Kompendium wiedzy: teoretyczne podstawy wychowania
Studia niestacjonarne,
Rok I, WSPiA

Wychowanie w szerokim sensie- to wszelkie oddziaływania na człowieka współtworzące

jego osobową indywidualność. Mogą to być oddziaływania rodzinne, szkolne, zawodowe,

sąsiedzkie, mediów masowych, grupy rówieśniczej, które wpływają na człowieka (na

postępowanie, poglądy, decyzje, na tworzenie się osobowego JA).

1

Wychowanie- świadome, celowe, planowe i specyficzne pedagogiczne działanie osób

reguły występujących w ich różnych zbiorach (rodzinnych, szkolnych, innych), dokonywane

głównie przez słowo (i inne postacie interakcji, zwłaszcza poprzez przykład osobisty),

zmierzające do osiągnięcia względnie trwałych skutków (zmian) w rozwoju fizycznym,

umysłowym, społecznym, kulturowym i duchowym jednostki ludzkiej.

2

Rozumienie definicji:

1. Świadome, celowe, planowe działanie- w procesie wychowania wychowawca

podejmuje świadome działania na rzecz poszerzenia repertuaru zachowań oraz postaw

wychowanka. Wprowadza w sposób świadomy pewne treści do opanowania (przez

uczenie), wspiera i oddziałuje na różne sfery osobowości wychowanka z myślą

o osiągnięciu pewnego celu.

3

2. Względnie trwałe skutki- uznaje się za wychowawcze tylko te działania, które mają

choćby minimalne szanse względnie trwałego uzyskania zmian w osobowości tej

jednostki, na którą skierowane jest dane oddziaływanie.

3. Jednostka ludzka- (celowo nie uczeń lub wychowanek), definicja odnosi

wychowanie do całego życia człowieka, od jego urodzenia- do późnej starości (na

podstawie kryterium wiekowego zostały wyróżnione działy pedagogiki: od pedagogiki

prenatalnej, pedagogiki niemowlęcej, pedagogiki wieku przedszkolnego i szkolnego,

przez pedagogikę młodzieży (hebagogikę), pedagogikę dorosłych (andragogikę)

i pedagogikę ludzi starych (geragogikę, gerontagogikę). Podkreśla się, że przez cały

czas pedagog ma do czynienia z jednostką ludzką.

1

M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008, s. 189.

2

W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 917.

3

M. Nowak, op.cit., s. 196.

Cechy wychowania:

4

1. Złożoność wychowania:

 wychowanie podlega uwarunkowaniom zewnętrznym jak i wewnętrznym

(osobiste

przeżycia,

doświadczenia,

potrzeby,

aspiracje,

dążenia,

funkcjonowanie organizmu ),

 złożoność wychowania to także uświadomienie sobie, ze w wychowaniu

chodzi nie tylko o zapamiętanie i rozumienie pożądanych wychowawczo norm

postępowania, lecz także o pełną ich akceptację i uwewnętrznienie, a więc

uczynienie z nich idei przewodniej w codziennym postępowaniu jednostki

(asymilacja i akomodacja).

2. Intencjonalność wychowania:

 Wychowawca jest świadomy celów, jakie pragnie realizować w wyniki

planowo organizowanej działalności wychowawczej. Odwołuję się tu również

do wyższego akapitu: świadome, planowe, celowe działanie...

3. Interakcyjność wychowania:

 Proces wychowawczy odbywa się w sytuacji interakcji (diada wychowawcza),

czyli współdziałania ze sobą wychowawcy i wychowanka, które to

współdziałanie odbywa się na zasadzie wzajemności i polega na sprzężeniu

zwrotnym. Zarówno wychowawca, jak i wychowanek wpływają na siebie, co

w literaturze przedmiotu zwykło się określać mianem interakcji społecznej.

 Interakcja wychowawcza jest dwupodmiotowa, tzn. zarówno wychowawcę,

jak i wychowanka traktuje się jako równoprawnego partnera w procesie

wychowawczym.

4

M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2007, s. 52- 58.

W-ca

W-ek

4. Relatywność wychowania:

 Wychowanie wiąże się z wprowadzaniem wychowanka w życie społeczne

( socjalizacja) oraz życie kulturalne (enkulturacja), nie sposób zrozumieć

wychowania bez tych procesów, należy wskazywać zatem na silną ich

komplementarność.

