Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 1

Państwo, społeczeństwo i gospodarka we wczesnym Średniowieczu.

Przykład państwa Franków (V - IX w.).

I. Germańska wspólnota plemienna ( - V w.)

1. Germanie nie tworzyli większych struktur politycznych (poza nielicznymi wyjątkami – Markomanowie w I

w. n.e.), jedynie na czas wojen zawiązywali luźne związki plemienne pod wspólnym dowództwem

2. Wśród Germanów obowiązywała formalna równość wszystkich członków plemienia; decyzje podejmowano

na wiecach plemiennych

3. Plemiona germańskie zajmowały się ekstensywną uprawą roli (system odłogowy), przechodząc z czasem

od rodowej własności ziemi do indywidualnej

4. W związku z licznie prowadzonymi wojnami coraz większe znaczenie zaczęli odgrywać wodzowie i ich

otoczenie

5. Otoczenie wodzów z czasem przekształciło się w zawodową drużynę zbrojnych (obok niej cały czas

funkcjonowało pospolite ruszenie)

6. Członkowie drużyn bogacąc się na łupieżczych wyprawach zaczęli dominować wewnątrz plemion stopniowo

przekształcając się w odrębną, „szlachetną” grupę społeczną

7. Przy periodycznych podziałach gruntów członkowie drużyny wykorzystując swoją uprzywilejowaną pozycję

uzyskiwali większe nadziały, nie pracowali również sami na ziemi osadzając na niej zdobytych w czasie

wojen niewolników

II. Państwo Franków za panowania dynastii Merowingów (VI – VII w.)

A. Konsolidacja państwa Franków przez Merowingów

1. W IV w. Frankowie Saliccy osiedlili się w granicach Imperium Rzymskiego w północno-zachodniej Galii,

pozostali (Ripuarscy) pozostali na prawym brzegu Renu

2. Pomimo przebywania na terytorium rzymskim Frankowie pozostali na niskim poziomie rozwoju: byli

poganami, przetrwało u nich wiele elementów systemu rodowego, dzielili się na wiele zwalczających się

plemion

3. W V w. powstało niewielkie państewko frankijskie wokół Tournai rządzone przez ród Merowingów

4. W 481 r. na tronie merowińskim zasiadł Chlodwig, który w ciągu trzydziestu lat swego panowania –

podbijając inne ludy germańskie oraz niszcząc plemienne państewka frankijskie – skupił władzę nad

większością terenów dawnej rzymskiej Galii

5. W 496 r. Chlodwig przyjął chrzest w obrządku katolickim, a sojusz z papiestwem był jedna z podstaw jego

polityki podbojów

6. Po śmierci Chlodwiga (511) jego synowie zdobyli większość pozostałych terenów dawnej Galii, w tym

przede wszystkim państwo Burgundów

B. System społeczny i polityczny w okresie panowania Merowingów

1. W efekcie podboju powstało państwo, w którym ze względu na skład etniczny i podłoże kulturowe można

wyróżnić dwie części: z przewagą ludności germańskiej (północ) oraz z przewagą ludności romańskiej

(południe – Akwitania i Burgundia)

2.

Państwo (przede wszystkim nowe zdobycze, które stanowiły większość obszarów) było traktowane jako
własność dynastii (monarchia patrymonialna)

3. Władza królewska należała do dynastii i tylko dynastia miała prawo decydować o następstwie tronu (z tego

powodu już Chlodwig podzielił państwo pomiędzy swoich czterech synów)

4. Wiece, na których zgodnie z tradycją frankijską wszyscy wolni członkowie plemienia mogli decydować o

losach państwa czy o wyborze króla, wraz z umocnieniem się władzy centralnej przekształciły się w

przegląd wojskowy, zaś wybór króla w uroczyste podniesienie na tarczy dziedzica z rodu Merowingów

5. Władza centralna koncentrowała się na dworze królewskim; najwyższym urzędnikiem państwa był

majordomus nadzorujący prace pozostałych notabli zarówno dworskich jak państwowych

6.

