Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 4:

Odkrycia geograficzne i pierwsze kolonie

(Portugalia i Hiszpania w XV i XVI w.)

I. Geneza i uwarunkowania odkryć geograficznych

1. Upadek Konstantynopola i handel lewantyński pod koniec XV w.

a. W 1454 r. Turcy Osmańscy zdobyli Konstantynopol likwidując tym samym Cesarstwo

Wschodniorzymskie; od tej chwili miasto przemianowane na Stambuł stało się stolicą Imperium

Osmańskiego

b. W przeciągu XV i na początku XVI w. Turcy opanowali większość terytoriów na Bliskim

Wschodzie: całą Anatolię, Syrię, górne dorzecze Eufratu i Tygrysu, Egipt i posiadłości egipskie

na wschodnim wybrzeżu Morza Czerwonego; Imperium Osmańskie usadowiło się również w

Europie zajmując większość terytoriów bałkańskich

c. Zdobycze tureckie przecięły szlaki handlu lewantyńskiego; handel wprawdzie nie upadł, ale

wypadki wojenne, wysokie cła i czynione przez tureckich bejów utrudnienia hamowały jego

normalny rozwój, a przede wszystkim podnosiły ceny towarów wschodnich – sytuacja ta

odegrała istotną rolę w przygotowaniu ekspedycji do Azji, które spowodowały napływ dużych

ilości produktów i spadek ich cen

2. Pod koniec XIV i na początku XV w. pojawiły się liczne zmiany w technice żeglugi:

-

pojawił się nowy typ okrętu – karawela – z gładkimi burtami pozwalającymi na
osiąganie większych prędkości oraz skomplikowanym systemem ożaglowania

umożliwiającym pływanie nawet przy niekorzystnych wiatrach

-

busola dla oznaczania kierunków świata

-

przyrządy do pomiaru kątowego gwiazd – astrolabium, kwadrant, czy tzw. laska
Jakuba;

-

problemy z nawigacją w okolicach równika zostały rozwiązane przez specjalnie w tym
celu zaproszonych przez portugalskiego księcia Henryka Żeglarza matematyków i

astronomów

-

rozpoznano kierunki przepływania prądów morskich na Atlantyku, co pozwoliło na
sprawniejsze i szybsze żeglowanie po oceanie

3. Jednym z podstawowych warunków przedsiębrania wypraw odkrywczych były odpowiednio duże zasoby

ludzi skłonnych do ryzyka podróży w nieznane (marynarzy i żołnierzy-zdobywców); takie warunki

spełniały oba kraje półwyspu Iberyjskiego – Portugalia i Hiszpania, w których po zakończeniu wojen z

Arabami (najpierw w Portugalii, a potem w Hiszpanii a dokładniej w Kastylii) istniało wiele ubogiej,

wojowniczej szlachty pozbawionej zajęcia po rekonkwiście, skłonnej podjąć się niebezpiecznych

ekspedycji w nadziei na zdobycie bogatych łupów i chwały zdobywców; z takich ludzi złożone będą

oddziały Pizarra i Corteza podbijające i grabiące państwa Inków i Azteków (proszę przypomnieć sobie

motywy pchające ubogie rycerstwo francuskie i niemieckie na wyprawy krzyżowe, szczególnie na

późniejsze krucjaty)

4. Ważnym motywem skłaniającym do wypraw (ale również uzasadniającym skrajne okrucieństwo) były

względy religijne – walka z niewiernymi i nawracanie na chrześcijaństwo

II. Chronologia odkryć geograficznych

A. Portugalia i odkrycie drogi dookoła Afryki

1. Henryk Żeglarz

a. w przeciwieństwie do późniejszych wypraw hiszpańskich (a ściślej kastylijskich) wyprawy

portugalskie były bardzo dobrze i planowo przygotowane, a kluczową rolę odegrał tutaj jeden z

synów króla Jana I a zarazem Wielki Mistrz Zakonu Chrystusa – Henryk Żeglarz (1394-1460)

b. Henryk Żeglarz w swojej siedzibie w Lagos na przylądku Sangres zorganizował ośrodek

zbierający wszelkie informacje i wynalazki techniczne (głównie arabskie) poprawiające warunki

i możliwości żeglugi wykorzystał w tym celu struktury Zakonu Chrystusa i wiedzę gromadzoną

przez poprzednie pokolenia zakonników

c. Henryk wykorzystując środki zakonne ufundował i wyekwipował flotę portugalską zdolną do

prowadzenia wypraw dalekomorskich złożoną z nowego typu okrętów, tzw. karawel

2. Wyprawy wzdłuż wybrzeża afrykańskiego i odkrycie nowej drogi do Azji

a. pierwsze wyprawy do północnej Afryki Portugalczycy przedsięwzięli jeszcze w 1415 r. zajmując

