Microsoft Word - FP-3-konsp.doc

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

FIZJOLOGIA PRACY

RAKTYCZNY ZARYS HIGIENY ŚRODOWISKA PRACY

ZKODLIWE ŚRODOWISKO

ZIEŁO WŁASNYCH RĄK

...

.1.

R HAB

IOTR

ASZCZYCA

YKŁADY DLA STUDENTÓW

YśSZEJ

ZKOŁY

ARZĄDZANIA

CHRONĄ

RACY

ATOWICE

2009

AKRES WYKŁADU BIEśACEGO

Toksykologia i normy toksykologiczne

Promieniowanie jonizujące

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

HEMIA ŚRODOWISKA PRACY I śYCIA

OKSYKOLOGIA

OKSYKOLOGIA MA ZACNE TRADYCJE

Zaczęło się od ewolucji

Koewolucja organizmów i trucizn obronno-zaczepnych
Koszt Ŝycia - koszt trucia - koszt detoksykacji

Człowiek jest zdolny ...

O opium, alkaloidach tropinowych, cykucie, akonitynie, arsenie, ołowiu, antymonie i miedzi
oraz jadach węŜy i insektów pisano w:
•

staroegipski papirusie Ebersa z 1550 r p.n.e.

•

hinduska Rigweda z 900 r p.n.e.

O truciznach roślinnych i odtrutkach uczył i pisali
Hipokrates (400 r p.n.e.), Arystoteles (384 r p.n.e.), Theophrastus (400 r p.n.e.),

Problem był powaŜny więc
lekarz Nikandros z Kalafon (150 r p.n.e.) opisał 40-60

składnikowe antidota zwane Theriaca,

Alexipharmaca, Alexitheria, Bezaridica
Pierwsza klasyfikacja trucizn była widać potrzebą chwili
Dioskorides (50 r n.e.) - lekarz Nerona

Pielęgnowano wiedzę
Maimonides (Moses ben Maimon – 1135-1204) – „Trucizny i ich odtrutki” 1189

I wykorzystywano w praktyce
Lukrecja Borgia, Katarzyna de Medici, markiza de Brunvillers, Hieronim Spora, Katrzyna
Deshayes

Wiedza ulegała poszerzeniu
Alchemik Paracelsus (Phillipus Theophrastus Aureolus Bombastus von Hohenheim – 1492-
1541)
•

autor twierdzenia: „Wszystko jest trucizną i nic nią nie jest. Dawka decyduje tylko, czy

coć nie jest trucizna”

•

prekursor nowoczesnej toksykologii i toksykologii zagroŜen zawodowych (opis chorób

górników eksponowanych na As i Hg – „Burgsucht” 1533-34),

Mattieu Joseph Bonaventura Orfila (lekarz, Hiszpan 1787-1853) – opis zaleŜności między
obecnoscia toksyn a efektem fizjologicznym
Percivall Pott (lekarz londyński) – opis zaleŜności raka moszny z ekspozycją na sadze u
kominiarczyków londyńskich (1775)

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

Globalizacja niejedno ma imię

Trująca technologia historyczna
•

Rzym - wodociagi z rur ołowianych i cynowe naczynia - przyczyną upadku Cesarstwa?

•

Zieleń grynszpanowa - toksyczne ściany

Zatrucia smogiem miejskim
•

Dolina Mozy (Belgia) – 1930

•

Los Angeles – po raz pierwszy w VIII 1943 r. – letni smog fotochemiczny,

•

Donora, Pensywania – 26-31.10.1948,– smog z inwersją termiczną przez 3 dni, 20 ofiar

śmiertelnych w czasie 24 godz., 7000 hospitalizowanych (na 14 000 populacji),
alternatywne źródło: 15 zmarłych i 5910 chorych powyŜej 65 r. z. w 3 dniu, znamienny
wrost prawdodpodobieństwa zgonu w ciagu dalszych 9 lat

•

Londyn – 5-9.12.1952, 4075 (5000) zmarłych wiecej niŜ oczekiwana liczba, nasilenie

niezytu oskrzeli 6-12 godzin przed szczytem – efekt „kanarkowy”, zadziwiające niskie
przekroczenia zawartości toksyn (np. 10 ppm SO

)

•

później Zagłębie Rurhry (17.01.1979), Sary

•

i nawet Magnitogrosk, Ślask, Karwina, Tomisoara ...

Czerwone przypływy (anegdotyczny - 1530, duŜe –1947, 1972, 2005)

„Milcząca wiosna” 1962 - Rachel Carson
•

Minamata i Nigata - zatoka w Japonii (1956 - zrzut odpadów do zatoki, 1963 -

rozpoznanie przyczyny choroby –metylorteć akumulująca w rybach i owocach morza)

•

Itai-itai czyli „boli-boli” - prefektura Toyama (1964) - kadm w ryŜu z pól nawoŜonych

skaŜonym mułem /ekspoloatacja od 400 lat - maksimum obj. u kobiet powyŜej 50 r.Ŝ.

•

Orzeł wyłysiał w USA od DDE – straty legów wskutek scienienia skorupki jaj u sokoła

wedrownego, orła przedniego, pelikanów … eksponowanych na DDE (1945-1975)

Wielkie katastrofy chemiczne
•

Seveso, Włochy (10.07.1976) – w awarii w zakładach Givaudan uwolnione 3000 kg

chemikaliów, w tym 2,4,5-trichlorfenol, i ok. 0,1-20 kg dioksyn (TCDD) - masowe
padanie królikow, chloracne u dzieci, 37 tys. osób dotknietych, ok. 3 tys. sztuk inwentarza
padło, 80 tys. sztuk prewencyjnie zabito

•

Bhopal, Indie, stan Madhya Pradesh (03.12.1984) – izocyjanian metylu (produkcja

poliuretanów) uwolniony z zakładu Union Carbide – 3800 zabitych bezpośrednio, 15 000
ogółem, 150-600 tys. chorych, ok. 900 mln dolarów wydane przez UC z tytułu katastrofy

•

Irak (1971-1972) - ziarno zaprawione alkilortecią – 500 zmarlych, 6 tys. chorych

Katastrofy tankowców
Torey Canion (18.03.1967 – 119 tys. ton ropy), Delian Apollon (1970), Olympic Brewery
(24.01.1976), Amoco Cadiz (16.03.1978 – 230 tys. ton ropy); Exxon Valdez (24.03.1989 –
ok. 40 tys. ton paliw), Erica (12.1999- 3 mln galonów ropopochodnych), Jessica (16.01.2001
– 240 tys. galonów paliw), Prestige (20.11.2002 – 77 tys. ton oleju)

Zjawisko imposeks i inne zaburzenia determinacji płci
(1960 pierwsze obserwacje) zaburzenia detrrminacji płci i płodnosci u szkarłatnika (Nucella)

pod wpływem TBT w Anglii, Francji, USA

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

UBSTANCJE TOKSYCZNE

Czynniki warunkujące toksyczność

•

Rozpuszczalność w wodzie / w lipidach

•

Współczynnik podziału (olej – woda w 37

C, olej – powietrze, woda - powietrze)

wysokie wartości wskazują na gromadzenie w lipidach, ... etc

•

Dysocjacja

•

Temperatura wrzenia i parowania

•

Wielkość cząsteczek – dyspersja

•

Budowa chemiczna w grupie analogów, w tym: wiązania nienasycone, reaktywne

ugrupowania, izomeria
- zmniejszają toksyczność związków organicznych,

np.: –OH (w alifatycznych), –COOH, –SO

H, –SH

- zwiększają toksyczność związków organicznych,

np.: –OH (w aromatycznych), –CH

, –NH

, –NO

, –NO, –CN, –F, –Cl, –B, –J ...

Czynniki warunkujące podatność zatruwanych

•

Wiek (u noworodków i młodych niska aktywność monooksygenaz związanych z cytP450

oraz niska zdolność sprzęgania z kw. glukuronowym, glicyną, glutationem ... ;
po szczycie w okresie dojrzałości– maleje z wiekiem)

•

Płeć – brak jednoznacznych zaleŜności, ale kobiety bardziej podatne ..., chociaŜ ...

•

Stan fizjologiczny – ciąŜa, rekonwalescencja, choroby (wątroby, nerek ...), obciąŜenie ...

•

Specyficzne deficyty enzymatyczne ...

•

Dieta – niedobory białka i witamin (C, E, PP, B2 – oksydazy flawinowe, ...),

mikroelementy aktywujące (Zn, Fe, Se, ...) :

•

Fizyczne czynniki środowiskowe – przez prowokowanie towarzyszącego stresu, obciąŜeń,

wzrost kosztu utrzymania i zaburzenia współregulacji ...)

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

OSY TRUCIZN W ORGANIZMIE

CHŁANIANIE

OZMIESZCZENIE

RZEMIANA

YDALANIE

EPONOWANIE

Wchłanianie

Mechanizmem

biernym ...
ułatwionym ...
aktywnym ...

Drogą
pokarmową - 8m długości, 200-300 m

, (rola rozpuszczalności, wpływ pH ... )

BA = AUC(p.o.) / AUC(i.v.) wskaźnik bioprzyswajalności (bioavailability)
gdzie: AUC – powierzchnia pod krzywą: zawartość w osoczu / czas od podania

skórną (lipofilność i substancje emulgujące ...) – transport transepitelairny i

transfolikularny

wziewną – 300-500 mln pęchrzyków, 70-100 m

  (dyspersja - ! < 5 µm, !!! 0,5-3 µm, wentylacja ....)
  A = R × W × C× T
  gdzie:  A – akumulacja przez płuca; R - współczynnik retencji (ułamek zatrzymany)

W – wentylacja minutowa {8-200 l/min], C – stęŜenie w powietrzu,

T – czas ekspozycji

pozajelitową (penetracja ..), przez jamy ciała

Rozmieszczenie

Systemy transportu

przepływ ...
specyficzne nośniki ...

Bariery

(rozpuszczalność, rozmiar sita molekularnego ... < 60 kdalt)
śródbłonki,
komórki glejowe,
łoŜysko (< 600 dalt)

Przedziały (specyficzność, objętość)

powinowactwo wiązania ... i pojemność wiązania ...
trwałość wiązania ... ,
równowaga ...,
kompetycja ...

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

Przemiany I i II fazy

Etap I: Aktywacja / Zwiększenie rozpuszczalności ...

system cytP450 w hepatocytach, komórkach Clarka nabłonka płuc i komórkach
siateczkowo-środbłonkowych jelita

utlenianie, redukcja, hydroliza ...

hydroksylacja, epoksydacja, dealkilacja, deaminacja,
N-oksydacja i N-hydroksylacja, S-oksydacja,
desulfuracja, oksydoredukcja mikrosomalna, utlenianie alkoholi i aldehydów,
hydroliza estrów, amidów, hydrazydów, nitryli, karbaminianów

Etap II: Inaktywacja / Sprzęganie

z kwasem glukuronowym

glukuronidy

z kwasem siarkowym

sulfatydy

z glicyną i innymi aminokwasami

kwasy „urowe” (hipuran, salicyuran, ... ,

orniturany,
z glutationem

merkapturany ...

tworzenie tiocyjanianów (

rodanki)

metylacja, acetylacja ...