Administracja państwa opierała się na najmniejszych jednostkach z okresu rzymskiego – civitates, którymi
zarządzali namiestnicy (na obszarach romańskich zwani komesami, na germańskich grafami); namiestnicy

przewodniczyli również wiecom sądowym i dowodzili pospolitym ruszeniem, a za wykonywanie swych

funkcji otrzymywali część włości państwowych oraz trzecią część pobieranych opłat sądowych

7. Ustrój prawny państwa merowińskiego regulowało prawo salickie (spisane za Chlodwiga); zachowało się w

nim wiele zasad z systemu rodowego, np. sądowa współodpowiedzialność członków rodu czy dziedziczenie

nieruchomości wyłącznie w linii męskiej (zmienione dopiero pod koniec VI w.), jednak zniesiono m.in.

zemstę rodową zastępując ją wykupem.

8. Organizacja rodowa, ze względu na wędrówki plemion, była już wówczas w rozkładzie – w efekcie zastąpiła

ją organizacja sąsiedzka wsi regulująca stosunki między sąsiadami (np. w przypadku braku męskiego

dziedzica ziemia przechodziła w ręce wspólnoty sąsiedzkiej – zostało to zmienione dopiero pod koniec VI

w.)

9. Wsie germańskie były z reguły osadami wolnych chłopów, jednak zaczęły się w nich zaznaczać różnice

majątkowe pomiędzy członkami wspólnoty (zob. wyżej cz. I)

1

10. W okresie rządów dynastii merowińskiej rozpoczyna się stopniowa utrata znaczenia wolnych chłopów:

a. utrata znaczenia politycznego z powodu marginalizacji instytucji wieców plemiennych (zob. wyżej)

b. ruina gospodarstw wynikająca z konieczności uczestnictwa w wojnach przypadających z reguły w

okresie żniw

c. nacisk ze strony lokalnego możnowładztwa (zarówno świeckiego jak duchownego) pragnącego

przejąć grunty chłopskie

d.

formą uzależnienia wolnych chłopów od dostojników kościelnych były tzw. prekaria (właściciel
oddawał swoją ziemię Kościołowi jako prekaria z prawem dożywotniego użytkowania w zamian za

opiekę oraz obietnicę nagrody w życiu pozagrobowym; innym typem prekarii były działki

nadawane przez Kościół w zamian za określone świadczenia; w obu przypadkach posiadacz prekarii

stawał się poddanym Kościoła)

11. W wyniku pojawiania się różnic majątkowych wewnątrz społeczności frankijskiej, ale w jeszcze większym

stopniu ze względu na politykę dynastii merowińskiej nastąpił wzrost znaczenia możnowładztwa (zarówno

frankijskiego jak dawnych rzymskich rodzin senatorskich) budującego swoją potęgę w znacznej mierze

kosztem dóbr królewskich, których Merowingowie pozbyli się niemal w całości.

12. Wielka własność ziemska została zorganizowana na zasadach poddańczo-pańszczyźnianych:

a. ziemie wydzielano chłopom nie troszcząc się o ich stan prawny – w efekcie zaczęły zanikać różnice

między niewolnikami, kolonami i wolnymi

b. w zamian za (dziedziczone) prawo do korzystania z wydzielonych działek chłopi płacili czynsz w

naturze i obrabiali część pańskiej ziemi

c. chłopi musieli również pracować w określone dni we dworze – wykonując wszystkie niezbędne

rzeczy od płótna i sukna po wyroby garncarskie, narzędzia itd. – z założenia posiadłość

możnowładcy miała być całkowicie samowystarczalna

d.

