Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 5:

Nowa Europa szesnastego stulecia.

I. Renesans

A. Włoski Renesans

1. Sytuacja społeczno-polityczna późnośredniowiecznej Italii (XV w.) a „Odrodzenie”

a. we Włoszech w odróżnieniu od innych krajów europejskich tego okresu (może z

wyłączeniem późniejszych Niderlandów) panowały specyficzne stosunki społeczne,

b. osłabieniu uległy podziały stanowe między szlachtą, mieszczaństwem a nawet częścią

chłopstwa,

c. w miejsce podziałów stanowych zaczęły odgrywać rolę różnice majątkowe, umożliwiało

to przenikanie wybitniejszych jednostek do górnych kręgów społecznych,

d. wysoki poziom materialny życia, szczególnie w wielkich miastach północnych Włoch,

umożliwiał wielu ludziom zajmowanie się zawodowo lub amatorsko sprawami kultury i

nauki,

e. Sytuacja polityczna późnośredniowiecznych Włoch sprzyjała rozwojowi instytucji

mecenatu – liczni władcy niewielkich, ale bogatych państewek byli zainteresowani w

uświetnieniu swego rodu, tym bardziej, że wiele z dynastii miało krótką historię, a

zdarzały się rodziny nie posiadające szlacheckich korzeni (o sytuacji politycznej Włoch w

tym czasie zob. również wyk. 3)

2. Renesans antyku w Italii XIV-XV w.

a. W średniowieczu wykorzystywano dzieła starożytnych w znacznej mierze dzięki

pośrednictwu arabskiemu, był to jednak dorobek bardzo poważnie ograniczony; przede

wszystkim wykorzystywano Arystotelesa jako twórcę zasad logicznego myślenia,

b. początki nowej kultury można zauważyć w Toskanii XIII w., a ściślej we Florencji w

twórczości poetyckiej Dantego i malarstwie Giotta, łączącego formalne naśladownictwo

sztuki antycznej z podporządkowaniem go średniowiecznej treści,

c. Właściwy renesans antyku we Włoszech zaczyna się w XIV w., kiedy to w dziełach

antycznych niemal ze wszystkich dziedzin (od filozofii i literatury po medycynę i

przyrodoznawstwo) zaczyna się widzieć wzorzec twórczości; w XIV w. rozpoczęły się

poszukiwania nieznanych rękopisów starożytnych, w tym czasie Francesco Petrarca

pisał swój poemat o Scypionie – Africa oraz przepisywał listy Cycerona,

d. Poważny wpływ na wzrost znajomości literatury starożytnej miały coraz bardziej

ożywione kontakty z Bizancjum przez całą pierwszą połowę XV stulecia; gdy w 1453 r.

upadł Konstantynopol wielu uczonych greckich przeniosło się do Włoch przywożąc ze

sobą bogate księgozbiory antycznych dzieł greckich; przy wykorzystaniu tych

księgozbiorów zaczęły powstawać na terenie Włoch pierwsze wielkie biblioteki,

e. Włochy w XV w. wkraczały w epokę nowożytną, odrzucając w całości średniowiecze jako

okres barbarzyństwa i ciemnoty, odrzucając nie tylko co złe z tych czasów, ale wszystko

co się z nimi wiązało. W tym postępowaniu przedstawiciele XV-wiecznego „odrodzenia”,

różnili się od prekursorów z poprzedniego stulecia (Petrarka, Boccacio), którym

umiłowanie dla starożytności nie przeszkadzało w tworzeniu fundamentów kultury

włoskiej.

3. Bardzo poważny wpływ na renesans antyku (i nie tylko) miało wynalezienie druku przez

Gutenberga (1455); nowy wynalazek bardzo szybko rozprzestrzenił się po całej Europie i odegrał

pierwszorzędną rolę w upowszechnianiu nowych idei, również odkrytego na nowo dorobku pisarzy

antycznych.

B. Humanizm

1. Humanizm pojawił się pod koniec XV w. jako efekt omawianego wyżej renesansu zainteresowania

kulturą antyczną i był najwyraźniejszym świadectwem początku nowej epoki w Europie XVI w.

2. Humanizm – to zainteresowanie człowiekiem, życiem, otaczającym światem, doczesnością;

humanizm nie był doktryną społeczną, interesującą się całością społeczeństwa i jego problemami,

ośrodkiem zainteresowania humanizmu był człowiek jako jednostka,

3. Humanizm czerpał w znacznym stopniu z myśli starożytnej, nie odrzucał jednak tradycji i pojęć

chrześcijańskich, większość przedstawicieli humanizmu starała się godzić pojęcia starożytnych z

wiedzą chrześcijańską

4. Rozpowszechnienie się humanizmu we Włoszech było w znacznym stopniu zasługą możnych

mecenasów, pod opieką których organizowano zgromadzenia humanistów tzw. akademie

(humanizm włoski rozwijał się w zasadzie w oddzieleniu od tamtejszych uniwersytetów, które

pozostały wierne tradycji średniowiecznej); akademie były zgromadzeniami uczonych,

poświęcających się studiom i dyskusjom.

5. Akademie pozostałyby wyizolowanymi ośrodkami, gdyby nie wynalazek druku, dzięki któremu

rozpropagowano dzieła autorów antycznych i prace humanistów włoskich.

6. Humanizm poza Italią przybrał nieco inny charakter, na północy Europy inaczej niż we Włoszech

humanizm był mocniej związany z tamtejszymi uniwersytetami; inną różnicą był silniejszy

związek z ruchami reformacyjnymi w Kościele.

7. Najwybitniejszym przedstawicielem humanizmu zaalpejskiego był Erazm z Rotterdamu działający

od 1514 r. w Bazylei; Erazm swą postawę humanisty i miłośnika antyku łączył z postawą

1

człowieka wierzącego, chrześcijanina, był jednym z tych myślicieli XVI w., którzy bardzo silnie

zaangażowali się w reformę katolicyzmu, jednak w odróżnieniu od Marcina Lutra bez wychodzenia

z Kościoła.

8. Humanizm i Renesans złożyły się na powstanie umysłowości nowożytnej, bliższej naszemu

obecnemu sposobowi patrzenia na świat. W pierwszym etapie zjawiska te miały ograniczony

zakres, jednak wynalazek druku i zwiększający się (powoli) odsetek osób umiejących czytać

spowodowały stopniowe upowszechnianie się nowego spojrzenia na świat. Dwa ostatnie czynniki

(druk i wyższy odsetek osób umiejących czytać) stały się również dobrą podstawą dla rozwoju

ruchów reformacyjnych w Kościele, które jednak nie zawsze odwoływały się do związków z

humanizmem i odrodzeniem, choć bez nich reformacja prawdopodobnie nie miała by miejsca.

