostu - IGFs,

mechaniczne czynniki wzrostu - MGFs) oraz substancje antagonistyczne i modulujące

działanie hormonów (np. środki antyestrogenowe takie jak inhibitory aromatazy,

selektywne modulatory receptorów estrogenowych - SERMs).

Rycina 21. Podział substancji i metod zabronionych w sporcie

STEROIDY ANDROGENO-ANABOLICZNE

(ang. Anaboilc Androgenie Steroids; AAS)

Steroidy anaboliczne to syntetyczne pochodne męskiego hormonu płciowego,

testosteronu. Modyfikacje cząsteczki testosteronu maja na celu zwiększenie

właściwości anabolicznych (takich jak wzmożona synteza białek, wzrost tempa

przyrostu masy, siły i wytrzymałości mięśni) w porównaniu z niepożądanymi

właściwościami androgennymi (takimi jak łysienie typu męskiego, rozwój gruczołów

łojowych, ginekomastia, maskulinizacja czy zaburzenia emocjonalne). Wśród AAS

można wyróżnić steroidy anaboliczne pochodzenia: egzogennego (np. boldenon,

nandrolon, stanozolol, tetrahydrogestrinon) i endogenne (np. androstendiol,

testosteron, 19-norandrosteron, dihydrotestosteron).

•ŚRODKI ANABOLICZNE
•HORMONY I POKREWNE

SUBSTANCJE

•BETA-2-AGONIŚCI
•ŚRODKI ANTYESTROGENOWE
•DIURETYKI I INNE ŚRODKI

MASKUJĄCE

•METODY POPRAWIAJĄCE

TRANSPORT TLENU

•MANIPULACJE CHEMICZNE I

FIZYCZNE

•DOPING GENETYCZNY

SUBSTANCJE I METODY

ZABRONIONE W KAŻDYM CZASIE

(PODCZAS ZAWODÓW I POZA

ZAWODAMI)

•STYMULANTY
•NARKOTYKI
•KANNABINOIDY
•GLUKOKORTYKOSTEROIDY

SUBSTANCJE I METODY

ZABRONIONE PODCZAS ZAWODÓW

•ALKOHOL
•BETA-BLOKERY

SUBSTANCJE ZABRONIONE W

NIEKTÓRYCH SPORTACH

SUBSTANCJE SZCZEGÓLNE

Steroidy anaboliczne należą do substancji najczęściej stosowanych w dopingu

farmakologicznym. Doping AAS dotyczy przede wszystkim sportowców

uprawiających dyscypliny siłowe i siłowo-wytrzymałościowe.

ERYTROPOETYNA (EPO)

Erytropoetyna jest hormonem glikoproteinowym wytwarzanym głównie

w nerkach ale także w wątrobie, mózgu i macicy. Zasadniczym zadaniem EPO jest

stymulacja procesu namnażania i różnicowania erytrocytów z komórek macierzystych

szpiku kostnego (erytropoeza). W medycynie stosowana do leczenia anemii np.

u pacjentów z przewlekłą niewydolnością nerek, nowotworami lub AIDS. W sporcie

erytropoetyna nadużywana jest dla zwiększenia dotlenienia tkanek i poprawy

wydolności fizycznej.

GLUKOKORTYKOSTEROIDY

Glukokortykosteroidy należą do kortykosteroidów i wywołują efekt

farmakologiczny podobny do działania endogennych hormonów takich jak kortyzon

i kortyzol (hydroksykortyzon). Ze względu na działanie przeciwzapalne i obniżające

odporność immunologiczną są szeroko stosowane do celów leczniczych np.

w reumatologii, alergologii. W sporcie często nadużywane w związku ze swoimi

właściwościami przeciwbólowymi, psychostymulującymi i antystresowymi. Stosując

glukokortykosteroidy przewlekle lub w większych dawkach należy liczyć się

z zaburzeniem funkcjonowania osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, co może

doprowadzić np. do atrofii tkanek, obniżeniu odporności organizmu, zahamowania

gojenia ran.

Hormony – molekuły kontrolujące łaknienie

Temat 18: Hormony głodu i sytości

Przekazywanie i przetwarzanie informacji o stanie odżywiania (koordynacja

ilość spożywanego pokarmu poprzez regulację uczucia głodu i sytości oraz

poszczególnych etapów trawienia i wchłaniania pokarmu) jest ściśle kontrolowana

przez system nerwowy oraz hormonalny. Bodźce regulujące łaknienie docierają do

ośrodkowego układu nerwowego w postaci neuroprzekaźników i hormonów.

OŚRODEK powstawania uczucia GŁODU znajduje się w jądrze pola

podwzgórzowego bocznego (LHA, ang. lateral hypothalamic area) natomiast

OŚRODEK SYTOŚCI zlokalizowany jest w jądrze brzuszno-przyśrodkowym

podwzgórza (VMH, ang. ventromedial hypothalamus). Substancje odpowiedzialne za

regulację łaknienia dzieli się na: SUBSTANCJE OREKSYGENNE, czyli

stymulujące apetyt (Ryc. 22) oraz SUBSTANCJE ANOREKSYGENNE, czyli

hamujące apetyt (Ryc. 23). Czynniki te mają informować zarówno o długofalowych

zasobach energetycznych organizmu jak i o energii dostarczonej na bieżąco, czyli w

czasie ostatniego posiłku.

Prawidłowe funkcjonowanie mechanizmów regulujących łaknienie zapewnia

równowagę między wydatkami energetycznymi organizmu a ilością przyjmowanego

pokarmu. W przypadku, gdy organizm pobiera więcej kalorii niż potrzebuje, nadmiar

składników pokarmowych jest magazynowany w tkance tłuszczowej, co może

prowadzić do OTYŁOŚCI. Natomiast, gdy wydatek energii nie jest w pełni

uzupełniany, organizm w pierwszej kolejności wykorzystuje zgromadzone zapasy

a w sytuacjach krańcowych, inne tkanki (np. w ANOREKSJI = JADŁOWSTRĘT

PSYCHICZNY).

Rycina 21. Regulacja łaknienia – substancje oreksygenne

Rycina 23. Regulacja łaknienia – substancje anoreksygenne

SUBSTANCJE

OREKSOGENNE

ghrelina

neuropeptyd Y

(NPY)

białko Agouti

(AgRP)

oreksyny

hormon

wzrostu (GH)

tyroksyna

(T4)

serotonina

dynorfina

galanina

norepinefryna

ß-endorfina

SUBSTANCJE

ANOREKSYGENNE

somatostatyna

insulina

leptyna

peptyd YY

(PYY)

peptyd

glukagonopodobny

(GLP-1)

peptyd

trzustkowy

(PP)

dopamina

oksyntomodul

ina (OXM)

estrogeny

serotonina

hormon

kortykotropowy

(CRH)

Cholecystokinina

(CCK)

Hormony – molekuły regulujące układ sercowo-naczyniowy

Temat 19: Hormony a układ krążenia

W zależności od sposobu oddziaływania na układ sercowo-naczyniowy,

hormony można podzielić na wykazujące działanie:



PRESYJNE, czyli powodujące wzrost ciśnienia krwi (Ryc. 24)



HIPOTENSYJNE, czyli odpowiedzialne za spadek ciśnienia krwi (Ryc. 25)



CHRONOTROPOWE, czyli odpowiedzialne za zmianę częstości skurczu

mięśnia sercowego (Ryc. 26, 27)



INOTROPOWE, czyli odpowiedzialne za zmianę siły skurczu mięśnia

sercowego (Ryc. 28, 29)

Regulacja układu krążenia na poziomie endokrynnym odbywa się przede

wszystkim za pośrednictwem układu renina-angiotensyna-aldosteron (RAA),

katecholaminy oraz hormonu antydiuretycznego. Niemniej jednak w ścianie

naczyń krwionośnych i komórkach serca zidentyfikowano receptory hormonów

dotychczas niepowiązanych bezpośrednio z krążeniem. Istnieje też grupa substancji

pośrednio wpływających na układ sercowo-naczyniowy poprzez modulowanie układu

neuroendokrynnego.