Wydalanie i deponowanie oraz KUMULACJA

Wydychanie (lotne)
Z moczem (< 300-500 dalton)

klirens nerkowy C = (U × V)/P
gdzie:

C - klirens [cm

/min], U – stęŜenie w moczu [mg/cm

P – stęŜenie w osoczu [mg/cm

], V – objętość moczu [cm

/min]

tylko przesączanie- inulina

C = 125 cm

/min,

maksymalne oczyszczanie aktywne – PAH, penicylina

C = 625 cm

/min,

aktywne wydzielanie C = 125-625 cm

/min

zwrotne wchłanianie kanalikowe – C = 0-125 cm

/min (glukoza – C = 0)

Z Ŝółcią (> 300-600 dalton)

4 systemy transportu aktywnego w wątrobie

anionów organicznych (m.in. glukuroniany, sulfatydy, PAH, antybiotyki ...)

kationów organicznych (m.in. tubokyraryna, prokainamid ...)

związków obojętnych (m.in. oubaina, digitoksyna ...)

metali cięŜkich

Innymi drogami (ślina, pot, mleko ...)

Wydalanie i deponowanie oraz KUMULACJA - c.d.

Trwały depozyt (w kościach, tkance tłuszczowej ...)

pozorna objętość dystrybucji (Volume of Distribution):

VD = A

czyli V

= ilość substancji w organizmie/stęŜenie substancji w osoczu

współczynnik nagromadzenia (np. w tkance tłuszczowej)

lg WN

= -0,56 lg RW + 1,20

gdzie: WN – współczynnik nagromadzenia, RW – rozpuszczalność w wodzie

dla DDE, PCB, HCB, DDT, Mirex – WN = 10-123

współczynnik biokoncentracji - BCF (bioakumulacji - BAF)

BCF = PCAB / PCEF

gdzie:

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

PCAB – zawartość ekotoksyny (polutanta) w ciele zwierzęcia (mcg/g swm),

PCEF – zawartość ekotoksyny (polutanta) w środowisku/paszy (mcg/g swm)

biologiczny okres półtrwania

1/2

97% eliminacji po 5 półokresach trwania

Kumulacja: materialna (depozytu) i funkcjonalna (efektu)

NTERAKCJE TOKSYKOLOGICZNE

•

Interakcje dostępności – zmieniają wielkość naraŜenia

•

Interakcje toksokinetyczne – zmieniają wielkość pobrania i rozmieszczenia – dystrybucję

•

Interakcje toksodynamiczne – zmieniają siłę działania receptorowego

Synergizm

•

Addycyjny – addycja

•

Hiperaddycyjny – potencjacja

Efektywność synegizmu oceniać moŜna przez

Antagonizm

•

Funkcjonalny – na poziomie czynności

•

Chemiczny – neutralizacja chemiczna

•

Dyspozycyjny – na poziomie dystrybucji

•

Receptorowy – kompetycyjny i allosteryczny

Współczynnik Synergizmu = LD

(Toksyna) / LD

(Toksyna + Synergetyk)

Skład mieszaniny - Czynnik A + B

Efekt

0% A
100% B

100% A
0% B

Potencjacja

Addycja - sumowanie

Antagonizm

Interakcje toksykologiczne

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

ECHANIZM DZIAŁANIA TOKSYCZNEGO

EORIA RECEPTOROWA

i działanie receptorowe
(Langley 1878, Ehrlich 1900-1910, Clark 1920, Ariens 1968, Changeaux 1969-1980)

ASADA MOLEKULARNEGO DOPASOWANIA KSZTAŁTÓW

„

KLUCZ ZAMEK

”

Agoniści i antagoniści receptora

w zaleŜności od: powinowactwa i aktywności wewnętrznej

Działanie masowe (niereceptorowe)

m.in. detergenty, rozpuszczalniki, czynniki denaturujące ...

Odległe działanie trucizn

Mutageneza

m.in.: kwas azotowy, hydroksyloamina, iperyt azotowy, sulfonian dietylu, analogi zasad
azotowych (5-BrU, 2-AP), barwniki akrydynowe, pestycydy (Dziazinon, Ziram, Benomyl
...), kolchicyna, leki (aminofenazon, steroidy, ...) ...

Karcinogeneza

m.in.:
- związki nieorganiczne As, Cr, Ni ... ,
- związki organiczne (benzen, 2-naftyloamina, chlorek winylu, wielopierścieniowe
węglowodory aromatyczne np. B-a-P, antraceny...)
- substancje złoŜone – sadze, smoła, oleje, włókna azbestu i krzemionki
- substancje biogenne – aflatoksyny, mitomycyna C, safrole, estry forbolu, nitrozoaminy

Teratogeneza

m.in. witaminy A i B, aminopteryna, 6-merkaptopuryna, androgeny, estrogeny, kortyzol i
pochodne, insulina, kolchicyna, kofeina, etanol, karbaryl, tiuram, związki rtęci, thalidomid
...

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

OKSYKOMETRIA

Uniwersalne prawa nie konkurują ze sobą

Jak mówią Parcelsus, Liebig i Shelford i Babcia ...
„Co za mało to niezdrowo, co za duŜo to niezdrowo”

Im więcej tym gorzej

Uniwersalne prawa nie konkurują ze sobą

RóŜne dawki - róŜne skutki.

LD50 takie same ale efekt róŜny

Toksycznosć ostra

DL5,

DL50,

DL95

TakŜe LT50 ... etc

Śmiertelność

Dawka

LD50

Logarytm Dawki

Częstość

skutku

NIEDOBÓR OPTIMUM NADMIAR

Pessimum Pejus Optimum Pejus Pessimum

ZASADA TOLERANCJI SHELFORDA

OPISUJE ZALEśNOŚĆ DAWKA - EFEKT

Logarytm Dawki

Częstość

skutku

PRAWO WEBERA-FECHENRA

OPISUJE ZALEśNOŚĆ DAWKA - EFEKT

S = k lgD

Brak objawów
niedoboru

Działanie lecznicze

Toksyczność

Częstość skumulowana

Częstość

Dawka

SKUTEK ZALEśY OD DAWKI

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

Klasy toksyczności ostrej (wg Hoge’a i Sterne’a za Seńczuk 1990)

Stopień

toksyczności

Nazwa

DL50 per os

[g/kg m.c.]

szczur

DL50 per

dermis

[g/kg m.c.]

królik

CL50 inhalatio

[ppm]

szczur

Prawdopodobna

dawka letalna

[g] dla

dorosłego

człowieka 70 kg

Nadzwyczaj

toksyczna

< 0,001

< 0,005

< 10

~ 0,065

Bardzo

toksyczna

0,05

0,043

100

Średnio

toksyczna

0,5

0,34

1 000

Słabo

toksyczna

5,0

2,81

10 000

250

Praktycznie

nietoksyczna

15,0

22,6

100 000

1000

Stosunkowo

nieszkodliwa

> 15

> 22,6

> 100 000

> 1 000

Toksyczność kumulacyjna

LD50 = A-LD50

Start:

= 0,09× A-DL50

Co 4 dni:

n+1

= 1,5 × D

C-DL50

Współczynnik kumulacji

= C-DL50 / A-DL50

Większa wartość współczynnika odpowiada mniejszemu efektowi kumulacyjnemu !!

Klasy działania kumulacyjnego (wg Miedwiedia i wsp. za Seńczuk 1990, zmodyfikowane)

Stopień

kumulacji

Nazwa

Współczynnik

kumulacji

Stopień kumulacji

Uwagi

Nadkumulacja

< 1

> 100%

bez eliminacji

Silna kumulacja

1-3

100-34%

Średnia kumulacja

3-5

33-20%

Słaba kumulacja

> 5

< 20%

znaczna eliminacja

Współczynnik nagromadzenia (WN) w tkance tluszczowej w zaleŜności od
rozpuszczalnościw w wodzie (RW):

log WN = - 0,56 log RW + 1,20

W tkance tłuszczowej

t½ (DDT) = 3,7 lat

W tkance kostnej 95% depozytu Pb, ogólnoustrojowy t½ (Pb) = 10 lat
W korze nerek ~500 mcg CdMt/g t½ (Cd) = ~15 lat

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

Test 90 dniowej toksyczności podostrej

Kryteria
•

Tempo wzrastania

•

Średni współczynnik konwersji paszy – wskaźnik efektywności metabolizmu

•

Wskaźniki stanu fizjologicznego: histologiczne, hematologiczne, urologiczne,

enzymatyczne, ... czynnościowe

Test 2-letni toksyczności przewlekłej

•

NDD i NDS

Testy działania rakotwórczego i mutagennego

Test przesiewowy salmonellowo-histydynowy wg Amesa – mutageneza u Salmonella
typhimuriun szczep LT2
•

Pod wpływem ksenobiotyku

•

Pod wpływem ksenoiotyku transformowanego w wątrobie szczura

Chromotest SOS (alternatywny względem testu Amesa test genotoksycznosci na Escherichia

coli – aktywność 20 genow „SOS repair system”),

Test umu (zmian induktywności enzymu bakteryjnego – β-galaktozydazy u szczepu

Salmonella typhimurium zaleŜne od współdziałania systemu SOS),

Test mikrojąderkowy (na erytrocytach),
Test wymiany siostrzanych chromatyd i test CHO/HGPRT (na linii fibroblastów chomika)
Comet assay

Testy
•

Działania teratogennego,

•

Wpływu na płodność i rozrodczość,

•

Działania neurotoksycznego,

•

Toksyczności inhalacyjnej,

•

Toksyczności skórnej,

•

Alergenności ..

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

Porównanie toksyczności wybranych substancji dla człowieka i szczura

Substancja

LD50 p.o.

[mg/kg

m.c.]

człowiek 60

LD50 p.o.

[mg/kg m.c.]

szczur 200 g

Współczynnik

DL-H/DL-R

Krotność toksyczności

dla człowieka

Atropina

0,17

875,1

0,007

141

Strychina

0,40

16,0

0,025

Fluorooctan sodu

1,5

1,0

Parathion

1,7

4,0

0,425

2,3

Cyjanek potasowy

5,0

13,0

0,385

2,6

Chlorek barowy

10,0

444,0

0,023

44,4

Dinitrofenol

17,0

30,0

0,567

1,8

Fluorek sodowy

50,0

200,0

0,25

4,0

Cyjanowodór

83,0

177,0

0,47

2,1

Fenol

167,0

915,0

0,182

5,5

Chloran potasowy

250,0

7 000,0

0,036

Benzen

500,0

5 700,0

0,088

11,4

DDT

500,0

400,0

1,25

-0,8

Formaldehyd

500,0

800,0

0,652

1,6

Alkohol metylowy

1 500,0

12 880,0

0,116

8,9

Alkohol etylowy

5 000,0

13 660,0

0,37

2,7

Glikol etylenowy

1 850,0

6 122,0

0,3

3,3

ETODY PRZECIWDZIAŁANIA TOKSYCZNOŚCI

Przez ograniczenie wchłaniania z przewodu pokarmowego

Trucizna

Odtrutka

Działanie lub produkt nieaktywny

Toksyczne sole Ŝelaza

Wodorowęglan sodowy

Węglan Ŝelazowy

Azotan srebra

Chlorek sodowy

Chlorek srebra

Nikotyna

Nadmanganian potasowy

Produkty utlenienia

Fluorki potasowców

Mleczan wapnia

Fluorek wapnia

RóŜne ...

