Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 6:

„Mały gigant” kapitalizmu handlowego

(Zjednoczone Prowincje Północnych Niderlandów w XVII w.)

I. Powstanie Zjednoczonych Prowincji (chronologia wydarzeń)

A. Sytuacja polityczna w Niderlandach w pierwszej połowie XVI w.

1. W XV w. Niderlandy były częścią państwa burgundzkiego; na skutek polityki dynastycznej Habsburgów

państwo burgundzkie, w tym Niderlandy, na przełomie XV i XVI w. przeszły pod rządy dynastii

habsburskiej.

2. W pierwszej połowie XVI w. podobnie jak państwo burgundzkie pod panowaniem Habsburgów znalazła

się Hiszpania i jej posiadłości, w efekcie państwo Karol V Habsburga cesarza i króla Hiszpanii

obejmowało największe terytorium w historii monarchii – posiadłości Habsburgów w Niemczech,

posiadłości we Włoszech, dawne państwo burgundzkie (w tym Niderlandy) oraz Hiszpania i jej

posiadłości zamorskie

3. W 1556 r. Karol V abdykował dzieląc swoje posiadłości pomiędzy austriacką i hiszpańską linię

dynastyczną; w ramach tego podziału Niderlandy znalazły się pod panowaniem króla Hiszpanii, syna

Karola V – Filipa II Habsburga

4. Traktowanie Niderlandów jako osobnego kraju było w znacznej mierze zasługą Karola V (urodzonego w

Gandawie, silnie związanego z miejscową tradycją):

a. prowincjami niderlandzkimi zarządzał oddzielny gubernator;

b. w 1531 r. przeprowadzono reformy ustanawiając miejscowe władze centralne w postaci trzech

rad: Prywatnej (wymiar sprawiedliwości), Finansów (sprawy skarbowe) i Stanu (sprawy

polityczne);

c. instytucją integrującą prowincje były również istniejące od 1463 r. Stany Generalne, które za

panowania Karola przekształciły się w instytucję centralną

d. poszczególne prowincje cieszyły się spora autonomią – każda z nich miała swe odrębne stany

prowincjonalne, swoją radę i swego namiestnika (stathouder)

e. charakterystyczna dla prowincji niderlandzkich była płynna granica między stanami – szlachtą,

mieszczaństwem, a nawet chłopstwem (w tym ostatnim przypadku ze względu na niemal

całkowity zanik poddaństwa)

B. Wojna w Niderlandach i powstanie Zjednoczonych Prowincji

1. Filip II w przeciwieństwie do swego ojca nie czuł się związany z Niderlandami, a zarazem uznawał za

jeden ze swoich podstawowych obowiązków zwalczanie herezji, nakazując m.in. konsekwentne

stosowanie anty-heretyckich zarządzeń ojca, których Karol nigdy w praktyce nie wymagał

pozostawiając ich realizację tolerancyjnym z zasady władzom lokalnym

2. Sytuację komplikowało szerzenie się w kraju kalwinizmu, a szczególnie jego radykalnej odmiany, której

wyznawcy dokonali w 1566 r. zniszczenia ok. 400 kościołów w ramach walki z obrazami (ikonoklazmu)

3. W latach 1567-1573 Niderlandami z ramienia Filipa zarządzał książę Alba wprowadzając do kraju rządy

terroru i w efekcie wywołując powstanie w północnych kalwińskich prowincjach – Holandii i Zelandii,

które w 1576 r. zawarły federację w Delft pod wodzą Wilhelma Orańskiego (od 1572 r. stathouder

Holandii po przejściu na kalwinizm)

4. Złupienie i rzeź w Antwerpii dokonana przez wojska hiszpańskie 4 XI 1576 r. (7 tys. ofiar) skłoniły

prowincje południowe – Brabantu, Hainaut, Flandrii – do szukania porozumienia z prowincjami

północnymi – Holandią i Zelandią

5. 8 XI 1576 r. w Gandawie podpisano tzw. pacyfikację gandawską pomiędzy kalwińskimi prowincjami

północnymi i katolickimi prowincjami południowymi – ustalono w niej sprawy polityczne, odkładając

kwestie religijne do czasu zwołania Stanów Generalnych

6. Rozszerzająca się w prowincjach południowych popularność kalwinizmu łącząca się z wystąpieniami

społecznymi skłoniły miejscową katolicką szlachtę i mieszczaństwo do ugody z Hiszpanami; w 1579 r.

prowincje południowe podpisały tzw. unię w Arras – stany tych prowincji opowiedziały się za

zachowaniem katolicyzmu i ugoda z Filipem, zgodnie z którą w zamian za amnestię zachowane zostały

przywileje oraz przyznano prowincjom autonomię.

