Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 3:

Europa późnego średniowiecza

(XIV-XV)

I. Społeczeństwo średniowiecznej Europy (społeczeństwo stanowe)

1. Charakterystyczną cechą stosunków społecznych w średniowieczu było wyłonienie się wyodrębnionych

grup społecznych – stanów. Hierarchiczny porządek społeczny, mający swoje podstawy w nauczaniu

Kościoła, dzielił społeczeństwo na trzy grupy: tych, którzy się modlą (duchowni); tych, którzy walczą za

Boga i seniora (rycerstwo); tych, którzy pracują fizycznie (rolnicy i rzemieślnicy).

2. Ostatecznie w społeczeństwie średniowiecznym wykształciły się cztery stany:

a. duchowny;

b. rycerski (szlachecki);

c. mieszczański;

d. chłopski.

3. Kościół i stan duchowny.

a. Kościół był w średniowieczu nie tylko wielkim właścicielem ziemskim, ale instytucją władzy politycznej

b. Stan duchowny był otwarty, można było do niego wejść przez uzyskanie stosownego wykształcenia i

święceń, w praktyce jednak największe szansę miał w tej dziedzinie stan szlachecki

c. Duchowieństwo miało olbrzymi wpływ na życie społeczeństw poprzez formułowanie zasad moralnych,

którym podporządkowane było życie społeczne, w tym również zasady życia gospodarczego

d. Kościół był w dużej mierze twórcą cywilizacji średniowiecznej jako:

-

nosiciel nowej kultury chrześcijańskiej; duchowni byli jedynymi ludźmi
wykształconymi w warunkach powszechnego analfabetyzmu

-

propagator reform gospodarczych (dobra kościelne były centrami nowoczesnego
rolnictwa, tu najwcześniej stosowano nowe metody uprawy roli, w klasztorach zaś

skupiali się wytrawni rzemieślnicy)

-

organizator wielkich przedsięwzięć budowlanych (kościoły, katedry), które
spełniały rolę współczesnych robót publicznych; organizator handlu

(najwcześniejsze przywileje targowe otrzymywały klasztory i kościoły)

-

organizator wielkich przedsięwzięć aktywizujących masy ludzi (krucjaty, pielgrzymki
do miejsc świętych).

4. Rycerstwo.

a. Rycerstwo było w średniowieczu przygotowywane do służby publicznej (wojskowej lub administracyjnej),

nie mogło natomiast oddawać się zajęciom produkcyjnym i handlowym pod rygorem utraty

szlachectwa.

b. Średniowieczne rycerstwo ukształtowało się w odrębny stan w okresie krucjat, które stworzyły

moralne ideały rycerza (etos rycerski): wierność Bogu i seniorowi, uczciwość, odwaga (stąd marzenie

rycerskie o walce z potworami, smokami), słowność.

c. Rycerstwo było też wzorem estetyki życia: chęci przygód (poszukiwali ich „wędrowni rycerze"),

bohaterstwa, sprawności fizycznej (demonstrowanej na turniejach rycerskich i w czasie wojen),

przepychu w strojach i konsumpcji, swoista cześć dla kobiet.

d. „Zawód” rycerza zdobywało się od najmłodszych lat, analogicznie do kształcenia rzemieślnika (paź -

giermek - rycerz pasowany, czyli otrzymujący od seniora, władcy pas rycerski).

e. Hermetyczność stanu rycerskiego w XI-XII w. spowodowała jedynie sporadyczne przypadki

przeniknięcia do niego przedstawicieli innych stanów (tzw. nobilitacja, nadawana za nadzwyczajne

zasługi na polu walki bądź po prostu kupowana przez bogatego mieszczanina).

f.

Rycerstwo musiało się „samofinansować” (zamki, konie, wyposażenie, poczty, tabory), stąd ogromna

rola włości feudalnej jako podstawy ekonomicznej tej struktury polityczno-militarnej, a zarazem

wyjaśnienie decentralizacji politycznej. Później piechotę finansowano z podatków, wzrosła rola

scentralizowanej monarchii.

g. Militarna rola rycerstwa podupadła wraz z zastosowaniem nowych technik wojennych opartych

najpierw na łuku i kuszy, a następnie na broni palnej i sprawności plebejskiej piechoty.

5. Mieszczaństwo. Rozwój miast w Europie w XI-XIII w. przyniósł wzrost znaczenia mieszczaństwa; stan ten

był jednak wewnętrznie bardzo zróżnicowany: patrycjat, pospólstwo, plebs (zob. poprzedni wykład)

6. Chłopi. W poszczególnych krajach europejskich był to stan zróżnicowany majątkowo (chłopi pełnorolni,

zagrodnicy, chłopi bezrolni, najemnicy, rzemieślnicy wiejscy) i prawnie (chłopi wolni oraz poddani). Stan

ten tworzył podstawową grupę wytwórczą epoki feudalnej, obejmując 60-90% zaludnienia

poszczególnych obszarów. Przynależność do stanu chłopskiego zobowiązywała do pracy na ziemi

należącej do pana.

1

II. Monarchie późnego średniowiecza

A. Anglia: pomiędzy silną monarchią i parlamentaryzmem

1. Henryk II Plantagenet i jego polityka w Anglii

a. W połowie XII w. doszło do wewnętrznych konfliktów w Anglii w związku z wygaśnięciem dynastii Wilhelma

Zdobywcy; w efekcie miejscowi możnowładcy przejęli część instytucji gwarantujących dotychczas silną

pozycję monarchy (m.in. urząd szeryfa dostał się w ręce lokalnych feudałów, a zbierane przez niego podatki

nabrały charakteru renty dowolnie odstępowanej)

b. Henryk II (1154-1189) założyciel dynastii Plantagenetów w Anglii wykorzystując tradycję silnej władzy

królewskiej doprowadził do ponownej konsolidacji państwa:

-

przywrócił znaczenie urzędowi szeryfa

-

przeprowadził reformę podatkową, m.in. zamienił obowiązek zbrojnej służby rycerskiej
na podatek zwany tarczowym, z czasem rozszerzając go na dobra duchowne (Henryk

zrezygnował z armii rycerskiej, która po upływie okresu służby przerywała prowadzenie

wojny; król starał się zastępić ją armią najemną)

-

nad skarbowością państwa czuwał specjalny trybunał zwany „Szachownicą” (istniejący
już za dynastii normandzkiej), który zajmował się kontrolą wpływów podatkowych i

pociągał do odpowiedzialności podatników winnych zaniedbań podatkowych oraz

urzędników, którzy popełnili nadużycia

-

zreformowano sądownictwo dążąc do przywrócenia jednego prawa dla wszystkich
(Common Law) – w czasie rządów poprzedników Henryka duża część sądów z

królewskich stała się patrymonialna – ideą króla (pod wpływem prawa rzymskiego) było,

by każdy wolny miał prawo ubiegać się sprawiedliwości u króla;

-

powstał Główny Sąd Królewski (sąd apelacyjny), a po hrabstwach rozjeżdżali się
królewscy sędziowie wędrowni sadzący według jednolitych zasad

-

sędziowie wędrowni zerwali ze zwyczajem sądów bożych, zamiast tego wprowadzili do
sądów przysięgłych; członkiem takiego kolegium mógł być każdy wolny

c. Jednym z ważniejszych elementów polityki Henryka II miała być sakralizacja osoby monarchy (na wzór

francuskich Kapetyngów) oraz zabezpieczenie sukcesji dla nowej dynastii (koronacja najstarszego syna w

1170 r., który jednak stanął przeciwko ojcu w sojuszu z opozycją feudalną, po jego śmierci ojciec nie

powtórzył już tego samego błędu w stosunku do pozostałych synów)

d. Henryk II próbował podporządkować sobie duchowieństwo angielskie (m.in. ograniczył kompetencje sądów

kościelnych, nakazał klerowi odpowiadać w sprawach karnych przed sądami świeckimi, umocnił swój wpływ

na elekcję biskupów i opatów); zabójstwo arcybiskupa Canterbury Tomasza Becketa (o zachęcanie do

mordu oskarżano Henryka II) zjednoczyło opozycję kleru i możnowładztwa, co zmusiło króla do ponownego

rozszerzenia kompetencji sądów duchownych

e. Jednym z celów działań Henryka było uzyskanie dominacji we Francji (Plantagenetowie posiadali we Francji

posiadłości zajmujące niemal połowę królestwa, m.in. największą dzielnicę Akwitanię) i w perspektywie

zdobycie dla dynastii korony francuskiej

2. Jan bez Ziemii i Magna Charta Libertatum (1215)

a. Po śmierci Henryka II na tron wstąpił Ryszard Lwie Serce, który połowę (1189-1194) swego panowania

spędził na wyprawie krzyżowej i w niewoli austriackiej

b. Po śmierci Ryszarda tron objął jego brat Jan bez Ziemi (1199-1216)

c. W pierwszych latach XIII w. Jan stracił większość posiadłości we Francji na rzecz króla Filipa Augusta (m.in.

Normandię pozostająca od czasów Wilhelma Zdobywcy pod władaniem królów angielskich); próba

odzyskania posiadłości francuskich przez Jana w sojuszu z cesarzem Ottonem VI Welfem zakończyła się

klęską Ottona pod Bouvines (1214)

d. Klęski Jana na kontynencie były związane z nieudolną polityką w Anglii, która doprowadziła do buntu

większości stanów królestwa i osłabienia pozycji korony, w efekcie Jan został zmuszony do podpisania

Wielkiej Karty Swobód (Magna Charta Libertatum), która w tradycji brytyjskiej była uznawana za

pierwszy krok w kierunku parlamentaryzmu

e. W Wielkiej Karcie Swobód zawarte były m.in. zapisy zakazujące więzienia lub karania jakiegokolwiek

wolnego człowieka bez wyroku sądowego; uzależniono nakładanie podatków (m.in. tarczowego) od zgody

wielkiej rady baronów i biskupów; na straży postanowień Wielkiej Karty miała stać rada złożona z 25

baronów, której zadaniem było pilnowanie przestrzegania postanowień Karty; w razie gdyby król złamał

ustanowione prawo, rada mogła odwołać się do całego społeczeństwa i zorganizować opór przeciw

monarsze; decyzje tej delegacji zapadały większością głosów

3. Szymon de Montfort i początki parlamentu

a. Następca Jana Henryk III prowadził politykę zmierzającą do odzyskania ziem utraconych we Francji; liczne

kampanie wojenne prowadzone przez króla były finansowane przez społeczeństwo obciążane coraz

wyższymi podatkami (początkowo uchwalanymi za zgodą wielkiej rady, chociaż polityka fiskalna króla

wywoływała coraz większą opozycję ze strony możnowładztwa i duchowieństwa)

b. W 1258 r. wielka rada, którą zaczęto już nazywać parlamentem, odrzuciła nowy podatek królewski, a

baronowie pod przywództwem Szymona de Montfort zbrojnie udali się pod siedzibę królewską; Henryk III

został zmuszony do przyjęcia postulatów opozycji – wybrana w połowie przez króla i w połowie przez

baronów komisja dwudziestu czterech uchwaliła tzw. prowizje oksfordzkie, w których znalazło się m.in.