Hormony zaangażowane w regulację ciśnienia krwi i pracę serca są

wydzielane zarówno przez klasyczne gruczoły dokrewne (np. tarczycę, gonady,

przysadkę) jak i wiele innych narządów (np. serce) i tkanek (np. tłuszczową).

Poznanie wzajemnych skomplikowanych wielopłaszczyznowych relacji

pomiędzy hormonami a układem sercowo-naczyniowym odgrywa ogromne znaczenie

w kontekście patologii tego układu np. nadciśnienia tętniczego, miażdżycy, choroby

niedokrwiennej serca i niewydolności krążenia a także arytmii czy kardiomiopatii.

Rycina 24. Hormony odpowiedzialne za wzrost ciśnienia krwi

Rycina 25. Hormony odpowiedzialne za spadek ciśnienia krwi

Rycina 26. Hormony odpowiedzialne za zwiększenie częstości skurczów mięśnia

sercowego

HORMONY

DZIAŁAJĄCE

PRESYJNIE

angiotensyna II

aldosteron

endoteliny

katecholaminy

wazopres

yna

glikokortykosteroidy

hormony

tarczycy

hormon
wzrostu

urotensyna II

leptyna

HORMONY

DZIAŁAJĄCE

HIPOTENSYJNIE

angiotensyna 1–7

peptydy

natriuretyczne

rodzina

CGRP

substancja P,

neurokinina A

grelina

PTHrP

hormony

płciowe

oksytocyna

medullipina

urodylatyna

anandamid

HORMONY

DZIAŁAJĄCE

CHRONOTROPOWO

DODATNIO

katecholaminy

endoteliny

glikokortykosteroidy

hormony tarczycy

leptyna

PTHrP

Rycina 27. Hormony odpowiedzialne za zmniejszenie częstości skurczów mięśnia

sercowego

Rycina 28. Hormony odpowiedzialne za zwiększenie siły skurczu mięśnia

sercowego

Rycina 29. Hormony odpowiedzialne za zmniejszenie siły skurczu mięśnia

sercowego

HORMONY

DZIAŁAJĄCE

CHRONOTROPO

WO UJEMNE

oksytocyna

angiotensyna 1–7

peptydy

natriuretyczne

substancja P,

neurokinina A

anandamid

HORMONY

DZIAŁAJĄCE

INOTROPOWO

DODATNIO

angiotensyna II

endoteliny

katecholaminy

ADH

glikokortykosteroidy

hormony

tarczycy

leptyna

PTHrP

HORMONY

DZIAŁAJĄCE

INOTROPOWO

UJEMNIE

aldosteron

rodzina

CGRP

anandamid

substancja P,

neurokinina A

Hormony – molekuły odpowiedzialne za stan kości

Temat 20: Hormony a proces kościotworzenia

Kość jest tkanka bardzo aktywną metabolicznie, która podlega ciągłej

przebudowie. Dzięki stale zachodzącym procesom tworzenia i resorpcji kości,

dostosowuje się ona do aktualnych warunków biomechanicznych. Za wspomniane

procesy odpowiedzialne są: osteoblasty (tzw. komórki kościotwórcze), osteocyty

(tzw. właściwe komórki kostne) i osteoklasty (tzw. komórki kościogubne).

Kościotworzenie, wzrost kości długich a także modelowanie kości związane z

wymianą ich składników, podlegają ścisłej regulacji endokrynnej (Ryc. 30).

Mechanizmy niszczenia tkanki kostnej są kontrolowane m.in. przez hormony kory

nadnerczy (kortykosteroidy) i przytarczyc (parathormon). Odbudowa zaś tkanki

kostnej następuje pod wpływem takich hormonów jak: hormony płciowe

(estrogenów i androgenów), hormonu wzrostu i kalcytoniny. Na tempo przebudowy

tkanki kostnej oraz metabolizm minerałów wpływają także hormony tarczycy

(tyroksyna i trijodotyronina).

Obok hormonalnych i prokreacyjnych czynników istnieje wiele innych

wpływających na skład kości i ich odporność na zużycie, w tym:



pierwiastki mineralne



czynniki genetyczne i demograficzne



czynniki żywieniowe i środowiskowe



choroby współistniejące



przewlekłe stosowanie niektórych leków

Masa tkanki kostnej zmienia się zasadniczo wraz z wiekiem. W pierwszych

dwudziestu latach życia jej ilość zwiększa się aby osiągnąć maksimum (tzw.

szczytową masę kostną) około 30-35 roku życia. Po 45 roku procesy kościogubne

zaczynają przeważać nad procesami kościotwórczymi. Proces ubytku tkanki kostnej,

wyraża sie początkowo narastaniem osteopenii (fizjologiczna utrata masy kostnej

wraz z wiekiem) i może przechodzić dalej w postać chorobową - osteoporozę (Ryc.

31).

Rycina 30. Wpływ witamin i hormonów na procesy kościotwórcze: (+ )działanie

pobudzające, (-) działanie hamujące

[www.pzwl.pl/pdf.php/kid,751,ptitle,fragment-pdf.htm]

Rycina 31. Pojęcie osteoporozy, czyli zrzeszotnienia kości

• właściwa matryca kości

• osteoporoza

OSTEOPOROZA

- układowa choroba szkieletu charakteryzujący się

niskią masą kostną i zaburzoną strukturą przestrzenną

kości, co prowadzi do zwiększonej łamliwości kości

najlepszą metodą diagnostyczną jest pomiar gęstości masy kostnej (BMD) za pomocą

podwójnej absorbancji rentgenowskiej lub ilościowej tomografii komputerowej

Hormony – molekuły odpowiedzialne za płodność

Temat 21: Niepłodność – istotny problem społeczny

NIEPŁODNOŚĆ – czyli brak zdolności posiadania potomstwa, zdefiniowana jako

niemożność poczęcia dziecka przez parę nie stosującą antykoncepcji po

12- miesięcznym okresie regularnego współżycia płciowego.

Ze względu na duży zasięg problemu niepłodność uznana została przez

Światową Organizację Zdrowia (WHO) za chorobę społeczną. Według światowych

statystyk, problem stałej lub okresowej niepłodności dotyczy 60-80 mln par na

świecie (wg danych WHO). W Polsce częstość niepłodności jest szacowana na 14 -

20% populacji, co stanowi około 1,2 - 1,3 mln par w okresie rozrodczym.