7. Na unię w Arras prowincje północne – Holandia, Zelandia, Utrecht, Geldria, Overijsel, Fryzja i

Groningen – odpowiedziały unią w Utrechcie (1579), która stała się początkiem państwa północno-

niderlandzkiego Zjednoczonych Prowincji (zwanej od największej i najbogatszej prowincji Holandią)

8. Ostatecznie bezpieczeństwo nowemu państwu zapewniła klęska wyprawy hiszpańskiej na Anglię – tzw.

Niezwyciężonej Armady (1588); formalnie Hiszpania uznała nowe państwo dopiero w 1648 r.

II. System polityczny Zjednoczonych Prowincji

1. Zjednoczone Prowincje składały się z Holandii, Zelandii, Groningen, Fryzji, Utrechtu, Geldrii i Overeijsel,

zajmowały 25 tys. km², które zamieszkiwało ok. 2 mln. Ludzi.

2. W zależności od prowincji różne grupy społeczne miały największe wpływy polityczne; w najbogatszych

prowincjach – Holandii i Zelandii przeważały wpływy bogatego mieszczaństwa (tzw. regentów), podczas

gdy w prowincjach kontynentalnych – Geldrii i Overeijsel dominowała szlachta.

1

3. System polityczny państwa był wypadkową wcześniejszej tradycji i nowszych rozwiązań powstałych

podczas wojny z Hiszpanią.

4. Każda prowincja miała własne stany prowincjonalne i własnego stathoudera, przy czym jedna osoba

mogła pełnić tę funkcję w kilku prowincjach.

5. Stany Generalne składały się z reprezentantów poszczególnych prowincji, z których każda dysponowała

jednym głosem; Stany Generalne nie stanowiły praw, lecz zajmowały się decyzjami w sprawie polityki

zagranicznej, armii, floty, finansów republikańskich oraz mianowały najważniejszych urzędników.

6. Uchwalaniem nowych praw zajmowały się stany prowincjonalne.

7. Dwunastoosobowa Rada Stanu zajmowała się nadzorowaniem spraw wojskowych i podatków.

8. Największe wpływy w Stanach Generalnych miała Holandia reprezentowana tam przez „Wielkiego

Pensjonariusza”, który dominował w Stanach Generalnych.

9. Przeciwwagą dla polityki prowadzonej przez wielkie mieszczaństwo prowincji holenderskiej byli

stathouderzy, które to stanowisko w wielu prowincjach znajdowało się w rękach członków domu

Orańskiego: Maurycy von Nassau, Fryderyk Henryk oraz Wilhelm II; stathouderzy, kontrolując w

poszczególnych prowincjach władzę wojskową i część władzy cywilnej, często sprawowali urząd

naczelnego dowódcy wojsk republiki

10. Wokół urzędu „Wielkiego Pensjonariusza” utworzyła się partia republikańska, gdy książęta orańscy

zgromadzili wokół siebie stronnictwo szlacheckie oranżystów

11. Obie grupy polityczne znalazły sobie swoje odpowiedniki wyznaniowe – republikanie popierali

umiarkowanych wyznawców kalwinizmu tzw. odłam arminiacki, oranżyści oparli się na ortodoksyjnych

kalwinistach tzw. gomarystach

12. W 1621 r. oranżystom udało się podporządkować „Wielkiego Pensjonariusza” stathouderom Holandii, a

tym samym zapewnić dominację książąt orańskich na następne trzydzieści lat do 1650 r.

III. Gospodarka Holandii w XVII w.

A. Rolnictwo

1. Rolnictwo Niderlandów w porównaniu z innymi krajami Europy Zachodniej stało na wyższym poziomie

już od czasów średniowiecznych; kraj był jednym z pierwszych, w którym zniesiono poddaństwo oraz

wprowadzono oczynszowanie

2. Niderlandy ze względu na swoje położenie nie są bogate w gleby uprawne, co przy wysokiej stopie

zaludnienia powodowało konieczność uzupełniającego importu żywności, a zarazem działania mające na

celu powiększenie obszarów rolnych (poldery) i zwiększenie ich wydajności

3. Konieczność „wyrywania” ziemi morzu wymagała wprowadzenia wysokich technik przy osuszaniu oraz

zachęt ze strony państwa:

a. Przy osuszaniu gruntów zastosowano wiatraki (często całe „łańcuchy” wiatraków), które miały

możliwość zmiany poziomu wody o ok. 1 metr.

b. Holendrzy wynaleźli ruchomy dach wiatraków, co uniezależniało je od kierunku wiatru i

przyspieszyło polderyzację.

c. Państwo wspierało budowę systemu kanałów odwadniających dając 30 letnie zwolnienie

podatkowe, jednocześnie inwestor otrzymywał na własność osuszoną ziemię.

d. Prowadzenie inwestycji przy osuszaniu gruntów było możliwe dzięki wysokim nadwyżkom

kapitału w Zjednoczonych Prowincjach i wysokiej stopie zwrotu z inwestycji w poldery (pomoc

państwa, bardzo żyzne gleby na osuszonych gruntach).