Absorbent fizyczny - węgiel Absorbcja - niedostępność

Rozpuszczalnik organiczne Parafina

Rozpuszczenie - niedostępność

Przez zmniejszenie toksyczności – działania receptorowego

Trucizna

Odtrutka

Działanie lub produkt nieaktywny

Cyjanki

Z. methemoglobinotwórcze Cyjanomethemoglobina - stoper

Cyjanki

Tiosiarczany

Rodanki

Metanol

Etanol

Blok konkurencyjny ADH

Fluorooctan Octan

Kompetycja o centra aktywne

Heparyna

Protamina

Wytwarzanie kompleksu

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

Przez przyspieszenie eliminacji lub inaktywację

Trucizna

Odtrutka

Działanie lub produkt nieaktywny

Bromki

Chlorki

Zwiększenie wydalania z moczem

Stront, rad

wapń

Zwiększenie wydalania z moczem

Pb, Ni, Co, Cu,

EDTA

Chelatowanie - wydalanie

Hg, AS, Au

BAL (dimerkaptoetanol) Chelatowanie - wydalanie

Penicylamina

Chelatowanie - wydalanie

Botulina

Antytoksyna

Kompleks nieaktywny

Organiczne fosforany Pralidoksym (PAM)

Reaktywacja AChE

Przez antagonistyczne działanie wobec receptora

Trucizna

Odtrutka

Działanie lub produkt nieaktywny

Morfina

Nalokson, Metadon Antagonista

Tlenek węgla

Tlen

j.w.

Dikumarol i Warfaryna

Witamina K

j.w.

Związki fosforoorganiczne

Atropina

j.w.

Tubokuraryna

Neostygmina

j.w.

Dieetylamid kwasu lizergowego Fenotiazyna

j.w.

Metreksat

Kwas foliowy

Obejście metaboliczne

6-metylopuryna

Puryna

Obejście metaboliczne

5-fluorouracyl

Tymidyna

Obejście metaboliczne

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

ORMOWANIE ZAGROśEŃ SUBSTANCJAMI TOKSYCZNYMI W HIGIENIE PRZEMYSŁOWEJ

Dla przpomnienia zasad ogólnych

Organizm wykazuje względem bodźca - czynnika:

OLERANCJĘ

- nieograniczony czas naraŜenia, bodziec optymalny, często korzystny,

- środowisko normalne

PORNOŚĆ

- ograniczony czas naraŜenia bez szkodliwych skutków, bodziec uciąŜliwy
-

CIĄśLIWOŚĆ ŚRODOWISKOWA

RAK OPORNOŚCI

- następuje nieodwracalna zmiana stanu pod działaniem bodźca,

bodziec szkodliwy
- S

ZKODLIWOŚĆ ŚRODOWISKOWA

objęta normami np. NDS

Podstawy normowania szkodliwości środowiskowych wg klasyfikacji WHO:

•

ZYNNIKI PROGOWE

(intensywnościowe - skutek niezaleŜny od czasu ekspozycji)

•

ZYNNIKI KUMULATYWNE

(chronointensywnościowe - skutek narasta, sumuje się ze wzrostem czasu ekspozycji)

•

ZYNNIKI NIENORMOWALNE

(o długim okresie utajenia, o nieprzewidywalnych skutkach, wysokim wskaźniku ryzyka)

Praktyczne wskaźniki toksyczności i normy higieniczne

Polacy nie gęsi - swoje normy mają

NDS - NajwyŜsze Dopuszczalne StęŜenie (natęŜenie) czynnika (średnia waŜona), które

działając przez 8 godzin dziennie w nieograniczonym czasie (praktycznie przez cały
okres aktywności zawodowej) nie powoduje wykrywalnych zaburzeń zdrowia u
pracownika i jego potomstwa,

NDSCh, (GWS) - NDS Chwilowe = Graniczna Wartość Dopuszczalna (chwilowa) StęŜenia

(natęŜenia) czynnika, obliczona jako średnia, które przy krótkotrwałym, 30 minutowym,
naraŜeniu nie powoduje wykrywalnych zaburzeń zdrowia pracownika i jego potomstwa.

NDSP - NDS Progowe - niedopuszczalne w Ŝadnym czasie trwania
DSB - Dopuszczalne StęŜenie w materiale Biologicznym (średnie) dla chemicznego czynnika

szkodliwego: wykrywane w materiale biologicznym (krew, mocz, kał, włosy, bioptaty)
stęŜenie czynnika, przy którym nie obserwuje się jeszcze objawów szkodliwości.

Wg American Conference of Governmental and Industrial Hygiene
TLV – threshold limit values – [ppm w powietrzu] lub [mg/m3] dopuszczalna ekspozycja

chemiczna w środowisku pracy

TLV-TWA – time weighted average (8 godzin dziennie, 5 dni w tygodniu – NDS w RP)
TLV-STEL – short time exposure limit (15 min, nie więcej niŜ 4 razy dziennie z godzinną

przerwą – ±NSDCh w RP)

TLV-C – ceiling concentration (NSDmax w RP)
BEI – biological exposure indices (DSB w RP)

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

ADI, AWI - Acceptable Daily (Weekly) Intake

= Dopuszczalne Dzienne (Tygodniowe) Pobranie
- wg FAO, WHO: 100-krotnie pomniejszona najwyŜsza dawka czynnika, która działając
codziennie przez cały okres Ŝycia na testowe gatunki zwierząt nie powodowała u nich
szkodliwych skutków (ocenionych na zasadzie znanych i dostępnych faktów)

NDS-EWG - OEL (Occupational Exposure Limit) - 27 uzgodnionych wskaźników w EWG

1997

NOEL - no observed effect level – najwyŜsza dawka nie powodująca Ŝadnych dostrzegalnych

skutków

NOAEL - no observed adverse effect level - najwyŜsza dawka nie powodująca Ŝadnych

dostrzegalnych skutków szkodliwych

LOAEL - lowest observed adverse effect level - najniŜsza dawka powodująca jeszcze

dostrzegalne skutki szkodliwe (równowaŜne NOAEL - gdy ten wskaźnik
nieoznaczalny)

RfD - dawka referencyjna, wyliczana według wzoru z dawki NOAEL

RfD = NOAEL × (UF × MF)

gdzie: UF - uncertanity factor,

MF - modyfying factor

UF = H × A × S × L × N

źródła niepewności uwzględnione we współczynniku niepewności:

H - zróŜnicowanie populacji ludzkiej,

A - ekstrapolacja ze zwierząt na ludzi,

S- ekstrapolacja wyników z badań krótszych niŜ Ŝycie,

L - uŜycie LOAEL zamiast NOAEL,

N - niekompletność danych.

Obecnie w badaniach ekotoksykologicznych zalecane stosowanie w miejsc wskaźników
NOEL, NOAEL wskaźników efektywności lub toksyczności na poziomie 1 lub 5 centyla
i 95 lub 99 centyla,
zatem:

EC1 lub EC5 dla dolnego progu efektu i LC1 lub LC5 – dla dolnego progu śmiertelności

Oraz
EC95 lub EC99 dla dolnego progu efektu i LC95 lub LC99 – dla dolnego progu śmiertelności

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

NDS dla stęŜeń substancji chemicznych w powietrzu

(Jethon i wsp. 1982, Koradecka i wsp.1998)

Substancja

[mg/m3]

Polska DU 1976,

nr. 13., 77

Czechy

USA

ACGIH

GOST

841-70

EWG

1993

NDS

WGS

NDS

WGS

TLV

-TWA

NDS

OEL

Aldrin

0,01

0,1

0,25

0,01

Alkohol etylowy

1000

2000

1000

5000

1900

1000

Alkohol metylowy

100

200

100

500

260

Azotu tlenki (NO

)

Benzyna

200

500

2500

2000

100

Chlor

1,5

Cyjanowodór

0,3

DDT

0,1

Dwutlenek siarki

Dwutlenek węgla

9000

45000

9000

Fosgen

0,8

0,4

0,5

Kadm

0,1

0,5

0,05

0,1

Malation

0,5

Nikotyna

0,1

0,5

Ołów

0,05

0,15

0,05

0,25

0,15

0,01

Ozon

0,1

0,2

0,1

Rtęć nieorganiczna

0,05

0,1

0,05

0,25

0,01

Selen

0,1

0,2

Tlenek węgla

200

DSB w Polsce (przed 2003)

W moczu

W surowicy/krwi

w Kale

0,6 mg/24 h

(9,17 mcmol/d)

80-140 mcg/100 ml

(12,2-21,4 mcmol/l)

ALAD

0,34-2,70 mg/g

(2,6-62 mcmol/d)

4-20 mcg/100 ml

(0,72-3,64 mcmol/l)

1,5-5 mg/24 h

(27-91 mcmol/d)

0-100 mcg/100 ml

(0-1,6 mcmol/d)

80-160 mcg/100 ml

(12,6-25,2 mcmol/l)

<80 mcg/l

(<0,386 mcmol/l)

<50 mg/100 ml

(<2,4 mcmol/l )

<20 mg/24 h

(<0,1 mcmol/d)

za Vademecum lekarza ogólnego 1986

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

AK SPAPRAĆ USTAWĘ

ZIENNIK

STAW

121.

571.

2564-2571.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej (R.J.śochowskiego) z dnia 11.09.1996

WYKAZ CZYNNIKÓW RAKOTWÓRCZYCH DLA LUDZI

A. Substancje chemiczne i mieszaniny

Nr CAS

Nazwa

Aflatoksyny:

1162-65-8

Aflatoksyna B1

7220-81-7

Aflatoksyna B2

1165-39-5

Aflatoksyna G1

7241-98-7

Aflatoksyna G2

92-67-1

4-aminobifenyl (i jego sole)

Arsen i zw. Arsenu

446-86-6

Azatiopryna (Azathioprine)

1332-21-4 Azbest (aktynolit, amozyt, antofilit, chryzotyl, krokidolit, tremolit)

71-43-2

Benzen

92-87-5

Benzydyna (i jej sole)

542-88-1

bis(chlorometylowy) eter

107-30-2

techniczny eter chlorodimetylowy

Beryl i zw. berylu

10.

55-98-1

Busulfan (Busulfan)

11.

305-03-3

Chlorambucyl (Chlorambucil)

12.

49-40-31

Chlornafazyna (Chlornaphazine)

13.

Chromu sześciowartościowego zw. (chromiany, dwuchromiany-i trójtlenek chromu)

14.

50-18-0

Cyklofosfamid (Cyclophosphamide)

15.

79217-60-0 Cyklosporyna (Cyclosporine)

16.

56-53-1

Dietylstylbestrol (diethylstilbestrol)

17.

Doustne środki antykoncepcyjne stosowane w terapii sekwencyjnej

18.

Doustne złoŜone środki antykoncepcyjne

19.

Estrogenami terapia substytucyjna

20.

Estrogeny niesterydowe

21.

Estrogeny sterydowe

22.

75-21-8

Etylenu tlenek

23.

505-60-2

Iperyt (2,2’-dichlorodietylowy siarczek)

24.

Kadm i jego zw.

25.

Leki złoŜone przeciwbólowe zawierające fenacetynę

26.

148-82-3

Melfalan (Melphalan)

27.

Metanol = alkohol metylowy (od 1999)

28.

298-81-7

Metoksalen (Methoxalen) z jednoczesnym naświetlaniem prom. nadfioletowym

29.

7644-93-9 Mgły kw. siarkowego

30.

MOPP (Mechloretamina, Vinkrystyna, Prokarbazyna, Prednizolon i in. chemioter. *)

31.

91-59-9

2-naftyloamina (i jej sole)

32.

Niklu sole (gł. tlenki i siarczki niklu w procesie rafinacji niklu, ale takŜe inne sole)

33.

92-93-3

4-nitrobifenyl

34.

68308-34-9 Oleje łupkowe

35.

8012-95-1 Oleje mineralne nierafinowane lub słabo rafinowane

36.

65996-93-2 Paki węglowe

37.

Sadze kominowe i in., z wyjątkiem sadz techn.

38.

8007-45-2 Smoły węglowe

39.

