ZWIERZĘTA (ANIMALIA)

Eukariotyczne

organizmy,

których komórki są pozbawione
ścian komórkowych i plastydów.

Wszystkie,

z

wyjątkiem

pierwotniaków i gąbek, mają
zróżnicowane komórki tworzące
tkanki,

które z kolei budują

narządy.

Są cudzożywne (heterotroficzne)
i

zjadają inne organizmy lub ich

wytwory.

DZIEDZINA

CO BADA?

Teriologia

Ssaki

Ornitologia

Ptaki

Herpetologia

Płazy i Gady

Ichtiologia

Ryby

Entomologia

Owady

Malakologia

Mięczaki

Arachnologia

Pajęczaki

Protozoologia

Pierwotniaki

Zoologia (od gr. zoon =
zwierzę, i logos = słowo, myśl,
rozumowanie)

– nauka o

zwierzętach, czyli wszystkich
żywych organizmach zdolnych
do

przemieszczania

i

odżywiania się (z wyjątkiem
mikroorganizmów), a także ich
zachowaniach i budowie

Kręgowce – niecałe 5 % znanych gatunków zwierząt
Stawonogi

– ponad 85%

Paleozoik (Kambr, około 545 mln lat temu) – istniały wszystkie obecnie żyjące
grupy zwierząt

Sylur

– pierwsze zwierzęta oddychające płucami = kolonizacja lądu

HETEROTROFIZM

(gr. heteros

– różny, trofe – pokarm)

-

Odegrał ogromną rolę w różnicowaniu się zwierząt

-

Wymusił przyjęcie odpowiednich strategii życiowych i wykształcenia

odpowiednich

przystosowań (narządy ruchu potrzebne zdobywania pokarmu)

-

Uniezależnił zwierzęta od światła i umożliwił im życie w środowiskach

niedostępnych dla roślin (głębie oceanów, jaskinie, gleba) = zwiększenie
obszaru

występowania

Proteus anguinus

Grupy troficzne:
-

Roślinożercy

-

Mięsożercy (drapieżniki, padlinożercy, pasożyty)

-

Wszystkożercy

-

Detrytusożercy

Monofagi, oligofagi, polifagi

SEGMENTACJA (METAMERIA)

HOMONOMICZNA

HETEROMONICZNA

Segmenty podobne

do siebie

Niektóre segmenty

ciała wyraźnie

różnią się od

pozostałych

Skąposzczety (Oligochaeta)

np. dżdżownica

Skorupiaki, owady, pajęczaki

CEFALIZACJA

– proces wyodrębniania się głowy.

Brak u

parzydełkowców, małży (mięczaki) i szkarłupni, nie posiadają one

również scentralizowanego układu nerwowego i wyodrębnionego mózgu.

Pierwotniaki (Protozaoa)

(gr. proto

– pierwszy, zoon – zwierzę)

•Organizmy jednokomórkowe, od kilku mikro –
metrów do 1 mm średnicy

•Ciało pokryte pellikulą – białkowo-lipidową
osłonką

•Występują głównie w morzach i wodach słodkich, wiele gat. na glebie i mchu,
kosmopotoliczne

•Głównie heterotrofy (żywią się glonami, bakteriami, innymi pierwotniakami, niektóre
dodatkowo autotroficzne

•Aktywnie reagują na bodźce zewnętrzne (fototaksja, chemotaksja), u niektórych
występuje stigma – plamka oczna reagująca na bodźce świetlne

•Podział komórki – podstawowy sposób rozmnażania (schizogonia – podział
wielokrotny)

Zarodziowe (Sarcodina)

Wiciowce (Mastigophora)

Orzęski (Ciliata)

Sporowce (Sporozoa)

-

Liczba znanych na Świecie gatunków wynosi około 20 000

-

W Polsce można oczekiwać występowania 3000-3600 gatunków (odnotowano 1150)

Znaczenie:

-

Niektóre z wiciowców żyją w symbiozie z termitami (trawią drewno, które zjadają

termity)

-

Orzęski, zamieszkujące układ pokarmowy bydła, umożliwiają przyswojenie błonnika z

pokarmów roślinnych spożywanych przez krowy czy owce

-

Użyźniają glebę uczestnicząc w tworzeniu próchnicy

-

Stanowią pokarm dla innych zwierząt (wchodzą np. w skład zooplanktonu)

-

Tworzą pokłady skał wapiennych na dnie zbiorników wodnych

-

Niszczą organizmy chorobotwórcze w przewodzie pokarmowym kręgowców

-

Pasożytują na roślinach i zwierzętach

-

Są pasożytami wywołującymi groźne choroby (śpiączka afrykańska, malaria,

czerwonka

pełzakowata, owrzodzenie jelita grubego, toksoplazmoza)