Ceutę w Maroku, w następnych latach Portugalczycy zajęli Tanger, Casablancę i Mazaghan;

przejmując kontrolę nad miastami marokańskimi Portugalczycy uchwycili drogi handlowe

prowadzące przez Saharę, którymi sprowadzano złoto, kość słoniową i niewolników

b. z inicjatywy Henryka Żeglarza przeprowadzono wyprawy na Atlantyk, w trakcie których zajęto

Maderę (1420) i Azory (1432)

c. Pierwszy etap portugalskich wypraw odkrywczych dotyczył zachodnich wybrzeży Afryki – w

1445 r. żeglarze osiągnęli ujście Senegalu i Zielony Przylądek, w 1456 r. wpłynęli na Zatokę

1

Gwinejską, a w 1471 r. minęli równik; z miejscową ludnością nawiązywano kontakty handlowe,

w których głównymi towarami byli niewolnicy i złoto (przy czym w niektórych przypadkach

niewolnicy nie byli kupowani a porywani); polityka Portugalii w Afryce Zachodniej ograniczała

się do zakładania faktorii handlowych utrzymując pokojowe stosunki z miejscowymi państwami

afrykańskimi

3. Wyprawy do Indii

a. W 1487 r. Bartłomiej Diaz dotarł do Przylądka Dobrej Nadziei

b. W 1493 r. bulla papieża Aleksandra VI , potwierdzona traktatem w Tordesillas określiła linię

demarkacyjną na Zachodzie między terenem wypraw portugalskich i hiszpańskich – w praktyce

traktat uniemożliwiał Portugalczykom szukania drogi do Indii w kierunku na Zachód; przebieg

linii demarkacyjnej na wschodzie został ustalony w 1529 r. w Saragossie

c. W latach 1497-1498 Vasco da Gama opływając Afrykę dopłynął do Indii; po drodze żeglarz

nawiązał liczne kontakty z muzułmańskimi państewkami na wschodnich wybrzeżach Afryki;

Vasco da Gama powrócił do Portugalii w 1499 r. uruchamiając w ten sposób nowa drogę do

Indii

d. W 1500 r. druga wyprawa do Indii pod wodzą Pedro Carbala zagnana silnymi wiatrami dotarła

do wybrzeży Brazylii (jedyna część Ameryki znajdująca się po portugalskiej stronie linii

demarkacyjnej)

e. W 1502 r. Vasco da Gama wyposażony w silną i dobrze uzbrojoną flotę przedsięwziął kolejną

wyprawę do Indii; dzięki broni palnej i wykorzystaniu rywalizacji pomiędzy miejscowymi

państewkami Portugalczykom udało się ugruntować swe wpływy w Indiach i opanować handel

korzeniami, które pomimo niezwykle wysokich zysków przynoszących Portugalczykom były i

tak dwukrotnie tańsze niż u kupców włoskich sprowadzających je drogą lądową

f.

W następnych latach Portugalczycy rozszerzyli swój handel dalej na wschód i umacniali swoją

pozycję w basenie Oceanu Indyjskiego

g. Portugalczycy podporządkowali sobie m.in. jako lenne księstwa Mozambik i Zanzibar w Afryce

Wschodniej, a nastepnie dla zniszczenia arabskiej konkurencji zajęli przejściowo Aden (1513-

1517), trwale Ormuz nad Zatoką Perską (1515) oraz Cejlon (1518); w Indiach w 1510 r.

założyli faktorię handlową Goa zmuszając innych miejscowych władców do uznania

zwierzchności króla Portugalii

h. W wyprawach dalej na Wschód Portugalczycy opanowali Malakkę (1511), stąd opanowali

Moluki, Sumatrę, a na zasadzie sojuszy lub lenna uzależnili od siebie okoliczne państewka i

wyspy, jak Syjam, Birmę, Borneo, Celebes; w 1516 r. żeglarze portugalscy dotarli do Chin,

gdzie w 1557 r. uzyskali koncesję handlowa w Makao, a w 1542 r. dopłynęli do Japonii