4. Ze względu na niewielką powierzchnię uprawną a zarazem duże zasoby kapitałowe w Zjednoczonych

Prowincjach rozwinęły się intensywne formy rolnictwa, przede wszystkim sadownictwo i ogrodnictwo –

w XVII w., szczególnie w pierwszej połowie stulecia Zjednoczone Prowincje opanowuje „tulipanomania”,

ceny cebulek najrzadszych odmian osiągają wartość posiadłości ziemskich (13 tys. guldenów, dla

porównania dniówka robotnika budowlanego wynosiła ok. 1/20 guldena)

5. Obok sadownictwa i ogrodnictwa rozwija się hodowla bydła i koni oraz przetwórstwo mleka – produkcja

serów z Goudy oraz masła z Lejdy (ludność Zjednoczonych Prowincji spożywała jedynie 2%

produkowanego sera, reszta była wysyłana na eksport)

6. Uprawa zbóż nie odgrywała większej roli; dla wyżywienia ludności konieczny był import zboża (przede

wszystkim sprowadzano polskie zboże przez Gdańsk)

7. Szczególne miejsce w gospodarce holenderskiej zajmowało rybołówstwo – dzięki wprowadzeniu

nowoczesnych metod konserwowania ryb na morzu (jeszcze w XV w.) Holendrzy doprowadzili do

upadku rybołówstwo hanzeatyckie i skandynawskie przejmując większość rynków europejskich.

B. Przemysł

1. Przemysł niderlandzki, podobnie jak rolnictwo, był jednym z najlepiej rozwiniętych w Europie; warto tu

przypomnieć, że największe średniowieczne ośrodki włókiennictwa znajdowały się na terenie

Niderlandów: Flandria (część Niderlandów Południowych pod władzą hiszpańską) oraz Fryzja; w ciągu

XV i XVI w. rzemiosło niderlandzkie umocniło jeszcze swoją pozycję wchodząc szerzej na nowe rynki

(m.in. strefa bałtycka) oraz dopasowując swoje produkty do potrzeb bardziej masowego odbiorcy

(bardziej poślednie gatunki sukna)

2. W XVII w. przemysł Zjednoczonych Prowincji przeżywa swój największy rozwój, obok włókiennictwa

rozwijają się inne branże – przede wszystkim przemysł stoczniowy (którego początki sięgają jeszcze XV

w.), spożywczy (m.in. rafinerie cukru), papiernie, obróbka kamieni szlachetnych (z centrum w

Amsterdamie)

2

3. Bardzo poważną rolę w rozbudowie przemysłu Niderlandów Północnych odegrali imigranci polityczni i

religijni – uchodźcy z Niderlandów Południowych (bankowość – imigranci z tracącej znaczenie po

zablokowaniu przez Holendrów ujścia Skaldy Antwerpii, sukiennicy z Flandrii), francuscy Hugenoci

(przemysł jedwabniczy), Żydzi wygnani z Hiszpanii (szlifowanie diamentów, przemysł cukrowniczy)

4. Wytwórczość holenderska opierała się w znacznej mierze na imporcie surowców oraz półproduktów i ich

przetwarzaniu lub uszlachetnianiu przede wszystkim z przeznaczeniem na eksport; w ten sposób działał

przemysł włókienniczy sprowadzający wełnę z Anglii lub Hiszpanii, którą na miejscu przerabiano na

sukno; przemysł uszlachetniający opierał się na imporcie sukna angielskie, które było „uszlachetniane”

w holenderskich manufakturach tzw. trafieken

5. Organizacja przemysłu – szczególnie sukiennictwa – miała już wtedy dość rozwinięty charakter i była

konsekwencją wcześnie rozwijającego się na tym terenie nakładu (Niderlandy były pierwszym regionem

średniowiecznej Europy, gdzie zastosowano w produkcji nakład, zob. wcześniejsze wykłady): bogaci

przedsiębiorcy dostarczali wiejskim chałupnikom surowiec (wełnę), z której ci wyrabiali sukno dla

nakładcy, ostateczną obróbkę tego sukna traktowanego jako półprodukt wykonywano w wielkich

zakładach manufakturowych.

6. W XVII w. większość dużych przedsiębiorstw była zorganizowana w manufaktury, jednak mniejsze

zakłady, które wciąż jeszcze przeważały, były cały czas poddane ograniczeniom cechowym (oprócz

włókiennictwa spod ograniczeń cechowych wyzwalały się przemysły stoczniowy i spożywczy).

7. W przeciwieństwie do Francji z tego okresu manufaktury działające w Zjednoczonych Prowincjach były

zakładane, finansowane i prowadzone przez prywatnych przedsiębiorców, z reguły przedstawicieli

bogatego mieszczaństwa.