GĄBKI (PORIFERA)

•Najprymitywniejsze, dwuwarstwowe wielokomókowce, ich poszczególne komórki są
ze sobą luźno powiązane

•Brak tkanek, narządów i układów

•Osiadłe organizmy wodne
•Wyjątkowe zdolności regeneracyjne
•Odżywiają się głównie organizmami
planktonowymi i detrytusem
•Pąki o charakterze przetrwalnikowym
- gemmulae

-

5 000 gat. na Świecie, w większości organizmy morskie

-

Uważane za organizmy charakterystyczne dla wód czystych, w wodach

zanieczyszczonych kolonie są zdegenerowane, a rozwój wiosenny opóźniony
(bioindykacja)

Ephydatia fluviatilis

Euspongilla lacustris

-

W Polsce 9 gatunków

Parzydełkowce (Cnidaria)

•Najprostsze zwierzęta tkankowe o
pierwotnie promienistej symetrii
•Mogą

występować

w

dwóch

postaciach

– osiadłego polipa i

pływającej meduzy
•Zamieszkują wyłącznie środowisko
wodne

Komórki parzydełkowe – zdobywanie

pokarmu i ochrona

Gromada Hydrozoa

– stułbiopławy

•Przeważnie morskie
•Dominuje polip
•Polip może rozmnażać się przez pączkowanie i tworzyć kolonie
•W Polsce notowano 25 gatunków, w tym 16 morskich

Gromada Scyphozoa -

Krążkopławy

•Wyłącznie morskie
•Dominuje meduza
•2 gatunki w Polsce

Aurelia aurita

Bełtwa festonowa (Cyanea capillata)

Gromada Anthozoa

koralowce

-

Występują na niewielkich głębokościach,

przytwierdzone do dna morskiego, głównie w strefie

ciepłej i gorącej, w dobrze naświetlonych i

natlenionych wodach

-

Znanych jest ok. 6,5 tys. gatunków koralowców

-

W polskiej części morza Bałtyckiego notowano 3

gatunki

Poziom zagrożenia dla raf koralowych

-huragany
-

masowe pojawianie się rozgwiazd

-

zamulenie wód przybrzeżnych

-

zanieczyszczenie wód ściekami i ropą

naftową
-turystyka
-

pogłębianie dna na szlakach

-ocieplenie klimatu

Robaki płaskie (Plathelminthes)

•Najbardziej prymitywne zwierzęta o symetrii dwubocznej
•1mm – 10 m
•Listkowate lub wydłużone ciało, silnie spłaszczone grzbietobrzusznie
•Narządy zgrupowane w układy (brak układów oddechowego i krwionośnego)
•Obojnaczy (hermafrodytyczny układ rozrodczy)
•Formy pasożytnicze i drapieżne
•20 000 gatunków na Świecie

-Wirki

(Turbellaria) pochodzą od parzydełkowców, a ich przodkowie mogli być podobni

do planuli.

-

poniżej 1 mm – kilkadziesiąt cm

-

Organizmy morskie, słodkowodne i lądowe (wilgotne siedliska)

-

Ciało otoczone worem skórno powłokowym, pokrytym orzęsionymi komórkami

nabłonkowymi

-

Brak jamy ciała, przestrzeń między ścianą ciała a narządami wypełniona parenchymą

-

pasożyty, drapieżniki, padlinożercy, organizmy symbiotyczne

Typ: Platyhelminthes-

płazińce Gromada: Turbellaria - wirki

Podtyp:Turbellaria - wirki

Gromada Trematoda - przywry

Przywry (Trematoda) i tasiemce (Cestoda)

wywodzą się od pierwotnych wirków.

Pasożyty kręgowców (osobniki dorosłe) i mięczaków (osobniki larwalne).
9000

gatunków na Świecie, w Polsce około 350.

Motyliczka wątrobowa

(Dicrocoelium dendriticum)

Przywra krwi
(Schistosoma haematobium)

Gromada Cestoda - tasiemce

-

Wszystkie gatunki to pasożyty, zarówno w stadium larwalnym jak i

dorosłym
-

Brak przewodu pokarmowego, krążenia i oddechowego, odżywianie na

drodze przenikania cząsteczek przez jamy ciała
Ciało składa się z głowy (skolex), intensywnie dzielącej się szyjki i
strobila zbudowanego z członów czyli proglotydów
-

Należą do najdłuższych i najszybciej rosnących zwierząt (0.2mm-20m)

-

Obupłciowe, do 600 mln jaj rocznie

-Znanych jest blisko 3000

gatunków, w Polsce blisko 270

Bruzdogłowiec szeroki – do 20 m

Typ: Rotifera

– wrotki

-

Małe, przeźroczyste zwierzęta (do 3 mm długości, z

aparatem

rzęskowym położonym na szczycie głowy.