Problem niepłodności może dotyczyć jedynie mężczyzny (tzw. niepłodność

męska) lub tylko kobiety (tzw. niepłodność żeńska), ale także obu partnerów (tzw.

niepłodność małżeńska). W około 10% przypadków nie udaje się ustalić przyczyny

niepłodności

dostępnymi

metodami

diagnostycznymi

(tzw.

niepłodność

idiopatyczna).

Badaniem i leczeniem niepłodności u kobiet zajmuje się ginekolog i

endokrynolog, a u mężczyzn androlog. Zaleca się aby w pierwszej kolejności badaniu

poddawali się mężczyźni ponieważ badania w przypadku kobiet są zdecydowanie

droższe, bardziej skomplikowane i długotrwałe a ponadto często bolesne.

Do najczęstszych powodów niepłodności zalicza są:



wady anatomiczne narządu rodnego np. macicy



problemy hormonalne,



niedrożność jajowodów,



endometrioza,



niepłodność immunologiczna,



niewłaściwa budowa lub niedobór plemników,



przyczyny psychologiczne

Na skalę niepłodności duży wpływ mają trendy populacyjne. Na pierwszym

miejscu wymienia się wiek kobiet, które zbyt późno podejmują decyzje o rozrodzie.

Na drugim miejscu klasyfikuje się charakter stylu życia (np. brak aktywności

fizycznej, palenie tytoniu, stres). Niewątpliwie istotne znaczenie odgrywają również

czynniki środowiskowe np. zanieczyszczenie środowiska naturalnego oraz żywności).

Hormony – molekuły odpowiedzialne za płodność

Temat 22: Kobieca niepłodność z przyczyn hormonalnych

Rodzaje niepłodności kobiecej:



NIEPŁODNOŚĆ PIERWOTNA (ang. sterilitas prymaria), gdy kobieta

nigdy nie była w ciąży,



NIEPŁODNOŚĆ WTÓRNA (ang. sterilitas secundaria), gdy kobieta była

już w ciąży zakończonej porodem lub poronieniem (naturalnym lub

sztucznym) i nie może ponownie zajść w ciążę,



NIEMOŻNOŚĆ DONOSZENIA CIĄŻY (ang. infertilitas), gdy kobieta nie

ma kłopotów z zajściem w ciążę, natomiast kończą się one poronieniem lub

porodem przedwczesnym

Najczęstszymi przyczynami niepłodności kobiecej są niedrożność jajowodów

(15–35%) oraz zaburzenia hormonalne (25%-40%). Badanie przyczyn kobiecej

niepłodności obejmują szereg metod wśród których można wymienić:



badania oceniające budowę narządów płciowych wraz z oceną drożności

jajowodów

(metody

obrazowe,

diagnostyczno-operacyjne

np.

histerosalpingografia, laparoskopia, histeroskopia)



badania cykli miesiączkowych (np. pomiar temperatury, oznaczenia

hormonalne, USG)

Jeżeli stwierdzi się brak owulacji, można rozpocząć diagnostykę

endokrynologiczną (hormonalną). W celu określenia relacji hormonalnej na osi

podwzgórzowo - przysadkowo - jajnikowej wykonuje się:



ocenę rezerwy jajnikowej – określa potencjał rozrodczy kobiety, gdyż jest

zależna od ilości pozostałych w jajniku pęcherzyków pierwotnych; do badania

rezerwy jajnikowej służy oznaczenie: hormonu folikulotropowego (FSH) a

także test z cytrynianem klomifenu (łączna ocena stężenia FSH i estradiolu);

wraz ze wzrostem poziomu FSH maleje prawdopodobieństwo zajścia w ciążę

nawet jeśli uda się wywołać owulację;



ocenę stężenia hormonu luteinizującego (LH) - oznaczenie LH w moczu

może służyć do zdiagnozowania przedowulacyjnego szczytu wydzielania LH

poprzedzającego owulację o 1-2 dni; wspólne oznaczenie stężeń FSH i LH

wykorzystuje się do w różnicowaniu pierwotnej niewydolności jajników

(choroba jajników) od wtórnej niewydolności jajników (zaburzenie czynności

jajników spowodowane chorobą przysadki lub podwzgórza);



ocena stężenia prolaktyny - podwyższone stężenie tego hormonu powoduje

obniżenie poziomu gonadotropin (zwłaszcza LH), co zaburza mechanizm

owulacji i prowadzi do niewydolności fazy lutealnej, ponadto nadmiar

prolaktyny może utrudniać pęknięcie pęcherzyka;



ocena stężenia hormonów tarczycy – niedoczynność tarczycy w istotny

sposób zmniejsza płodność poprzez zwiększenie ryzyka poronień i

przedwczesnych porodów; nadczynność tarczycy może blokować receptory

estrogenowe i prowadzić do komplikacji w ciąży;



ocena stężenia męskich hormonów płciowych - podwyższony poziom

dehydroepiandrosteronu (DHEA) lub siarczanu dehydroepiandrosteronu

(DHEAS) wskazuje na nadnerczowe, a samego testosteronu (zwłaszcza w

połączeniu z wysokim stosunkiem LH : FSH) na jajnikowe źródło nadmiaru

testosteronu;



ocena stężenia insuliny - nadmierna ilość insuliny sprzyja nadprodukcji

testosteronu i obniża poziom białka wiążącego hormony płciowe (SHGB);



ocena stężenia progesteronu - badanie progesteronu wykonuje się w celu

oceny funkcji ciałka żółtego oraz monitorowania wczesnych etapów ciąży.

Hormony – molekuły odpowiedzialne za płodność

Temat 23: Męska niepłodność z przyczyn hormonalnych

Przyczyny męskiej niepłodności można podzielić na:



PRZEDJĄDROWE, czyli zaburzenia endokrynne w zakresie gruczołów

podwzgórza i przysadki ale także nieprawidłowości chromosomalne oraz

przyczyny psychologiczne;



JĄDROWE, czyli wrodzone uszkodzenia jąder oraz uszkodzenia

powodowane czynnikami zewnętrznymi, np.: chemio- i radioterapia,

podniesienie temperatury w mosznie, infekcje bakteryjne i wirusowe, choroby

o podłożu autoimmunologicznym;



POZAJADROWE,

czyli zaburzenia w zakresie drożności dróg

wyprowadzających nasienie.

Diagnostyka niepłodności męskiej opiera się na badaniu przedmiotowym

(wywiad) i podmiotowym (obejrzenie i zbadanie narządów płciowych zewnętrznych i

badaniu per rectum) oraz szeregu badań laboratoryjnych (badanie nasienia tzw.

seminogram, badania na przeciwciała przeciwplemnikowe, test penetracyjny in vitro,

badania chromatyny plemnikowej, badania hormonalne).

Trzeba podkreślić, że zaburzenia hormonalne są stosunkowo rzadką przyczyną

męskiej niepłodności. W celu określenia relacji hormonalnej na osi podwzgórzowo -

przysadkowo - jądrowej wykonuje się następujące oznaczenia:



stężenia hormonu folikulotropowego (FSH) – ocena stężenia tego hormonu

ma głównie zastosowanie w diagnostyce różnicowej azoospermii (całkowity

brak plemników w ejakulacie) mechanicznej i spowodowanej nie-

prawidłowościami spermatogenezy;



stężenia testosteronu i hormonu luteinizującego (LH) – oceny stężenia

obydwu hormonów dokonuje się zwłaszcza w przypadku podejrzenia

hipoandrogenizmu lub atrofii jąder; w celu uniknięcia wpływ globulin

wiążących hormony płciowe, użyteczne jest oznaczanie stężeń wolnych

androgenów w surowicy;



oznaczanie prolaktyny oraz innych hormonów przedniego płata przysadki –

wzrost stężenia prolaktyny obserwuje się np. w gruczolaku przysadki.