możnowładcy uzyskiwali często od królów immunitet w swoich posiadłościach; na mocy tego
prawa dobra były wyłączone spod kompetencji urzędników królewskich, a poddani zwolnieni od

służby wojskowej i innych obowiązków na rzecz państwa

13. Najwyższą warstwę społeczną w państwie Merowingów stanowili antrustionowie – część możnowładztwa

znajdująca się w najbliższym otoczeniu króla (pochodzili oni zarówno z rodów frankijskich jak i rzymskich,

które w przeważającej większości poparły Chlodwiga i jego następców podczas podboju dawnej Galii);

spośród tej warstwy rekrutowali się urzędnicy na dworze władcy, w tym najwyższy z nich, kontrolujący

pozostałych majordomus

III. Państwo Franków pod panowaniem dynastii Karolingów

A. Dominacja majordomów i objęcie tronu przez Karolingów.

1. Na przełomie VI i VII w. w wyniku walk wewnętrznych i podziału państwa następuje osłabienie dynastii

Merowingów i przejęcie faktycznej władzy przez majordomów

2. Umocnienie dominacji majordomów (którzy stają się funkcją dzidziczną) ma miejsce w pierwszej połowie

VIII w za Pepina (zm. 714) i jego syna Karola Młota (zm. 741), którzy ponownie jednoczą państwo

Franków (łącząc w swoim ręku urzędy majordomów w różnych królestwach)

3. Karol po śmierci króla Teodoryka IV (737) nie powołał na tron kolejnego monarchy sprawując

samodzielnie rządy

4.

W celu wzmocnienia swojej władzy Karol wprowadził wzorowany na kościelnych prekariach system
beneficjów będący zalążkiem ustroju lennego; beneficja (nadania ziemskie) były oferowane zaufanym

osobom, które związawszy się specjalną przysięgą wierności zobowiązane były do konnej służby wojennej

z własnym ekwipunkiem.

5. W wyniku wprowadzenia na dużą skalę systemu beneficjów zaczął zmieniać się charakter armii, w której

większe znaczenie zaczęło odgrywać ciężkozbrojne konne rycerstwo.

6. W 741 r. Karol Młot umierając podzielił państwo frankijskie (tak jakby był królem) pomiędzy dwóch synów

Pepina i Karlomana

7. W 747 r. Karloman wstępuje do klasztoru i Pepin pozostaje jedynym majordomem w państwie; formalnie

królem jest Childeryk III, którego bracia osadzili na tronie po śmierci ojca

8. W 751 r. Pepin wykorzystuje konflikty w Italii wchodząc w sojusz z papieżami Zachariaszem a następnie

Stefanem III zagrożonymi przez Longobardów; w zamian za pomoc przeciw Longobardom i ustanowienie

państwa kościelnego Zachariasz opowiada się za przejęciem tronu przez Pepina (Childeryk został zesłany

do klasztoru)

9. Pepin koronując się dokonał sakralizacji swojej władzy naśladując biblijną ceremonię namaszczenia królów

izraelskich; w ten sposób Pepin został postawiony wyżej niż dawni, podnoszeni na tarczy, królowie

germańscy, władza jego była uświęcona i wystąpienie przeciwko niemu oznaczałoby świętokradztwo

B. Karol Wielki i powstanie cesarstwa

1. W 768 r. umierając Pepin podzielił państwo pomiędzy dwóch synów Karola i Karlomana. W 771 r. umiera

Karloman i całe państwo frankijskie dostaje się we władanie Karola.

2. W trakcie swego panowania (zm. 814 r.) Karol opanował lub uzależnił m.in. Longobardię (774), Bawarię

(788), Saksonię (772-804) oraz za Pirenejami część dzisiejszego terytorium Hiszpanii z Barceloną, gdzie

utworzono Marchię Hiszpańska (797-811) – pod koniec panowania Karola państwo frankijskie osiągnęło

maksimum swego terytorium, a autorytet władcy obejmował całe terytorium zachodniego chrzescijaństwa

2

3. Ostatecznym umocnieniem władzy Karola nad Zachodem miało być odnowienie cesarstwa – koncepcja

promowana przez doradców króla; według tego pomysłu koronacja miała doprowadzić do odrodzenia

Imperium Romanum, stąd istotne było by koronacja została uznana przez Bizancjum (ponoć Karol był

skłonny poślubić cesarzową Irenę rządząca wówczas na Wschodzie)

4. Połączenie małżeństwem władców Wschodu i Zachodu uderzyło by w interesy papiestwa, z tego powodu

Papież Leon III podczas wizyty Karola w Rzymie w 800 r. z własnej inicjatywy koronował go na cesarza,

nim jeszcze doszło do negocjacji z Bizancjum

5. W efekcie tak przeprowadzonej koronacji Karol był uznawany na Wschodzie za uzurpatora (do ugody, w

której cesarz Wschodu uznał Karola za cesarza Zachodu doszło dopiero w 812 r.)