II. Reformacja

A. Kryzys Kościoła na początku XVI w.

1. Jednym z istotnych czynników, które wpłynęły na pojawienie się ruchów reformacyjnych był

kryzys Kościoła przejawiający się w zeświecczeniu duchowieństwa, a przede wszystkim papiestwa.

2. Papieże końca XV i początku XVI w. dbali przede wszystkim o umocnienie własnego państwa we

Włoszech i o zwiększenie dochodów czerpanych z niemal całej Europy, a potrzebnych na

wyposażenie coraz wspanialszego dworu.

3. Jednym z najbardziej potępianych nadużyć papiestwa był fiskalizm przejawiający się w

uzyskiwaniu olbrzymich dochodów pod postacią pogłównego, opłat przy zatwierdzaniu na

stanowiska, przy zatwierdzaniu dyspens i rozstrzyganiu sporów przed sądami duchownymi;

najbardziej bulwersującym procederem tego okresu był handel odpustami: za odpowiednią opłatą

można było uzyskać odpuszczenie kary na tamtym świecie.

4. Podobnie do papieży zachowywali się dostojnicy duchowni w poszczególnych krajach – mianowani

z reguły przez władzę świecką w myśl interesów politycznych, społecznych bądź fiskalnych

zachowywali się jak politycy zaniedbując swoje powinności religijne, z reguły kumulowali wiele

stanowisk pomnażając w ten sposób swoje wpływy polityczne i zasoby materialne.

5. Niższy kler nie miał w tej sytuacji ani kierownictwa ani dobrych wzorów do naśladowania;

wyjątkowo źle przedstawiał się poziom moralny w zakonach, wielu mnichom zarzucano

awanturniczość i rozwiązłość obyczajów.

6. Próby reform w Kościele wychodziły z dwóch kierunków:

a. pierwszy wychodził z środowisk kaznodziejskich, które domagały się ukrócenia nadużyć

i reformy organizacji i dyscypliny w Kościele, próby przeprowadzenia reform na większą

skalę prowadzone przez ludzi związanych z tym kierunkiem nie powiodły się (np.

Thomas Wolsey w Anglii).

b. Drugim źródłem dążenia do reformy Kościoła był rozwój humanizmu – część

ówczesnych myślicieli zwracała uwagę na konieczność moralnej odnowy Kościoła,

zgodnej z przekazami Pisma Świętego; wychodząc z takiego założenia atakowali

nadużycia obecne w Kościele (np. Erazm z Rotterdamu)

7. Postulat reformy Kościoła nie zyskał jednak poparcia papieży obawiających się zwołania soboru

podczas którego mogłoby dojść do próby obalenia aktualnie panującej głowy Kościoła bądź

zakwestionowania wyższości papieży nad soborem.

B. Wystąpienie Lutra i powstanie luteranizmu

1. Marcin Luter (1483-1546) był augustianinem, wykładowcą i doktorem teologii na Uniwersytecie w

Wittenberdze, był raczej myślicielem religijnym niż działaczem społecznym.

2. Chronologia wydarzeń:

a. 31 października 1517 r. Luter przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 tez,

skierowanych przeciw odpustom,

b. w styczniu 1519 r. Luter podczas publicznej dyskusji w Lipsku podczas której bronił

swoich tez został oskarżony o herezję,

c. 15 czerwca 1520 r. papież wydał bullę, w której polecał Lutrowi ukorzenie się i

odwołanie błędów w ciągu dwóch miesięcy,

d. 10 grudnia 1520 r. Luter publicznie spalił bullę papieską, na co odpowiedzią była

ekskomunika (ze względu na rosnącą popularność Lutra trudna do wykonania)

e. w kwietniu 1521 r. cesarz Karol V zaprosił Lutra na sejm w Wormacji zapewniając

nietykalność; wystąpienie Lutra nie rozwiązało narastającego sporu, a jedynie

przysporzyło nowych popleczników augustianinowi z Wittenbergi, nie powstrzymały tego

procesu ani potępiający edykt cesarski (26 maja 1521 r.) ani nowa bulla papieska (29

kwietnia 1521 r.).

f.

wobec zagrożenia prześladowaniami zwolennicy Lutra ukryli go na zamku w Wartburgu

należącym do sprzyjającego reformatorowi elektora saskiego Fryderyka Mądrego; Luter

przebywał w Wartburgu do 1 marca 1522 r. rozpoczynając w tym czasie tłumaczenie

Biblii na niemiecki,

g. edykt cesarski nie został wyegzekwowany a następny sejm Rzeszy w Norymberdze

(1523) nie rozstrzygnął sporów religijnych,

h. w latach dwudziestych i trzydziestych uformowały się w Niemczech już wyraźne

stronnictwa o charakterze polityczno-religijnym: katolickie i protestanckie

i.

w 1526 r. na sejmie w Spirze uznano prawo książąt do regulowania spraw religijnych

we własnych księstwach według własnego uznania;

2

j.

w 1529 r. na kolejnym sejmie zakazano propagandy luterańskiej w krajach katolickich i

zagwarantowano istnienie katolicyzmu w krajach luterańskich – decyzja ta spotkała się

z protestem przedstawicieli krajów luterańskich (stąd nazwa protestanci),

k. w następnych latach nie doszło do porozumienia pomiędzy obozem katolickim i

protestanckim, co spowodowało wybuch licznych konfliktów pomiędzy protestantami a

katolikami trwających przez następne dziesięciolecia, konflikty te nie dały

zdecydowanego zwycięstwa żadnej ze stron, co utrwaliło zasadę – czyja władza tego

religia.

3. Doktryna i organizacja luteranizmu

a. według Lutra tylko wiara czyni człowieka sprawiedliwym i godnym zbawienia,

b. uzasadnione są jedynie te sakramenty, które ustanowił Chrystus, tzn. Chrzest i

sakrament ołtarza (Luter nie przyjął jednak katolickiego rozumienia tych sakramentów,

lecz uznał je raczej za symbole religijne),

c. przyjmując prawo wolnego wyboru w zakresie wiary, uznawał przymus i konieczność w

zakresie życia zewnętrznego; Luter ograniczając swe wywody o wolności do życia

wewnętrznego człowieka, pozostał wierny zasadzie uznawania autorytetu i władzy

świeckiej,

d. Luter sformułował swą ideologię w katechizmie napisanym w 1526 r.

e. jednak doktryna luteranizmu została w znacznej mierze opracowana przez

współpracownika Lutra Filipa Melanchtona, który potrafił w przystępny sposób

przekazać ją zwolennikom nowego wyznania („wyznanie [konfesja] augsburska” z 1530

r.),

f.