2

postanowienie o powołaniu rady piętnastu, kontrolującej w porozumieniu z królem całą administrację

państwową; niezależnie od rady trzy razy do roku miał się zbierać parlament (składający się dla

oszczędności jedynie z 12 członków), mający za zadanie omawiać aktualne sprawy z członkami rady

c. Rada piętnastu (działając pod faktycznym przywództwem de Montforta) przejęła rządy w państwie, m.in.

wymieniając poważną część administracji i przejmując inicjatywę w polityce zagranicznej

d. Kontrolerzy powołani przez radę sprawdzali w całym kraju działalność urzędników, ujawniając szereg

nadużyć (przede wszystkim szeryfów) i zbierając skargi – ich działalność doprowadziła do tego, że bunt

zainicjowany przez baronów rozlał się na całe społeczeństwo, przy czym na czoło tego ruchu wysunęło się

drobne rycerstwo

e. Na czele tego ruchu stanął de Montfort; z jego inicjatywy posiadłości wielkich seniorów zostały poddane

jurysdykcji królewskiej, a w prowizjach westminsterskich (1259) zwiększono kompetencje rady piętnastu i

parlamentu oraz powołano analogiczne rady urzędujące przy szeryfach, złożone z czterech członków warstw

średnich i mające prawo wyboru szeryfa

f.

Reformy de Montforta wzbudziły niezadowolenie baronów i króla, który uzyskał unieważnienie prowizji

westminsterskich przez papieża; w bitwie pomiędzy siłami wiernymi Henrykowi III a wojskami de Montforta

(14 V 1264), zwyciężyły te drugie (król dostał się do niewoli); w efekcie de Montfort przejął całą władzę w

państwie

g. Starając się uzyskać jak największe poparcie de Montfort zwołał w 1264 r. parlament, w którym obok

baronów i prałatów zasiedli przedstawiciele drobnego rycerstwa (po dwóch z hrabstwa) i większych miast.

Parlament ten stał się punktem wyjścia dla istniejącego dziś angielskiego ciała ustawodawczego

h. Porażka i śmierć Szymona de Montfort (1265) doprowadziła do cofnięcia większości zmian wprowadzonych

za jego rządów, jednak w 1295 r. Edward I ponownie zwołał parlament złożony – tak jak za de Montforta –

obok baronów również z niższego rycerstwa, niższego kleru oraz przedstawicieli miast; w 1297 r. w związku

z koniecznością nałożenia wysokich podatków, Edward I, by pozyskać poparcie dla swej polityki, zdecydował

się uznać konieczność zgody parlamentu na nakładanie podatków

i.

Stopniowo rósł udział parlamentu w ustawodawstwie, ale jednocześnie nasilały się różnice między dążeniami

baronów i wyższego duchowieństwa (tj. lordów) a przedstawicielami miast i niższej szlachty, którzy

ostatecznie za Edwarda III (1327-1377) utworzą obradującą osobno Izbę Gmin.

j.

W XIV w. parlament dwukrotnie zatwierdził detronizacje królów („pomazańców Bożych”) – Edwarda II w

1327 r. oraz Ryszarda II w 1399 r. – co ukazuje wzrost znaczenia ciała ustawodawczego w Anglii, do

którego o zatwierdzenie tych zmian zwracali się zwycięscy pretendenci (Edward III wraz z matką Izabelą w

1327 r. oraz Henryk IV Lancaster w 1399 r.)

4. Wojny domowe i wyniszczenie starej szlachty

a. Od początku XV w. aż po lata osiemdziesiąte tego stulecia Anglia była terenem wojen domowych

wywołanych przez rywalizację dwóch walczących o tron odłamów dynastii Plantagenetów – Lancasterów i

Yorków; konflikt nasilił się szczególnie po klęskach w wojnie z Francją w połowie XV w.

b. Charakterystyczną cechą tych wojen był zwyczaj „wycinania” jeńców na polu bitwy (rozpowszechnienie się

tego procederu pokazuje upadek etosu i kultury rycerskiej w późnym średniowieczu); zwyczaj ten łącznie z

systematycznym mordowaniem przeciwników w lochach więziennych doprowadził do niemal całkowitego

wyginięcia starej szlachty (nobility); jej miejsce zaczęła zajmować „nowa szlachta” (gentry) wywodząca się

z drobnego rycerstwa, mieszczan i wolnych chłopów, którzy tytuły zdobywali na polach bitew

c. Wojny domowe skończyły się w 1485 r. przejęciem tronu przez Henryka VII założyciela nowej dynastii

Tudorów, który zamordował – zgodnie ze wzmiankowanym wyżej zwyczajem – osadzonego wcześniej w

więzieniu ostatniego męskiego potomka rodu Plantagenetów

B. Francja: droga w stronę absolutyzmu

1. Ludwik IX Święty i legiści

a. Pierwszym monarchą z dynastii Kapetyngów, który dokonał wzmocnienia pozycji króla w państwie poprzez

ograniczenie wpływów lenników był rządzący w pierwszej połowie XIII w. Filip August (m.in. poprzez

rozszerzenie domeny królewskiej)

b. Systematyczną pracę nad wzmocnieniem pozycji monarchy i usprawnieniem państwa podjął Ludwik IX

Święty

c. Ludwik nałożył bardzo wysokie opłaty za dziedziczenie lenn, a jego urzędnicy jeżdżący po całym kraju

wyszukiwali wszystkie możliwe prerogatywy monarchy wobec ziem jego wasali

d. Ludwik rozszerzył obowiązywanie rozporządzeń królewskich (ordonansów) na cały kraj (dotychczas miały

one zastosowanie jedynie do domeny królewskiej)

e. Król ukrócił wojny prywatne i rozbójnictwo, by w 1258 r. wydać całkowity zakaz wojen prywatnych i

samodzielnego dochodzenia sprawiedliwości poza drogą sądową; zostały również zakazane sądy boże

f.