B. Hiszpania: odkrycie i podbój Ameryki

1. Odkrycie „Nowego Świata”

a. W drugiej połowie XV w. doszło do zjednoczenia Hiszpanii poprzez unię personalną pomiędzy

monarchami Kastylii i Aragonii (małżeństwo Izabelii Kastylijskiej i króla Aragonii Ferdynanda);

ostatnim etapem tego procesu było pokonanie i likwidacja (głównie przez siły kastylijskie)

emiratu Granady (1492)

b. Wyprawy hiszpańskie, prowadzone przez królestwo Kastylii, w przeciwieństwie do portugalskich

nie były ani tak dokładnie planowane ani dobrze przygotowane; za pierwszą większą

ekspedycję można uznać zajęcie Wysp Karaibskich w 1479 r. (znajdujących się wcześniej pod

kontrolą Portugalii)

c. Wyprawa Krzysztofa Kolumba, z pochodzenia Genueńczyka, była raczej przypadkowa; Kolumb

zamierzał odkryć nową drogę do Indii płynąc na Zachód; nie uzyskawszy poparcia ze strony

władców Portugalii zwrócił się z propozycją zorganizowania wyprawy do królowej Izabeli, która

wyasygnowała środki na ekspedycję trzech karawel

d. W październiku 1492 r. Kolumb dotarł do Wysp Bahama, a następnie do Wielkich Antyli, Kuby,

Hispanioli (San Domingo); w 1493 r. Kolumb zorganizował drugą wyprawę docierając do

Hispanioli, na którą przywiózł 1500 osób zakładając pierwszą kolonię europejską na półkuli

zachodniej; w trzeciej ekspedycji w 1498 r. dotarł do brzegów Ameryki Południowej (ujście

Orinoko)

e. W 1499 r. Amerigo Vespucci podróżując wzdłuż wybrzeży Ameryki Płd. doszedł do wniosku, że

odkryte lądy to nowy kontynent; w 1507 r. kartograf Marcin Waldseemueler nadał nowym

ziemiom nazwę Ameryki (za imieniem Vespucciego)

f.

W 1513 r. Hiszpanie zajęli Florydę, w 1521 r. Nikaraguę, a w 1524 r. Honduras

g. Drugą wielką wyprawą hiszpańską, tym razem dobrze przygotowaną i sponsorowaną przez

cesarza i króla Hiszpanii Karola V, była ekspedycja Portugalczyka Ferdynanda Magellana, który

płynąc na zachód zamierzał okrążyć Amerykę i tą drogą dotrzeć do Indii; wyprawa Magellana

wyruszyła z Hiszpanii we wrześniu 1519 r., okrążyła od południa Amerykę i w marcu 1521 r.

dotarła do Filipin, gdzie w potyczce z tubylcami zginął Magellan; w 1522 r. po trzech latach

okręt „Victoria”, jedyny z pięciu który przetrwał wyprawę, dotarł do Sewilli

2. Podbój kontynentu – wyprawy Corteza i Pizarra

a. W 1519 r. wyprawa hiszpańska pod dowództwem Ferdynanda Corteza opanowała Meksyk

pokonując miejscowych Indian (Azteków) oraz odpierając inne konkurencyjne wyprawy

hiszpańskie;

2

b. W ciągu następnych lat Cortez opanował rozległe tereny dzisiejszego Meksyku wypierając

innych hiszpańskich konkwistadorów

c. Cortez dzięki swym zwycięstwom i prezentom wysyłanym na dwór hiszpański uniezależnił się

od gubernatora Kuby uzyskując tytuł gubernatora Meksyku

d. Kolejnym etapem podbojów hiszpańskich było opanowanie Ameryki Południowej – w 1531 r.

Karol V nadał Francisco Pizarro prawo zorganizowania nowej prowincji w Ameryce Płd.,

e. Na podstawie zgody cesarza Pizarro zorganizował wyprawę, która zakończyła się w 1533 r.

zajęciem państwa Inków (dzisiejsze Peru);

f.

Z zajętych przez Pizarra terenów, jak również z rejonu Rio de la Plata (gdzie m.in. założono

wówczas Buenos Aires) Hiszpanie organizowali wyprawy, które do ok. 1550 r. opanowały cały

kontynent Ameryki Płd. z wyjątkiem portugalskiej Brazylii i Gujany na północy;

g. W Ameryce Płn. Hiszpanie opanowali Florydę, Luizjanę i Kalifornię.