14807-96-6 Talk zawierajacy włókna azbestowe

40.

52-24-4

Tiotepa (Thiotepa)

41.

299-75-2

Treosulfan (Treosulphane)

42.

95-01-4

Winylu chlorek

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

Objasnienia do tabeli:
* - inne chemioterapie związkami alkilującymi

B. Czynniki fizyczne

Promieniowanie jonizujace

C. Czynniki biologiczne

1. Wirus zapalenia wątroby typu B
2. Wirus zapalenia wątroby typu C

D. Procesy produkcyjne,
w toku których dochodzi do zanieczyszczenia środowiska pracy substancjami i czynnikami
rakotwórczymi (w nawiasach podano zidentyfikowane dotychczas czynniki kancerogenne)
Nazwa procesu produkcyjnego
1. Aluminium produkcja (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne)
2. Auraminy produkcja (auramina techniczna)
3. Gumowy przemysł (aminy aromatyczne, benzen i rozpuszczalniki zanieczyszczone benzenem,

zespół czynników występujący na stanowiskach wulkanizacji, odwaŜania składników mieszanin,
mieszania ich, walcowania oraz konfekcjonowania gotowych wyrobów gumowych)

4. Izopropylowego alkoholu produkcja metodą mocnego kwasu (siarczan diizopropylowy, oleje

izopropylowe, mgły kwasu siarkowego i in. czynniki dotychczas niewyjaśnione)

5.Koksu produkcja (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, benzen, 2-naftyloamina)
6. Magenty (fuksyny) produkcja [magenta i jej prekursory: o-toluidyna,4,4’-metyleno-bis-(2-

metyloanilina) i o-nitrotoluen]

7. Meblarski przemysł i stolarstwo meblowe (pył drewna twardego - bukowe, dębowe, niektóre zw.

chem. stosowane do konserwacji drewna, np. polichlorowane fenole lub wiele in. zw. chem.
stosowanych w procesach wykończeniowych)

8. Obuwia produkcja i naprawa (pył skóry, rozpuszczalniki zanieczyszczone benzenem)
9. Podziemne kopalnictwo związane z naraŜeniem na radon
10. Węgla gazyfikacja (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne)
11. śelaza i stali odlewnictwo (m.in. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne)

ZUPELNIE POWAśNE PYTANIE DLA ANALIZUJĄCYCH WYKAZ:
KTO I DLACZEGO UMIEŚCIŁ NATURALNY, WAśNY I NIEZBEDNY SKŁADNIK
ORGANIZMU KOBIETY NA LIŚCIE ZAKAZANYCH CZYNNIKÓW RAKOTWÓRCZYCH I CO
Z TEGO WYNIKA POZA OŚMIESZENIEM PRAWA I POZA PANIKĄ NA TLE RAKA PIERSI
Problem jest oczywiście znacznie bardziej złozony i wciąŜ jest przedmiotem badań i kontrowersji. Na
początek jego wyjaśniania naleŜy przywołać ZASADĘ TOLERANCJI SHELFORDA i przypomnieć,
Ŝe substancje te (estrogeny) jako leki ordynuje nie kowal tylko fachowiec - lekarz.

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

WYKAZ CZYNNIKÓW PRAWDOPODOBNIE RAKOTWÓRCZYCH DLA LUDZI

A. Substancje chemiczne i mieszaniny

Nr CAS

Nazwa

76-06-1

Akrylamid

107-13-1

Akrylonitryl

Antygoryt włóknisty

320-67-2

Azacytydyna (Azacitidine)

56-55-3

Benz(a)antracen

50-32-8

Benzo(a)piren

Benzydynowe barwniki:

1937-37-7

Czerń bezpośrednia meta

2902-46-2

Błękit bezpośredni 2B

16071-86-6

Brunat helionowy HRSL

Bifenylu pochodne chlorowane:

53469-21-9

o zawartości chloru 42%

11097-69-1

o zawartości chloru 54%

106-99-0

1,3-butadien

10.

56-75-7

Chloramfenikol (Chloramphenicol)

11.

55-86-7

Chlormetyna (Chlormethine)

12.

95-69-2

p-chloro-o-toluidyna i jej sole mocnych kwasów

13.

54749-90-5 Chlorozotocyna (Chlorozotocin)

14.

15663-27-1 Cysplatyna (Cisplatin)

15.

53-70-3

Dibenz(a.h)antracen

16.

126-72-7

tris(2,3-dibromopropylo)fosforan

17.

64-67-5

Dietylowy siarczan

18.

79-44-7

Dimetylokarbamylowy chlorek

19.

77-78-1

Dimetylowy siarczan

20.

23214-92-8 Doksorubicyna (Doxorubicin)

21.

106-89-8

Epichlorohydryna

22.

106-93-4

Etylenu bromek (1,2-dibromoetan)

23.

62-44-2

Fenacetyna (Phenacetin)

24.

50-00-0

Formaldehyd

25.

2425-06-1 Kaptafol

26.

154-93-8 Karmustyna (Carmustine)

27.

7631-86-9 Krzemionka krystaliczna (dwutlenek krzemu krystaliczny)

28.

13010-47-4 Lomustyna (Lomustine)

29.

484-20-8

5-metoksypsolaren (5-Methoxypsolaren)

30.

101-14-4

4,4’-metyleno-bis(2-chloroanilina) (MOCA)

31.

70-25-7

N-metylo-N’-nitro-N-nitrozoguanidyna (MNNG)

32.

55-18-5

N-nitrozodietyloamina

33.

62-75-9

N-nitrozodimetyloamina

34.

759-73-9

N-nitrozo-N-etylomocznik

35.

684-93-5

N-nitrozo-N-metylomocznik

36.

434-07-1

Oksymetolon (Oxymetholone)

37.

366-70-1

Prokarbazyna (Procarbazine)

38.

75-56-9

Propylenu tlenek

39.

Smoły węglowej frakcje destylacyjne i ich mieszaniny (m.in. olej impregn. kreozoty)

40.

Spaliny silnika Diesla

41.

96-09-3

Styrenu tlenek

42.

58-22-0

Testosteron (Testosterone)

43.

127-18-4

Tetrachloroetylen

44.

79-01-6

Trichloroetylen

45.

96-18-4

1,2,3-trichloropropan

46.

593-60-2

Winylu bromek

47.

75-02-5

Winylu fluorek

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

AK TO POWINNO WYGLADAĆ

ZIENNIK

STAW

280.

2771.

20078.

Dziennik Ustaw 2004, Nr 280, str. 20078, Poz. 2771
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 1 grudnia 2004 r.

(… tekstrozporządzenia … )

Załączniki do rozporządzenia Ministra Zdrowia
z dnia 1 grudnia 2004 r. (poz. 2771)

Wykaz substancji, preparatów, czynnników i procesów technologicznych

o działaniu rakotwórczym lub mutagennym

Załacznik nr 1

Wykaz 1
Substancje i preparaty

Lp.

Mumer

indeksowy

Nazwa substancji

Numer

CAS

Kategoria

rakotwórczości /

mutagenności

Noty dotyczace

klasyfikacji

substancji jako

rakotwórczej

StęŜenie

graniczne %
w substancji

w preparacie

004-001-00-7

beryl

231-150-7

7440-14-7

Rakotw. Kat. 2.

0,1

601-032-00-3

benzo[a]piren
benzo[d,e,f]chryzen

200-028-5

50-32-8

Rakotw. Kat. 2.
Muta. Kat. 2

0,1

818

650-013-00-6

azbest

12001-28-4 Rakotw. Kat. 1.

0,1

I w ten sposób 819 pozycji + komentarz + indeks alfabetyczny

Wykaz 2
Czynniki fizyczne
1. Promieniowanie jonizujace

Wykaz 3
Czynniki biologiczne
1. Wrus zapalenia wątroby typu B
2. Wrus zapalenia wątroby typu C

Wykaz 4
Procesy technologiczne, w których dochodzi do uwalniania …
(…)

Oraz

Załacznik nr 2

WZÓR

INFORMACJA O SUBSTANCJACH, PREPARATACH, CZYNNIKACH

LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH

O DZIALANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM

A. DANE IDENTYFIKACJNE
(…)

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

Dziennik Ustaw 63.22.116. (z dnia 28 maja 1963) Ustawa z dnia 21 maja 1963 o substancjach trujących
Dziennik Ustaw 64.2.9. (z dnia 21 stycznia 1964) Rozporządzenie z dnia 28 grudnia 1963 w sprawie wykazu trucizn i środków szkodliwych, z późniejszymi

ze zmianami z Dz.U.65.40.252.; Dz.U.67.16.78.; Dz.U.73.05.34.; Dz.U.81.15.72.; Dz.U.83.13.67.; Dz.U.83.75.343.

WYKAZ TRUCIZN (A)

Acetonu cyjanohydryna

Agarycyna

Akonityna i jej sole

Apomorfina i jej sole

Arekolina i jej sole

Arsenu związki, takŜe organiczne, z wyjątkiem

siarczanów arsenu

Atropina (hyoscamina) i jej sole

Baru związki, z wyjątkiem siarczanu baru i

węglanu baru

Benzaldehydu cyjanohydryna

10.

Bezwodnik kwasu octowego i kwas octowy o

stęŜeniu ponad 80%

11.

Bromocyjan

12.

Bromek metylu

13.

Brucyna i jej sole

14.

Cebuli morskiej (Scilla maritima) glikozydy

15.

Chlorocyjan

16.

Cyjanek bromobenzylu

17.

Cyjanek etylu (propionitryl)

18.

Cyjanek metylu (acetonitryl)

19.

Cyjanek winylu (akrylonitryl) monomer

20.

Cykliczny siarczyn 1,2,3,4,7,7’-sześciochloro-5,6-

dwu(hydroksymetylo)-bicyklo(2,2,1)heptenu-2

21.

Dwunitroalkilofenole i ich estry

22.

Dwunitrokrezole

23.

Dwunitrobutylofenol

24.

Emetyna i jej sole

25.

Ester O,O-dwuetylowo-O-(bądź S-)2-

etylotioetylowy kwasu tiofosforowego (Systox,
Demeton, Merkaptofos)

26.

Ester O,O-dwuetylowo- S-2,5-

dwuchlorofenylomerkaptometylowy kwasu
dwutiofosforowego (Phencapton)

27.

Ester O,O-dwuetylowo-S-2-etylotioetylowy

kwasu dwutiofosforowego (Ekatin,
Dwutiodemeton)

28.

Ester O,O-dwuetylowo-O-p-nitrofenylowy kwasu

tiofosforowego (Paration, Tiofos)

29.

Ester O,O-dwumetylowo-O-2,2-

dwuchlorowinylowy kwasu fosforowego
(Dichlorfos, DDVP)

30.

Ester O,O-dwumetylowo-O-2-etylotioetylowy

kwasu tiofosforowego (Metasystox)

31.

Ester O,O-dwumetylowo-O-p-nitrofenylowy

kwasu tiofosforowego (Metyloparation, Wofatox,
Metafos)

32.

Ester czteroetylowy kwasu pirofosforowego

(Nifos,TEPP)

33.

Ester czteroetyowy kwasu dwutiopirofosforowego

34.

Ester sześcioetylowy kwasu czterofosforowego

(Bladan)

35.

Estry kwasu cyjanomrówkowego

(cyjanowęglowodorowego) np. Cyklon

36.

Estry kwasu cyjanooctowego

37.

Etylenu cyjanohydryna (3-hydroksypropionitryl)

38.

Fizostygmina (eseryna) i jej sole

39.

Fosforki metali

40.

Fosfor biały w mieszaninach powyŜej 2%

41.