Za Ludwika IX został również rozbudowany nowy aparat administracyjny oparty na ludziach z niższych

warstw (przede wszystkim drobnego rycerstwa i mieszczaństwa); podstawową rolę przy organizacji struktur

urzędniczych odegrali legiści – wykształceni prawnicy przenoszący na grunt francuski zasady prawa

rzymskiego

g. Z instytucji dworskich wyodrębniła się Izba Rachunkowa oraz sąd królewski zwany parlamentem,

przyjmujący apelację z sądów niższej instancji

h. Interesów królewskich w lokalnych dzielnicach strzegli bailifowie, którzy podkopywali pozycję miejscowego

możnowładztwa; bailifowie mieli zakazane nabywanie dóbr na terenie podległej im dzielnicy i wchodzenie w

małżeństwa z mieszkankami tych prowincji, aby w ten sposób unikać bliższych związków z miejscową

arystokracją

3

2. Filip IV Piękny i Stany Generalne

a. Zmiany wprowadzone przez wnuka Ludwika IX Filipa IV Pięknego wiązały się z konfliktem z papiestwem

prowadzącym do otwartej wojny i przeniesienia siedziby papieża do Awinionu

b. W 1296 r. Filip nałożył na duchowieństwo francuskie podatki na rzecz państwa, co wywołało protest papieża

i zapoczątkowało konflikt, którego następnym etapem był zakaz wywozu kruszców z Francji uderzający

bezpośrednio w kurie rzymską

c. W 1302 r., gdy papież wezwał Filipa na synod mający zając się sprawami Francji, król zwołał do Paryża

zgromadzenie przedstawicieli duchowieństwa, rycerstwa i mieszczan, które potępiło fiskalizm papieski i

pretensje kurii rzymskiej do zwierzchnictwa nad Francją. Zgromadzenie to uważa się zwykle za początek

francuskiej reprezentacji społeczeństwa, tzw. Stany Generalne.

d. Kilkanaście lat później (1317), już po śmierci Filipa, Stany Generalne odegrały jeszcze raz istotną rolę,

odrzucając sukcesję kobiet na tronie francuskim, a przyjmując „prawo salickie”, przewidujące dziedziczenie

wyłącznie w linii męskiej (co zamknęło królom Anglii drogę do tronu francuskiego po wygaśnięciu głównej

linii Kapetyngów)

3. Powrót do monarchii feudalnej i Wojna Stuletnia

a. Po wygaśnięciu głównej linii Kapetyngów rządy we Francji objęła dynastia Walezjuszy

b. Pierwsi władcy z tej dynastii powrócili do rozdawnictwa domeny królewskiej wśród swoich najbliższych

zauszników; z otoczenia monarchów usunięto legistów a pierwszoplanową rolę zaczęli ponownie odgrywać

wielcy panowie feudalni; porażki w wojnie z Anglią doprowadziły do dalszego osłabienia królestwa (początek

konfliktu w 1337 r.)

c. próbę odnowienia siły monarchii podjął Karol V (1356-1364 jako następca tronu, 1364-1380 jako król);

przede wszystkim król doprowadził do likwidacji plagi band wojskowych grabiących kraj

d. Wysiłki Karola V zostały zaprzepaszczone po jego śmierci; wobec szaleństwa Karola VI (1380-1422) rządy

sprawowali regenci, a politykę państwa opanowała niszcząca walka stronnictw dworskich, która przerodziła

się w wojnę domową (1413)

e. W wojnę domową we Francji wmieszali się Anglicy, co otwiera ostatni etap wojny stuletniej zakończonej

ostatecznie w 1453 r. – w tym czasie Karol VII (syn Karola VI, koronowany w 1429 r.) przyłączył do Francji

niemal wszystkie tereny należące wcześniej do króla Anglii (przy Anglii pozostało jedynie Calais do 1558 r.);

dzieło zjednoczenia królestwa Francji dokończyli syn i wnuk Karola VII – Ludwik XI (1461-1483) i Karol VIII

(1483-1498) – likwidując pozostałe w granicach państwa niezależne państewka feudalne

4. Reformy Karola VII i Ludwika XI – powrót do silnej monarchii

a. Karol VII a następnie Ludwik XI nawiązali do rozwiązań wprowadzanych przez Ludwika IX i Filipa IV na

przełomie XIII i XIV w.

b. Podstawowym celem obu władców była walka z partykularyzmem lokalnych książąt i rozszerzanie domeny

koronnej, w efekcie tej polityki Francja stała się państwem zwartym i jednolitym

c. Wzmocniona została władza królewska oparta na płatnej kadrze urzędników państwowych i skarbowych,

często pochodzących z drobnego rycerstwa i mieszczaństwa

d. Uchwalone jeszcze w XIV w. przez Stany Generalne podatki bezpośrednie przeobraziły się w stałe obciążenie

ludności, podobnie jak dokuczliwe podatki pośrednie (np. podatek od soli)

e. Dzięki sprawnemu systemowi podatkowemu armię rycerską zastąpiono stałą siłą zbrojną

f.

Karol VII umocnił swoją pozycję wobec kościoła znosząc nominacje papieskie na stanowiska kościelne,

opłaty dla kurii rzymskiej, zlikwidował apelacje do Rzymu i wreszcie ustanowił autonomię „kościoła

gallikańskiego”, dając poważne prerogatywy monarchom francuskim

C. Monarchie późnego średniowiecza

1. Od XIII w. w Europie Zachodniej zaczęły następować przemiany w systemie politycznym przekształcające

dotychczasowy system monarchii lennej

2. W tym okresie można zauważyć dążenie do wzmocnienia pozycji monarchy poprzez osłabienie uprawnień jego

wasali; ważną podstawą dla tego dążenia było wywodzenie silnej pozycji monarchy z tradycji prawa

rzymskiego

3. Królowie dążyli do zjednoczenia swoich państw poprzez likwidację odrębności włości feudalnych i poddania ich

władzy centrum; w efekcie prowadziło to do ujednolicenia państwa

4. W swojej działalności monarchowie opierali się na niższych grupach społecznych, przede wszystkim

mieszczaństwie i drobnym rycerstwie

5. W tym okresie w części krajów powstawały reprezentacje stanowe (Stany Generalne we Francji, w Polsce

zgromadzenie stanowe pojawiło się później – Sejm, w zasadzie nie uczestniczyli w nim mieszczanie ze

względu na słabość tej grupy społecznej) współuczestniczące w sprawowaniu władzy; ze względu na

uczestnictwo tych instytucji w sprawowaniu władzy system ten określa się jako monarchię stanową – zanikają

tu osobiste więzy pionowe pomiędzy monarchą a feudałami.