III. Dwa rodzaje kolonii: portugalskie emporia i hiszpańskie kolonie terytorialne

A. Portugalskie handlowe imperium kolonialne

1. Portugalskie imperium kolonialne opierało się na systemie emporiów handlowych (np. Goa) –

zamorskich ufortyfikowanych baz będących jednocześnie centrami handlowymi; działalność

tych ośrodków opierała się na zdobyciu przewagi politycznej nad miejscowymi władcami i

posiadaniu monopolu handlowego

2. Portugalczycy przybywając na tereny azjatyckie nie organizowali nowego handlu tylko

przejmowali już istniejący; handel ten obejmował przede wszystkim korzenie – pieprz,

cynamon, gałkę i kwiat muszkatułowy, szafran, kminek, imbir, anyż, koper i in.; obok przypraw

sprowadzano kawę, pistacje, daktyle, cytryny, herbatę; handlowano również kruszcami

szlachetnymi z Sumatry, tkaninami i dywanami z Chin i Persji, porcelaną z Chin i in.; w zamian

wywożono sukno z Flandrii, Włoch i Hiszpanii, zwierciadła z Wenecji oraz oliwę, płótno, miedź,

kruszce itd.

3. W handlu mógł uczestniczyć każdy, kto uzyskał licencję królewską gwarantującą dochody

monarchy; ponadto król zagwarantował sobie monopol na handel częścią towarów;

4. Towary przywożone ze wschodu były sprzedawane w tzw. Domu Indii w Lizbonie lub

przewożone do nielicznych kantorów na terenie Europy;

5. W zasadzie handel tymi towarami w Europie opanowali Holendrzy, którzy nabywali większość

przywożonych dóbr w Lizbonie i dopiero Antwerpia była centrum rozprowadzania tych towarów

na całą Europę

6. Wyjątkiem wśród posiadłości portugalskich była Brazylia, w której doszło do kolonizacji przez

ludność portugalską i powstania gospodarki plantacyjnej (trzcina cukrowa, kawa)

przypominającej rozwiązania hiszpańskie na Wyspach Karaibskich i pozostałych terenach

Ameryki Płd.

7. Koniec portugalskiego imperium przyniosło zajęcie Portugalii przez Filipa II i włączenie jej do

Hiszpanii (1580); Filip walczący w tym czasie z Holandią zamknął port w Lizbonie dla statków

holenderskich, co spowodowało skierowanie holenderskiej floty na szlaki zamorskie i przejęcie

większości handlowych wpływów Portugalii przez kupców z Niderlandów (m.in. Zjednoczone

Prowincje zajęły najcenniejszą część posiadłości portugalskich – Wyspy Archipelagu

Malajskiego)

B. Hiszpańskie kolonie terytorialne w Ameryce (XVI w.)

1. Organizacja kolonii hiszpańskich

a. Kolonie hiszpańskie w Ameryce otrzymały administrację królewską; w wyniku podboju Ameryki

Płd. i Środkowej władze przeniosły się z Wielkich Antylii na kontynent – utworzono dwa

wicekrólestwa: Nową Hiszpanię z siedzibą w Meksyku oraz Nową Kastylię ze stolicą w Limie;

wicekrólom w rządach pomagały rady (audiencias), które początkowo miały charakter

trybunałów sądowych, jednak z czasem zaczęły również wypowiadać się w sprawach

administracyjnych

b. Władze lokalne były reprezentowane przez ayuntamiento, wzorowane na kastylijskich radach

municypalnych

c. Władze hiszpańskie uznawały również poszczególnych wodzów plemion, jednak ich

kompetencje rozciągały się jedynie na ludność indiańską i nie dotyczyły terenów objętych

kolonizacją europejską

d. Na terenach hiszpańskiej Ameryki utworzono również dwa arcybiskupstwa (w Limie i w

Meksyku), którym podlegały 22 biskupstwa

e. W metropolii całość spraw amerykańskich podlegała tzw. Radzie Indii, zorganizowanej w 1524

r.; była to instytucja przygotowująca zarządzenia i prawa dla kolonii, przedstawiająca królowi

kandydatów na urzędy oraz sprawująca obowiązki sądu najwyższego dla spraw przychodzących

z kolonii

f.