5. Długotrwałość wychowania:

 O wychowaniu mówimy nie tylko w odniesieniu do dzieci i młodzieży, lecz

także wobec osób dorosłych i starszych, akapit: jednostka ludzka...

Związek wychowania z innymi pojęciami/ zjawiskami/ procesami:

1. Kategorie związane z rozwojem umysłowym i osobowościowym:

 nauczanie,

 uczenie się,

 kształcenie,

 samokształcenie.

2. Kategorie związane z życiem społecznym:

 edukacja,

 socjalizacja,

 inkulturacja.

3. Kategorie związane z oddziaływaniami zabezpieczającymi:

 opieka,

 profilaktyka,

 prewencja.

Ad. 1.

Nauczanie- „planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami, polegająca na

wywołaniu i utrwaleniu zmian w ich wiedzy, dyspozycjach, postępowaniu i całej osobowości-

pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i własnej

działalności praktycznej”.

5

5

W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1998, s. 55.

Proces nauczania:

 ten, kto uczy- nauczyciel, który organizuje proces nauczania,

 ten, kto się uczy, lub kogo uczymy- uczeń,

 elementy wiedzy, których uczymy- treści.(M. Nowak, za: S. Kunowski, 1946).

Pedagogika ( a w związku z tym teoria wychowania) interesuje się wychowaniem ale

także nauczaniem w sensie ogólnym, jako jednym z czynników wychowania. Zauważa się

potrzebę traktowania tych pojęć (nauczania i wychowania) jako komplementarnych w

procesie nauczania szkolnego.

Nauczanie

Wychowanie

 dotyczy sfery umysłowej

człowieka, a zatem jego intelektu,

 skutki nauczania: wiedza,

umiejętności, sprawność umysłu,

 opiera się na sferze emocjonalnej,
 skutki wychowania: dojrzała

osobowość, indywidualność,
charakter, człowiek dojrzały,

Uczenie się- „jest procesem , w toku którego na podstawie doświadczenia, poznania i

ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy

wcześniej nabyte”.

6

Uczenie się wpływa na całego człowieka, na jego sferę psychiczną, duchową, a zatem

łączy się pod tym względem z wychowaniem.

Kształcenie- powszechnie rozumiane jako nauczanie i uczenie się łącznie, odnosząc się tym

samym do intelektualnej sfery osobowości człowieka.

Współczesna dydaktyka stoi jednak na stanowisku, że „kształcenie to nauczanie i

uczenie się wespół z wychowaniem towarzyszącym tym procesom’.

7

Samokształcenie- „proces samodzielnie prowadzonego uczenia się, którego cele, treść,

formy, źródła i metody dobiera i ustala osoba ucząca się”.

8

6

Tamże, s. 56.

7

M. Nowak, za: J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1997, s. 26.

8

J. Półturzycki, Wdrażanie do samokształcenia, Warszawa 1983, s. 14.

Ad. 2.

Edukacja- (zawiera m. in. socjalizację i wychowanie) jest to „ogół wpływów na jednostki i

grupy ludzkie, sprzyjających takiemu ich rozwojowi i wykorzystaniu posiadanych

możliwości, aby w maksymalnym stopniu stały się świadomymi i twórczymi członkami

wspólnoty społecznej, narodowej, kulturowej i globalnej oraz by stały się zdolne do aktywnej

samorealizacji, niepowtarzalnej i trwałej tożsamości i odrębności. Edukacja to ogół czynności

prowadzenie drugiego człowieka i jego własnej aktywności w osiąganiu pełnych i swoistych

dlań możliwości, jak też ogół wpływów i funkcji ustanawiających i regulujących osobowość

człowieka i jego zachowanie, w relacji do innych ludzi i wobec świata”

9

Socjalizacja- jest to proces uspołecznienia, który polega na przekształcaniu przez instytucje

społeczne, rodzinę indywiduum ludzkiego w jednostkę obdarzoną osobowością społeczną,

uwewnętrznieniu i uczeniu jej uznawanych przez daną zbiorowość norm, wartości, wzorów i

umiejętności, jednoznacznie formuje się jej tożsamość, co umożliwia czynne uczestnictwo w

codziennym życiu społecznym.

10

. Ów proces rozpoczyna się od momentu przyjścia dziecka

na świat.