6. Ujednolicenie monarchii związane było z wprowadzeniem nowego aparatu urzędniczego zależnego wyłącznie

od władzy centralnej, wywodzącego się z reguły z niższych warstw społecznych; w ramach tych działań

starano się uporządkować system podatkowy i administrację skarbową – można to traktować jako początki

tworzenia nowoczesnej administracji.

7. Ważnym elementem zmian systemowych było powolne odchodzenie od armii rycerskich typu lennego i

powoływanie w ich miejsce wojska stałego lub (częściej) zaciężnego (szczególnie w XV w.) – podobnie jak w

przypadku administracji można to interpretować jako początek kształtowania się nowoczesnych sił zbrojnych

4

8. Monarchowie starali się ujednolicić sądownictwo eliminując sądy lenne i ograniczając kompetencje sadów

duchownych; w procesie tym ważną rolę odgrywali prawnicy odwołujący się do tradycji prawa rzymskiego (np.

we Francji legiści)

9. Drogi ewolucji tego systemu w różnych krajach nie były takie same, z czasem doprowadzą do powstania

monarchii absolutnej (Francja) i monarchii z silną pozycją parlamentu (Anglia), zaś w Polsce do monarchii z

dominacją Sejmu

III. Gospodarka schyłku średniowiecza

A. Kryzys w rolnictwie w XIV w.

1.Ekstensywny rozwój rolnictwa (szczególnie w włościach panów feudalnych) nie prowadził do poprawy jego

wydajności, a spowodował wyjałowienie gleb, a w konsekwencji zmniejszenie plonów

2.Wzrost liczby ludności w XIII w., a co za tym idzie zapotrzebowania na zboże prowadził do zajmowania pod

uprawę coraz gorszych gleb nie nadających się pod intensywna uprawę; karczunek coraz większej ilości lasów

zmieniał mikroklimat, a zamiana pastwisk i łąk na pola uprawne ograniczała hodowlę i możliwości nawożenia

3.W XIII w. wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia nadwyżka ludności z krajów najwyżej rozwiniętych

gospodarczo musiała szukać nowych siedzib (Niemcy w Europie Wschodniej – zob. poprzedni wykład, Francuzi w

Hiszpanii oraz w jakimś stopniu na terenach Bliskiego Wschodu zajętych w czasie krucjat; Anglicy w południowej

Szkocji); inną możliwością była przeprowadzka ze wsi do miast

4.Wysokie zapotrzebowanie na zboże wynikające z zwiększenia liczby ludności (do XIII w.) oraz szybkiego

rozwoju miast nie mogło być zaspokojone ze względu na niedostateczny rozwój rynku (zarówno rynki regionalne

– krajowe, jak rynek ponadregionalny – kontynentalny dopiero powstawały i nie były w stanie wyrównać

dysproporcji w dostępie do żywności); w efekcie częste były plagi głodu, przy jednoczesnych wysokich plonach

w innych regionach kontynentu, jednocześnie niedożywienie obniżało odporność na choroby i można je widzieć

jako jedną z przyczyn olbrzymiej skali czternastowiecznych epidemii

5.Fale głodu powiększały jeszcze zaludnienie miast, w których szukali schronienia ludzie z poszkodowanych

terenów, w konsekwencji zmieniała się struktura społeczna – rosły szeregi plebsu miejskiego – żebraków,

włóczęgów

6.Epidemie drugiej połowy XIV w. (nie tylko „Czarna Śmierć”) spustoszyły niemal cały kontynent (najmniej

poszkodowana wyszła z zarazy Europa Wschodnia m.in. Polska) – wiele wsi całkowicie opustoszało, a chłopi

uprawiający dotychczas gorsze ziemie zasiedlili niezamieszkałe wsie o lepszych glebach

7.Kryzys rolnictwa dotknął w pierwszej kolejności właścicieli wielkich posiadłości ziemskich związanych z rynkiem

zbożowym – w wyniku spadku liczby ludności (po zarazach) spadły ceny zboża, a wzrosły płace robotników

rolnych (których liczba spadła); spadek cen zboża uderzył również w tych panów feudalnych, którzy utrzymali

rentę w naturze w nadziei łatwego spieniężenia produktów na rynku miejskim; znaczny spadek dochodów

dotknął również właścicieli, którzy przeszli w całości na oczynszowanie, ponieważ kryzys dotknął również system

monetarny ze względu na zaniżanie zawartości kruszcu w monetach przez władców (Filip IV Piękny we Francji,

Edward I i Edward III w Anglii); proceder ten prowadził do dewaluacji pieniądza.

8.Lepiej przetrwały kryzysową sytuację gospodarstwa chłopskie, uprawiane intensywniej (a zatem wydajniej), a

zarazem mające możliwość łatwiejszego przystosowania się do zmieniającego się rynku

9.Kryzys rolnictwa XIV w. dał jednak początek wielkiej kariery hodowli owiec w Anglii – od XV w. opustoszałe

tereny o gorszych glebach zostały tam zajęte pod pastwiska; z zajmowaniem opustoszałych gruntów pod

pastwiska wiąże się termin „grodzenie”, czyli ogradzanie terenów pastwisk jednego właściciela – istotne jest

tutaj zwrócenie uwagi na wykształcanie się nowego rozumienia praw własności, zbliżonego do dzisiejszego a tak

różnego od własności podzielonej charakterystycznej dla systemu lennego (najdalej posuniętą własność

podzieloną można zaobserwować w przypadku pastwisk i łąk będących wspólną własnością całej wsi, np.

almenda – zob. wykład 1); grodzenia gruntów pod pastwiska nabierają znaczenia pod koniec XV w., a

szczególnie w XVI w., dotyczą one jednak terenów w płd-wsch Anglii, zmiany na pozostałych ziemiach królestwa

zaczęły się dopiero w połowie XVII w.