O sukcesie luteranizmu zadecydowała nie tylko atrakcyjność jego doktryny, ale również,

a może przede wszystkim sposób organizacji:
-

Kościół wymagał jakiejś organizacji łączącej, ośrodków obrony i przymusu, tymi
dysponentami siły miały być władze świeckie, którym w sprawach wewnętrznych, a

więc z wyłączeniem kwestii zbawienia, wiary itp., miał być podporządkowany

Kościół

-

w ten sposób powstał kościół państwowy uzależniony w swym materialnym rozwoju
od władzy świeckiej

-

przyjęcie luteranizmu w danym państwie łączyło się nie tylko ze zwierzchnictwem
nad nowym kościołem, ale oddawało w ręce miejscowego władcy majątek

biskupstw, klasztorów i innych instytucji kościelnych

-

powyższe czynniki były bardzo silnymi przesłankami skłaniającymi książąt
niemieckich do przyjęcia nowego wyznania

4. Luteranizm, choć był przede wszystkim silny w krajach niemieckich, rozprzestrzeniać się na inne

kraje europejskie; w XVI w. w nieco zmodyfikowanych formach został przyjęty jako religia

państwowa w krajach skandynawskich; w pozostałych krajach, przede wszystkim w Europie

Środkowej istniały silne gminy luterańskie wśród niemieckiej ludności zamieszkującej tamtejsze

miasta, jednak nowe wyzwanie nigdy nie zdobyło w tych krajach pozycji dominującej; w

pozostałych krajach europejskich luteranizm miał zdecydowanie słabsze wpływy.

C. Kalwin i kościół kalwiński

1. Obok luteranizmu w pierwszej połowie XVI w. pojawiło się wiele innych wyznań protestanckich,

najważniejszym spośród nich (czy też najbardziej wpływowym) okazał się kalwinizm.

2. Kalwin (1509-1564) wyłożył swą doktrynę w wydanych w 1539 r. Institutiones oraz w

Katechizmie z 1542 r.

3. Podstawą doktryny Kalwina była Biblia, której lekturę zalecał, ale swobodnej, indywidualistycznej,

racjonalistycznej interpretacji nie dopuszczał, odcinając się w ten sposób od humanizmu.

4. Z Biblii czerpał wniosek na temat wiary, moralności i polityki; punktem wyjścia doktryny Kalwina

była wiara, ale rozumiana nie jako subiektywny wysiłek, ale jako dar boski; z takiego pojmowania

znaczenia i źródła wiary wynikała jego nauka o predestynacji jako formie opatrzności boskiej.

5. Człowiek według Kalwina, będąc skłonny do grzechu, winien mieć nad sobą prawa wywiedzione z

Biblii, których musi przestrzegać; moralność kalwińska wymagała od ludzi przede wszystkim

trzech cech – wstrzemięźliwości, sprawiedliwości i pobożności.

6. Praca była obowiązkiem cenionym, a jej pomyślne wyniki, bogactwo, darem bożym, z którego

można korzystać, ale nie można go nadużywać (z powyższych względów w kalwinizmie uważano

za godziwe pobieranie procentów i przeprowadzanie operacji giełdowych); niektórzy badacze

uważają, że kalwińskie zasady i moralność życia przyczyniły się do powstania kapitalizmu w

gospodarce Europy Zachodniej w XVI i XVII w.

7. Na czele kościoła kalwińskiego stali ministrowie, których obowiązkiem było kaznodziejstwo,

udzielanie sakramentów (chrzest, komunia) i nadzór nad moralnością; nadzór ten wykonywało

ciało kolegialne zwane konsystorzem.

8. Ministrowie początkowo pochodzili z wyboru, jednak żeby uniknąć anarchii wprowadzono zasadę

kooptacji.

9. Gdy kościoły kalwińskie uległy pomnożeniu, wiązały je we wspólną organizację zjazdy regionalne

ministrów oraz synody krajowe.

10. Władza świecka była zobowiązana do ochrony Kościoła i moralności, z karaniem odstępców i

heretyków włacznie; władza świecka podlegała jednak we wszystkich sprawach dotyczących

szeroko pojętej moralności i wiary decyzji i wyrokom konsystorza (zasady te wprowadzono w

3

Genewie, czego dowodem były stosy, na których ginęli heretycy w stosunku do doktryny

Kalwina).

D. Kontrreformacja

1. U podłoża kontrreformacji (określanej też jako reforma w kościele) leżały dwie tendencje –

pierwsza wyrażała dążenie do reformy kościoła i likwidacji nadużyć, druga miała na celu obronę

stanu posiadania ideologicznego i materialnego.

2. Pierwsze zmiany dokonały się za pontyfikatu Pawła III (1534-1549) i początkowo były zgodne z

postulatami reformatorów; w ramach tych zmian wprowadzono reformy administracji rzymskiej,

usuwając m.in. 80 biskupów tytularnych przebywających w Rzymie na synekurach.

3. Pod koniec pontyfikatu Pawła III oraz za Pawła IV (1555-1559) zaczęły dominować tendencje

konserwatywne obrony Kościoła przed nowymi ideami rozprzestrzeniającymi się wraz z

reformacją; przejawem tej polityki było odnowienie inkwizycji rzymskiej (1542) oraz popieranie

organizującego się zakonu jezuitów.

4. Kolejny przełom dokonał się za Piusa IV (1559-1565), który ostatecznie przeprowadził reformę

kurii rzymskiej i wznowił przerwane za poprzednika obrady soboru trydenckiego wprowadzającego

reformy w Kościele.

5. Odnowiona w 1542 r. inkwizycja rzymska miała na celu walkę z heretyckimi publikacjami (m.in. w

1559 roku opracowała pierwszy wykaz ksiąg zakazanych), a później również z ludźmi głoszącymi

poglądy niezgodne z doktryną Kościoła, swym zakresem inkwizycja objęła wszystkich nawet

biskupów, mogła działać na terenie wszystkich krajów, chyba że jego władze ograniczyły jej

prawo do ingerencji (w ten sposób postąpiły władze Wenecji); na czele inkwizycji stało Święte

Oficium złożone z 6 kardynałów, któremu podlegał trybunał złożony z dominikanów.