Wyróżnia się:

 socjalizację pierwotną- jest to w życiu młodej jednostki pierwszy, zasadniczy

i najważniejszy etap jej uspołeczniania obejmujący dzieciństwo i wczesną

młodość. Jest to okres, w którym jednostka przyswaja główne i podstawowe

informacje i umiejętności potrzebne do sprawnego funkcjonowania jej jako części

społeczeństwa,

 socjalizację wtórną- która zasadniczo trwa przez całe życie. Wiąże się ściśle ona

z poznawaniem złożoności świata społecznego oraz różnorodnych modeli

i wariantów życia. Jej skuteczność uwarunkowana jest możliwością odwoływania

się do pewnych schematów zinternalizowanych w okresie socjalizacji pierwotnej.

Rodzaj tej socjalizacji jest niezbędny w procesie zmieniania ról społecznych przez

człowieka, które są wyznaczane przez społeczeństwo, czyli role ujmowane tu są

jako, system wymogów (norm, oczekiwań) związanych z określoną pozycją

społeczną.

9

M. Nowak, za: Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, s.13.

10

K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1997

Podstawowe środowiska socjalizacyjne:

11

1. Rodzina:

 stanowi to środowisko społeczne, w którym przebiega początkowa faza

rozwoju osobowości dziecka,

 rodzina wpływa kształtująco na osobowość dzieci poprzez całą organizację

życia wewnątrzrodzinnego, oraz stosunki społeczne, jakie w niej panują,

 życie rodzinne dostarcza dziecku wzorów postępowania,

 w rodzinie kształtują się pierwsze społeczne więzi dziecka z innymi osobami.

2. Grupa rówieśnicza:

 dziecko uczestnicząc w życiu grupy rówieśniczej, uczy się poszanowania reguł

zbiorowego współżycia i działania,

 w grupie rówieśniczej dziecko uczy się szanować i rozumieć interes innych, a

także umieszczać cele własne w ramach celów zbiorowych,

 dziecko otrzymuje pierwszy trening w zakresie pełnienia różnorodnych ról.

3. Szkoła:

 w szkole następuje znaczne rozszerzenie i wzbogacenie społecznych

doświadczeń dziecka,

 szkoła dostarcza dziecku tych doświadczeń, które są niezbędne aby zrozumieć

strukturę oraz organizację życia społecznego, jak również aby w ich obrębie

znaleźć i zrozumieć własne miejsce,

 dziecko w szkole wykonuje różne powierzone mu zadania oraz realizuje rolę

społeczną, jaką jest rola ucznia.

4. Związki dziecięce i młodzieżowe:

 zaspokajają potrzebę zrzeszania się i społecznego działania,

 włączają młodych pokoleń do uczestnictwa w życiu społecznym,

 kształtują osobowość dzieci i młodzieży w sposób zgodny z przyjętym ideałem

wartościowego członka społeczeństwa,

11

H. Muszyński, Zarys teorii wychowania, Warszawa 1976.

5. Zakład pracy:

 Aspekt formalny:

 podział i przydział zadań realizacyjnych,

 stymulowanie pracowników do jak najlepszego wypełniania obowiązków

 Aspekt nieformalny:

 uznawany w danym środowisku system norm i wartości.

6. Instytucje masowego oddziaływania.

Wychowanie i socjalizacja (części wspólne):

 są uczeniem się wartości i norm społecznych,

 przygotowują do podjęcia i wypełniania ról społecznych.

Najbardziej istotne różnice pomiędzy socjalizacją a wychowaniem:

 w wychowaniu zawsze mamy do czynienia z celem wychowawczym, czego brak

jest w socjalizacji,

 w wychowaniu pojawia się myślenie o przyszłości wychowanka, socjalizacji liczy

się tylko teraźniejszość,

 w socjalizacji pojawia się oddziaływanie wielu podmiotów, otoczenia,

społeczeństwa, w wychowaniu wyodrębnione są role wychowawcy i wychowanka,

 socjalizacja jest unifikująca a w wychowaniu pojawia się podejście indywidualne.

Inkulturacja- jest procesem uczenia się kultury (F. W. Kron, 2001) , lub wrastania w nią,

albo też procesem kulturowego przystosowania (A. S. Reber, 2000). Wskazuje na

dostosowanie się ludzi do kultury, czyli całokształtu materialnego i duchowego dorobku

ludzkości, przekazywanego z pokolenia na pokolenie.

„Wprowadzenie w kulturę nie może być pojmowane tylko jako przyjmowanie. Musi

w nim wystąpić również nabywanie zdolności produktywnego, aktywnego tworzenia

kultury”

12

.