C. Dominacja w handlu europejskim

1. Handel stanowił podstawę potęgi holenderskiej w XVII w.; odmienność polityki Zjednoczonych Prowincji

w dziedzinie handlu polegała na wyznawaniu zasad wolnego handlu (w Europie), co było między innymi

spowodowane brakiem własnych surowców i podstawowym znaczeniem wymiany międzynarodowej dla

rozwoju gospodarczego kraju; inaczej traktowano wymianę z koloniami, gdzie monopol uzyskała

Kompania Wschodnioindyjska (zob. niżej)

2. Holendrzy zdobyli zdecydowaną przewagę w handlu europejskim na początku XVII w. (choć miała ona

swoje podstawy we wcześniejszym rozwoju handlu północnych prowincji, przynajmniej od końca XV

w.); sukces Zjednoczonych Prowincji, a przede wszystkim Amsterdamu, opierał się na tzw. rodzimej

wymianie handlowej

3. Rodzima wymiana handlowa polegała na powiązaniach portów holenderskich z innymi portami Morza

Północnego, Bałtyku, Zatoki Biskajskiej i Morza Śródziemnego (statki holenderskie stanowiły na tym

obszarze blisko ¾ ogółu)

4. Holendrzy odgrywali tu rolę pośredników a Amsterdam centrum wymiany towarowej dla większości

dostępnych produktów; w XVII w. kupcy holenderscy opanowali w znacznym stopniu handel

zagraniczny wielu krajów europejskich, m.in. Francji i Polski

5. Poszczególne regiony miały swoje specjalizacje – znad Bałtyku wywożono zboże i drewno, które

Holendrzy rozprowadzali w Europie Zachodniej i Południowej (wysyłając tam również produkty

własnego przemysłu i rolnictwa), z Zachodu i Południa wywozili wino i sól, które wraz z towarami

kolonialnymi, rybami (głównie śledzie) i wyrobami własnych manufaktur (głównie suknem) wysyłano do

Wschodniej i Północnej Europy

6. Załamanie handlu holenderskiego na przełomie XVII i XVIII w. spowodowane rosnąca konkurencją

angielską (w tym uderzającymi głównie w kupców niderlandzkich Aktami Nawigacyjnymi – zob. wykład

o gospodarce angielskiej) i licznymi wojnami prowadzonymi przez republikę pod koniec wieku było

podstawową przyczyną upadku potęgi gospodarczej Zjednoczonych Prowincji w XVIII w.

7. Obok przyczyn zewnętrznych innym powodem załamania handlu holenderskiego było przechodzenie

bogatego kupiectwa niderlandzkiego (tzw. regentów) od bezpośredniego uczestniczenia w handlu do

operacji finansowych i inwestycji w nieruchomości (w ten sposób olbrzymie zasoby kapitałowe

holenderskich regentów finansowały w znacznym stopniu rozwój gospodarczy w Anglii, szczególnie po

przejęciu tronu angielskiego przez Wilhelma III Orańskiego)

D. Bank Amsterdamski

1. Na początku XVII w. sytuacja monetarna w Zjednoczonych Prowincjach wymagała gruntownej reformy

– istniało 8 prowincjonalnych mennic, ponadto 6 miast miało prawo bicia monet, dodatkowo do

Zjednoczonych Prowincji napływały monety z innych państw.

2. Chaos monetarny miała zlikwidować reforma monopolizująca i centralizująca wymianę pieniędzy i

cennych kruszców w jednej instytucji.

3. W 1609 r. powołano do życia Bank Amsterdamski mający przede wszystkim za zadanie uporządkowanie

sytuacji monetarnej w Republice jako instytucja zajmująca się wymianą pieniędzy.

4. Bank Amsterdamski odgrywał również funkcje banku depozytowego – kupcom wpłacającym monety

złote i srebrne otwierano rachunki bieżące.

5. Bank nie zajmował się działalnością kredytową (ta była domeną banków pożyczkowych – lombardów);

w późniejszym okresie uczyniono wyjątek od tej reguły kredytując działalność Kompanii

Wschodnioindyjskiej (co zresztą doprowadziło do bankructwa B.A. w 1798 r.).

E. Giełda w Amsterdamie

1. Giełda Amsterdamska powstała w 1611 r. i miała ona podstawowe znaczenia dla ustalania cen towarów

w całym ówczesnym świecie.

2. W pierwszej połowie XVII w. giełda raz w tygodniu ogłaszała wykaz cen, w drugiej połowie czyniła to

już trzy razy.

3

3. W przeciągu XVII i XVIII w. rosła ilość towarów notowanych na giełdzie od 359 w 1634 r., przez 550 w

1686 r., do 590 w 1734 r.

4. W XVII w. w zasadzie handlowano towarami znajdującymi się w mieście, jednak zaczął się już pojawiać

tzw. „handel powietrzem”, polegający na handlu towarami nie istniejącymi w momencie zawarcia

umowy, a które miały być dostarczone w określonym terminie (kontrakty terminowe).

5. W Zjednoczonych Prowincjach tego okresu rozwinął się również rynek papierów wartościowych, m.in.

obligacji, które stały się popularnym sposobem inwestycji kapitału wśród regentów.