Hormony – molekuły odpowiedzialne za płodność

Temat 24: Techniki rozrodu wspomaganego

TECHNIKI ROZRODU WSPOMAGANEGO (ang. assisted reproductive

technology; ART) - grupa różnorodnych metod terapeutycznych mających na celu

uzyskanie ciąży z pominięciem jednego lub kilku etapów naturalnego rozrodu

np. złożenia nasienia w pochwie, zaplemnienia, transportu zarodka do jamy macicy.

Do procedur rozrodu wspomaganego zaliczamy:



unasienienie domaciczne lub dootrzewnowe (inseminacja) nasieniem męża

(ang. artificial insemination by husband - AIH) lub anonimowego dawcy

(ang. artificial insemination by Dono - AIBD),



indukcję dojrzewania licznych pęcherzyków jajnikowych (poliowulacji) z

następowym pobraniem komórek jajowych,



hodowlę komórek jajowych w warunkach laboratoryjnych (ang. in vitro

maturation - IVM),



klasyczne zapłodnienie pozaustrojowe (ang. in vitro fertilisation - IVF),



zapłodnienie pozaustrojowe z docytoplazmatyczną iniekcją plemnika (ang.

intracytoplasmic sperm injection - ICSI),



inseminacja domaciczna (ang. intra-uterine insemination - IUI),



Dojajowodowe przenoszenie gamet (ang. gamet intrafallopian transfer -

GIFT), przezmaciczne dojajowodowe przenoszenie gamet (ang. transuterine

fallopian transfer - TUFT)



przenoszenie połączonych gamet, zygoty lub zarodka do jajowodu

(odpowiednio: ang. postnucleate stage tubal transfer - PROST; ang. zigote

intrafallopian transfer - ZIFT; ang. tubal embryo transfer - TET)

Największe europejskie towarzystwo naukowe zrzeszające różnych

specjalistów zajmujących się medycyną rozrodu (ang. European Society of Human

Reproduction and Embryology; ESHRE), od 1997 roku, zbiera informacje na temat

ilości oraz efektywności wykonanych zabiegów technikami wspomaganego rozrodu

w poszczególnych krajach Europy (tzw. program EMI; ang. European IVF

Monitoring). Zgodnie z zebranymi danymi, w 2006 roku, wykonano łącznie ponad

350 tysięcy cykli zapłodnienia pozaustrojowego, ponad 86 tysięcy transferów

rozmrożonych zarodków i zaledwie 247 zabiegów dojrzewania komórek jajowych in

vitro (IVM). Skuteczność metod wspomaganego rozrodu jest różna i zależy od

etiologii niepłodności, doboru pacjentek, doświadczenia ośrodka realizującego

program.

Polska jako jeden z 31 krajów europejskich od kilku lat bierze czynny udział

w programie EIM. Niestety z około 50 zidentyfikowanych ośrodków leczenia

niepłodności w Polsce do programu przystąpiło zaledwie 25. Zgodnie z raportem

"Leczenie niepłodności w Polsce w 2008 roku" dostępnym na stronie Sekcji

Płodności i Niepłodności (SPIN) Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego

(http://spin.org.pl/raport-leczenie-nieplodnosci-w-polsce-w-2008-roku/), w Polsce

wykonano tylko 4 126 zabiegów zapłodnienia pozaustrojowego (2008). Tak niska

liczba zabiegów wskazuje na bardzo małą dostępność technik wspomaganego rozrodu

dla par z problemem niepłodności w naszym kraju.

Hormony – molekuły odpowiedzialne za płodność

Temat 25: Antykoncepcja hormonalna

ANTYKONCEPCJA HORMONALNA - stosowanie pojedynczych hormonów lub

ich kombinacji w celu zapobiegania ciąży (Ryc. 32).

Ze względu na skład i postać farmaceutyczną, hormonalne preparaty

antykoncepcyjne dla kobiet, można podzielić na:



zawierające estrogeny i gestageny np. dwuskładnikowe tabletki

antykoncepcyjne, plastry antykoncepcyjne, hormonalne wkładki dopochwowe;



zawierające gestageny np. jednoskładnikowe tabletki antykoncepcyjne tzw.

minitabletki, hormonalne wkładki domaciczne.

Metody kobiecej antykoncepcji oparte na preparatach hormonalnych działają

wielokierunkowo, na zasadzie sumowania się następujących mechanizmów:



hamujących owulację, poprzez upośledzenie fazy lutealnej cyklu lub

upośledzenie procesu selekcji i wzrostu pęcherzyka dominującego



utrudniających przesuwanie się komórki jajowej, poprzez zmniejszenie

perystaltyki, kurczliwości i ruchu rzęsek jajowodów



zmniejszających przepuszczalności plemników np. poprzez zwiększenie

gęstości śluzu



utrudniających implantację zarodka, poprzez wywoływanie zmian w

obrębie błony śluzowej macicy

Wciąż podejmowane są próby nad męską antykoncepcją hormonalną. Główne

problemy stworzenia tego typu antykoncepcji to: zdolność mężczyzn do wytwarzania

plemników bez przerwy (od okresu dojrzewania do późnej starości), duża objętość

wydzielanego nasienia, a także trudność zahamowania wytwarzania i dojrzewania

nasienia bez zaburzeń libido. Dotychczas opracowane metody posiadają szereg

słabych stron np. powiększenie się gruczołu prostaty czy spadek libido.

Rycina 32. Rodzaje stosowanej antykoncepcji

ANTYKONCEPCJA

naturalna

np. metoda rytmu

płciowego, metoda

objawowo-termiczna

chemiczna

np. substancje

plemnikobójcze

mechaniczna

np. prezerwatywy,

kapturki naszyjkowe

hormonalna

np. tabletki antykoncepcyjne,

antykoncepcyjne wkładki

domaciczne

Hormony – molekuły istotne dla medycyny estetycznej

Temat 26: Hormony a kondycja skóry

Budowa, funkcjonowanie i wygląd skóry zależą od wpływu wielu czynników

egzogennych (np. promieniowanie słoneczne, styl życia, uszkodzenia fizyczne i

chemiczne) i endogennych (np. stan hormonalny organizmu wraz z regulacją

nerwową i immunologiczną a także indywidualne predyspozycje genetyczne)

zmieniających się w poszczególnych fazach życia.

Ponieważ skóra jest narządem mającym liczne receptory hormonalne, dlatego

zwykle jako pierwsza reaguje na wahania poziomu hormonów w naszym organizmie.