6. Koronacja Karola przez papieża otwierała również na przyszłość kwestię zwierzchności władzy papieskiej

nad cesarską (konflikt który rozgorzeje z całą siłą po dwóch stuleciach); aby osłabić to wrażenie w 813 r.

Karol osobiście koronował na cesarza swojego syna Ludwika podkreślając niezależność władzy cesarskiej

od papieskiej

7. Po śmierci Karola i jego syna Ludwika Pobożnego (840) państwo frankijskie rozpadło się na trzy części

rządzone przez synów Ludwika, co zostało potwierdzone układem w Verdun (842); na mocy traktatu Karol

Łysy otrzymał tereny o przewadze ludności romańskiej – królestwo zachodniofrankijskie (późniejsza

Francja), Ludwik otrzymał tereny na wschodzie o przewadze ludności germańskiej (późniejsze Niemcy),

zaś najstarszy Lotar I obok godności cesarskiej Włochy oraz wydłużony pas ziemi od Morza Północnego do

Śródziemnego znajdujący się pomiędzy włościami pozostałych dwóch braci

8. Podział dokonany w Verdun okazał się dość trwały, z wyjątkiem państwa Lotara, które po śmierci cesarza

rozpadło się na mniejsze jednostki, a te w następnych latach zostały włączone do Francji lub Niemiec bądź

wiodły niezależny byt polityczny

C. System polityczny i społeczny państwa karolińskiego

1. Aparat państwowy w okresie karolińskim nie zmienił się zasadniczo w porównaniu z okresem

merowińskim, jedynie funkcja majordoma została podzielona pomiędzy kilku urzędników

2. Administracja lokalna była nadal kierowana przez grafów-hrabiów, w niektórych przypadkach kilka hrabstw

łączono w większe jednostki, na których czele stali duksowie (późniejsi książęta)

3. Na zdobytych pograniczach, szczególnie w regionach zagrożonych atakiem ze strony sąsiadów, zakładano

marchie, na czele których stali margrabiowie; margrabia miał większe kompetencje w zakresie wojskowym

i mógł toczyć na własną rękę wojny pograniczne z sąsiadującymi plemionami

4. Hrabiowie i margrabiowie otrzymywali jako beneficjum część dóbr królewskich w użytkowanie; w wypadku

wieloletniego (dożywotniego) sprawowania funkcji miejscowy namiestnik zbliżał się do miejscowego

możnowładztwa i zaczynał reprezentować jego interesy a nie cesarskie

5. Karol Wielki stworzył system kontrolny administracji (okręgi kontrolne), jednak nie zapobiegło to

rozkładowi systemu administracyjnego

6. System wojskowy opierał się jeszcze na piechocie złożonej z wolnych chłopów, jednak coraz większe

znaczenie uzyskiwała ciężka jazda

7.

W dalszym ciągu osłabiała się pozycja wolnych chłopów, m.in. poprzez rozpowszechnienie instytucji
komendacji, czyli oddawanie się pod opiekę możnym (instytucja podobna do jednej z form kościelnych

prekariów czy też późnorzymskiego patrocinium); rozpowszechnienie komendacji nie zapobiegły liczne

rozporządzenia Karola Wielkiego

8.