IV. Kolonie

A. Organizacja kolonii holenderskich odbiegała od rozwiązań zastosowanych przez inne kraje; w

przeciwieństwie do Hiszpanii czy Portugalii, gdzie posiadłości zamorskie znajdowały się pod kontrolą korony,

Zjednoczone Prowincje scedowały wszystkie swoje uprawnienia do kolonii na rzecz firm prywatnych –

Kompanii Wschodnioindyjskiej, a później również Kompanii Zachodnioindyjskiej; rozwój potęgi tych firm,

przede wszystkim Kompani Wschodnioindyjskiej spowodował, że w praktyce osiągnęły one pozycję

niezależną od władz Republiki – można powiedzieć, że Kompania Wschodnioindyjska ze względu na swoją

potęgę była państwem w państwie

B. Kompania Wschodnioindyjska (Verenigde Oost-Indische Compagnie – VOC)

1. VOC powstała w 1602 r. ze zjednoczenia istniejących już spółek handlujących z krajami azjatyckimi

2. W 1602 r. Stany Generalne nadały kompanii szereg praw ustanawiając jej statut:

a. kompania otrzymała monopol handlu na obszarze na wschód od Przylądka Dobrej Nadziei i na

zachód od Cieśniny Magellana

b. statut VOC nadawał jej przywilej wykonywania praw suwerennych w imieniu Republiki na

terytoriach, które może zdobyć, prawo posiadania armii i floty, wypowiadania wojny i

zawierania pokoju

c. VOC została zobowiązana do prowadzenia w miarę możliwości wojny z Hiszpanią i Portugalią,

jednak regenci (będący w większości udziałowcami VOC) zastrzegli, że wojnie nie należy dawać

prawa pierwszeństwa przed handlem

d. teoretycznie Stany Generalne sprawowały kontrolę nad działalnością VOG, jednak w praktyce

władze Kompanii postępowały według własnego uznania

3. Struktura VOC

a. VOC była zorganizowana w formie spółki akcyjnej

b. kapitał zakładowy VOC wynosił 6,5 mln guldenów, przy czym subskrypcja akcji miała charakter

publiczny

c. struktura VOC była dość złożona, była to federacja spółek – sześć terenowych izb w

Amsterdamie, Middelburgu, Delft, Rotterdamie, Hoorn i Enkhuizen, odpowiadało pionierskim

spółkom, które dokonały fuzji

d. izby posiadały kontrolę nad statkami VOC i nad towarami, każda z nich otrzymała z góry

określony procent w handlu, przy czym prawie połowa przypadła amsterdamskiej

e. dyrektorów izb mianowały spośród akcjonariuszy rady miejskie siedzib izb

f.

na czele Kompanii stanęła rada 17 dyrektorów – „Herren XVII” (XVII Panów), będących

delegatami izb prowincjonalnych, przy czym ośmiu pochodziło z Amsterdamu; dyrektorów

wybierano spośród „głównych akcjonariuszy”, mających akcje za 6 lub 3 tys. guldenów (w

zależności od izby)

g. funkcjonariusze VOC składali przysięgę lojalności wobec Stanów Generalnych i Kompanii

4. VOC podzieliła tereny swojego zainteresowania na trzy kategorie (na podstawie instrukcji rady 17

dyrektorów z 1650 r.)

a. Terytoria, które w wyniku cesji lub podboju weszły w posiadanie VOC, i Kompania posiada w

nich pełnię władzy terytorialnej

b. Rejony, w których VOC uzyskała wyłączne prawa handlowe w wyniku monopolistycznych umów

z miejscowymi władcami

c. Obszary, w których handel może być uprawiany na podstawie swobodnie zawieranych

kontraktów i gdzie należy uwzględnić konkurencję kupców innej narodowości

5. Podbój Indii Wschodnich i organizacja kolonii

a. W pierwszej połowie XVII w. siły VOC przejęły pod swój zarząd większość kolonii portugalskich

na terenie Azji Wschodniej, w tym przede wszystkim wyspy archipelagu Malajskiego; w 1658 r.

VOC zajęła również portugalski Cejlon

b. Działaniami VOG w Azji kierowali generalni gubernatorzy, w praktyce ze względu na odległości

niezależni od rady 17 dyrektorów, stawiający władze w metropolii wobec faktów dokonanych;

faktyczną stolicą kolonii holenderskich była Batawia założona na Jawie

c. Na terenach pozostających pod bezpośrednią władzą VOC towary potrzebne do handlu z Europą

uzyskiwano z reguły na drodze niehandlowej (kontyngenty z narzuconą ceną); w przypadku

niewywiązywania się mieszkańców z nałożonych ciężarów Kompania wysyłała ekspedycję

zbrojną; tereny pozostające pod władzą VOC stały się zarazem miejscem, w którym

wprowadzono gospodarkę plantacyjną (Jawa), w której zatrudniano sprowadzanych z zewnątrz

niewolników; jednocześnie ekspedycje organizowane przez VOC niszczyły „nieautoryzowane”

plantacje w koloniach

4

d. Na terenach nie objętych bezpośrednim panowaniem VOC starała się podpisać dwustronne

umowy gwarantujące jej monopol w handlu w zamian za „ochronę” w razie napaści (takie

umowy podpisano z władcami Sumatry i Borneo)

e. Z pozostałymi terenami starano się prowadzić wymianę na zasadach wolnego handlu, nie

zaniedbując starań o utrwalenie swojej pozycji na danym rynku (Chiny, Japonia)