Odpowiednikiem Rady Indii dla spraw gospodarczych był tzw. Dom Transakcji znajdujący się

początkowo w Sewilli a następnie w Kadyksie

3

2. Osadnictwo i gospodarka w koloniach amerykańskich

a. W przeciwieństwie do kolonii portugalskich kolonie hiszpańskie były terenem kolonizacji, choć

w XVI w. nie była to jeszcze kolonizacja masowa (pod koniec XVI w. liczbę mieszkańców

Ameryki pochodzenia hiszpańskiego szacuje się na 150 tys.)

b. W pierwszym okresie podbojów do Ameryki przybywali przedstawiciele zubożałego rycerstwa

liczący na szybkie zdobycze i sławę w wyprawach przeciwko miejscowym władcom, najbardziej

znanymi przedstawicielami tej grupy byli dwaj konkwistadorzy – Francisco Pizarro i Ferdynand

Cortez; w Hiszpanii ta grupa była dość pokaźna szczególnie po zakończeniu wojen z Arabami

pod koniec XV w. (podobne motywy przyciągały średniowieczne rycerstwo na wyprawy

krzyżowe, w obu przypadkach – krucjat i podboju Ameryki – istotny był motyw religijny

nawracania niewiernych)

c. W późniejszym okresie głównym motywem skłaniającym osadników do przyjazdu do kolonii

była nadzieja na zdobycie kruszców, a następnie szansa zdobycia nadań ziemskich wraz z

bezpłatną pracą tubylców – kolonizacja miała tu również znaczenie w odpływie „nadwyżki

demograficznej” z terenów Hiszpanii

d. Ludność hiszpańska w Ameryce skupiała się głównie w miastach, jedną też z głównych funkcji

spoczywających na kolonistach było zakładanie miast; miasta były wznoszone na wzór

hiszpański, odwołujący się przede wszystkim do wzorów andaluzyjskich

3. Rolnictwo plantacyjne w koloniach hiszpańskich

a. Ludność hiszpańska osiadająca poza miastami wprowadzała na wieś system feudalny

wzorowany na europejskim; zasłużeni żołnierze i urzędnicy oraz instytucje kościelne

otrzymywali nadania ziemskie wraz z osiadłą na niej ludnością indiańską

b. System wprowadzony na wsi, zwany encomienda, polegał na wpół poddańczej wpół

niewolniczej pracy miejscowej ludności indiańskiej, która w zamian miała uzyskiwać opiekę

swego pana, zresztą głównie duchową w postaci chrystianizacji

c. Encomienda zrodziła się spontanicznie z inicjatywy hiszpańskich osadników, a próby jej

ograniczenia ze stron władz w metropolii spotykały się z ostrymi protestami kolonistów,

szczególnie że gospodarowanie w nowych posiadłościach okazywało się zajęciem niezwykle

zyskownym

d. Dzięki bardzo dobrym warunkom klimatycznym właściciele ziemscy uzyskiwali bardzo dobre

plony z upraw roślin sprowadzonych z Europy – pszenicy, na Wielkich Antylach – trzciny

cukrowej, w Peru – oliwki, w Meksyku – winorośli

e. W wyniku wielkich nadań ziemskich powstały wielkie plantacje zajmujące się produkcją

monokultur – trzciny cukrowej (Wielkie Antyle) czy kawy (np. dzisiejsza Kolumbia)

f.

Ze względu na niewielką wytrzymałość i brak przystosowania miejscowej ludności do pracy na

plantacjach do kolonii hiszpańskich (szczególnie na Wielkie Antyle do uprawy trzciny cukrowej)

zaczęto sprowadzać niewolników afrykańskich

g. Konsekwencją rozwoju upraw plantacyjnych było rozpowszechnienie się w Europie cukru oraz

kawy (oryginalnie pochodzącej z krajów arabskich)

4. Wydobycie kruszców

a. Najistotniejszą gałęzią gospodarki kolonii hiszpańskich w Ameryce, szczególnie z punktu

widzenia korony, było wydobycie kruszców

b. W kopalniach, podobnie jak w rolnictwie, wykorzystywano miejscowa ludność w ramach

systemu encomienda

c. Z kopalni 20% otrzymywał skarb królewski, reszta pozostawała w rękach właścicieli kopalń

d. Wielkość wydobycia złota i srebra w koloniach amerykańskich od samego początku przynosiła

największe zyski z nowych zdobyczy; według szacunków obejmujących lata 1521-1544 w