6. Jezuici (założeni przez Francisco Loyolę w 1534 r.) mieli za zadanie obronę autorytetu

papieskiego, odzyskanie strat poniesionych na rzecz heretyków, misje wśród pogan i niewiernych

oraz obrona interesów rzymskich w krajach katolickich; zakon miał się skład wyłącznie z elity

intelektualnej, był ściśle zhierarchizowany (stosowano tu zasady ścisłego posluszeństwa na wzór

wojskowy), a jego zwierzchnicy podlegali wprost papieżowi; działalność jezuitów koncentrowała

się w najistotniejszych punktach ówczesnego społeczeństwa – zakonnicy bardzo często spełniali

funkcję spowiedników królewskich, zakon zorganizował sieć szkół wprowadzając nowy program

lepiej dopasowany do nowych czasów (m.in. klasyczną łacinę).

7. Sobór trydencki (1545-1563) doprowadził do dwóch ważkich zmian: podkreślił i wzmocnił bardzo

poważnie autorytet i władzę papieską, jednocześnie zaś sprecyzował i określił tradycyjne już

dogmaty i liturgię katolicką, co ostatecznie zamknęło możliwość porozumienia z protestantami;

powstał katechizm rzymski, formułujący niezmienne zasady wiary na użytek ludu; w wyniku

podjętych uchwał wyeliminowano nadużycia, m.in. zasadę kumulacji stanowisk.

III. Powstanie państwa scentralizowanego

Centralizacja władzy i scalenie państwa

1. Jeszcze w XIV-XV stuleciu w wielu krajach rozpoczął się proces zjednoczenia terytorium

państwowego (zob. wyk. 3), proces ten trwał zazwyczaj jeszcze w XVI w. (a w Niemczech i

Włoszech przeciągnął się aż do XIX w.)

2. Proces jednoczenia ziem wiązał się ze zlikwidowaniem bądź bardzo dużym osłabieniem wielkich

feudałów, tak by nie mieli możliwości sięgną po niezależną władzę (zob. sytuacja we Francji w

drugiej połowie XV w., we Francji proces ten będzie dalej przebiegał aż do XVII w. i ostatecznego

wyłonienia się systemu absolutystycznego):

a. monarchowie starali się ograniczyć dochody starej arystokracji, pozbawić ją majątków,

b. władcy starali się zastąpić lokalną administrację uzależnioną od miejscowych feudałów

administracją królewską,

c. królowie zabraniali również utrzymywania prywatnego wojska i twierdz,

d. prowadzenie takiej polityki wymagało jednak poparcia ze strony niższych warstw społecznych,

przede wszystkim drobnego rycerstwa i mieszczaństwa,

e. niezbędne dla przeprowadzenia tych zmian były również – zreorganizowany skarb i nowe

wojsko królewskie.

f.

Proszę zwrócić uwagę, że większość z nowych rozwiązań wprowadzanych przez monarchów w

XV, a przede wszystkim XVI w. była już praktykowana z większym lub mniejszym sukcesem w

Anglii – proszę porównać wyżej wymienione postulaty (ale również niektóre rozwiązania

omawiane poniżej) z zasadami systemu lennego wprowadzonego przez Wilhelma po zdobyciu

tronu w 1066 r., jeszcze większe podobieństwa można znaleźć z polityką prowadzoną przez

Henryka II Plantageneta pod koniec XII w.

3. Ideologiczne podstawy wzmocnienia władzy królewskiej

a. podstawą dla umocnienia pozycji monarchy było prawo rzymskie, które wprowadzało pojęcie

władcy jako jednostki stającej ponad prawem i będącej źródłem prawa

b. ważny wkład w określenie pozycji władcy wniósł Niccolo Machiavelli, który starał się określić

postać i działalność władcy nie od strony interesu poddanych, moralności czy nakazów

religijnych, lecz z punktu widzenia skuteczności działania w imię racji stanu.

c. reformacja i kontrreformacja dorzucały nowe elementy do rozumienia zakresu praw i

obowiązków królewskich; dawny obowiązek opieki nad Kościołem, przy jednoczesnym

ideologicznym podporządkowaniu władzy świeckiej kościelnej jako nadrzędnej, uległ

zasadniczej zmianie – władcy protestanccy stawali się zwierzchnikami Kościołów na terenie

4

swych państw, również w krajach katolickich monarchowie w znacznym stopniu

podporządkowali sobie lokalne Kościoły.

d. ostatecznie teoretyczne sformułowanie idei nowego państwa dał Jean Bodin (1530-1596); w

propozycji Bodina została rozwinięta idea suwerenności zewnętrznej i zewnętrznej państwa,

autor przedstawił również koncepcję monarchii absolutnej jako najlepszej formy rządów –

król stoi tutaj ponad prawem, a ograniczają go tylko prawa boskie i niektóre uprawnienia

poddanych (przede wszystkim prawo własności).

A. Polityka gospodarcza i finanse publiczne w epoce nowożytnej

1. Narodziny polityki gospodarczej państwa: merkantylizm

a. W XVI w. władcy uświadomili sobie związek pomiędzy zamożnością społeczeństwa i poziomem

rozwoju gospodarczego a zdolnością podatkową i kredytową kraju; na tym tle wyrobiły się

wówczas zasady polityki gospodarczej, określone później merkantylizmem.

b. Bogactwo kraju wyobrażano sobie wówczas w postaci wielkiej ilości kruszców szlachetnych,

których też jak najwięcej w swym kraju starali się władcy zatrzymać (tzw. bulionizm).

c. Ze względu na to, iż większość państw nie posiadała wystarczająco dużych własnych złóż

kruszców władcy starali się uzyskać dodatnie saldo w wymianie handlowej, tak aby nadwyżka

w postaci kruszców pozostała w kraju – w tym celu prowadzono politykę protekcjonistyczną

wobec własnej gospodarki:

-

wysokie cła na towary przywożone do kraju

-

podwyższane opłaty portowe i inne opłaty dla obcych kupców

-

likwidacja uprzywilejowanych placówek obcych kupców

-

popieranie własnych kupców zapewniając uprawnienia monopolistyczne we
własnym kraju

-

popieranie krajowej produkcji krajowej kosztem importu

-

wspieranie imigracji zagranicznych specjalistów

-

popieranie wypraw odkrywczych, wynalazczości i inwestycji wprowadzających
nowe techniki

d. Zasady merkantylizmu obowiązywały w polityce gospodarczej większości krajów europejskich

od XVI do XVIII w.