B. Zmiany społeczne i powstania chłopskie

1.Spadek dochodów z renty feudalnej lub posiadłości doprowadził do degradacji znaczną część rycerstwa,

szczególnie drobniejszego; doprowadziło to do powstawania grup rycerzy-rabusiów grasujących po krajach

zachodniej Europy (najwcześniej takie bandy pojawiły się w Niemczech jeszcze w XIII w., we Francji w XIV w., a

w Anglii były szczególnie dokuczliwe w XV w. podczas wojen domowych); innym sposobem poprawy egzystencji

dla rycerstwa był udział w kampaniach wojennych w nadziei zdobycia łupów lub nadań ziemskich w wypadku

zwycięstwa (rycerstwo angielskie z takimi nadziejami udawało się do Francji przy okazji kolejnych ekspedycji

królewskich w czasie wojny stuletniej, a po zakończeniu wojny stuletniej i utracie posiadłości francuskich

podobną rolę odegrały wojny domowe)

2.Znaczna część możnowładztwa duchownego i świeckiego próbowała powiększyć swoje dochody podwyższając

obciążenia chłopów, jednak spowodowało to plagę ucieczek chłopów, którzy bez trudu mogli znaleźć nowe

gospodarstwa na opustoszałych terenach

3.Sytuacja chłopów pogorszyła się najmniej – niskie ceny zboża pozwoliły im podnieść konsumpcję (choć

trudności na rynku dotknęły również gospodarstwa chłopskie), jednocześnie wahania koniunktury i

zdecydowanie większa elastyczność ich ekonomiki pozwoliła im na wykorzystywanie okazji na rynku i

uzyskiwanie przyzwoitych dochodów

4.Próby podwyższania obciążeń chłopskich i zaostrzenia poddaństwa oraz panoszące się bandy rabusiów

rycerskich lub wojskowych sprowokowały wybuch licznych powstań chłopskich w drugiej połowie XIV i XV w.,

5

przede wszystkim we Francji (np. żakeria w połowie XIV w.) i Anglii; powstańcy z reguły nie mieli żadnego

programu, a ich celem była zemsta na znienawidzonych panach feudalnych, wszystkie powstania chłopskie

zostały surowo stłumione

5.Kryzys w rolnictwie i towarzyszące mu zmiany społeczne (umocnienie pozycji chłopów i ich większa mobilność,

powstania chłopskie, jak również degradacja znacznej części rycerstwa) spowodowały zanik poddaństwa

osobistego w Zachodniej Europie, jak również (wbrew okresowym naciskom ze strony feudałów) przyśpieszenie

przechodzenia na rentę pieniężną

C. Sytuacja miast i kryzys rzemiosła

1.Kryzys w rolnictwie wywarł głęboki wpływ na sytuację ówczesnych miast

2.Epidemie drugiej połowy XIV w. jeszcze silniej niż wieś spustoszyły miasta; napływ uciekinierów ze wsi nie mógł

w całości zrównoważyć zaistniałych strat

3.Nastąpiło skurczenie się rynków i tendencja do ograniczania produkcji, spadkowi nie zapobiegła korzystniejsza

dla produktów miejskich w porównaniu z płodami rolnymi relacja cen, ponieważ niskie ceny produktów wiejskich

ograniczyły popyt ze strony przede wszystkim właścicieli ziemskich odbiorców produktów luksusowych, a także

chłopów, którzy często wracali do produkcji domowej

4.Próby przeciwdziałania kryzysowi ze strony cechów rzemieślniczych ograniczyły się do zaostrzenia przepisów

ograniczających konkurencję – skrupulatne egzekwowanie monopolu sprzedaży i produkcji oraz utrudniania w

dostępie do zawodu nowym ludziom – wykorzystywanie cechowego monopolu nauki zawodu poprzez wydłużanie

ponad miarę okresu potrzebnego do uzyskania dyplomu mistrzowskiego (zob. poprzedni wykład)

5.Czeladnicy, ze względu na restrykcje cechowe uniemożliwiające im dostęp do zawodu, stali się jedną z

liczniejszych i najbardziej niezadowolonych grup społecznych – buntując się przeciw istniejącym stosunkom

odwoływali się do strajków i bojkotów zakładali również własne organizacje samopomocowe

6.Inną konsekwencją polityki cechów rzemieślniczych było powstawanie poza murami miast osiedli tzw. partaczy,

tj. wytwórców produkujących poza korporacją, na których nie ciążyły ograniczenia ustanawiane przez cechy

7.Kryzys rzemiosła nie ominął sukiennictwa flandryjskiego zorganizowanego przez wielkich kupców w formę

nakładu – w wyniku wystąpień rzemieślniczych nastąpiły pewne przemiany w produkcji (choć nie naruszono

samego nakładczego systemu produkcji) – w miejsce luksusowych gatunków zaczęto produkować sukno średnie

i gorsze, które znajdowało się w zasięgu możliwości finansowych nie tylko bogatszej ludności, ale również

chłopów; jako organizatorzy produkcji obok bogatego kupiectwa zaczęli występować najbogatsi rzemieślnicy,

kierujący wystąpieniami w miastach flandryjskich; nastąpiło przesunięcie centrów produkcji, rozwinęły się

również nowe ośrodki (przede wszystkim w Holandii), które stopniowo w XV w. zdominowały produkcję sukna