Ameryce wydobywano ok. 31 tys. kg srebra (gdy w całej Europie 59 tys. kg) i ok. 3260 kg

złota (gdy w Europie ok. 1500 kg, a w Afryce ok. 2400 kg);

e. Uruchomienie wielkiej kopalni srebra w Potosi w 1545 r. spowodowało wzrost wydobycia srebra

do 266 tys. kg, podczas gdy w tym samym czasie poziom wydobycia złota wzrósł do 5400 kg

(w Europie ok. 1000 kg, a w Afryce ok. 2000 kg)

B. Kolonie i emporia

1. Porównując organizację zdobyczy portugalskich i hiszpańskich można łatwo zauważyć różnicę –

Portugalczycy oparli swoje imperium handlowe na systemie emporiów handlowych w basenie Oceanu

Indyjskiego, podczas gdy Hiszpanie zbudowali kolonie terytorialne. Są dwie grupy przyczyn takiego stanu

rzeczy:

a. Odkrywcy docierali do krajów charakteryzujących się innym stopniem zaawansowania

cywilizacyjnego, innym klimatem wreszcie napotykali ludy, które miały lub nie wcześniejszy

kontakt z Europejczykami

-

w Azji Portugalczycy napotkali stare cywilizacje (Indie, kraje muzułmańskie) z dobrze
zorganizowanymi instytucjami państwowymi i ukształtowaną struktura społeczną, w

tej sytuacji jedyną możliwością było wykorzystanie miejscowych konfliktów dla

uzyskania przewagi, założenia emporium i przejęcia kontroli nad miejscowym

handlem (często w sojuszu z którymś z miejscowych książąt)

-

w Afryce żeglarze portugalscy poza wybrzeżem napotkali wyjątkowo nieprzyjazne
warunki klimatyczne trudne do kolonizacji przez Europejczyków (Sahara, lasy

4

tropikalne – proszę zwrócić uwagę, że żadne tereny w obszarze równikowym nie

zostały na większą skalę skolonizowane przez ludność europejską, również w

Ameryce Płd i na Malajach), zaś we wschodniej Afryce dodatkowo silną konkurencję

kupców muzułmańskich

-

w Ameryce Hiszpanie (również Portugalczycy w Brazylii) napotkali dogodny klimat
zwrotnikowy (oczywiście wyłączając Amazonię) oraz cywilizacje, które wcześniej nie

miały żadnej styczności z białym człowiekiem, przy wyższości technicznej

Europejczyków mogło w tej sytuacji dojść do szybkiego podboju i zniszczenia

wcześniejszej kultury (także wyniszczenia ludności przez przywleczone z Europy

choroby)

b. Inna była sytuacja demograficzna w Portugalii i Hiszpanii – wprawdzie oba kraje dysponowały

dużymi zapasami wolnych ludzi po wojnach z Arabami, jednak liczba ta w przypadku

zdecydowanie większej Hiszpanii musiała być dużo wyższa, do tego Hiszpania, której udział w

odkryciach był nieco przypadkowy, dysponowała dużą liczbą byłych żołnierzy gotowych do walki

na lądzie, z tej grupy rekrutowali się konkwistadorzy i ich oddziały (Pizarro i Cortez są tymi,

którzy osiągnęli największy sukces z licznej grupy im podobnych, na marginesie różne

ekspedycje – mające często charakter na poły prywatny – nie rzadko walczyły między sobą o

zdobycie jak największych terenów)

IV. Ekonomiczne skutki odkryć geograficznych dla Hiszpanii i Europy

A. Wpływ odkryć na gospodarkę Hiszpanii XVI w.

1. Napływ kruszców spowodował szybki wzrost cen (spadek siły nabywczej pieniądza), jednak odmiennie

niż w innych krajach nastąpił szybki wzrost wynagrodzeń, ze względu na duży odpływ rąk do pracy do

bardziej popłatnych choć mniej produkcyjnych zajęć (służba wojskowa, wyprawy zamorskie)

2. Wysokie ceny i płace powodowały, że produkty hiszpańskie były niekonkurencyjne w porównaniu z

towarami importowanymi z Europy (często produkcja była nieopłacalna); w efekcie w miastach rosły

szeregi rzemieślników bez pracy; jednocześnie spadło znaczenie polityczne mieszczaństwa