Jej stan zależy między innymi od hormonów tarczycy, przysadki, a zwłaszcza

hormonów steroidowych. Warto w tym miejscu przypomnieć, że organizm kobiety w

dużo większym stopniu niż organizm mężczyzny podlega cyklicznym zmianom

hormonalnym. Do zmian skórnych o podłożu hormonalnym zaliczamy, między

innymi:



ŁOJOTOK, czyli wzmożone wydzielanie łoju przez gruczoły łojowe na

powierzchnię skóry;

Występowanie łojotoku jest uwarunkowane genetycznie, niemniej jednak w dużej

mierze zależy od gospodarki hormonalnej. Nadmierną stymulację gruczołów

łojowych obserwujemy przy: nadmiarze testosteron lub progesteronu, a także

niedoborze estrogenów. Problem łojotoku występuje w 80% u osób w okresie

pokwitania, a tylko w 20% dotyka osób dorosłych. Łojotok stanowi podłoże do

rozwoju wielu schorzeń w tym: łojotokowe zapalenie skóry, wyprysk łojotokowy,

trądzik pospolity, zapalenie mieszków włosowych.



SUCHA SKÓRY, czyli stan skóry polegający na jej nadmiernym

złuszczaniu i szorstkości powierzchni, zaczerwienieniu i tendencji do

pękania naskórka;

Bezpośrednią przyczynę narastającej suchości, wiotkości skóry, a następnie obniżenia

jej gęstości, zaniku włókien kolagenowych i elastylowych stanowi u kobiet niedobór

estrogenów. Natomiast w przypadku niedoczynności tarczycy u osób obserwujemy

bladość skóry a także jej zgrubiałość, szorstkość i słabe ucieplenie. Paznokcie łamią

się oraz tracą naturalny kolor i połysk.



PRZEBARWIENIA SKÓRY, czyli zmiany konstytucjonalnego koloru

skóry;

Zaburzenia hormonalne, stosowanie niektórych leków, ziół lub kosmetyków

zawierających substancje fotouczulające, to główne przyczyny powstawania zmian

barwnikowych. O kolorze naszej skóry decyduje przede wszystkim barwnik skóry–

melanina, ale także hemoglobina oraz barwniki karotenoidowe. Na proces

melanogenezy wpływają takie hormony jak: hormon stymulujący melanocyty (MSH;

ang. melanocyte stimulating hormon), hormony płciowe (szczególnie estrogeny) oraz

hormony tarczycy i kory nadnerczy.



NADPOTLIWOŚĆ, czyli nadmierne wydzielanie potu nieadekwatne do

sytuacji.

Wzmożone pocenie się z reguły świadczy o nadmiarze hormonów tarczycy i jest

jednym z pierwszych objawów jej nadczynności. Skóra jest wówczas stale wilgotna,

zaczerwieniona i ciepła.

Hormony – molekuły istotne dla medycyny estetycznej

Temat 27: Hormony a wzrost i kondycja włosów

HIRSUTYZM, czyli nadmierne owłosienie typu męskiego występujące u kobiet

spowodowane zwiększonym działaniem androgenów i/lub zwiększoną wrażliwością

skóry na ich działanie

Głównymi przyczynami kobiecej androgenizacji, prowadzącej między innymi

do hirsutyzmu są:



wzrost produkcji androgenów przez jajniki



wzrost produkcji androgenów przez nadnercza



wzrost produkcji bardziej aktywnych metabolitów androgenów



wzrost wrażliwości tkanek docelowych na androgeny



obniżenie ilości białek wiążących androgeny



spadek klirensu androgenów



hiperandrogenizacja jatrogenna

Rycina 33.

Skala nasilenia owłosienia ciała kobiet

wg Ferriman i Gallway

(ocenianych jest 9 regionów ciała: warga górna, broda, klatka piersiowa, nadbrzusze,

podbrzusze, ramiona, uda, plecy, okolice pośladków; w każdej ocenianej okolicy jest

przyznawane od 0-4 pkt., punktem odcięcia jest 8 pkt i powyżej tej wartości rozpoznaje się

hirsutyzm) [http://www.awog.it/index.php?option=com_content&view=frontpageplus&limitstart=15]

ŁYSIENIE ANDROGENOWE, czyli uwarunkowany genetycznie, najczęściej

występujący typ łysienia (95% wszystkich przypadków łysienia), dotykający zarówno

kobiet jak i mężczyzn, choć mężczyzn o wiele częściej.

W patogenezie łysienia androgenowego i hirsutyzmie główną rolę odgrywa

dihydrotestosteron (DHT), który jest metabolitem testosteronu powstającym przy

udziale 5α-reduktazy. Drugim ważnym enzymem jest aromataza cytochromu P-

450 która odpowiada za konwersję testosteronu do estradiolu. Zaburzenie właściwej

proporcji estradiol/testosteron także prowadzi do tego typu zaburzeń owłosienia.

Receptory dla androgenów są zlokalizowane w jądrach komórkowych

mieszków włosowych. Mieszki włosowe w różnych okolicach ciała wykazują

zmienną

wrażliwość

działanie

androgenów.

tzw.

okolicach

androgenozależnych przemiany androgenów prowadzą do przekształcenia włosów

meszkowych we włosy ostateczne (efekt: hirsutyzm). Z kolei w mieszkach

włosowych tzw. okolic androgenowrażliwych (np. czołowa) androgeny powodują

atrofię i przekształcenie grubych, długich włosów terminalnych we włosy cienkie,

meszkowe (efekt: łysienia androgenowe). Androgenoniezależne mieszki włosowe

występują w rzęsach, brwiach i włosach potylicznej części głowy, dlatego też nie

obserwuje się utraty włosów w tej okolicy ani u mężczyzn, ani u kobiet z tym typem

łysienia.

Rycina 34. Wpływ

dihydrotestosteronu na komórki mieszka włosowego okolicy

androgenowrazliwej

DHT

skraca czas trwania fazy

annagenu, czyli wzrostu

włosa

wydłuża okres, w

którym mieszek

włosowy wytwarza

nowy włos po utracie

włosa telogenowego

powoduje

miniaturyzację mieszka

włosowego, co prowadzi

do powstawania włosów

coraz krótszych,

cieńszych i jaśniejszych

Rycina 35. Androgeny o różnej aktywności biologiczne

Diagnoza androgenizacji na poziomie hormonalnym opiera się na:



oznaczeniu

stężenia

wolnego

oraz

całkowitego

testosteronu,

dihydroepiandrosteronu oraz estrogenów (badania podstawowe);



oznaczenie stężenia hormonów tarczycowych: TSH (tyreotropina), T4

(tyroksyna, tetrajodotyronina) oraz ferrytyny (badania zalecane);



oznaczenie stężenia prolaktyny, LH (lutropina), FSH (folitropina) (badania

uzupełniające).

GŁÓWNE

ANDROGENY

siarczan

dehydroepiandrosteronu

(DHEAS)

dehydroepiandrosteron

(DHEA)

androstendion

dihydrotestosteron

(DHT)

testosteron

Hormony – molekuły istotne dla medycyny estetycznej

Temat 28: Fitoestrogeny w kosmetyce

FITOESTROGENY (ang. phytoestrogens) – grupa związków chemicznych

pochodzenia roślinnego o budowie i funkcji podobnej do naturalnych estrogenów;

uczestniczą u roślin w procesie fotosyntezy (absorpcja promieniowania UV) oraz w

procesach odpornościowych; dzieli się je na 3 grupy: flawonoidy (Ryc. 33),

kumestany i lignany.