Homatropina i jej sole

42.

Jad węŜów

43.

Jochimbina i jej sole

44.

Jodocyjan

45.

Kantarydyna

46.

Kolchicyna i jej sole

47.

Koniina i jej sole

48.

Krotonowy olej

49.

Kurary alkaloidy

50.

Kwas cyjanowodorowy (pruski) i jej sole (cyjanki)

51.

Kwas fluorokrzemowy i jego sole

(fluorokrzemiany)

52.

Kwas fluorooctowy, jego sole (fluorooctany) i

estry

53.

Kwas fluorowodorowy i jego sole (fluorki), z

wyjątkiem fluorku wapnia

54.

Lobelina i jej sole

55.

Naparstnicy glikozydy

56.

Nikotyna i jej sole

57.

Nitrogliceryna

58.

Nitroprusydki

59.

Pikrotoksyna

60.

Pilokarpina i jej sole

61.

Rtęci związki, takŜe organiczne, z wyjątkiem

siarczku rtęci i chlorku rtęciowego (kalomel)

62.

Selenu związki

63.

Skopolamina (hyoscyna) i jej sole

64.

Sporyszu alkaloidy i ich sole

65.

Strofantyny

66.

Strychnina i jej sole

67.

Sześciochloro-epoksy-sześciohydro-

dwumetanonaftalen (Dieldrin)

68.

Sześciochloro-sześciohydro-dwumetanonaftalen

(Aldrin)

69.

Talu związki

70.

Weratryna i jej sole.

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

WYKAZ ŚRODKÓW SZKODLIWYCH (B)

Acetanilid (antyfebryna)

Alkohol allilowy

Alkohole amylowe

Aminofenole

Amoniak o stęŜeniu ponad 9%

Anilina, jej pochodne N-alkilowe i jej sole

Antymonu związki

Arsen metaliczny

Arsenu siarczki (realgar i aurypigment)

10.

Bar metaliczny

11.

Baru węglan

12.

Benzen

13.

Benzydyna

14.

Beryl metaliczny i jej związki

15.

Bezwodnik kwasu octowego (bezwodnik octowy)

16.

Bielunia (Datura stramonium) liście

17.

Bób kalabarski (Physostigma venenosum)

18.

Bób św. Ignacego (Strychnos Ignatii)

19.

Brom

20.

Bromek ksylilu

21.

Bromek tionylu

22.

Bromoacetofenon

23.

Bromoaceton

24.

Bromoform

25.

Cebula morska (Scilla, Urginea sp.)

26.

Ciemierzycy (Helleborus sp., Veratrum sp.) kłącza

27.

Chinolina

28.

Chloral i jego wodzian (chloralhydrat)

29.

Chlorek acetylu *

30.

Chlorek etylu

31.

Chlorek fenylokarbylaminy

32.

Chlorek tionylu

33.

Chloroaceton

34.

Chloroacetofenon

35.

Chloroaniliny (takŜe dwuchloroaniliny)

36.

Chlorobenzen

37.

4-chlorobenzenosulfonian 4-chlorofenylu (Chlorfeson)

38.

Chloroetylen

39.

2-chloro-4-etyloamino-6-izopropyloamino-S-triazyna

40.

2-chloro-4-bis-etyloamino-S-triazyna

41.

Chloroform

42.

Chloronitrobenzeny (takŜe dwuchloronitrobenzeny)

43.

Chloropikryna

44.

Chlorotoluidyny

45.

Chromu trójtlenek (kwas chromowy)

46.

Cynku związki oprócz tlenku cynku

47.

Czterochlorek węgla (tetra)

48.

Czterochloroetan

49.

Czterochloroetylen

50.

Dwuaminoetylen

51.

Dwubromoetan

52.

Dwubromoetylen

53.

Dwuchlorobenzeny

54.

Dwuchloro-dwufenylo-trójchloroetan (DDT, Azotox)

55.

Dwuchlorometan

56.

Dwunitrochlorobenzeny

57.

Dwuchlorooctan

58.

Dwu-p-metoxyfenylo-trójchloroetan (Metoxychlor)

59.

Dwumetylodwuksantogen (Dimexan)

60.

Dwunitrobenzeny

61.

Dwunitrotiocyjanobenzen (DNRB)

62.

Dwusiarczek czterometylotiuramu

63.

Dwusiarczek węgla

64.

Efedryna i jej sole

65.

Ester bu1-in-3-ylowy kwasu chlorokarbanilowego (BiPC)

66.

Ester dwumetylowy kwasu hydroksy

trójchloroetylofosforowego (Dipterax)

67.

Ester O,O-dwuetylowo-O-izopropylo-metylo-

pirymidynylowy kwasu tiofosforowego (Diazinon)

68.

Ester O,O-dwumetylowo-O-m-chloro-nitrofenylowy

kwasu tiofosforowego (Chlorotion)

69.

Ester O,O-dwumetylowo-O-trójchlorofenylowy kwasu

tiofosforowego (Ronnel)

70.

Ester O,O-dwumetylowo-S-dwukarbetoksyetylowy kwasu

dwutiofosforowego (Malation)

71.

Ester O,O-dwumetylowo-S(N-metylokarbamylo-

metylowy) kwasu dwutiofosforowego (Dimethoat)

72.

Eter etylowy

73.

Etylenochlorhydryna (Alkohol 2-chloroetylowy)

74.

Etylenu tlenek

75.

Fasola trująca (Phaseolus lunatus - Fasola birmańska,

Rangun)

76.

Fenol (kwas karbolowy)

77.

Fenylenodwuaminy

78.

Fenylo-acetyloetylo-hydroxykumaryna (Warfarin,

Coumadin)

79.

Formaldehyd w r-rach ponad 5%

80.

Fosforan trójortokrezylu

81.

Fosforu pięciobromek

82.

Fosforu pięciochlorek

83.

Fosforu pięciotlenek

84.

Fosforu tlenochlorek

85.

Fosforu trójbromek

86.

Fosforu trójchlorek

87.

Glikol dwuetylenowy

88.

Glikol etylenowy

89.

Glikol trójetylenowy

90.

Gorzknika kanadyjskiego (Hydrastis canadensis) korzenie

91.

Gwajakol

92.

Hydrochinon

93.

Izorodanek allilu (izosiarkocyjanian allilu)

94.

Jad pszczeli

95.

Jalapy (Eksogenium purga, Ipomoea purga) bulwy i

Ŝywica

96.

Jochimbe (Corynanthe yochimbi, Pausynystalia

yochimbe) kora

97.

Jod

98.

Kadmu związki, z wyjątkiem siarczku kadmu i

siarczkoselenku kadmu

99.

Karbazol

100.Kolokwinty (Citrullus colocynthidis)
101.Konwalatoksyna
102.Kreozyt
103.Kreozole (trójkreozol)
104.Ksylenole
105.Kulczyby (Strychnos nux-vomica) nasiona
106.Ksyleny (takŜe solwent-nafta)
107.Ksylidyny (dwumetyloaniliny)
108.Kwas azotowy
109.Kwas bromowodorowy o stęŜeniu ponad 15%
110.Kwas chlorowy i jego sole (chlorany)
111.Kwas 2,4-dwuchlorofenoksyoctowy
112.Kwas fosforowy o stęŜeniu ponad 20%
113.Kwas mlekowy o stęŜeniu ponad 50%
114.Kwas nadchlorowy
115.Kwas naftylooctowy, sole i estry

Szkodliwosci srodowiskowe I © dr hab. Piotr Łaszczyca UŚ 2003

116.Kwas octowy i bezwodnik kwasu octowego o stęŜeniu

ponad 80% *

117.Kwas pikrynowy
118.Kwas siarkowy o stęŜeniu ponad 15%
119.Kwas solny o stęŜeniu ponad 10%
120.Kwas szczawiowy i jego sole
121.Kwas 2,4,5-trójchlorofenoksyoctowy, sole i estry (2,4,5-

122.Kwasu azotawego sole i jego estry (azotyny) *
123.Kwasu azotowodorowego sole (azydki)
124.Kwasu bromooctowego estry
125.Kwasu chloromrówkowego (chlorowęglowego) estry
126.Kwasu 2-metylo-4-chlorofenoksyoctowego sole i estry

(MCPA)

127.Kwasów N-alkilo-dwutiokarbaminowych sole cynkowe i

Ŝelazowe (Zineb, Ziram, Ferbam)

128.Kwasy chlorooctowe
129.Lit metaliczny
130.Lulka (Hyoscyamus niger) liście
131.Merkaptan trójchlorometylowy
132.Metaldehyd
133.Metanol (alkohol metylowy) *
134.Miedzi związki
135.Miłka wiosennego (Adonis vernalis) ziele
136.Nadtlenek wodoru o st. powyŜej 20%
137.Naftol beta
138.Naftyloaminy
139.Naftylomocznik
140.Naftylotiomocznik-alfa (ANTU)
141.Naparstnicy (Digitalis sp.) liście
142.Narceina i jej sole
143.Narkotyna i jej sole
144.N-cyklooktylo-N’,N’-dwumetylo-mocznik (OMU)
145.Nitroaniliny (takŜe dwunitroaniliny)
146.Nitrobenzen (olejek mirbanowy) w mieszaninach powyŜej

147.Nitrofenole (takŜe dwunitrofenole)
148.Nitrokrezole (takŜe dwunitrokrezole)
149.Nitroksyleny
150.Nitrotolueny (takŜe dwunitrotolueny)
151.Olejek komosy (Chenopodium ambrosioides)
152.Ołowiu związki nieorganiczne i organiczne (czteroetylek

ołowiu)

153.Paproci (Dryopteris filix-mas, D. marginalis, Aspidium)

kłącza

154.Pietrasznika plamistego (Conicum maculatum) ziele i

owoce

155.Pięciochloroetan
156.Pięciochloronitrobenzen
157.Piwalilo-indandion (Pivalyn)
158.Pirydyna
159.Pokrzyku (Atropa beladonna) korzenie i liście
160.Potas metaliczny
161.Potasu wodorotlenek i jego r-ry (ług potasowy) o st.

ponad 5%

162.Pyretryny
163.Rezorcyna
164.Rotenon i elstrakty korzenia Derris
165.Rtęć metaliczna
166.Rtęciowy chlorek (kalomel)
167.Rybitrutki (Anamirta cocculus) owoce
168.Sabadyli (schoenocaulon officinalis) nasiona
169.Sałaty dzikiej (Lactuca virosa) ziele i sok
170.Santonina
171.Siarczan dwuetylowy (siarczan etylu)
172.Siarczan dwumetylowy (siarczan metylu)
173.Siedmio- (bądź ośmio)- chloro-sześciohydro-metanoinden

(Chlordan, Heptachlor)

174.Skamonium (Ipomoea orisabensis) kłącza i Ŝywica
175.Sodu amidek
176.Sodu wodorek
177.Sodu wodorotlenek i jego roztwory (ług sodowy) o

stęŜeniu ponad 5%

178.Sód metaliczny
179.Sparteina i jej sole
180.Sporysz (Secale cornutum)
181.Srebra związki, z wyjątkiem chlorku srebra i bromku

srebra

182.Strontu związki
183.Sulfonal
184.Szaleju (Cikuta virosa) ziele
185.Sześciochlorobenzen
186.Sześciochloro-cykloheksan (Gamexan, Lindan, HCH)
187.Terpeny chlorowane (Toxafen, Strobano, Terpenol)
188.Tetronal
189.Tiosemikarbazyd

190.Tojadu (Aconitum napellus) bulwy
191.Toluen
192.Toluidyny
193.Toluilenodwuaminy (dwuaminotolueny)
194.Trional
195.Trójchloroetylen (Tri) *
196.Uranu związki
197.Wapnia fluorek
198.Wilczego łyka (Daphne mezereum) kora
199.Wodorek litowo-glinowy
200.Wodorotlenek trójfenylocynowy
201.Wymiotnicy (Uragoga ipecacuanha, Cephaelis

ipecacuanha) korzenie

202.Ziemowitu (Colchicum autumnale) bulwy
203.Złocienia (Chrysanthemum cinerariaefolium, Ch. roseum)

koszyczki (proszek perski) w mieszaninach powyŜej 30%

204.śelazicyjanki

205.