6. Wymiana z Europą i handel wewnątrzazjatycki

a. Handel przyprawami miał podstawowe znaczenie dla Holendrów, podobnie jak wcześniej dla

Portugalczyków – Holendrzy jeszcze do połowy XVII w. niemal całkowicie zdominowali handel

goździkami i gałką muszkatułową

b. Obok przypraw do Europy sprowadzano szereg innych towarów, jak tekstylia, kawę, herbatę,

cukier itd.; w zamian wywożono do Azji wyroby metalowe lub płacono bezpośrednio kruszcami

c. Poważne rozmiary handlu z Europą, przy tendencji do ciągłego wzrostu popytu na towary

azjatyckie, spowodowały wzrost deficytu płatniczego

d. W celu zapobieżenia narastaniu deficytu VOC zmienił strategię handlową na terenie azjatyckim

– obok dotychczasowego handlu z Europą Kompania weszła na wewnętrzny rynek azjatycki

pośrednicząc pomiędzy różnymi krajami regionu – zastosowane posunięcie okazało się trafne i

pozwoliło zasadniczo ograniczyć deficyt w kontaktach z Azjatami, a w XVIII w. stało się źródłem

najwyższych dochodów Kompanii.

7. W ciągu dwóch wieków istnienia kompanii VOC wypłaciła dywidendy w wysokości 3600%, co oznacza,

że kapitał zwrócił się inwestorom i ich prawnym następcom w stosunku 36-krotnym

8. Oficjalne bankructwo VOC ogłoszono w 1798 r.; Kompania pociągnęła za sobą inną wielką instytucję

Holandii Bank Amsterdamski

C. Kompania Zachodnioindyjska (West-Indische Compagnie – WIC)

1. Kompania Zachodnioindyjska powstała w 1621 r. i była wzorowana na VOC:

-

kompanii przyznano monopol handlu i żeglugi z Ameryką i Afryką Zachodnią, upoważnienie do
wypowiadania wojny i zawierania pokoju

-

WIC składała się z pięciu izb regionalnych: Amsterdam, Middelburg, Moza (Rotterdam, Delft i
Dordrecht), tzw. okręg północny (sześć miast Zacodniej Fryzji), Groningen

-

na czele WIC stało „XIX Herren” (XIX Panów), wśród nich ośmiu z Amsterdamu

-

kapitał zakładowy wyniósł 6 459 800 guldenów, z czego 4/9 pochodziło z Amsterdamu

2. Podstawowym zadaniem WIC miało być niepokojenie hiszpańskich posiadłości i utrudnianie żeglugi

hiszpańskiej; WIC miała zatem bardziej agresywny, militarny charakter niż handlowa VOC; zakładanie

nowych kolonii i handel były celami stającymi na dalszym planie

3. Stosunkowo najlepiej radziła sobie Kompania z walką z żeglugą hiszpańską (np. w latach 1623 – 1626

zdobyła 550 nieprzyjacielskich statków wysyłając na morze 806 okrętów z 67 tys. ludzi załogi); flota

WIC stała się podstawą dla tworzonej później floty wojennej Zjednoczonych Prowincji, a jej działania

walnie przyczyniły się do korzystnego dla Holendrów pokoju westfalskiego.

4. Jedynym względnie udaną ekspedycją terytorialną WIC było zajęcie części Brazylii (1630) i próba

ustanowienia tam kolonii holenderskiej (Nowej Holandii); kolonia holenderska przetrwała do połowy lat

pięćdziesiątych, gdy portugalscy powstańcy zdobyli ostatni port pozostający w rękach wojsk WIC –

Recife (1654)

5. W Ameryce Północnej WIC próbowała utworzyć kolonię „Nowe Niderlandy” wykupując w tym celu m.in.

wyspę Manhattan i zakładając tam miasto Nowy Amsterdam; jednak w 1664 r. terytoria holenderskie

zostały zdobyte przez Anglików, a Nowy Amsterdam przemianowano na Nowy Jork

6. Trwalszymi zdobyczami WIC na kontynencie amerykańskim było zdobycie kilku wysp antylskich z

Curacao (gdzie zorganizowano bazę morską dla handlu niewolnikami i piractwa) oraz Gujany

holenderskiej (Surinam), w której rozwinęła się gospodarka plantacyjna oparta na pracy niewolników

przywożonych z Afryki

V. Struktura społeczna Zjednoczonych Prowincji w XVII w.

A. Regenci (patrycjat)

1. Regenci, czyli bogate mieszczaństwo, stanowili w Zjednoczonych Prowincjach najwyższą grupę

społeczną

2. Większość przedstawicieli tej grupy wywodziła się z bogatego kupiectwa, jednak w drugiej połowie XVII

w. regenci nie zajmowali się już z reguły kupiectwem inwestując swoje kapitały w papiery wartościowe