2. Dochody i wydatki państwowe

a. Podstawą skarbowości średniowiecznej stanowiła zasada, że funkcje państwa są wypełniane

przez określonych ludzi na podstawie posiadanego przez nich, czy tylko użytkowanego,

majątku ziemskiego; podatki bezpośrednie były w tym okresie czymś nadzwyczajnym, a ich

nałożenie wiązało się każdorazowo z koniecznością akceptacji przez obciążaną ludność (m.in.

w ten sposób wyłoniły się zgromadzenia stanowe); łatwiej było nakładać podatki pośrednie,

które zależały wyłącznie od woli władcy (cła, myta, podatki od konsumpcji określonych

towarów)

b. Stworzenie i utrzymanie silnej władzy królewskiej (XV-XVI w.) wymagało uzyskania od

poddanych jak największych wpływów pieniężnych – najlepiej z podatków bezpośrednich

(pogłówne) nakładanych z pominięciem zgromadzeń stanowych (najwcześniej taki podatek

udało się uzyskać w XIV w. królom Francji)

c. Podatki pośrednie i bezpośrednie nie wystarczały z reguły na utrzymanie nowego typu

państwa – uzupełnieniem były dochody z dóbr królewskich (które często trzeba było

rewindykować) oraz konfiskaty dóbr kościelnych (z reguły w państwach protestanckich, ale

nie tylko)

d. Władcy, aby zapewnić sobie wzrost dochodów sprzedawali również przywileje handlowe,

przemysłowe, stanowe.

e. Powstanie państwa scentralizowanego łączyło się z powstaniem szeregu potrzeb

wydatkowych monarchy:

-

utrzymanie stałej armii

-

stała służba dyplomatyczna (nowe zjawisko w polityce europejskiej)

-

system administracji państwowej (rosnącej zresztą z biegiem czasu – zob.
następny wykład)

-

utrzymanie dworu królewskiego

3. Początki systemu bankowego i finansowanie długu publicznego kredytem

a. Rozwój handlu międzynarodowego spowodował powstanie pierwszych wielkich domów

bankiersko-handlowych, udzielających kredytów na międzynarodowe transakcje handlowe;

ich działalność opierała się nie tylko na operacjach finansowych, ale również na samodzielnie

prowadzonych transakcjach handlowych i inwestycyjnych; pierwsze tego typu instytucje

powstawały w północnych Włoszech, następnie w południowych Niemczech i Niderlandach; do

największych należała firma rodziny Fuggerów z Augsburga

b. Obok domów bankiersko-handlowych do wykształcenia się późniejszych banków prowadziła

działalność jubilerów i kantorów wymiany; osoby posiadające większe zasoby gotówki

chętnie deponowały swe kwoty na procent u jubilerów w zamian za kwity depozytowe (w

Anglii banker’s note), które można było w każdej chwili wymieniać na pieniądze; u jubilerów-

bankierów można było również wymieniać weksle na pieniądze.

c. Obie formy usług finansowych spowodowały rozwój kredytu w XVI i XVII w. (choć w tym

czasie rzadko był on przeznaczany na inwestycje produkcyjne i służył głównie finansowaniu

5

przedsięwzięć handlowych) – rozwój rynku kredytowego przyczynił się do wzrostu transakcji

spekulacyjnych np. na giełdzie amsterdamskiej - tzw. „handel powietrzem” (pierwsze

transakcje terminowe zob. wykład 6), spekulacji akcjami VAC czy cebulkami tulipanów w

czasie „gorączki tulipanowej”

d. Rozwój instytucji kredytowych miał również bardzo istotne znaczenie dla finansowania

potrzeb gotówkowych władców; niewystarczające dochody uzupełniali oni kredytem w

największych firmach bankierskich, np. w 1519 r. Karol V sfinansował swoją elekcję cesarską

kredytem zaciągniętym u Fuggerów i w kilku innych domach bankowych, podobnie

postępowała większość ówczesnych władców europejskich;

e. Skłonność monarchów do zaciągania kredytów prowadziła niejednokrotnie do bankructwa –

najsłynniejszym takim przypadkiem była ogłoszona w 1577 r. upadłość króla Hiszpanii Filipa

II, która bardzo silnie odbiła się na kondycji firmy bankowej Fuggerów; ogłoszenie

bankructwa było pociągnięciem umożliwiającym pozbycie się ciążących na państwie

(monarsze) długów

B. Armia

1. Od XV w. następowały bardzo głębokie zmiany zarówno w organizacji armii jak i w jej uzbrojeniu,

jednak przyśpieszenie tych zmian nastąpiło na przełomie XV i XVI stulecia

2. Armia średniowieczna opierała się na oddziałach jazdy, w której główną rolę odgrywali

ciężkozbrojni rycerze, były to oddziały rycerstwa lennego pod dowództwem swych seniorów;

piechota nie odgrywała większej roli z wyjątkiem wojsk szwajcarskich (pikinierzy) i angielskich

(łucznicy).

3. Inaczej przedstawiały się armie XVI w. – wprowadzono dużą liczbę broni palnej (ręcznej i

artylerii), zaczęły przeważać wojska zaciężne lub najemne, decydującą rolę w walkach zaczęła

odgrywać piechota.

4. Bardzo duże znaczenie miało wprowadzenie do powszechnego użytku lekkiej broni palnej

(najpierw arkebuzów, następnie muszkietów, pistoletów) udoskonalanej przez całe stulecie.

Przemiany techniczne dotyczyły również artylerii, do której wprowadzono nowocześniejsze działa

umieszczane na lawetach

5. W organizacji armii, w której zdecydowanie dominowała piechota, preferowano dwa typy płatnego

wojska (od tego okresu w armii zaczynają dominować zawodowi żołnierze) – najemne lub

zaciężne:

a. wojska najemne (najczęściej używane we Włoszech): organizowano te oddziały zawierając

umowę z kimś w rodzaju przedsiębiorcy wojskowego, który za określoną kwotę zobowiązywał

się wystawić na własny rachunek określonej wielkości oddział żołnierzy i walczyć przez czas

określony w umowie; armia taka była jednak niebezpieczna, ponieważ jedyny związek jaki

miała z zamawiającym to chęć osiągnięcia maksimum zysku przy minimum strat – stąd była

mało efektywna w walce, a zwykle niezwykle skuteczna w rabunkach.

b. Znacznie bardziej rozpowszechniony w Europie i sprawniejszy był system powoływania

oddziałów zaciężnych, polegał on również na umowie z dowódcą przyszłego oddziału, w której

jednak dowódca przyszłego wojska uzależniał się od króla i zostawał upełnomocniony w jego

imieniu do zaciągania określonej liczby żołnierzy, na ustalonych z góry warunkach; oddział

taki był wojskiem królewskim, a wszyscy żołnierze otrzymywali z góry ustalony żołd od króla.