-Wyspecjalizowana gardziel (mastax) zaopatrzona jest

w twarde

szczęki (trophi).

-Pomimo,

że mają stałą dla danego gatunku liczbę

komórek (eutelia) różnorodność ich kształtów i form

jest bardzo

duża

-Symetria bilateralna

-Wody

słodkie i słone, żywią się datrytusem, bakteriami,

pierwotniakami, glonami

-W

niesprzyjających warunkach popadają w anabiozę.

2000

gatunków na Świecie, 545 w Polsce

545 gatunków w Polsce

Typ: Nematoda

– nicienie

-

Wolnożyjące, komensale lub pasożyty

-Dwubocznie

symetryczne,

wydłużone,

niesegmentowane.

-

Rozwój = jajo, cztery stadia larwalne i postać

dorosła.

-Najmniejsze

osiągają 0,08 mm długości, żyją wolno

w

osadach

morskich,

większe to pasożyty

największy gatunek mierzy 840 cm i jest pasożytem

kaszalotów.

-Dotychczas opisano 27 000

gatunków, szacuje się

że jest ich ok. pół miliona

Typ : Annelida

– pierścinice

-

10 000 gat. Na Świecie, w Polsce 300

-

Ciało dwubocznie symetryczne, podzielone na segmenty

-

Od mikroskopijnych rozmiarów do 3 m długości

-

Część gatunków wykazuje duże zdolności do regeneracji

-

Organizmy morskie, słodkowodne i lądowe

-

Większość wolnożyjąca, nieliczne pasożyty

-

duże znaczenie w przyrodzie

Typ: Annelida

– pierścinice, Gromada Polychaeta - wieloszczety

Gromada (ok. 10 000 opisanych

gatunków, szacunkowa liczba -

150 000)

Głównie forma wolnożyjąca, bardzo mało pasożytów

Posiadają ciało podzielone na identyczne za wyjątkiem płata
głowowego i odbytowego segmenty (metamery), posiadające
komplet

narządów

Trochofora jako larwalne stadium rozwoju;
Rozdzielnopłciowość u wszystkich gatunków, prosty układ rozrodczy

Parapodia -

wyrastające z boku ciała parami, z charakterystycznymi

szczecinkami. Dobrze ukrwione i

umięśnione. Zbudowane z dwóch

"gałązek": grzbietowej i brzusznej, pełnią funkcje lokomocyjną oraz
oddechową (dzięki dużej powierzchni oraz wyrostkom skrzelowym).

Typ: Annelida

– pierścinice, Gromada Oligochaeta - skąposzczety

-3000

gatunków na Świecie, w Polsce 215 ( z czego 210 zamieszkuje środowisko lądowe i wody

śródlądowe)
-W

większości saprofagi (rzadkie pasożyty, komensale i drapieżniki)

-Brak

czułków i parapodiów, zachowały tylko pęki szczecinek, po 4 na segment.

-Brak oczu. Ich

naskórek jest w pewnym stopniu wrażliwy na światło, potrafią odróżniać miejsca

jasne od zacienionych.

Lumbricus terrestris

Eisenia foetida

Tubifex

-

Ważna rola w środowisku, zwłaszcza w

procesach samooczyszczania

się zbiorników

wodnych,

podczas

mineralizacji

materii

organicznej oraz w

kształtowaniu właściwej

struktury gleby.

Typ

– Annelida – pierścinice, Gromada Hirudinea - pijawki

W Polsce 42 gatunki

-

500 gatunków na Świecie

-

do 15 cm, ciało zbudowane ze stałej liczby

34 segmentów
-

drapieżniki polujące na słodkowodne

bezkręgowce, ektopasożyty

Tylko

około połowy ze znanych na Świecie

pijawek to

zwierzęta krwiopijne a przyssawki

w zasadzie nie

służą do wysysania krwi. Do

ssania pijawki

używają silnie umięśnionej

gardzieli i

przełyku.

Hirudo medicinalis

Xiphosura - ostrogony

Ostrogony, mieczogony (Xiphosura) -

rząd morskich

stawonogów obejmujący współcześnie cztery gatunki).

Rozmiarami

dochodzą do 60 cm długości.

Najbardziej znanym przedstawicielem jest

skrzypłocz

(Limulus polyphemus, horseshoe crab)

zamieszkujący

wybrzeże Atlantyku w Ameryce Północnej.

Pajęczaki (Arachnida) - gromada stawonogów obejmująca przeszło 60 tys.
gatunków sklasyfikowanych w 11 rzędach. Istniały już 400 mln lat temu i były
pionierami życia na lądzie.