(szczególnie w dochodowe pożyczki państwowe) oraz nieruchomości

3. Dochody uzupełniały pensje ze sprawowanych urzędów państwowych, które w wielu przypadkach stały

się dziedziczne

4. W rękach regentów znajdowała się władza w Zjednoczonych Prowincjach jak również w obu

Kompaniach; w praktyce, szczególnie w drugiej połowie XVII w., dostęp do najważniejszych stanowisk

był zarezerwowany dla przedstawicieli tej grupy – w tym sensie można mówić o oligarchizacji systemu

politycznego Republiki

B. „Mali ludzie” (kleine man, pospólstwo)

1. Pod nazwą „małych ludzi” kryli się wszyscy posiadający stałą pracę, a nie należący do patrycjatu:

samodzielni rzemieślnicy, mniejsi kupcy, niżsi urzędnicy, wykwalifikowani robotnicy, duchowni

protestanccy

2. Do tej grupy zaliczano również chłopów gospodarujących na własnym lub wydzierżawionym gruncie

5

3. Wśród „małych ludzi” znaleźli się również bogaci kupcy i wyżsi urzędnicy, którym nie udało się wejść do

warstwy regentów – obowiązywała tu zasada wyznawana przez regentów, a blokująca awans „małych

ludzi”: „Mały człowiek musi pozostać mały”

C. „Hołota” (grauw, plebs)

1. Najniżej na drabinie społecznej Zjednoczonych Prowincji znajdowała się tzw. hołota lub motłoch

2. Do tej grupy zaliczali się niewykwalifikowani robotnicy, wyrobnicy, bezrobotni, nędzarze itp.

3. Grupa ta wspólnie z „małymi ludźmi” w kryzysowych sytuacjach stawała się zapleczem politycznym

książąt orańskich, dając im na krótszy lub dłuższy czas przewagę w rządach Republiki (takim długim

okresem gdy dynastia orańska miała przewagę w Republice były lata 1620 – 1650)

D. Szlachta

1. Szlachta „występowała” przede wszystkim we wschodnich prowincjach Republiki, była to niezbyt liczna

arystokracja ziemska

2. W przeciwieństwie do innych państw europejskich szlachta nie odgrywała istotnej roli politycznej

ustępując zdecydowanie pola regentom

E. Charakterystyczne dla struktury społecznej Holandii w omawianym okresie jest stopniowe „zamykanie się”

grupy nowej arystokracji – regentów, rządzącej Republiką; w XVI w. przejście do wyższych warstw

społecznych było stosunkowo proste (w każdym razie w porównaniu do innych krajów europejskich), a

granice między grupami społecznymi były nieostre, pod koniec XVII w. rządząca nowa arystokracja regentów

jest już „zamknięta”, broniąc swoich pozycji przed najbardziej dynamicznymi przedstawicielami „małych

ludzi”.

VI. Upadek znaczenia ekonomicznego i politycznego Holandii na początku XVIII w.

1. Na przełomie XVII i XVIII w. następuje powolny schyłek potęgi gospodarczej i politycznej

Zjednoczonych Prowincji

2. Wśród wewnętrznych przyczyn osłabienia Holandii można wymienić odejście bogatego mieszczaństwa

od działalności handlowej i przemysłowej na rzecz inwestycji w papiery wartościowe i nieruchomości; w

drugiej połowie XVII w. regenci przekształcają się z wielkich kupców w rentierów, a poważna część ich

kapitałów pozostaje „zamrożona” poza działalnością gospodarczą

3. Na zastój ma również wpływ oligarchizacja państwa, zamknięcie się grupy rządzącej i związany z tym

szybki rozwój korupcji (np. sprzedaż urzędów); jednocześnie polityka prowadzona na przełomie XVII i

XVIII w. przez regentów doprowadziła do znacznego osłabienia armii i floty Republiki, co uwidoczniło

się podczas wojny o sukcesję hiszpańską

4. Potęga gospodarcza i zamożność państwa w XVII w. przyciągały licznych imigrantów przez całe

stulecie, co powodowało wzrost liczby ludności, jednocześnie wycofywanie kapitałów z działalności

gospodarczej bądź lokowanie ich w koloniach spowodowało kurczenie się rynku pracy w samych

Niderlandach i powiększanie się liczby ludzi w najniższych grupach społecznych

5. Ze względu na wymienione wyżej czynniki nastąpiło głębokie rozwarstwienie społeczne – obok wąskiej

grupy regentów posiadających zdecydowaną większość kapitałów rosła liczebnie warstwa ludzi ubogich,

zasilana przez imigrantów i biedniejszych przedstawicieli „małych ludzi”