C. Administracja

1. Zjednoczenie państwa i umocnienie władzy centralnej wymagało zorganizowania nowej

administracji zależnej od króla, nowego sądownictwa, podporządkowanego królowi jako

najwyższemu sędziemu, trzeba było ujednolicić system prawny.

2. Z dawnego otoczenia królewskiego, w którym funkcje dworskie mieszały się z państwowymi, w

państwach tego okresu wyodrębniły się stanowiska odpowiadające późniejszym ministeriom.

3. Spośród tych stanowisk rosnąca rola przypadła sekretarzom królewskim, którzy jako

podporządkowani królowi a nie wywodzący się z rodowej arystokracji, łączyli w swej osobie

wysokie kwalifikacje z bliską współpracą z monarchą; oni też stopniowo przejmowali poszczególne

funkcje administracji centralnej - sta wywodzą się dzisiejsze stanowiska sekretarzy i

podsekretarzy stanu.

4. Dawna rada królewska złożona z przedstawicieli arystokracji traciła z reguły swoje doradcze

znaczenie i przejmowała często funkcje sądowe; faktycznym ciałem doradczym stawały się rady

prywatne złożone z najbliższych współpracowników monarchy (Francja, Anglia)

5. Administrację lokalną nie zawsze można było zbudować z pominięciem dotychczasowych

uprawnień miejscowych feudałów, samorządów miejskich czy władz ziemskich; władcy starali się

więc obok nich budować własną administrację.

6. Główny jednak sposób odsunięcia od wpływów przedstawicieli możnych stanowiło bardzo rzadkie

zwoływanie przedstawicielstw stanowych i ograniczenie ich funkcji (wyjątkiem były tu Anglia i

Polska, gdzie parlament i sejm zachowały a z czasem nawet wzmocniły swoje znaczenie).

IV. Przemiany gospodarcze XVI w.

A. Ludność

1. Wiek XVI był dla większości krajów europejskich okresem silnego przyrostu ludności; przeciętny

przyrost ludności w tym okresie wynosił zapewne 8-10 promili.

6

2. W połowie XVI w. ludność Europy wynosiła 80-90 milionów, co daje około 8-9 osób na kilometr

kwadratowy; gęściej były zamieszkałe zachodnie rzadziej wschodnie i północne regiony Europy.

3. Do najgęściej zaludnionych regionów Europy należały północne i środkowe Włochy oraz

Niderlandy (ok. 50 osób na kilometr kwadratowy), był to efekt wysokiej urbanizacji oraz

wysokiego poziomu zagospodarowania tych stosunkowo niewielkich regionów.

4. Olbrzymie połacie terenów w Europie Wschodniej i Północnej nie zamieszkiwało więcej niż 5 osób

na kilometr kwadratowy.

5. Najwięcej ludności w XVI w. mieszkało we Francji (15-18 milionów, 34 osób na kilometr

kwadratowy) oraz w rozbitych politycznie Niemczech (15-16 milionów, 30 osób na kilometr

kwadratowy); Włochy miały 8-9 milionów, Hiszpania 7 milionów, Anglia 3-3,5 miliona,

Rzeczpospolita Obojga Narodów 6-7 milionów, Rosja około 10 milionów, a niewielkie Niderlandy –

3 miliony.

6. Wiek XVI był okresem szybkiej urbanizacji w Europie; w Niderlandach na początku XVI w.

mieszkała w miastach 1/3 ludności a pod koniec tego stulecia blisko połowa; do miast liczących

100 tys. i więcej można zaliczyć – Antwerpię, Amsterdam, Lizbonę, Londyn, Moskwę, Neapol,

Paryż, Sewillę, Wenecję; znacznie więcej było miast kilkudziesięciotysięcznych, jednak

dominowały w ówczesnej Europie miasta niewielkie kilku-kilkunastotysięczne.

B. Rolnictwo: dualizm agrarny w Europie

1. Dualizm agrarny oznacza dwutorowy rozwój rolnictwa europejskiego odmienny na Zachodzie i

Wschodzie Europy; początki tego podziału można zauważyć od połowy XV w.; granica dwóch

systemów rolnych ustaliła się na Łabie.

2. Zmiany rolnictwa na zachodzie (np. w Niderlandach) szły wyraźnie w kierunku gospodarki

kapitalistycznej (indywidualne władanie ziemią, system dzierżawny, powiązanie z produkcją

przemysłową i kapitałem mieszczańskim) – zob. również fragment o rolnictwie w Anglii w wyk.

nr 9.

3. Zmiany na Wschodzie poszły w innym kierunku – wytworzyła się gospodarka folwarczno-

pańszczyźniana, nastawiona na ekstensywną produkcję monokulturową wywołaną popytem ze

strony państw zachodnich spowodowanym przede wszystkim znacznym wzrostem ludności,

„rewolucją cen” (zob. również poprzedni wykład we fragmencie dotyczącym „rewolucji cen”) oraz

rozwojem handlu umożliwiającym transport tzw. towarów masowych przede wszystkim zboża.

4. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana:

a. W ramach gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej nastąpiła tzw. refeudalizacja -

doszło do ponownego uzależnienia chłopów od pana (wtórne poddaństwo) oraz

umocnienie renty odrobkowej (pańszczyzny)

b. Gospodarka rolna opierała się na folwarkach: gospodarstwach pańskich zorien-

towanych na towarową produkcję zboża, w mniejszej mierze produktów

hodowlanych

c. Folwarki powstawały na miejscu dawnych, własnych gospodarstw feudałów (tzw.

rezerwa pańska), zagospodarowywano też pustki, skupowano sołectwa, przenoszono

chłopów na inne - gorsze lub bardziej oddalone – grunty

d. Szansę wzbogacenia się wykorzystywała szlachta wschodnioniemiecka, polska,

czeska, węgierska, chociaż nie wszędzie podstawą dochodów była uprawa zbóż; na

terenie Węgier bardziej liczyła się hodowla bydła i nierogacizny, a na terenie Czech

- piwowarstwo.