Najpotężniejsi możnowładcy, idąc w ślady królów, zaczęli tworzyć własny system beneficjalny, nadając
ziemię ludziom (tzw. wasalom) w zamian za zobowiązanie służby wojskowej; w pewnym stopniu

proceder ten został zalegalizowany przez Karola, który uczynił panów odpowiedzialnymi za służbę

wojskową ich wasali

IV. Gospodarka Europy Zachodniej we wczesnym średniowieczu

A. Gospodarka wiejska

1. Upadek imperium rzymskiego przetrwały liczne dobra latyfundialne, czy to pozostając własnością dawnych

właścicieli, czy też przechodząc w ręce kościoła lub germańskich wodzów; większość terenów

latyfundialnych została rozdzielona pomiędzy dawnych kolonów lub nowych osadników, przy czym oprócz

płacenia daniny w naturze na rzecz właściciela, byli oni zobowiązani do szeregu prac na rzecz pana (zob.

wyżej), co było związane ze spadkiem liczebności niewolnej służby

2. Obok latyfundiów istniały wsie wolnych chłopów, obciążone jedynie obowiązkami w stosunku do państwa,

przede wszystkim były to opisywane wyżej wsie germańskie i w większości znajdowały się na terenach

zamieszkiwanych przez ludność germańską, zdecydowanie rzadziej można je było spotkać na obszarze z

przewaga ludności romańskiej; we wsiach obok gruntów należących do poszczególnych chłopów

znajdowały się ziemie wspólne tzw. almenda, użytkowana z reguły jako pastwisko

3. Obie formy własności współistniały aż do końca pierwszego tysiąclecia, tyle że zmieniały się ich proporcje

ilościowe na korzyść wielkiej własności, tak że na początku II tysiąclecia n.e. gospodarstwa wolnych

chłopów były już rzadkością

4. Podstawą gospodarki rolnej było gospodarstwo chłopskie (czy w ramach wielkiej własności, czy we wsiach

wolnych chłopów) złożone z zagrody, ogrodu, pola; do tego dochodziły uprawnienia do użytkowania

wspólnych dóbr, przede wszystkim pastwisk

3

5.

Gospodarstwo własne pana (curtis), choć nieraz pokaźnych rozmiarów, nie odgrywało tak istotnej roli w
gospodarce wiejskiej i było uzależnione od istnienia gospodarstw chłopskich, które dostarczały siły

roboczej na pańskie grunty

6. We wczesnym średniowieczu dominowała w rolnictwie gospodarka odłogowa (typowa dla wsi wolnych

chłopów); wraz z uspokojeniem sytuacji politycznej zaczęły pojawiać się na większą skalę udogodnienia

techniczne (częściej stosowano pługi, zaczęto używać młynów wodnych); w VIII w. pojawiają się pierwsze

wzmianki o stosowaniu trójpolówki

B. Upadek miast i handlu (zamieranie gospodarki towarowej i powrót do gospodarki naturalnej na Zachodzie)

1. W przeciągu V-VII w. wyludniają się miasta na terytorium dawnego zachodniego cesarstwa rzymskiego;

jest to skutek ciągłych wojen, epidemii itd.

2. Znaczący wpływ na zamieranie życia miejskiego miała migracja zamożniejszych warstw społeczeństwa do

rezydencji wiejskich, co ograniczyło zapotrzebowanie na usługi ludzi pracujących na rzecz tych warstw (np.

rzemieślnicy), a w konsekwencji kurczenie się tych grup zawodowych w miastach

3. W zdecydowanej większości dawnych miast rzymskich urządzenia niezbędne do funkcjonowania dużych

skupisk ludzkich (akwedukty, termy, budowle publiczne) popadły w ruinę

4. Możnowładcy dążyli do samowystarczalności swoich posiadłości, podobnie postępowali chłopi, w efekcie

drastycznie spadł popyt na dobra produkowane w miastach, co spowodowało upadek rzemiosła oraz

zanikanie zawodu kupca

5. Na zamieranie handlu w Europie Zachodniej istotny wpływ miała również ruina rzymskiej sieci drogowej,

której po upadku scentralizowanego Imperium nie miał kto konserwować

6. Jedną z charakterystycznych cech wczesnego średniowiecza na Zachodzie – będącą efektem nawrotu do

gospodarki naturalnej – jest upadek systemu pieniężnego: początkowo w obiegu były dawne monety