3. Rolnictwo hiszpańskie musiało przezwyciężyć trudne warunki naturalne (konieczność nawadniania),

sytuację utrudniło wygnanie arabów (tzw. morysków – arabów nawróconych na chrześcijaństwo)

reprezentujących wysoką kulturę rolną; dodatkowo położenie rolników pogarszały nadużycia przy

wypasie owiec (zniszczenia pól powodowane przez przepędzane stada) – hodowla owiec miała

szczególne warunki ze względu na wpływy uprzywilejowanego związku hodowców (tzw. Mesta);

produkcja wełny tylko częściowo była wykorzystywana przez miejscowe rzemiosło, reszta była

eksportowana

4. W handlu hiszpańskim pierwszoplanową rolę odgrywała wymiana oceaniczna z koloniami, w ramach

której największe znaczenie miał dowóz kruszców, centrami wymiany z Ameryką były Sewilla i Kadyks;

wymianę zagraniczną z innymi krajami prowadzili kupcy flamandzcy, holenderscy, z Genui oraz Francji,

przy czym w tym okresie w znacznym stopniu zamiera handel śródziemnomorski, którego centrum w

Hiszpanii była Barcelona; handel wewnętrzny koncentrował się na wielkich jarmarkach.

5. Kruszce wbrew zakazom królewskim masowe wypływały z kraju, również wojownicza polityka

monarchów (przede wszystkim Filipa II) spowodowała wysokie wydatki i konieczność zaciągania

kredytów przez monarchę (przede wszystkim w niemieckich domach bankowych Fuggerów i Welserów)

– skutkiem zaciąganych kredytów dla zadłużonej skarbowości hiszpańskiej były bankructwa w 1557-

1560 oraz 1597 r.

6. Odkrycia i eksploatacja kolonii wpłynęły na strukturę społeczną Hiszpanii: niższe warstwy społeczne

niewiele zyskały na eksploatacji „nowego świata” – chłopi pozostawali w prawnej zależności od feudała

i byli zmuszeni płacić rentę feudalną

7. Nastąpiło zróżnicowanie wewnętrzne szlachty – ze względu na system dziedziczenia pozbawiający

kobiety i młodsze dzieci spadku oraz redukcję

wartości renty feudalnej – ograniczona liczba rodów arystokratycznych czerpała zyski z handlu

zamorskiego, zaś zubożała średnia szlachta i drobne rycerstwo szukały zatrudnienia przede wszystkim

w wojsku, administracji i na dworze królewskim; podobne wielkie różnice społeczne istniały wśród kleru

B. Odkrycia geograficzne a gospodarka europejska

1. Ekspansja europejska spowodowała wielkie zmiany w handlu, które określa się mianem „rewolucji

handlowej".

a. Nastąpiły zmiany zasięgu geograficznego europejskiej wymiany handlowej, przebiegu dróg handlowych

i rozwoju znaczących centrów handlowych;

-

handel późnośredniowieczny ograniczał się do basenu Morza Śródziemnego i Bałtyku
oraz dróg lądowych.

-

po wielkich odkryciach geograficznych rozwija się handel transoceaniczny (przez
Atlantyk z Europy do obu Ameryk, z Afryki do Ameryki, wokół Afryki przez Ocean

Indyjski do Indii i na Daleki Wschód).

5

-

podupada znaczenie miast włoskich i hanzeatyckich. Rozwijają się natomiast nowe
centra handlowe nad Atlantykiem: Lizbona w Portugalii, Kadyks i Sewilla w Hiszpanii

oraz Antwerpia a później Amsterdam w Niderlandach.

b. Rozszerzył się asortyment towarów będących przedmiotem wymiany, nie ograniczał się on - jak to

było w Średniowieczu - do towarów luksusowych; na rynki weszły nowe towary kolonialne: kawa,

kakao, herbata, tytoń; Ameryka dała Europie nowe towary: pomidory, ziemniaki, kukurydzę;

wyjątkowego znaczenia nabrał handel czarnymi niewolnikami z Afryki.

c. W organizacji handlu odnotować należy

-

XVI w. jest początkiem tzw. epoki kupca osiadłego (w przeciwieństwie do
Średniowiecza, kiedy kupcy docierali z towarem do odbiorców)

-

nowymi instytucjami obrotu towarowego stają się giełdy towarowe, gdzie dokonuje
się transakcji hurtowych na podstawie wystawionych próbek towarów

-

powstają wielkie organizacje handlowe zorganizowane na zasadzie spółek akcyjnych
(założyciele wypuszczali określoną ilość akcji, kwoty uzyskane z ich sprzedaży

stanowiły podstawę kapitału zakładowego, zyski zaś dzielono proporcjonalnie do liczby

posiadanych akcji) – np. holenderska Kompania Wschodnioindyjska

-

upowszechnia się nowoczesny system księgowości kupieckiej i bilansowania stanu
majątku (tzw. system księgowości dwustronnej).