W latach 80

‐tych XX wieku wielką popularnością cieszyły się preparaty

kosmetyczne zawierające estrogeny zwierzęce. Przeciwdziałały one naturalnym

procesom starzenia się skóry poprzez poprawę jej elastyczności oraz spłyceniu

zmarszczek. Okazało się jednak, że stosowanie kosmetyków zawierających estrogeny

pochodzenia zwierzęcego nie ogranicza ich efektów jedynie do miejsca aplikacji

środka. Udowodniono wiele ogólnoustrojowych działań ubocznych tego typu

preparatu. Z tego powodu w wielu krajach (także w Polsce), zabroniono stosowania w

kosmetyce hormonów estrogennych pochodzenia zwierzęcego.

Alternatywą dla estrogenów zwierzęcych stały się substancje roślinne

wykazujące działanie estrogenowe. Fitoestrogeny wykazują bardzo silne właściwości

przeciwutleniające oraz przeciwwolnorodnikowe. Stymulują syntezę proteoglikanów

stanowiących jeden ze składników zewnątrzkomórkowych skóry. Poprawiają

kondycję skóry wpływając pozytywnie na jej ukrwienie, nawilżenie i uelastycznienie.

Dzięki temu zmniejszają ilość i głębokość zmarszczek, są więc bardzo wartościowymi

składnikami kosmetyków przeciwdziałających starzeniu i fotostarzeniu się skóry,

zwłaszcza kobiet w okresie menopauzy.

Rycina 33. Podział flawonoidów ze względu na budowę chemiczną

FLAWONY

• luteolina, apigenina

FLAWONOLE

• kwercetyna, kemferol, mircetyna, moryna

FLAWANONY

• hysperydyna, naringenina, eryodocytol

FLAWANONOLE

• pinobanksyna, taksyfolina

IZOFLAWONY

• daizeina, genisteina, glicyteina

KATECHINY

• katechina, galusen, epigalakatechiny, tefalwin

ANTOCJANY

• cyjanidyna, delfinidyna, malwidyna,

pelargonidyna, peonidyna, petunidyna

Hormony – molekuły zaangażowane w proces nowotworzenia

Temat 29: Od hormonozależności do hormonooporności

(na przykładzie raka gruczoły krokowego)

Zaliczany do klasy nowotworów hormonozależnych rak gruczołu krokowego

składa się w rzeczywistości z subpopulacji komórek (tzw. heterogenność

nowotworów), cechujących się odmienną wrażliwością na hormony – androgeny:



komórki bezwzględnie zależne od androgenów, które obumierają bez

androgenów,



komórki względnie zależne od androgenów, które przestają się dzielić bez

androgenów, jednak nie obumierają,



komórki niezależne od androgenów, które dzielą się pod nieobecność

androgenów.

W czasie leczenia hormonalnego, w wyniku tzw. selekcji środowiskowej

następuje, promowanie wzrostu komórek o mniejszej wrażliwości na androgeny i/lub

hormononiezależnych. Ponadto następuje również tzw. adaptacja komórek

nowotworowych do nowych warunków i/lub dalsza ich ewolucja genetyczna (Ryc.

34).

Zidentyfikowano kilka dróg mogących przyczyniać się do rozwoju

hormonooporności komórek nowotworowych raka stercza:



DROGA PRZEZ NADWRAŻLIWOŚĆ (ang. hypersensitive pathway) –

obejmuje m.in. amplifikację regionu zawierającego geny dla AR

i wytworzenie większej liczby receptorów androgenowych w komórkach raka

stercza; zwiększenie wrażliwości receptorów androgenowych i w konsekwen-

cji ich aktywację mimo znacznie obniżonego stężenia androgenów; wykazano,

że pewne koaktywatory np. białko Ara70 posiadają zdolność zwiększenia

ekspresji genów AR i mogą odpowiadać za zmianę wrażliwości i swoistości

tego receptora.



DROGA NIESPECYFICZNEGO WIĄZANIA (ang. promiscuous

parthway) – na skutek nabywania mutacji w obrębie genu AR receptory

androgenowe mogą być aktywowane przez inne hormony np. estrogeny także

przez niesterydowe antyandrogeny.



DROGA NIEUPRAWNIONEJ AKTYWACJI (ang. outlaw pathway) –

receptory dla hormonów steroidowych są aktywowane przez mechanizmy

niezależne od hormonalnego ligandu (np. czynniki wzrostu lub cytokiny);

czynniki wzrostu takie jak: IGF-1, KGF, EGF aktywują kinazy tyrozynowe

(PTKs), które następnie przez aktywację np. szlaku białkowej kinazy B/Akt

lub kinaz aktywowanych miogenem (MAPK) przyczyniają się do fosforylacji

AR; wykazano, że zdolność receptorów steroidowych do transkrypcjonalnej

aktywacji genów pobudzających proliferację, zależy od sposobu ich

ufosforylowania



DROGA PRZEZ OMINIĘCIE (ang. bypass pathway / parallel pathway) -

aktywacja alternatywnych szlaków sygnałowych: autokrynnych, parakrynnych

lub endokrynnych nasilających proliferację komórek nowotworowych i/lub

osłabiających procesy apoptotyczne; przykładowo aktywacja molekuły BCL-2

chroni komórki raka stercza przed programowaną śmiercią w środowisku

pozbawionym testosteronu.

Rycina 34. Etapy powstawania nowotworu hormonoopornego

NOWOTWÓR HORMONOOPORNY

nowotwór niereagujący na żadne manipulacje hormonalne

NOWOTWÓR HORMONONIEZALEŻNY

nowotwór ulegający progresji w czasie pierwszego leczenia hormonalnego gdzie u

większości pacjentów zmiana parametrów hormonoterapii prowadzi do przejściowej regresji

NOWOTWÓR HORMONOZALEŻNY

nowotwory pochodzące z tkanek, których prawidłowy wzrost i czynność kontrolowane są

przez jeden lub kilka hormonów; nowotwór poddający się leczeniu hormonalnemu

Hormony – molekuły zaangażowane w proces nowotworzenia

Temat 30: Hormonoterapia w leczeniu nowotworów

Nowotwory hormonozależne zgodnie ze swoją nazwą wywodzą się z tkanek,

których wzrost, różnicowanie, metabolizm i czynności komórek podlegają mniejszej

lub większej regulacji hormonalnej (Ryc. 35). W leczeniu tego typu nowotworów,

obok chirurgii, radioterapii i chemioterapii, istotną rolę odgrywa także

hormonoterapia. Wrażliwość komórek nowotworowych na leczenie hormonalne jest

uwarunkowane obecnością specyficznych receptorów zlokalizowanych na ich

powierzchni, w cytoplazmie lub jądrze komórkowym.

NOWOTWORY

HORMONOZALEŻNE

NOWOTWORY

O ŚREDNIEJ

HORMONONIEZALEŻNOŚCI



rak sutka



rak gruczołu krokowego



rak trzonu macicy



rak jajnika



rak szyjki macicy



rak tarczycy



rak nerki

Rycina 35. Nowotwory hormonozależne

Zasada leczenia hormonalnego polega na zmniejszeniu wytwarzania

hormonów i/lub ograniczeniu ich działania na komórki docelowe, poprzez:

mechanizm ablacyjny (polega na usunięciu narządu produkującego hormony, które

sprzyjają rozwojowi nowotworu np. kastracja chirurgiczna, radiologiczna lub

farmakologiczna) lub mechanizm addytywny (polega na podawaniu hormonów lub

substancji podobnych do hormonów, które poprzez działanie antagonistyczne lub na

drodze konkurencji hamują wzrost guza).