5. Różnice pojawiły się również w sferze społecznej: na zachodzie wzrastała rola nowej szlachty

(gentry w Anglii zob. wykład 9) oraz mieszczaństwa (Niderlandy), natomiast na wschodzie

umocnił się system oparty na poddaństwie chłopów, słabości miast i dominacji politycznej

warstwy szlacheckiej.

6. W praktyce dwutorowość rozwoju nie ograniczała się tylko do rolnictwa, bo gospodarka folwarków

zorientowana przede wszystkim na eksport spowodowała niedorozwój zdecydowanej większości

miast, które nie uczestniczyły w eksporcie płodów rolnych, a popyt na ich towary został

ograniczony ze względu na zubożenie ludności wiejskiej oraz zaspakajanie potrzeb szlachty przez

import towarów z Europy Zachodniej.

7. Ten typ rozwoju gospodarczego, w którym gospodarka wschodnioeuropejska zmienia się pod

wpływem silniejszego partnera z zachodu określa się niekiedy rozwojem zależnym, w którym

gospodarki krajów peryferyjnych rozwijają się w uzależnieniu od potrzeb gospodarek krajów

stanowiących centrum ekonomiczne; z reguły gospodarki peryferyjne będą produkowały surowce

lub dobra nisko przetworzone otrzymując w zamian produkty o wysokim standardzie (proszę

zwrócić uwagę, że na tym m.in. opierał się tzw. handel rodzimy Holendrów, którzy importując

surowce eksportowali dobra przetworzone, jednocześnie jako jedyni odbiorcy mieli bardzo silną

pozycję przetargową w kontaktach ze swoimi partnerami); konsekwencją takiego rozwoju w

przypadku Europy było postępujące zacofanie gospodarcze Europy Wschodniej.

8. Koncepcja rozwoju zależnego została opracowana w odniesieniu do gospodarek państw

Ameryki Łacińskiej jako regionu peryferyjnego (na tych zasadach opiera się gospodarka

plantacyjna w Ameryce)

C. Od warsztatu do manufaktury

1. Rzemiosło cechowe

a. rzemiosło XVI w. nie było w pełni objęte organizacją cechową, choć ona jeszcze w nim

górowała,

7

b. poza cechami znajdowały się nowe dziedziny wytwórczości – drukarstwo, wyrób broni

palnej, stocznie; poza cechami znajdowało się również rzemiosło wiejskie

c. zmiany zaszły również w tradycyjnych zawodach rzemieśliniczych – dotychczasowe

cechy podzieliły się na organizacje skupiające bardziej wyspecjalizowanych wytwórców,

zajmujących się tylko jednym z etapów produkcji prowadzących do powstania produktu

finalnego (np. w sukiennictwie powstały osobne cechy rzemieślników produkujących

przędzę, tkaczy, farbiarzy itd.)

d. pogłębiło się zjawisko znane jeszcze z późnego średniowiecza – w związku z sztucznym

wydłużaniem czasu nauki (ograniczanie przez majstrów potencjalnej konkurencji)

powstała trwała grupa czeladników i uczniów, którzy znając zawód nie mogli stać się

mistrzami – ludzie ci pracując jako najemni robotnicy warsztatowi tworzyli odrębną

społeczność.

2. System nakładczy w mieście

a. Początki nakładu można spotkać w sukiennictwie flandryjskim i włoskim w XIV w.,

jednak szybki rozwoju tej formy produkcji przypada na wiek XVI.

b. specjalizacja cechów prowadziła do pracy nad jednym produktem wielu rzemieślników,

dopiero ten który wykańczał produkt miał styczność z klientem; taka sytuacja sprzyjała

pojawieniu się organizacji produkcji w formie nakładu.

c. Najzamożniejsi rzemieślnicy, z reguły ci którzy zajmowali się wykańczaniem produktu,

zaczęli udzielać pożyczek uboższym na zakup surowców; z czasem ubożsi stawali się

trwałymi dłużnikami zamożniejszych, a następnie pracowali już wyłącznie na surowcach

powierzonych przez zamożniejszego wytwórcę – przekształcali się z samodzielnych

rzemieślników w wyrobników pracujących za wynagrodzeniem na rachunek bogatszego

rzemieślnika, który stawał się nakładcą.

d. Początkowo cechy zwalczały system nakładczy, jednak w drugiej połowie XVI w.

zmieniły stanowisko i zaczęły zachęcać zamożnych nakładców do dawania surowców i

sprzedawania produktów uboższych rzemieślników

e. Kolejnym etapem w rozwoju produkcji nakładczej było wejście kupca na miejsce

bogatego rzemieślnika jako nakładcy oraz rozpowszechnienie się nakładu na wsi

(chałupnictwo wiejskie – zob. niżej)

f.

ewolucja nakładu doprowadziła do systemu produkcji nie objętego przez organizacje

cechowe, zatrudniającego pracowników mniej wykwalifikowanych (m.in. nie mogących

zostać majstrami czeladników), kobiet i młodocianych.

3. System nakładczy na wsi

a. chłopi posiadający niewielkie gospodarstwa rolne dorabiali, szczególnie w okresie

zimowym, pracą rzemieślniczą; w efekcie wokół niektórych miast (miasta flandryjskie,

Wenecja, Florencja) duża część okolicznej ludności wiejskiej trudniła się masowo

chałupnictwem na zamówienie mieszczan-nakładców.

b. system produkcji chałupniczej przynosił nakładcom bardzo wysokie profity – nakładcy

zarabiali podwójnie: dostarczali nabyty hurtowo surowiec i otrzymywali przy

minimalnym koszcie gotowy produkt,

c. w przypadku nakładu rzemieślniczego nakładca zarabiał głównie jako kupiec, w

przypadku chałupnictwa nakładca stawał się przedsiębiorcą, a chałupnik jego

pracownikiem najemnym, w porównaniu z miastem pracownikiem bardzo tanim;

przykładem takiego nakładu może być produkcja chałupnicza zorganizowana w Anglii

przez przedsiębiorców sukienników tzw. clothers.