śelazocyjanki.

ARTY CHARAKTERYSTYKI SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNYCH

Ang:

Material Safety Data Sweet

Material safety data sweet (Wikipedia)

•

An example MSDS in a US format provides guidance for handling a hazardous

substance and information on its composition and properties.

•

"MSDS" redirects here. For the video game, see

MapleStory DS

•

A material safety data sheet (MSDS) is a form containing data regarding the

properties of a particular substance. An important component of

product

stewardship

and

workplace safety

, it is intended to provide workers and

emergency personnel with procedures for handling or working with that
substance in a safe manner, and includes information such as physical data
(

melting point

boiling point

flash point

, etc.),

toxicity

health effects

first aid

reactivity

, storage, disposal, protective equipment, and spill handling procedures.

The exact format of an MSDS can vary from source to source within a country
depending on how specific is the national requirement.

Fragment jednej z kart.

Dostepne na stronach dytrybutorow substancji
niebezpiecznych

IE TYLKO W PRACY

Trucizny na stole i trucizny na spacerze

Za Deryło A. (red): Biologiczne aspekty zatruć grzybami, roślinami wyŜszymi i jadami zwierzęcymi. Skrypt. Cz.
I i II. Wyd. ŚlAM w Katowicach. 1991

Toksyny grzybowe:

Amanitotoksyny = amatoksyny = amatotoksyny z Amanita sp.: alfa - epsilon -amamnityna i amanina -

dwucykliczne oligopeptydy, HDL = 0,1 mg/kg m.c., blokery polimerazy kwasy
rybonukleinowego, powodują rozpad chromatyny, nieodwracalna hepatotoksyna

Faloidyna (składnik falotoksyny) - septapeptyd (Hyle-Hypro-Try-Ala-Cys-Tre-AlloTre), HDL = 1

mg/kg m.c., jad błonowy - mitochondrialny, hepatotoksyna, hemolityk,

Giromitryna z piestrzenicy (Gyromitra esculenta): N-metylo-N-formylohydrazon aldehydu octowego,

hepato- i nefrotoksyna

Orelanina z zasłonaka rudego (Cortinarius orellanus): mieszanina oligopeptydów, silny reduktor,

nefrotoksyna, z silnie opóźnionym działaniem letalnym (do 1 m.-ca).

Muskaryna z Amanita muscaria, strzępiaków (Inocybe sp.), lejkówek (Clitocybe sp.), krowiaka

(Paxillus sp.): czwartorzędowa zasada azotowa z rdzeniem furanowym, cholinomometyk

Alkaloidy klawinowe z buławinki (Claviceps purpurea = Secale cornutum): ergometryna i ergotamina

- odpowiedzailne za taniec św. Wita

Toksyny roślin wyŜszych:

Amygdalina i izoamygdalina - alkaloidy cyjanogenne - z nasionach czereśni (do 2%), moreli (8%) i

brzoskwini (6,6%), czeremchy (2,5%), HDL(HCN) = 1 mg/kg m.c.

Koniina, gamma-koniceina - alkaloidy pirydynowe baldachokwiatowych: szczwół plamisty (Conium

maculatum), takŜe w blekocie, działanie nikotynowe na AUN i płytki motoryczne, HDL
(koniiny) = 0,4-0,6 mg/kg m.c.

Poliiny - w tym: etuzyna i etuzanol (obok koniiny) z blekotu (Aethusa cynapium)
Cykutotoksyna i cytkutol z szaleju jadowitego (Cicuta virosa) z grupy poliin (poliacetylanów) -

działanie podobne do pikrotoksyny

Morfina, kodeina, naroktyna, papaweryna oraz tebaina z maku lekarskiego

- ... no coments

L-hioscyamina z wawrzynka wilcze łyko (Atropa belladonna), bielunia (Datura stramonium), lulka

(Hyoasyamus niger) ...

Skopolamina (1/3 alkaloidów Datura stramonium) - alkaloid tropanowy

Toksyny zwierzęce:

Holuturyna strzykw (trepang) - hemolityczna, neurotoksyczna
Jady ślimaków Conus, Murex i Terebra
Jady pająków ptaszników: Avicularia, Actinopus, Atrox - neurotoksyny działające na ukł. siatkowaty -

zahamowanie funkcji nerwowych, utrata koordynacji ruchowej, senność, stopniowe osłabienie
akcji serca i akcji oddechowej

Jady pająków Latrodectus (L. mactans - cz.wdowa, L. tredecimguttatus - karakut) - moŜliwa utrata

przytomności, amnezja, agrafia, abulia (zanik woli działania), zaburzenia mowy.

Jady krzyŜaków Aranea - hemolizyny, hemorrhagina, takŜe epeirotoksyna - neurotrop obwodowy i

centralny, moŜe powodować asfiksję.

Jad tarantul Lycosa - głównie hemolizyny, niewiele neurotropów.
Jady skorpionów Buthus, Tityus i Heteromerus.
Jady wijów Scolopendra - hemolizyny, histamina, serotonina, hialuronidaza, białka,
Jady chrząszczy kusakowatych i majkowatych, np. majki Lytta sp - kandarydyna (z grupy

folikulosteronów) HDL - 20 mg/kg m.c.

Dziennik toksykologiczny

Rozpuszczalniki zagraŜają płodności. Nauka w Onet PAP, mf /2001-09-11 07:05:00
Rozpuszczalniki organiczne zmniejszają płodność męŜczyzn. GW w Internecie PAP, mtz

(12-09-01 17:39)

MęŜczyźni naraŜeni na częsty kontakt z rozpuszczalnikami organicznymi ponad dwukrotnie

częściej mają obniŜony poziom plemników w nasieniu - informuje pismo "Occupational and
Environmental Medicine"

W badaniach ponad 1200 robotników, którzy z powodu niepłodności odwiedzali kanadyjskie

kliniki pomiędzy 1972 a 1991 rokiem, naukowcy z University of Albert w Kanadzie pwykazali, Ŝe
naraŜenie na rozpuszczalniki powoduje dwukrotnie częstsze niŜ w grupie kontrolnej obniŜenie
liczebności i Ŝywotności plemników w nasieniu. Wśród naraŜonych na wysoki (przekraczający normę)
poziom rozpuszczalników kłopoty z nasieniem obserwowano nawet trzykrotnie częściej. Szczególnie
naraŜeni na działanie tych substancji są drukarze, pracownicy budowlani, malarze i dekoratorzy.

Do szkodliwych rzopuszczalników naleŜy np. aceton, benzen, toluen, czterochlorek węgla

oraz etery: eter monoetylowy glikolu (Cellosolve), eter metylowy i butylowy glikolu, glikol
dietylenowy, czyli eter B-dihydroksyetylowy (z tlenku etylenu i glikolu), eter dimetylowy glikolu
etylenowego.

Czy benzyna bezołowiowa zabija wróble? Onet – Nauka NAI/2000-09-14 16:31:32

Denis Summers-Smith (brytyjski ornitolog - specjalista biologii wróbli) twierdzi, Ŝe dwa

związki występujące w benzynie bezołowiowej, benzol i MTBE, mogą być przyczyną zmniejszenia
miejskiej populacji wróbli, naraŜonej na zanieczyszczenia powietrza powodowane przez samochody.

Dziennik toksykologiczny - cd.

Ołów zagraŜa zdrowiu dzieci. Nauka w Onet

PAP

/ 2001-03-23 09:13:25

Co dziesiąte polskie dziecko ma niebezpiecznie podwyŜszony poziom ołowiu we krwi

stwierdzono w czwartek we Wrocławiu na konferencji "SkaŜenia ołowiem i innymi metalami cięŜkimi
na Dolnym Śląsku".

Wśród 84 tys. dzieci z 18 dolnośląskich gmin ponad 12 tys. wymagało leczenia sanatoryjno-

rehabilitacyjnego, a 10 tys. leczenia ambulatoryjnego z powodu zwiększonej zawartości ołowiu we
krwi. Ołów odkłada się w mózgu, nerkach, czerwonych krwinkach i kościach. Wpływa negatywnie na
szybkość przewodzenia impulsów przez układ nerwowy, obniŜając szybkość reakcji oraz inteligencję.

Ołów zmniejsza inteligencję nieodwracalnie Nauka w Onet za PAP 2001.05.10

Leki obniŜające poziom ołowiu we krwi nie odwracają niekorzystnego wpływu tego

pierwiastka na inteligencję. Takie są wyniki amerykańskich badań ogłoszone w "New England Journal
of Medicine".

Wysoki poziom ołowiu we krwi obniŜą inteligencje i przyspiesza starzenie. JuŜ poziom

pomiędzy 10 a 20 mikrogramów na decylitr krwi zmniejsza współczynnik inteligencji o 1-3 punkty.
Metoda leczenia polegająca na podawaniu leków wiąŜących ołów (preparat Succimer) została
wprowadzona w USA 10 lat temu u dzieci, w przypadku których stęŜenie ołowiu we krwi
przekraczało 45 mikrogramów na decylitr.

Lead accelerates ageing process years after exposure. Neurology October 24, 2000

Lead exposure on the job can cause progressive declines in memory and learning abilities

nearly two decades later, according to a study in the issue of, the scientific journal of the American
Academy of Neurology.

Dziennik toksykologiczny - cd. 2

Zagadka największego zatrucia w dziejach Europy. Nauka

PAP, mf /2001-09-20 06:20:00

Substancja podobna do paracetamolu mogła wywołać masowe zatrucia w Hiszpanii sprzed 20

lat - twierdzą tamtejsi naukowcy. O wynikach badań informuje "New Scientist".

Największe w dziejach współczesnej Europy masowe zatrucie miało miejsce 20 lat temu, ale

dopiero teraz udało się ustalić jego moŜliwą przyczynę. W roku 1981 w Hiszpanii ponad 20 tys. ludzi
zachorowało na dziwną chorobę uszkadzającą mięśnie. Zmarło od 300 do 400 osób. Około 17 tys.
nadal choruje. Przyczyną był przemysłowy olej rzepakowy, sprzedawany jako oliwa z oliwek.
Producentów aresztowano w roku 1983. Znaleziona w oleju anilina nie powoduje stwierdzanych u
ofiar zatrucia wysypek i zaniku mięśni. Zespół Margarity Ladony z instytutu biomedycznego w
Barcelonie wykazał, Ŝe przyczyną zatrucia mógł być produkty degradacji aniliny - chinonoiminy oraz
3-fenyloaminopropano-1,2- diol (w skrócie PAP) i 4-aminofenol.

Dziennik toksykologiczny - cd. 2

Mamy cynk o talu. Wojciech Mikołuszko. GW 16-06-01 str. 16.

Dr hab. Krzysztof Dmowski z Zakładu Ekologii U.W, z dr Anną Kozakiewicz i prof.