Hormonoterapia nowotworów znajduje zastosowanie w:



leczeniu noadiuwantowym/indukcyjnym – ma na celu poprawę wyników

leczenia miejscowego i doprowadzenie do możliwości przeprowadzenia

radykalnego leczenia chirurgicznego lub radykalnej radioterapii;



leczeniu uzupełniającym/adiuwantowym – na celu zmniejszenie ryzyka

wznowy miejscowej i rozsiewu nowotworu, wydłużenie całkowitego czasu

przeżycia; stanowi uzupełnienie leczenia operacyjnego i/lub radioterapii;



leczenie objawowym/paliatywnym – ma na celu łagodzenie dolegliwości

i objawów związanymi z nawrotami miejscowymi oraz przerzutami

nowotworowymi z wykorzystaniem działania anabolicznego, przeciwzapal-

nego, przeciwobrzękowego i przeciwbólowego.

LITERATURA

CZĘŚĆ I



Berg J.M, Stryer L, Tymoczko J.L, Biochemia Wydawnictwo Naukowe PWN

2009



Grzanka

Jarząb

Niegenomowy

mechanizm

działania

glikokortykosteroidów, Pneumonologia i Alergologia Polska 2009; nr 4: 387–

393



http://www.histologia.cm-uj.krakow.pl/Cytobiologia/Materialy/REC2.doc.



Kopij M, Rapak A, Rola receptorów jądrowych w procesie śmierci komórek,

Postępy Hig Med Dosw. 2008; 62: 571-581



Kowalik M. K, Rękawiecki R, Kotowica J, Genomowy i niegenomowy wpływ

progesteronu na komórki żeńskiego układu rozrodczego, Medycyna Wet.

2008; 64: 528-532



Krzymowskiego T, Przały J, Fizjologia zwierząt, PWRiL 2005.



Kurłowicz A, Budowa i działanie hormonów. Rola hormonów w organizmie

człowieka

[http://biochemiawnoz.wum.edu.pl/files/biochemiawnoz/Hormony.pdf]



Matthews H.R, Freedland R.A, Miesfeld R.L, Biochemia i Biologia

molekularna w zarysie, Prószyński i S-ka SA 2000



Modrzyński M, Zawisza E, Rapiejko P, Tarchalska-Kryńska B, Receptory

komórkowe i zasady komunikacji międzykomórkowej. Część I, Medycyna

Rodzinna 2001



Modrzyński M, Zawisza E, Rapiejko P, Tarchalska-Kryńska B, Receptory

komórkowe i zasady komunikacji międzykomórkowej. Część II Medycyna

Rodzinna 2001



Modrzyński M, Zawisza E, Rapiejko P, Tarchalska-Kryńska B, Receptory

komórkowe i zasady komunikacji międzykomórkowej. Część III Medycyna

Rodzinna 2001; 3/4: 145-147



Murray R.K, Granner D.K, Rodwell V.W, Kokot F, Koj A, Kozik A, Wilczok

T, Biochemia Harpera PZWL 2008



Świtalska M, Strządała L, Niegenomowe działanie estrogenów, Postępy Hig

Med Dosw. 2007; 61: 541-547



Witkowska-Zimny M, Oś podwzgórze-przysadka-nadnercze.

[http://zp.baran.be/wp-content/uploads/2008/01/s14_witkowska-zimny_os-

podwzgorze-przysadka-nadnercze.pdf]

CZĘŚĆ II



Augustynek A. Różne oblicza agresji

[http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0073/roz10.pdf]



Bakalczuk S, Bakalczuk G, Jakiel G, Andropauza-mit czy rzeczywistość.

Przew Lek, 2002; 5 (7): 64-65



Bazela K, Dąbowska R, Tyszczuk B, Dzwigałowska A, Rogiewicz K, Eris I,

Dermokosmetyki do pielęgnacji skóry z przebarwieniami– ocena skuteczności

działania, Dermatologia Estetyczna 2010; 12, 5: 320-326



Chłosta P, Postępy w chemioterapii raka stercza: początek nowej ery. Urologia

Polska 2006; 59; 3 - na podstawie pracy: KJ. Pienta, DC. Smith. Advances in

Prostate Cancer Chemotherapy: A New Era Begins

CA Cancer J Clin 2005;

55:300-318



Chrostowski K, Doping genowy-nowe zagrożenie dla sportu Sport

wyczynowy 2005; 9/10: 489-490



Czerwiński

Osieleniec

Patogeneza

osteoporozy

[http://www.osteoforum.pl/materialy/pdf/200620051441202849734.pdf]



Dobruch

, Borówka A, Mechanizmy leżące u podstaw hormonooporności

raka stercza. Urologia Polska 2006; 59; 3



Dytfeld J, Pupek-Musialik D, Hormony przewodu pokarmowego regulujące

łaknienie: oś jelito – mózg, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany

Materii 2005; 2: 24–30



Feldman B.J, Feldman D, The development of androgen-independent prostate

cancer. Nature Reviews Cancer 2001; 1: 34-45



Grieb P, Teoria ewolucji zakochania, Wiedza i Życie 1996; 5.



Karasek M, Hormony młodości? Endokrynol Pol. 2007; 58 (2): 153-161



Kazimierczak M, Bielecka-Grzela S, Klimowicz A, Łysienie androgenowe u

kobiet jako problem estetyczny i psychologiczny, Rocznik Pomorskiej

Akademii Medycznej w Szczecinie 2008; 54, 3: 126–129



Kędzierski W, Mechanizm działania estrogenów na ośrodki centralnego

układu nerwowego regulujące zachowanie seksualne samic, Medycyna Wet.

2009; 65



Kokot-Kierepa M, Rechberger T, Menopauzalna terapia hormonalna (MHT) u

kobiet na różnych etapach okresu przekwitania. Przegląd Menopauzalny 2008;

4: 194–197



Kondarewicz A, Urban F, Marchlewicz M, Wiszniewska B, Estrogeny w

męskim układzie płciowym, Postępy Biochemii Komórki 2008; 4, 35: 499-

516



Konturek S, Cześnikiewicz-Guzik M, Rola osi mózgowo-jelitowej w kontroli

przyjmowania pokarmu. – aspekty teoretyczne i praktyczne Pediatria

Współczesna 2004; 6/4: 351-359



Kostowski W, Współczesne kierunki badań nad patomechanizmem stresu

i depresji i ich znaczenie w kształtowaniu poglądów na działanie leków

przeciwdepresyjnych, Psychiatria 2004; 2: 63–71



Kozłowski W, Szacikowska E, Współczesna interpretacja niepowodzeń

hormonoterapii raka piersi. Współczesna Onkologia 2001; 5; 3: 99–104



Krasnodębski J, Ćwiklicki J, Zapłodnienie pozaustrojowe – temat nadal

aktualny, Gin Prakt 2009; 1: 36-39



Krysiak P, Okopień B, Gdula-Dymek A, Terapia testosteronem u pacjentów z

andropauzą. Wiad Lek 2007; 60(7–8): 356–364



Kulik R, Techniki wspomaganego rozrodu - rozwijający się rynek

[http://www.libramed.com.pl/wpg/numeryarchiwalne/18/05.html]