Związek wychowania z inkulturacją:

wychowanie powinno być zamierzoną, świadomą i celową pomocą w uczeniu się kultury.

W tym sensie „wychowanie powinno zmierzać do kształtowania świadomości bycia

12

M. Nowak, za: E. Weber.

podmiotem kultury i zdolności twórczego przemieniania struktur do poprawy aktualnego

stanu kultury”

13

Ad. 3. Kategoria związana z oddziaływaniami zabezpieczającymi:

Pojęcia, jakie w literaturze przedmiotu zalicza się do kategorii o charakterze oddziaływań

zabezpieczających i chroniących jednostkę ludzką (opieka, profilaktyka, prewencja), a w

zasadzie ich zakresy zachodzą za siebie, gdyż jak zauważa W. Okoń „w pewnym znaczeniu

każde pożądane oddziaływanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem profilaktycznym,

wytwarzając, bowiem jakieś wartościowe cechy, jednocześnie zapobiega powstawaniu cech

niepożądanych lub ich utrwaleniu”

14

.

Opieka- (ujęcie tradycyjne) wiąże się z organizowaniem, tworzeniem warunków,

zapewnieniem środków i psychicznej pomocy. Opiekę podejmuje się ze względu na potrzeby

życiowe jednostki lub grupy.

Opieka (ujęcie współczesne)- to:

 tworzenie warunków, które mają wspomagać zdrowie i rozwój jednostek ludzkich,

 wspomaganie jednostek wyzwalające ich siły i możliwości,

 pomoc jednostkom w zdobywaniu coraz większej samodzielności w zaspakajaniu

potrzeb oraz kreowaniu własnych dążeń i działań (A. Maciarz).

Związek między wychowaniem i opieką:

„we wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akt wychowawczy”- H. Radlińska

(1961), powyższe stwierdzenie wskazuje jasno na fakt, iż wychowaniu trudno byłoby

funkcjonować bez opieki, która staje się zapewnieniem niezbędnych warunków dla

prawidłowego przebiegu procesu wychowawczego. Z kolei opieka bez wychowania mogłaby

przekształcić się w „dawanie” ponad miarę, a tym, samym sprzyjać postawom biernego

wyczekiwania oraz sankcjonować brak aktywności i samodzielności (M. Łobocki, 2007).

13

D. Jankowski, Aktywność kulturalna- aspekty socjalizacyjne i edukacyjne, w: J. Gajda (red.), Pedagogika

kultury, a edukacja kulturalna. Rozwój historyczny, aktualność, perspektywy, Lublin- Dęblin 1996, s. 138- 151.

14

W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 330.

Wychowanie a rozwój:

„Skuteczne wychowanie jest procesem wspomagania jednostki ludzkiej w jej naturalnym

i spontanicznym rozwoju”- H. Radlińska.

Rozwój- ciąg zmian zachodzących w człowieku, z których każda następna jest postępem

w stosunku do poprzedniej, każda poprzednia jest warunkiem wystąpienia następnej. Polega

na budowaniu coraz wyższych struktur psychicznych, które regulują naszym życiem.

Ponadto rozwój:

 przypada na całe życie człowieka i jest zależny od jego własnej aktywności,

 może się dokonywać w każdej dziedzinie życia jednostki ludzkiej,

 możliwe jest jego zatrzymanie się, a nawet regres,

Motorem rozwoju są zadania rozwojowe. Zadanie rozwojowe, to takie, które pojawia się na

danym etapie życia jednostki, „a jego osiągnięcie daje poczucie sukcesu i zadowolenia, zaś

niespełnienie prowadzi do odczuwania osobistej, indywidualnej przegranej oraz dezaprobaty

ze strony społeczeństwa jak i trudności w realizacji następnych zadań.”

15

Fazy rozwoju w ciągu życia (od- do):

1. Heteronomia- jednostka spotyka się z wymaganiami zewnętrznymi, jest zatem

sterowana przez otoczenie,

2. Socjonomia- w wyniku funkcjonowania w społeczeństwie, jednostka uzyskuje jego

aprobatę,

3. Autonomia- jednostka sama sobie stawia wymagania, związana jest z budowaniem

własnego obrazu Ja.

15

K. Waldowski, Zadania rozwojowe młodzieży wg koncepcji R. J. Havighursta, „Remedium”, 2005, nr 7- 8, s.

20.