6. Duże znaczenie miało również pojawienie się konkurencji handlu angielskiego, który przez XVII w.

jeszcze nie dorównywał niderlandzkiemu, jednak pod koniec stulecia – również dzięki Aktom

Nawigacyjnym – stał się poważną konkurencją dla kupców holenderskich ograniczając już w drugiej

połowie XVII w. rozmiary handlu Republiki

7. W drugiej połowie XVII w. następuje powolne usamodzielnienie handlu zagranicznego części państw

europejskich, przede wszystkim Francji (w efekcie polityki merkantylistycznej), od pośrednictwa

kupców holenderskich

8. Wolność przepływu kapitału spowodowała odpływ funduszy do inwestycji poza terenem Niderlandów,

m.in. kapitały holenderskie będą w znacznym stopniu finansowały „rewolucję przemysłową” w Anglii,

szczególnie wobec unii personalnej pomiędzy krajami po wstąpieniu na tron angielski Wilhelma III

Orańskiego

9. Na osłabienie pozycji Republiki miały również wpływ liczne wojny prowadzone w drugiej połowie XVII i

na początku XVIII w.; upadek Republiki i przejęcie przodownictwa przez Anglię uwidoczniła wojna o

sukcesję hiszpańską na początku XVIII w.

VII. Kapitalizm handlowy Zjednoczonych Prowincji

1. Zjednoczone Prowincje Północnych Niderlandów w XVII w. są chyba najlepszym (i pierwszym na taką

skalę) przykładem rozwoju gospodarki rynkowej w jej stadium zwanym kapitalizmem handlowym

(rozwój gospodarczy oparty na gromadzeniu kapitału poprzez transakcje handlowe)

2. Szybki rozwój Niderlandów (najpierw Południowych, a następnie Północnych) jako centrum handlu

rozpoczyna się jeszcze w późnym średniowieczu, by swój szczyt osiągnąć w XVI-XVII w.

3. Charakterystyczną cechą gospodarki niderlandzkiej była wolność w wymianie handlowej, na której

opierał się tzw. handel rodzimy – pozwalający opanować wymianę na kontynencie europejskim i

stanowiący podstawę potęgi gospodarczej kraju (odstępstwem od tej zasady był sposób organizacji

handlu z koloniami)

4. Za sprawą handlu niderlandzkiego w XVI, a szczególnie w XVII w. powstaje ogólnoeuropejski rynek

wymiany towarowej, którego symbolem będzie giełda w Amsterdamie

6

5. Konsekwencją opanowania wymiany handlowej w Europie było centralne miejsce Holandii jako ośrodka

finansowego dla całego kontynentu (upraszczając można powiedzieć, że Amsterdam odgrywał podobną

rolę w gospodarce ówczesnej Europy jak Nowy Jork w gospodarce światowej dzisiaj)

6. Innym skutkiem pierwszoplanowej roli Republiki w wymianie europejskiej jest rozwój rolnictwa (uprawy

intensywne) oraz przemysłu manufakturowego (przede wszystkim we włókiennictwie)

7. Holandia nie przechodzi jednak do kolejnej fazy rozwoju gospodarczego – gospodarki przemysłowej –

„rewolucja przemysłowa” będzie miała miejsce w Holandii dopiero w drugiej połowie XIX w., Północne

Niderlandy ekonomicznie „zasypiają” na 150 lat

8. Dlaczego Niderlandy?:

a. Charakterystyczną cechą Niderlandów (przede wszystkim w początkowej fazie) jest stosunkowo

egalitarne i „ruchliwe” społeczeństwo, w którym granice pomiędzy warstwami społecznymi były

płynne

b. Słaba władza polityczna (od początku średniowiecza) dzięki czemu wyodrębniło się silne

mieszczaństwo posiadające zdecydowanie większe wpływy polityczne niż w innych częściach

Europy (może z wyjątkiem Północnych Włoch); dużo większymi swobodami cieszyli się również

chłopi, którzy wcześniej niż w innych regionach uzyskali wolność osobistą i przeszli ze

świadczeń rzeczowych na pieniężne

c. Ważną rolę odgrywała protestancka (kalwińska) mentalność – praca była obowiązkiem

cenionym, a jej pomyślne wyniki, bogactwo, darem bożym, z którego można korzystać, ale nie

można go nadużywać; Kalwin uznawał m.in. za godziwe pobieranie procentów i dokonywanie

operacji giełdowych

d. Wysoka urbanizacja kraju, niespotykana w tym okresie w innych regionach Europy (znowu z

wyjątkiem Północnych Włoch)

e. Brak własnych surowców i wcześnie pojawiający się deficyt żywności zmuszający do

poszukiwania źródeł tych towarów poza granicami kraju

f.

Dogodne położenie geograficzne na przecięciu szlaków handlowych

7