4. Manufaktura

a. Manufaktura był to rodzaj fabryki przed wprowadzeniem mechanizacji produkcji,

zakładu, w którym podstawowe czynności były wykonywane ręcznie; manufakturę

określa też się czasie jako nakład scentralizowany, ponieważ wyrobnicy zatrudniani

przez nakładcę byli gromadzeni w jednym miejscu;

b. Manufaktura wywodzi się z chałupnictwa, kiedy nakładca dochodził do wniosku, że lepiej

jest zgromadzić razem podległych mu chałupników; taka koncentracja dawała wiele

korzyści technicznych, organizacyjnych i ekonomicznych:

-

współpraca wielu wyrobników ze sobą pozwalała dzielić między nich pracę według
typów czynności, a to pozwalało uzyskać wyższą wydajność pracy i

wykorzystywać mniej fachową siłę roboczą, kierowaną przez nielicznych

specjalistów,

-

robotnicy zgromadzeni w jednym miejscu mogli być poddani ściślejszej kontroli,
można było wykorzystywać bardziek ekonomicznie surowiec i półprodukty,

ograniczając m.in. kradzieże,

-

unikało się zatrudniania faktorów będących łącznikami pomiędzy nakładcą a
chałupnikami, którzy dostarczali surowiec i odbierali gotowe produkty,

c. pierwsze manufaktury zaczęły się pojawiać w Europie Zachodniej w XVI w., choć były

jeszcze bardzo nieliczne, nieco więcej zaczęło ich się pojawiać w XVII w., a system

produkcji manufakturowej zaczął odgrywać poważną rolę w XVIII w.

D. Nowy handel XVI w.

8

1. Handel w XVI i XVII w. przeszedł bardzo poważne przemiany strukturalnym, geograficznym,

rzeczowym (szczególnie jeśli chodzi o handel międzynarodowy). Handel ówczesny to głównie

handel dalekosiężny, zagraniczny, masowy lub operujący drogimi towarami.

2. Zmiany asortymentu w handlu międzynarodowym:

a. pierwszą grupą towarów, którą handlowano na większa skalę niż wcześniej były tzw.

korzenie i inne towary kolonialne, które od XVI w. były sprowadzanie drogą morska

(dawniej były przedmiotem handlu lewantyńskiego – zob. poprzedni wykład); pojawiły

się również towary kolonialne pochodzące z plantacji amerykańskich (niektóre nowe,

inne pochodzące oryginalnie ze Wschodu, których uprawę rozpoczęto w Ameryce – np.

kawa)

b. nowym zjawiskiem w XVI w. jest sukcesywnie zwiększający się handel niewolnikami do

kolonii amerykańskich (zob. poprzedni wykład)

c. kolejną grupą towarów, odgrywającą bardzo dużą rolę w handlu europejskim, były

wyroby tekstylne – sukno angielskie (poślednie) i niderlandzkie (zarówno tańsze jak

wyższej jakości, często było to uszlachetniane sukno angielskie), włoski jedwab,

środkowoeuropejskie płótno

d. niezwykle ważną grupą towarów dla krajów Europy Zachodniej było ziarno z krajów

nadbałtyckich rozprowadzane przede wszystkim przez kupców niderlandzkich; kraje

śródziemnomorskie zaopatrywały się w zboże w Egipcie i na Sycylii

e. innym bardzo ważnym towarem importowanym do zachodniej Europy z krajów Europy

Wschodnie i Północnej było drewno i tzw. towary leśne niezbędne w przemyśle

stoczniowym.

3. Nowe ośrodki handlu i główne szlaki handlowe

a. zmiany towarów i ich ilości spowodowały zmiany szlaków handlowych i głównych

ośrodków handlu

b. w wyniku odkryć geograficznych osłabł handel lewantyński, a powstał i rozwinął się

handel drogą morską wokół Afryki

c. powstały szlaki handlowe przez Atlantyk oraz wzmógł się handel z tzw. strefą bałtycką

d. w handlu tracą znaczenie Włosi (na południu) i Hanzeaci (na północy),

e. w handlu zamorskim początkowo dominują Portugalczycy i Hiszpanie, mniejszą rolę

odgrywają Holendrzy, Anglicy i Francuzi; sytuacja zmienia się w drugiej połowie XVI w.

(szczególnie po zajęciu Portugalii przez Hiszpanię i zakazie handlu z Lizboną dla kupców

holenderskich), kiedy Holendrzy stopniowo przejmują od Portugalczyków dominację w

handlu z Indiami i Azją Wschodnią,

f.

podobna sytuacja ma miejsce w strefie bałtyckiej, gdzie w XVI w. kupcy niderlandzcy

(przede wszystkim holenderscy) prowadzący handel towarami masowymi zaczynają

odgrywać pierwszorzędną rolę zastępując Hanzeatów

g. głównymi ośrodkami handlu w XVI w. stają się wielkie porty i nowe miasta portowe

h. centrum obrotów międzynarodowych na stałe przenosi się do Niderlandów –

początkowo jest to Antwerpia, a pod koniec XVI w. palmę pierwszeństwa przejmuje

Amsterdam,

i.

handel z Azją Wschodnią najpierw koncentrował się w Lizbonie, jednak po przejęciu go

przez Holendrów przeniósł się do portów północno-niderlandzkich, przede wszystkim

Amsterdamu

j.

hiszpański handel z Ameryką skupiał się najpierw w Sewilli, a potem w Kadyksie,

k. powstało szereg regionalnych centrów handlowych – Londyn dla Anglii (przede

wszystkim eksportu sukna), wreszcie u ujścia wielkich spławnych rzek – Hamburg

(Łaba), Gdańsk (Wisła), znacznie mniejszy Le Havre (Sekwana)

4. Usprawnienia finansowe

a. Handel międzynarodowy prowadzony na szeroką skalę wymagał zgromadzenia

znacznych kapitałów, co przyczyniło się do powstania szeregu udogodnień finansowych,

w tym również początków rynku usług finansowych (zob. wyżej).

b. W tym okresie wprowadzono szereg innowacji i ułatwień w zakresie finansów i rozliczeń,

m.in.:

-

wprowadzono na szeroką skalę weksle jako środek zastępujący czasowo pieniądz
w wypadku płatności handlowych

-

operacje w formie bezgotówkowej ułatwiały powstające w tym czasie wielkie
giełdy towarowe (pierwsza taka giełda powstała w 1531 r. w Antwerpii)

-

upowszechniono stosowanie rozbudowanego systemu księgowości kupieckiej;
system ten opracowany we Włoszech jeszcze w XIV w., w XVI w. rozprzestrzenia

się na północy Europy

5. Sposobem na zmniejszenie zagrożenia operacji handlowych na rynku międzynarodowym były

tworzone od XVI w. kompanie handlowe mające często status spółek akcyjnych (szczegółowe

omówienie organizacji i działalności kompanii handlowych zostanie pokazane na przykładzie

holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na następnym wykładzie).

9