Kwiatkowski M, Borek D, Żukowski N, Glukokortykoidy w świetle

przepisów antydopingowych, Sport wyczynowy 2006; 1/2: 493-494



Leczenie niepłodności w Polsce w 2008 roku Sekcja Płodności i Niepłodności

PTG (RAPORT) [http://spin.org.pl/raport-leczenie-nieplodnosci-w-polsce-w-

2008-roku/]



Liwa E, Studzińska T, Tatara M.R, Glikokortykosteroidy a metabolizm i

wzrost kości, Medycyna Wet. 2006; 62, 4: 377-379



Łaczmański Ł, Mędraś M, Metabolizm testosteronu w aspekcie kontroli

antydopingowej, Pol J Endocrinol 2009; 60: 58–62



Łąck K, Czyżyk K, Hormony a układ sercowo-naczyniowy, Endokrynologia

Polska 2008; 5: 420-432



Markiewicz-Grodzicka E, Hormonoterapia nowotworów. Nowa Medycyna /

Onkologia 2003; 4; 3



McLachlan R.I, Diagnostyka niepłodności męskiej i testy czynnościowe

nasienia (Tłumaczenie: Kretowicz P.)

[http://www.google.com/search?hl=pl&q=Diagnostyka+niep%C5%82odno%

C5%9Bci+m%C4%99skiej+i+testy+czynno%C5%9Bciowe+nasienia]



Mędraś M, Endokrynologia wysiłku fizycznego sportowców z zarysem

endokrynologii ogólnej, MedPharm 2010



Mędraś M, Jóźków P, Zastosowanie testosteronu i steroidów androgenno-

anabolicznych w sporcie, Pol J Endocrinol 2009; 60: 204–209



Milewicz A, Bohdanowicz-Pawlak A, Endokrynologia przekwitania i

starzenia. Przew Lek, 2002; 5 (5): 88-92



Nogal P, Lewiński A, Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa),

Endokrynologia Polska 2008; 2: 148-155



Olejek A, Binkiewicz P, Bodzek P, Królak I, Problematyka interpretacji

wyników badań hormonalnych wykonywanych w diagnostyce niepłodności,

Gin Prakt 2004, 12; 6: 18-24



Ostrowska Z, Wołkowska-Porywa K, Kos-Kudła B, Świętochowska E, Marek

B, Kajdaniuk D, Pol. Meerk. Lek. 2008; 124: 389-393



Ostrowski K,Histologia, PZWL 1995



Pertyński T, Menopauzalny okres życia kobiety. Przew Lek, 2002; 5 (1/2): 69-



Pertyński T, Stachowiak G, Menopauza — fakty i kontrowersje. Endokrynol

Pol. 2006; 5 (57): 525–534



Piłkowski P, Pokrywka A, Mamcarz A, Niedozwolone wspomaganie

farmakologiczne w sporcie a układ sercowo-naczyniowy, Kardiol Pol 2008;

66: 91–98



Pratzer B, Miłość jak narkotyk, Wiedza i Życie 1999; 5



Prusak M. Mechanizm działania preparatów antykoncepcyjnych, Życie i

płodnośc 2009;3: 39-51



Rokowska-Waluch A, Kałużyńska K, Chojnicki M, Pawlaczyk M, Wpływ

zmian hormonalnych zachodzących w organizmie kobiety na stan skóry,

Przegl Dermatol 2009; 96: 205–210



Senkus-Konefka E, Wełnicka-Jaoekiewicz M, Jassem J, Rola hormonoterapii

u chorych na raka gruczołu krokowego. Współczesna Onkologia 2003; 7; 3:

198–205



Skalba P, HRT roku 2006. Endokrynol Pol. 2005; 6 (56): 952-955



Skałba P, Szanecki W, Cieoelik K, Melatonina – stale odkrywany hormon.

Gin Prakt 2006, 4: 22-25.



Skałba P, Szanecki W, Nowo poznane neuropeptydy wpływające na

rozrodczość, Ginekologia Praktyczna 2007; 4



Skoczylas A, Więcek A, Ghrelina, nowy hormon uczestniczący nie tylko w

regulacji apetytu, Wiadomości Lekarskie 2006; 9: 697-701



Skowrońska-Jóźwiak E, Lewiński A, Osteoporoza u kobiet i u mężczyzn —

podobieństwa i różnice, Endokrynologia Polska 2006; 3: 260-266



Szamatowicz M, Hormonalna dwuskładnikowa antykoncepcja– dlaczego,

kiedy, jak? Gin. Prakt. 2008; 1, 7: 69-76



Światowa

Agencja

Antydopingowa

(WADA)

Światowy

Kodeks

Antydopingowy;

LISTA

ZABRONIONA

2010;

STANDARD

MIĘDZYNARODOWY

[http://www.antydoping.pl/plik/2009/File/2009/01/lista_zabroniona_wada_20

10_pl.pdf]



Trznadel-Budźko E, Rotsztejn H, Wpływ hormonów na hamowanie procesu

starzenia się skóry, Przegląd Menopauzalny 2007; 6: 381–383



Trznadel-Budźko E, Rotsztejn H, Wpływ hormonów na hamowanie procesu

starzenia się skóry, Przegląd Menopauzalny 2007; 6: 381–383



Wiechno W, Demkow T, Zasady postępowania u chorych na

hormonoopornego raka stercza Przeglądzie Urologicznym 2006; 7/5; 39



Wojanowska D, Chodorowska G, MARIA Juszkiewicz-Borowiec J, Sucha

skóra– patogeneza, klinika i leczenie, PDiA 2003; 2: 98–105



Woroń J, Korbut R, Wpływ starzenia na rytmy biologiczne człowieka -

implikacje terapeutyczne. Endokrynol Pol . 2005; 6(56): 956-959



Zagrodzka J, Skąd w nas tyle zła? Wiedza i Życie 1999; 11



Zdrojewicz Z, Dubińska K, Seks a neuroprzekaźniki. Adv Clin Exp Med 2004,

13; 4: 719–724



Zdrojewicz Z, Miłość, hormony i seks, Continuo 2005



Ziemba O, Mroczna strona medalu, Wiedza i Życie 2000; 9



www.pzwl.pl/pdf.php/kid,751,ptitle,fragment-pdf.htm

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Neuronalne i molekularne podstawy uzależnienia od opiatów
Molekularne podstawy chorób infekcyjnych
Molekularne podstawy chorób roślin 1 4
10 02 podstawy endokrynologi
Molekularnej podstawy starzenia się
Molekularne podstawy karcinogenezy
egzamin endokrynologia2, Studia - ratownictwo medyczne, 2 rok, podstawy endokrynologii
5 Molekularne podstawy dziedziczenia cech
MOLEKULARNE PODSTAWY EWOLUCJI 1 Nieznany
Molekularne podstawy ruchliwości komórek wykład
MOLEKULARNE PODSTAWY DZIEDZICZNOŚCI, pedagogika, semestr II, biomedyczne podstawy rozwoju i wychowan
Endrykrynologia (2), Studia - ratownictwo medyczne, 2 rok, podstawy endokrynologii
Molekularne podstawy
molekularne podstawy ewolucji (ewolucja, biologia, encyklopedia) GKY6LJTIYZOPGBRYWURATYV4IYM65PUVQEL
referat molekularne podstawy blizn i bliznowców

więcej podobnych podstron