Michałem Kozakiewiczem, wykazali wysokie zawartości talu (do 150 ppm) w szlamach z osadnika
poflotacyjnego rud w kopalni Bolesław. W okolicy osadnika wykazano zawartość talu ponad normę
(<0,01-0,1 ppm) i sięgającą od 10 ppm w igłach sosny, tkankach pająków i owadów do 20 ppm w
tkankach jaszczurek i gryzoni oraz ponad 50 ppm w jajniku Ŝaby. DuŜe ilości zawierała teŜ pietruszka
i sałata z przydomowych ogródków w Bolesławiu i Bukownie. Wysokie stęŜenie talu wykazał
Dmowski w tkankach zwierząt z Szopienic.

Zawartość talu w tkankach roślin i zwierząt w warunkach naturalnych nigdy nie przekracza 1

ppm. Wszystkie rozpuszczalne w wodzie związki talu są silnie trujące. Dawniej stosowano je do
zwalczania gryzoni i robactwa. Powoduje wypadanie włosów.

Zbadają tal w "Bolesławie". GW w Internecie Bartosz Mleczko (04-09-01 17:29)

"Gazeta" dotarła do naukowców, którzy uwaŜają, Ŝe okolice huty cynku w Bukownie są

skaŜone niebezpiecznym pierwiastkiem - talem. Po naszych publikacjach Małopolski Wojewódzki
Inspektor Ochrony Środowiska zdecydował Ŝe konieczne będą badania gleby, powietrza i roślin

Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w woj. małopolskiem, dr. Konrad Turzański

odnosi się sceptycznie do wyników dr Dmowskiego. Jerzy Wertz, dyrektor wydziału ochrony
środowiska w małopolskim urzędzie wojewódzkim twierdzi, Ŝe wyniki badań AGH z lat 90 wskazują
brak zagroŜenia talem w okolicy Bukowna, choć jego stęŜenia są tam podwyŜszone.
Wojewoda małopolski, Ryszard Masłowski: - Wykonane ekspertyzy nie potwierdzają faktu istnienia
zagroŜenia talem.

Dr Jerzy Cabała z Uniwersytetu Śląskiego twierdzi, Ŝe "znaczne nagromadzenie wielu

pierwiastków śladowych w odpadach poflotacyjnych stwarza realne zagroŜenie dla całego rejonu
olkuskiego, poniewaŜ najdrobniejsze frakcje są łatwo transportowane na znaczne odległości". Dr
Barbara Godzik z PAN, wykryła nawet kilkadziesiąt ppm talu w roślinach w pobliŜu hałdy.

Dr Andrzej Wojciechowski, kierownik Sekcji Aparatury Specjalnej w Wojewódzkiej Stacji

Sanitarno-Epidemiologicznej oznaczył metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej, w wodzie
uzdatnionej, zaczerpniętej kilkanaście kilometrów od Bukowna, stęŜenie talu równe 0,0011 mg/l, a w
wodzie surowej - 0,002 mg/l. Normah w krajach Europy Zachodniej (0,002 mg/l)!

TRACH MA PROMIENIUJĄCE OCZY

YPY PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO

elektromagnetyczne: kosmiczne, γ, X, UV,

korpuskularne: β, p+, α, N

Przenikliwość i absorbowalność promieniowania są odwrotnie proporcjonalne, efekt zaleŜy
od pochłaniania:

przenikliwość: kosmiczne > X, γ > β > N > α

1 < 1,7 < 2-10 < 10 Q

= współczynnik pochłaniania

Droga swobodna w powietrzu

α 3 MeV

1,7 cm 30 000 par jonów/cm

β 3 MeV

13 m 75 par jonów/cm

Półokresy trwania i energie rozpadu

214

210

131

140

103

210

137

226

238

1,4

-4

dni

12,8

dni

12,1

lat

22
lat

30
lat

1 622

lat

5 730

lat

4,5

mld lat

β, γ

608

keV

1,5

MeV

keV

156

keV

Co się rozpada

Izotopy uŜywane do reakcji jądrowej w bombach i reaktorach

233

U ;

235

U ,

238

U ,

2325

Th ,

239

Pu ,

240

Pu,

241

Pu …..

Kilka typowych rozpadów (nuclear fission) łańcuchowych

235

U +

236

Sr +

140

Xe +2

n + Q

235

U +

236

Kr +

141

Ba + 3

n + Q

235

U +

236

(70-100)

X +

(130-160)

Y + a

n + Q

(X, Y = Ba, Br, Ce, Cs, La, Mo, Nb, Pr, Rb, Ru, Sr, Te, Xe, Zr, …)

lub powolnych, naturalnych

239

235

U + α

1/2

= 24 360 lat

N +

C +

H …

...

C +

N + e

–

+ v

1/2

= 5 740 lat

20 kt

 teoretycznie 1 kg materiału

235

U (praktycznie mniejsza wydajność);

10 Mt

 teoretycznie 550 kg materiału

235

U ….

66 500 MCi (5,1%

Sr)

Anihilacja pozytonu – zastosowanie w NMR

e

+ e

–

2 γ

(2 × 0,5 MeV)

TakŜe synteza termojądrowa (nuclear fusion)

(…)

IERZENIE NARAśENIA

Aktywność źródła (liczba rozpadów):

A = [Bq] = [s

-1

]

1 Ci = 3,7 10

Aktywność właściwa:

A / m. = [Bq/kg]

Energia promieniowania:

E = h ν = [J]

1 eV = 1,602 10

-19

X (Rtg) = 300 - 500 keV

α, γ, β = 30 keV – 40 MeV, α, p

< 10 MeV

n = 5 keV - 10 MeV

1 Bq → 1 h ν + 1-2 (α, β, n, p

)

E = A Σ k hν

1 Bq ⇔ 5 10

-15

J - 300 10

-12

Dawka pochłonięta:

D = [Gy] = [J/kg]

1 rad = 10

-2

RównowaŜnik dawki pochłoniętej: H = D Q = [Sv] [Gy] ⇔ [Sv]

1 rem = 10

-2

gdzie Q

= 1 - 10 (X, γ << α, N) absorbowalność

Dawka ekspozycyjna - efekt jonizacyjny (mierzony dla suchego powietrza) :

I = [C/kg]

1 R

2,58 10

-4

C/kg ([R] = [Rtg])

1 R ≈ 10 mGy

1 rad X, γ → 1 rem → 1 R (Rtg)

KUTKI

(Zgodnie z hipotezą liniową)

NDN napromieniowania ogólnego [rem] w grupie A (naraŜonych zawodowo)

próg

1 raz

3 m-ce

1 rok

5 lat

10 lat

grupa A

1,3 (F)

3,0 (M)

dawka maleje z czasem ekspozycji [rem]

⇔

1 rad dla X,

γ ⇔

1 Rtg dla X,

NDN

max

napromieniowania miejscowego w [rem] dla wieku 18 lat:

Narząd

gonady i szpik

tk.miękkie

kości,

tarczyca, skóra kończyny

Dawka - D

0,5

30 (wiek - 18)

Skutki dawki ostrej promieniowania jonizującego [rem]

⇔

1 rad dla X,

γ ⇔

1 Rtg dla X,

bez

objawów

o.hematolog

próg

choroby

poprom.

50% ch.

poprom.

100% ch.

poprom

LD50

→ LD100

0-25

25-50

75-100

100-200

200-400

400-600

600-800

Łysienie:

1000 mSv (jednorazowa dawka) = 0,1 rad

Karcinogeneza:

0.7-2 przypadku /10

/1 rad - poprawnie jako dawka [rem]

⇔

100 Sv

Mutageneza:

+1% częstości /1 rad

Plemniki – mutacje spontaniczne z częstością 1 : 10

– po napromieniowaniu 5 000 rad wzrost ok. 100-krotny; do 100 rad
zaleŜność liniowa ???

DSB ogólne

137

30 mcCi = 1,110 MBq

⇔

5 10

-9

Sv - 300 10

-6

238

0,3 mcCi = 11 kBq

⇔

50 10

-12

Sv - 3 10

-6

Promieniowanie tła głównie z rozpadu naturalnego izotopu potasu (

K) oraz Ra, Rn, U i Th.

Śr. 3,3 mSv/rok/osobę

K - 2,5% masy skorupy ziemskiej,

K - 0,0117% K w przyrodzie, t

1/2

= 1,28 miliarda lat.

Promieniowanie kosmiczne – na szer. geogr. Polski, ok. 1,5 m nad pow. gleby wytwarza:

ok. 1,7 jonów w ciągu 1 sekundy w 1 cm

powietrza

25 nGy/godz.

Przeciętnie w Polsce tło naturalne (γ) w powietrzu, ok. 1,5 m nad pow. gleby

[19 528 punktów pomiarowych, 1996 rok; wg dr E.Droste, Świerk]

2,3 do 140,6 nGy/godz. – śr. 34,1 nGy/h.

śyciowa (70 lat) dawka promieniowania tła w [mSv] (100 Sv:

⇔

1 rem

⇔

1 rad) :

•

zakres

- od 1,0 do 200 mSv ze średnią 2,4 mSv (170 mSv ?)

•

w Norwegii

- średnio: 365 mSv, maksymalnie 1500 mSv

•

w Finlandii

- średnio 525 mSv

•

w stanie Kerala w Indiach

- 2 500 mSv

•

we niektórych regionach Francji - 6 000 mSv,

•

w Iranie

- średnio do 3000 mSv, maksymalnie 10 000 mSv,

•

w mieście Ramsar (Iran)

- 17000 mSv

•

na plaŜach Brazylii

- do 50 000 mSv.

Jednorazowe dawki
•

w Hiroshimie i Nagasaki

- 6000 mSv.

•

w ewakowanych rejonach ZSRR po poŜarze czarnobylskim

- ok. 350 mSv.

•

w Europie środkowej po poŜarze czarnobylskim

- ok. 0,03 mSv.

WraŜliwość tkanek na promieniowanie przenikliwe zaleŜy od nasilenia procesów namnaŜania

komórek (tempa odbudowy i wymiany):
szpik, krew > nabłonki przewodu pokarmowego > skóra ...

Mechanizm śmierci popromiennej:

u szczurów i myszy śmierć w skutek:

•

zniszczenia układu krwiotwórczego – w 10-14 dniu po dawce 800-900 rad (80-90 tys. Sv)

•

uszkodzeń układu pokarmowego - w 3-4 dniu po dawce rzędu 10 000 rad

•

uszkodzeń układu nerwowego - w 3-4 dniu po dawce powyŜej 10 000 rad

•

uogólnionych uszkodzeń - śmierć natychmiastowa – po dawce 160 000 rad

Choroba popromienna u ludzi:
•

objawy napromienienia ze strony układu krwiotwórczego – do ok. 50 rad (5 tys. Sv)

•

choroba popromienna z objawami po kilku tygodniach, z reguły bez zgonów – do 200 rad

•

śmiertelność – LD

= 300 rad, LD

= 450 rad, LD

= 600 rad

•

prawie 100% śmiertelności w czasie 2-4 tygodni – 600 rad i powyŜej (60 tys. Sv)

Hipoteza liniowa kontra zasada tolerancji Shelforda

W 1995 po konferencji UNSCEAR odrzucono hipotezę liniową zalezności dawka -

efekt ddla promieniowania jądrowego. Obowiązuje zasada tolerancji Shelforda.