2. Inflacja monetarna

a. Od początku XVI w. we wszystkich krajach europejskich rosną ceny, szczególnie wysokie tempo

tego wzrostu przypada na drugą połowę stulecia; najbardziej wzrosły ceny żywności (zboża),

nieco słabiej artykułów rzemieślniczych, najmniej natomiast zwyżkowały płace pracowników

najemnych (np. w latach 1475-1620 w Londynie ceny żywności wzrosły 5,5 razy, artykułów

rzemieślniczych - 2,5 razy, płaca murarza zaś - 2 razy)

b. W 1568 r. Jean Bodin skojarzył przyczyny tej „rewolucji cen" z napływem dużej ilości kruszców

z kolonii hiszpańskich, dając tym samym początek tzw. teorii kwantytatywnej (ilościowej) wzro-

stu cen.

c. Między 1531-1631 Hiszpania przywiozła 159 ton złota i ok. 140 tys. ton srebra; na skutek

napływu złota, a przede wszystkim srebra, powstawał mechanizm inflacji kruszców (spadek

wartości srebra), co powodowało automatyczny wzrost cen towarów i usług.

d. Do innych przyczyn „rewolucji cen" należą:

-

wzrost liczby ludności (w XVI w. zaludnienie Europy powiększyło się z 69 do 89
mln ludzi), co zwiększyło popyt na żywność, której podstawą było ciągle zboże;

-

szybszy obieg pieniądza na skutek przyspieszenia i zwielokrotnienia obrotów handlowych;

-

celowe „psucie pieniądza" (zmniejszanie zawartości kruszcu w monetach), które
przynosiło korzyści właścicielom mennic;

-

ogólna aktywizacja życia gospodarczego i przyspieszenie rozwoju go
spodarki towarowo-pieniężnej.

e. Konsekwencje XVI-wiecznej „rewolucji cen" były wielorakie:

-

na inflacji zyskiwali dłużnicy zaciągający pożyczki (przedsiębiorcy), tracili zaś posiadacze
ziemscy otrzymujący rentę czynszową

w stałej wielkości i pracownicy najemni;

-

wzrost cen artykułów rolnych (zwłaszcza zbóż chlebowych) oznaczał
sprzyjającą koniunkturę gospodarczą dla krajów rolniczych; wykorzystała ją szlachta

środkowowschodniej Europy (w tym również, a może przede wszystkim, polska) do

rozwinięcia gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej.

3. Nowożytne niewolnictwo

a. Proceder handlu ludźmi znany był w Średniowieczu i prowadzony był przez kupców włoskich i

Arabów.

b. W początkowym okresie odkryć geograficznych Portugalczycy, prowadzący gospodarkę plantatorską na

wyspach atlantyckich (Madera, Wyspy Zielonego Przylądka), korzystali z pracy sprowadzanych tam

niewolników z Afryki; stąd metoda ta przeniesiona została do obu Ameryk.

c. W koloniach hiszpańskich w Ameryce rozwijała się gospodarka rolno-hodowlana (plantacyjna) oraz

górnictwo kruszcowe oparte na przymusowej pracy Indian; nie byli oni w stanie sprostać wymaganiom

kolonizatorów, ponadto masowo ginęli z powodu morderczej pracy i groźnych chorób (gruźlica); z

tego względu od końca XVI w. rozpoczęto sprowadzać do Ameryki (do kolonii hiszpańskich i

portugalskiej Brazylii) bardziej wytrzymałych niewolników z Afryki.

d. Proceder handlu „czarnym towarem" rozwinął się na wielką skalę w XVIII w., szczególnie od 1713 r.,

kiedy to monopol handlu Murzynami tzw. assiento przejęli od Hiszpanów przedsiębiorcy i kupcy

angielscy.

6