8.Nowym centrum produkcji sukna w XV w. stała się Anglia bazująca na własnym surowcu pochodzącym z coraz

większej hodowli owiec

9.Kupcy podobnie jak rzemieślnicy bojąc się konkurencji zaczęli w większym stopniu niż wcześniej wykorzystywać

system przywilejów uniemożliwiających konkurencję zewnętrzną (zob. poprzedni wykład); polityka polegająca

na mnożących się rozporządzeniach ograniczających swobodę transakcji była obecna niemal we wszystkich

miastach tego okresu

D. Przesunięcie centrów handlowych – powstawanie rynków ponadregionalnych

1. W wyniku przemian zachodzących w XIV w. centra handlowe uległy przemieszczeniu; w XIV stuleciu czołowym

ośrodkiem handlu stała się Brugia (w XV w. w związku z zamulaniem się portu miejsce Brugii zajęła Antwerpia),

w której spotykali się kupcy z dwóch stref handlu ponadregionalnego – handlowcy z północnych Włoch, cały czas

odgrywający pierwszorzędną rolę w handlu śródziemnomorskim i kupcy należący do Związku Hanzeatyckiego,

który opanował nową szybko rozwijająca się strefę handlu na północy

2. Związek Hanzeatycki

a. Hanza była luźną wspólnotą patrycjatu kupieckiego miast nadbałtyckich i północno niemieckich; początkowo

powstała jako związek kupców (XIII w.), by w XIV w. przekształcić się w związek miast;

b. Na czele Hanzy stał Hansetag (zjazd wszystkich miast), który podejmował decyzje odnośnie całego związku,

jednak zjazdy ogólne zbierały się bardzo rzadko i najczęściej nie były w stanie podjąć żadnych decyzji ze

względu na brak kworum

c. Faktycznie przywódczą rolę w Hanzie odgrywała Lubeka, największy wówczas port na Bałtyku

d. Metodą działania Hanzy było uzyskiwanie szczególnych przywilejów od władców z krajów leżących nad

Bałtykiem i Morzem Północnym (jednym z najbardziej drastycznych przykładów było narzucenie przez

związek swoich warunków Norwegii uzależnionej od hanzeatyckich dostaw zboża), w ten sposób związek

uzyskał faktyczny monopol w handlu pomiędzy wybrzeżami Bałtyku i Europą Zachodnią

e. Podstawowymi towarami w handlu hanzeatyckim były śledzie, futra, zboże przewożone z północy i wschodu

na zachód oraz sól i sukno przywożone z zachodu na wschód; zasadnicze znaczenie dla tego handlu miały

cztery wielkie kantory: w Londynie, Brugii, Bergen i Nowogrodzie Wielkim

f.

Hanza w razie potrzeby była gotowa używać siły zbrojnej dla zabezpieczenia swych interesów – najczęściej

do konfliktów dochodziło z królami Danii odnośnie polityki monarchów wobec cieśnin duńskich (Hanzeatom

zależało, aby utrudnić dostęp do Bałtyku konkurentom, przede wszystkim Holendrom, a później również

Anglikom)

g. Szczyt potęgi Hanzy przypada na XIV i początek XV w., po tym okresie szczególnie od drugiej połowy XV w.

coraz większe znaczenie w handlu strefy bałtyckiej zaczynają odgrywać Holendrzy przede wszystkim kupcy z

Amsterdamu, którzy wiążą swoje interesy z największym portem hanzeatyckim w Prusach – Gdańskiem

(„mariaż” Gdańska i Amsterdamu przetrwa następne dwieście lat i będzie podstawą handlu zbożowego w

strefie bałtyckiej)

6

h. Hanza formalnie przetrwała do połowy XVII w., jednak jej znaczenie w handlu bałtyckim upadło na

przełomie XV i XVI w. i było związane ze zmianami w charakterze wymiany – przejściem od handlu

drobnotowarowego, w którym dominowali Hanzeaci dysponujący stosunkowo małymi statkami do handlu na

masową skalę, w którym specjalizowali się Holendrzy z nowym centrum światowego handlu Amsterdamem

(XVI-XVII w.)

3. Miasta włoskie i zmiany w handlu śródziemnomorskim

a. Miasta północno włoskie w ciągu XIV i XV w. zaczęły się przekształcać z oligarchicznych republik miejskich w

państwa rządzone przez lokalnych dynastie (często nie przyjmujące żadnego tytułu); największą karierę

wśród tych nowych dynastii zrobili władcy Mediolanu – rodzina Viscontich i chyba jeszcze słynniejsi

Medyceusze, którzy w połowie XV w. przejęli władzę we Florencji obsadzając najwyższe stanowisko w

mieście – chorążego sprawiedliwości (gonfaloniera); Medyceusze (zwłaszcza Wawrzyniec Wspaniały)

doprowadzili na przełomie XV i XVI w. państwo florenckie do szczytu jego świetności

b. Jedynym wielkim miastem włoskim, które pozostało przy wcześniejszym ustroju republiki oligarchicznej była

Wenecja

c. Wielkie rody rządzące miastami włoskimi w XV w. odegrały kluczową rolę przy narodzinach nowego prądu w

kulturze europejskiej – renesansu, odwołującego się do tradycji kultury antycznej (dziedzictwo kultury

rzymskiej było we Włoszech przeciwstawiane „barbarzyńskiemu” zdaniem mieszkańców Italii gotykowi;

niechęć ta była w dużej mierze spowodowana wcześniejszymi najazdami niemieckich cesarzy, którym

towarzyszyły rabunki i ucisk fiskalny)

d. W handlu śródziemnomorskim XIV w. w dalszym ciągu dominowały rywalizujące ze sobą dwie wielkie

republiki miejskie – Wenecja i Genua

e. Trudności w obrocie ze Wschodem wystąpiły wraz z upadkiem panowania mongolskiego w Chinach oraz

utratą resztek posiadłości chrześcijańskich na Bliskim Wschodzie

f.

Konflikt pomiędzy Wenecją i Genuą rozstrzygnął się ostatecznie w 1381 r. w bitwie morskiej pod Chioggią,

w której Wenecja zniszczyła flotę genueńską; Genua utraciła swoje znaczenie, tracąc również swoje

posiadłości zamorskie na rzecz Turków (ostatnie Kaffę i Sudak na Krymie w 1475 r.)

g. Zwycięstwo Wenecji nie przywróciło w pełni potęgi handlowej miastu, które trwało przy starych szlakach

handlowych i metodach wymiany nie umiejąc przystosować do zmieniających się warunków; ostateczny cios

handlowi lewantyńskiemu zadały portugalskie odkrycia nowej drogi na Wschód wokół Afryki.

h. Konflikt Genui i Wenecji wykorzystała w XV w. Florencja, dotychczas znana przede wszystkim jako centrum

finansowe; zakładając port w Livorno opanowała w pierwszej kolejności handel z krajami zachodniej Europy

(importowano na dużą skalę niewykończone angielskie i flamandzkie sukna, które otrzymywały ostateczną

obróbkę w zakładach Florencji); następnie kupcy z Livorno weszli również na rynek wschodni.