Tym niemniej, zasady ochrony radiologicznej w są nadal oparte o hipotezę liniową

Ile tracisz wskutek promieniotwórczosci

Na podstawie ksiąŜki

A Hrynkiewicz

„ENERGIA - wyzwanie XXI wieku

”

YDAWNICTWO

NIWERSYTETU

AGIELLOŃSKIEGO

RAKÓW

2002

ICZBA DNI

O KTÓRE MOśE ZOSTAĆ SKRÓCONE MOJE śYCIE

LLE

–

OSS OF

IFE

XPECTANCY

LLE

−

− Przyczyna

3070

− urodzić się męŜczyzną, a nie kobietą

2000

− być kawalerem

1600

− być panną

1110

− praca w kopalni

1600

− palenie papierosów – 1 paczka dziennie

1300

− nadwaga ~30 %

210

− wypadki samochodowe

130

− alkohol – przeciętne spoŜycie (USA)

− wypadki pieszych

− utonięcie

− poŜary

− praca zawodowa, ze źródłami promieniotwórczymi, od ~19 roku
Ŝycia do ~ 65 roku Ŝycia − „od matury do emerytury”

− rentgenowska diagnostyka medyczna

0,4 − mieszkanie, przez całe Ŝycie, w pobliŜu elektrowni jądrowej

ZIEKI UPRZEJMOŚCI DR

E.D

ROSTE

(IBJ,

WIERK

)

A ile zyskujesz?

(…)

ASZE PROMIENIOWANIE POWSZEDNIE

Wielkie awarie jądrowe z emisją

131

Sr,

137

Cs, takŜe Pu, U, ...

•

Windscale (GB 1955)

•

Three Mile Island (Harrisburg, USA 1979)

•

Czernobyl (Kijów, Ukraina 1986) 50-100 mln Ci (kiurów) = 2-4 × 10

Bq (tryliony

bekereli)

•

oraz bliŜej nieznana liczba ośrodków wojskowych i wraków okrętów podwodnych

Nie tylko eneregetycy i wojskowi ...

Bekerele w mieszkaniu. Onet – Nauka. NAI/2000-09-07 17:58:32

Naturalne stęŜenie radonu (Rn) w powietrzu odpowiada około 5 Bq/m

powietrza. Wg

zaleceń Unii Europejskiej dawka promieniowania w pomieszczeniach mieszkalnych nie
powinna przekraczać 200 bekereli, jeśli przekracza 400 bekereli pomieszczenie nie nadaje się
do zamieszkania i naleŜy je wyremontować. W trakcie międzynarodowej konferencji w
Monachium (300 ekspertów z 47 krajów) wygłoszono (sic!) pogląd, Ŝe naraŜenie na radon
jest przyczyną 15% śmiertelnych przypadków raka płuc w Niemczech.

Kalendarium głupoty

Roger M.Macklis: Wielki skandal w terapii. ŚN 1993, 10(26): 68.

Eben M.Byers zmarł w r. 1932 na skutek zaŜywania od r.1927 do r. 1930 ok. 1000-

1500 butelek Radithoru, preparatu zawierającego ok. 2 mcCi

226

Ra i

228

Ra (w 15 ml r-ru),

głównie źródła promieniowania alfa. Była to dawka przekraczająca 3 razy jednorazową DL.
Preparat produkował i rozpowszechniał jako panaceum hochsztapler William Bailey. Sam teŜ
go stosował lecz zmarł dopiero w wieku lat 64 (w roku 49) na raka pęcherza. W latach 1925-
1930 dzięki agresywnej, pseudonaukowej reklamie sprzedał oficjalnie 400 000 butelek
preparatu, a po roku 1932 i zakazie sprzedaŜy rozprowadzał inne znachorskie rekwizyty
zawierające źródła promieniotwórczości.

Zbigniew Jaworowski: Dobroczynne promieniowanie. Wiś 1997, 3: 20.

E.M.Byers zmarł w skutek chronicznego zaŜywania Radithoru (po ok. 80 000 Bq

226

Ra i

228

Ra w 30 ml r-ru) zakumulowawszy łącznie ok. 370 MBq

226

Ra.

Setki ludzi, którzy zaŜyli łączne dawki mniejsze niŜ 2 MBq nie wykazywało jednak

zaburzeń zdrowia i nowotworzenia.

Co za mało to niezdrowo ...

Zbigniew Jaworowski: Dobroczynne promieniowanie. Wiś 1997, 3: 20.

Dowody na hormezę radiacyjną - dwufazowy efekt rosnących dawek.

•

dobroczynne skutki niskich dawek u roślin - G.F.Atkinson (1898)

•

obniŜona o 30% częstość białaczki, raków mięsaków u 3 miesięcznych myszy po 1 Gy od

137

Cs (zakres 0 - 6 Gy) - Maisin i wsp. (1988)

•

zmniejsza o ok. 40% rozrodczość pantofelków w hodowli po obniŜeniu promieniowania

tła przez osłony ołowiane 5 - 10 cm grubośc) - Panel i wsp. (1987)

•

u dzieci ofiar Hiroshimy i Nagasaki, które otrzymały dawki 400-600 mSv

- zmalały zgony w okresie okołoporodowym (z 7,35 do 7,08%),
- mniej abberacji chromosomowych (z 0,31% do 0,22%),
- mniej mutacji liczbowych (z 0,30% do 0,23%),
- mniej mutacji białek krwi (z 6,4 x 10

-6

do 4,5 x 10

-6

) -

- Yoshimoto et al. (1991), Awa et al. (1989), Neel at al. (1988).

•

mniejsza śmiertelność nawet o >40% (śr. 25%) we wszystkich grupach wiekowych (30-

>80 lat) u kobiety z Nagasaki, które otrzymały >10 mSv wzgl. kobiet napromieniowane
<5 mSv.

•

po 100-190 mGy od RTG ok. 20% mniejszą śmiertelność z powodu gruźlicy,

po 300-390 mGy od RTG ok. 20% wzrost śmieretlności ponad tło
wśród 31 710 kobiet kanadyjskich po dawkach od 0 do >10 000 mGy - Miller et al.
(1989).

Czarnobyl - prawda i wrzask wokół ...

Zbigniew Jaworowski: Czarnobyl nie szkodzi. GW Wt 2.01.2001. str. 12.

Wg raportu Komitetu Naukowego Narodów Zjednoczonych ds. Skutków Promieniowania

Atomowego (UNSCEAR) dawki promieniowania otrzymane podczas awarii w Czarnobylu:
•

pracownicy elektrowni

- do 16 000 mSv w czasie kilku minut lub kilku dni

ostra chorobę popromienną.

•

„likwidatorzy” skutków katastrofy (ok. 381 tysiąca osób)

- nieco ponad 100 mSv.

•

mieszakńcy najsilniej skaŜonych terenów w okresie od 1986 do 1995

- od 30 do 80 mSv -

średnio 8 mSv

(wobec około 21 mSv ze źródeł naturalnych)

Rocznica katastrofy w Czarnobylu. Nauka w Onet za PAP 2001-04-25 19:54:55

Komitet Naukowy ONZ d/s Skutków Promieniowania Atomowego (UNSCEAR - 100

naukowców z 21 krajów, takŜe z Polski) opublikował we wrześniu 2000 r. liczący ponad 1200 stron
raport na temat sytuacji zdrowotnej po katastrofie w Czarnobylu. Stwierdza on, Ŝe:
•

nie wystąpiło zagroŜenie zdrowia ludności skaŜonych rejonów Białorusi, Rosji i Ukrainy.

•

jedynym wskaźnikiem, który wyraźnie się podwyŜszył, jest wzrost przypadków raka tarczycy

(około 1800 przypadków, lecz wzrost wcześniej niŜ się spodziewano juŜ po roku, a nie po 10,
w tym zmarła jedna osoba).

•

nie wykazano wzrostu zachorowań i zgonów na nowotwory złośliwe

•

wbrew oczekiwaniom nie wzrosła częstość białaczek, nawet wśród uczestników akcji ratunkowej

•

nie wzrosła czestość chorób nienowotworowych, które mogłoby wywołać promieniowanie

10 razy więcej raka tarczycy po Czarnobylu Nauka w Onet za PAP 2001-04-26

Dziesięciokrotny wzrost zachorowań na raka tarczycy wśród mieszkańców Polski północno-

wschodniej po katastrofie w Czarnobylu wykazali białostoccy naukowcy w trakcie swoich 11-letnich
badań nad jej zdrowotnymi skutkami.

W materiałach na Zjazd Europejskiego Towarzystwa Tyrologicznego prof. Ida Kinalska, z

Kliniki Endokrynologii A. M. w Białymstoku, stwierdza:
"RozróŜnienie tego, co zaleŜało od Czarnobyla, a co od zmiennych poziomów jodu, jest bardzo trudne.
WaŜniejszym sposobem jest wykazanie wzrostu zachorowań na rodzaj raka tarczycy, który na pewno
jest zaleŜny od promieniowania. Myśmy wykazali ewidentny wzrost raków. Przypuszczamy, Ŝe to
była sprawa zaleŜna od Czarnobyla" - powiedziała prof. Kinalska. - "O tych dawkach nikt na świecie
nie jest w stanie powiedzieć, czy były rzeczywiście zabójcze dla organizmu, czy teŜ nie"

Dzieci ratowników z Czarnobyla mają zmienione DNA Nauka w Onet za PAP 2001.05.10
Dzieci ratowników z Czarnobyla mają zmienione DNA mtz, pap Nauka w GW 2001.05.10

Izraelscy i ukraińscy naukowcy twierdzą, Ŝe nawet niskie dawki promieniowaniapo awarii w

Czarnobylu mogły spowodować zmiany w ludzkim DNA, przekazywane następnym pokoleniom

"Proceedings of the Royal Society of London: Biological Sciences" podaje, Ŝe wśród dzieci

urodzonych po roku 1986 (poczetych przez uczestników akcji ratunkowej) stwierdzono 7-krotny
wzrost częstości mutacji. Tymczasem tak dramatyczne wydarzenia, jak zrzucenie bomb atomowych
na Hiroszimę i Nagasaki, nie spowodowały znaczącego zwiększenia częstości defektów genetycznych.
W tych przypadkach jednak osoby, które przeŜyły wybuch, były naraŜone raczej na silne, lecz
krótkotrwałe promieniowanie gamma, niŜ na działanie promieniotwórczych izotopów.

Wybuch w Czarnobylu przyczyną wielu przypadków raka. Nauka w Onet

IAR, ms /2001-

10-24 06:33:00

Co najmniej 2 tysiące stwierdzonych w Europie przypadków raka tarczycy jest związanych z

katastrofą w Czarnobylu - oświadczył profesor Dillwyn Williams z uniwersytetu w Cambridge. Nadal
pojawiają się nowe przypadki choroby, spowodowane katastrofą.

Na obradującej w Lizbonie konferencji, poświęconej walce z chorobami nowotworowymi,

profesor Williams powiedział, Ŝe 4 lata po katastrofie wyraźnie wzrosła liczba przypadków raka
tarczycy wśród dzieci. Ciągle wykrywa się nowe przypadki tej choroby u ludzi, którzy byli wtedy
dziećmi. Zdaniem Williamsa, dzieci były po katastrofie szczególnie naraŜone na raka tarczycy, gdyŜ
gruczoł ten wchłaniał duŜo promieniotwórczego izotopu jodu, który wydzielał się ze zniszczonego
reaktora w Czernobylu. Według doktor Elaine Ron z amerykańskiego Narodowego Instytutu Raka,
ryzyko zachorowania na raka tarczycy będzie największe 15-19 lat po katastrofie, do której doszło w
1986 roku.

OBRE PYTANIE NA ZAKOŃCZENIE

śarnowiec, Klempicz ... kontra Turów, Bełchatów, Rybnik, ...etc.

Co więcej szkodzi i bardziej zaszkodziłoby politykom?

Bo źle wykształcony „elektorat” zawsze moŜna zmanipulować.