rzymskie oraz pieniądz bizantyjski, który był również imitowany przez władców germańskich; z czasem

pojawiły się monety królów germańskich, jednak władcy udzielali prawa bicia monet w ramach

immunitetów różnym osobom i instytucjom kościelnym, co wprowadziło całkowity chaos monetarny;

ewentualne tragiczne skutki takiej polityki wyeliminował kurczący się zakres wykorzystywania pieniądza w

życiu gospodarczym

7. Przez pewien czas funkcjonował dalekosiężny handel śródziemnomorski, szczególnie po podbiciu znacznej

części wybrzeża przez Bizancjum w VI w.

8. Handel śródziemnomorski został opanowany przez kupców ze Wschodu – niemal nie występują w tym

zawodzie ludzie wywodzący się z zachodniej części dawnego Imperium, co jest jeszcze jednym

świadectwem upadku gospodarczego tej części kontynentu;

9. Handel dalekosiężny z krajami Zachodu opierał się na dowozie towarów luksusowych na potrzeby władców

i możnych; towarem, który obok kruszców najczęściej oferowano kupcom ze Wschodu byli niewolnicy

10. Wraz z podbojem większości wybrzeży śródziemnomorskich przez Arabów w VII w. handel

śródziemnomorski stopniowo zamiera (choć utrzymuje się wciąż na dość wysokim poziomie handel

niewolnikami potrzebnymi m.in. do zaludnienia haremów, ale również do służby w wojsku)

11. Charakterystyczną cechą okresu wczesne średniowiecza jest stopniowe zamieranie gospodarki towarowo-

pieniężnej i powrót do gospodarki naturalnej; przejawia się to w niemal całkowitym zaniku rynków (nawet

lokalnych) i powszechnym dążeniu do samowystarczalności zarówno w wielkich gospodarstwach

latyfundialnych jak i w gospodarstwach chłopskich; konsekwencją tego zjawiska jest zamieranie, czy wręcz

znikanie miast, czego przykładem mogą być losy dawnej metropolii – Rzymu.

C. Zalążki wymiany nowego typu: początki odradzania się gospodarki towarowej

1. Wraz z rozwojem nowych państw germańskich, przede wszystkim państwa frankijskiego, pojawiają się

jednak pierwsze oznaki nowego handlu i wyłaniają się nowe ośrodki miejskie, z reguły nie będące

kontynuacją dawnych centrów rzymskich

2. Nowe ośrodki powstawały przy siedzibach władcy lub lokalnych namiestników, wokół których gromadziły

się większe grupy rzemieślników i kupców obsługujących dwór (przykładem takiego ośrodka może być

stolica Karola Wielkiego – Akwizgran)

3. Jeszcze ważniejszą rolę w odradzaniu się handlu odegrały ośrodki powstające przy klasztorach będących

centrami kultu; gromadząc nie tylko okoliczną ludność z okazji świąt religijnych stały się dogodnym

miejscem dla odradzania się lokalnego handlu i rozwoju rzemiosła; z czasem w wielu z tych ośrodków

zaczęto organizować periodyczne targi, a świętość miejsca miała chronić handlujących przed oszustwem i

rozbojem

4. Jako siedziby władz kościelnych przetrwały również niektóre dawne miasta rzymskie skupiające na swoim

terenie grupy rzemieślników i kupców zaopatrujących biskupów w przedmioty niezbędne do sprawowania

kultu

5. Rozwojowi tego nowego handlu sprzyjała stabilizacja systemu pieniężnego wprowadzona reformą

monetarną Karola Wielkiego

6. Ważną rolę w powolnym wzroście wymiany handlowej odegrali Żydzi, zajmujący się z reguły handlem

wędrownym, a mający poprzez diasporę kontakty we wszystkich zakątkach ówczesnego świata

4