IV. Zmiany demograficzne w Średniowiecznej Europie

Populacja Europy (w milionach) w okresie średniowiecza (500-1470)

obszar/lata

500 650 1000 1340 1470

Południowa Europa (Grecja, Bałkany, Włochy, Płw. Iberyjski)

13

9

17

25

19

Europa Zach. (Francja, Wlk. Brytania, Niemcy, Skandynawia)

9

5,5

12

35,5

22,5

Europa Wschodnia (Ruś, Polska, Litwa, Węgry)

5,5

3,5

9,5

13

9,5

Europa

27,5

18

38,5

73,5

50

Dane na podstawie: Carlo M. Cipolla (ed.), Ecomomic History of Europe: The Middle Ages, London 1972, s. 36

A. Wyludniona Europa Wczesnego Średniowiecza

1. W V w. nastąpiło znaczne zmniejszenie liczby ludności na całym terytorium dawnego Cesarstwa, przy czym

zdecydowanie większy (procentowo) spadek można zaobserwować w części zachodniej; głównej przyczyny

tego stanu rzeczy można się dopatrywać w niszczycielskich najazdach plemion germańskich oraz Hunów (obie

części byłego Imperium) oraz ogólnym chaosie politycznym i gospodarczym (część zachodnia)

2. W okresie od 500 do 650 r. można mówić o dwóch podokresach: w pierwszym pięćdziesięcioleciu nastąpił

powolny wzrost liczby ludności związany z restauracją cesarstwa przez Justyniana, przez następne sto lat

populacja znacznie spadała przede wszystkim z powodu występujących plag

3. W kolejnym okresie (650 – 1000) najpierw nastąpił wzrost liczby ludności tak że odzyskała ona wielkość z

okresu przed plagami (do 800 r.); trudno natomiast powiedzieć coś bliższego o okresie IX i pierwszej połowie

X w., najprawdopodobniej wzrost ludności był wówczas słabszy do czego mogły się przyczyniać niszczycielskie

najazdy Normanów ze Skandynawii i Węgrów ze Wschodniej Europy

B. Boom demograficzny „Złotego Wieku”

1. Największy wzrost populacji w Europie nastąpił w drugim okresie Średniowiecza, rozpoczął się ok. 950 r.

we Włoszech i nieco później w Europie Zachodniej (sytuacja we wschodniej części kontynentu jest w tej

materii nie do końca jasna);

2. Szczególnie szybki wzrost ludności nastąpił w całej Europie Zachodniej (choć na pierwsze miejsce

wysuwają się północne Włochy) pomiędzy 1150 i 1300 r.; w tym okresie pojawiają się pierwsze większe

miasta w Europie Zachodniej liczące ponad 30 tys. mieszkańców (oczywiście w północnych Włoszech były

wcześniejsze i liczniejsze ośrodki post-rzymskie lub bizantyjskie, np. Wenecja).

7

3. W Europie Wschodniej wzrost ludności był wolniejszy co można wiązać m.in. z najazdem i okupacją

mongolską w XIII w.; jednak część terenów Europy Wschodniej od Czech przez Śląsk, Małopolskę,

Słowację po Transylwanię była w XIII w. obszarem szybkiego wzrostu gospodarczego, czemu musiał

towarzyszyć szybki wzrost populacji.

4. W okresie „Złotego Wieku” (XI-XIII w.) populacja Europy wzrosła do ok. 75 mln, a więc niemal

dwukrotnie.

C. Zapaść demograficzna późnego Średniowiecza

1. Na początku XIV w. zaczyna się tzw. Mała Epoka Lodowa, która trwała przez całe XIV i XV stulecie,

charakteryzując się generalnym obniżeniem temperatury na kontynencie; w efekcie ochłodzenia klimatu w

pierwszej połowie XIV w. można zaobserwować bardzo powolny wzrost liczby ludności szczególnie na

północy kontynentu i w wyżej położonych regionach (mniejsza liczba zawieranych małżeństw)

2. Nadwyżka ludności w niektórych regionach (północne Włochy, niektóre regiony Anglii), a jednocześnie

problemy z dostawami zboża powodowały występowanie plag głodowych zwiększających śmiertelność

(zob. wyżej)

3. Największy spadek populacji Europy w tym okresie spowodowała jednak zaraza z połowy XIV w. („Czarna

Śmierć” 1347-1351) i powtarzające się zarazy w drugiej połowie stulecia; „Czarna Śmierć” zmniejszyła

populację Europy o około 25%, o następne 20% zaraza z 1385 r., a następujące po niej plagi z końca

wieku o kolejne kilka procent; zarazami stosunkowo mniej zostały dotknięte wschodnie tereny

kontynentu, w tym Polska

4. Na spadek liczby ludności musiały mieć również wpływ krwawe wojny toczone w drugiej połowie XIV i w

XV w. (Wojna Stuletnia, wojny domowe w Anglii), ale w porównaniu do zaraz miały one niewielkie

znaczenie

5. Najprawdopodobniej okres pomiędzy 1400 a 1460 r. był czasem powolnego odbudowywania populacji

kontynentu.

6. W historiografii funkcjonuje pojęcie „kryzysu XIV stulecia” mające związek ze zmianami demograficznymi i

będącymi ich konsekwencją przeobrażeniami ekonomicznymi: ludność wzrasta aż do granic możliwości

„społecznego ekosystemu” (do końca XIII w.), naruszona zostaje równowaga, następuje kryzys (XIV

stulecie), który ją przywraca.

8