-

zamieszkują wszystkie strefy klimatyczne i różnorodne środowiska, blisko 3900

gatunków w Polsce

-

drapieżniki (pająki, zaleszczotki i kosarze), organizmy wszystkożerne,

roślinożerne, detrytusożerne, pasożyty

-

w wyniku wycinania i dewastacji lasów, zanieczyszczenia wód i atmosfery,

wypalania traw, wszystkie polskie gatunki pająków, kosarzy i zaleszczotków (poza

synantropijnymi) są w mniejszym lub większym stopniu zagrożone wyginięciem

Euscorpius italicus

Ixodes ricinus

Skorupiaki (Crustacea)

-30-

40 tyś. gatunków

-

głowa i tułów (lub głowotułów), odwłok

-

ciało pokryte chitynowym pancerzem

-

w większości organizmy wodne

-

drapieżniki, padlinożercy, wszystkożercy, częste pasożyty

Eriocheir sinensis

• Dziesięcionogi (Decapoda) - obejmuje kraby, homary, krewetki, raki

• 6000 gatunków, w Polsce 12

•Pierwsza para odnóży tułowiowych to szczękonóża których zadaniem jest chwytanie

pokarmu.Pozostałe cztery pary są odnóżami lokomocyjnymi będące funkcjonujące albo jako odnóża

kroczne lub pływne

Gromada Malacostraca

Rząd Decapoda dziesięcionogi

Palaemon adspersus

Rak szlachetny

Rak błotny

Gromada Insecta

-

Opisano dotychczas około 1 mln gatunków a ich rzeczywista liczba może być kilka lub

kilkanaście razy większa

-

Od 0.1 mm do 35 cm długości

-

Ciało zbudowane z głowy, tułowia i odwłoka, u większości dwie pary skrzydeł (często

uwstecznione) i trzy pary odnóży

-

Ciało pokryte wielowarstwowym, chitynowym oskórkiem

-

Rozdzielnopłciowe, przeważnie jajorodne, przeobrażenie

-

Zamieszkują wszystkie środowiska

-

Znaczenie dla człowieka (zapylanie roślin, jedwab, miód, wosk, kit, barwniki, szkodniki,

pasożyty)

Narządy gębowe owadów. A-gryzący, B-gryząco-

liżący, C-ssący, D-kłująco-ssący

-50 -

120 tyś. gatunków współcześnie żyjących i 30 – 60 tyś. wymarłych

-

Ciało miękkie, dwubocznie symetryczne lub wtórnie asymetryczne

-

Od mikroskopijnych rozmiarów do 30 m

-

Ciało najczęściej podzielone na głowę, worek trzewiowy i nogę

-

Rozdzielnopłciowe lub obojnacze

-

W większości wolnożyjące, znane również komensale i pasożyty

-

Żywiciele pasożytów (głównie płazińców, szkodniki upraw, źródło pokarmu

-

W Polsce 277 gatunków (ślimaki i małże)

Typ Mollusca (Mięczaki)

Polyplacophora
(gromada Chitony)

Gastropoda
(gromada Ślimaki)

Bivalvia
(

gromada

Małże)

Cephalopoda
(gromada

Głowonogi

)

Typ Mollusca (Mięczaki)

U

większości mięczaków z wydzieliny gruczołów

płaszcza powstaje muszla.

Zewnętrzna warstwa muszli zbudowana jest z

białka – konchioliny (konchiny). Kolejne,

znajdujące

się

niżej,

warstwy

muszli

(porcelanowa i

perłowa) zbudowane są z

węglanu wapnia.

Świdrzyk ozdobny (Charpentiera ornata)

Ślimak tatrzański
(Chilostoma cingullelum)

skójka perłorodna

(Margaritifera margaritifera)

Strunowce

Strunowce (Chordata, od gr. i łac. chorda – struna)

zwierzęta dwubocznie symetryczne, wtórouste, które na dowolnym z etapów rozwoju

osobniczego mają następujące sześć charakterystycznych cech budowy:

struna grzbietowa (wewnętrzny, tkankowy szkielet osiowy)

(2)

cewka nerwowa umiejscowiona po stronie grzbietowej, nad struną grzbietową

(3)

gardziel przebita szczelinami skrzelowymi

(11)

układ pokarmowy pomiędzy układem nerwowym, a sercem

(6)

serce leżące po brzusznej stronie ciała

(7)

umięśniony ogon znajdujący się za odbytem i służący do poruszania się

(4)

Osłonice (Tunicata) - zwierzęta wyłącznie morskie, charakteryzujące się

obecnością zewnętrznej organicznej osłonki, tzw. tuniki.

1500-

3000 gatunków

Struna grzbietowa występuje jedynie w stadium larwalnym

(

poza ogonicami),

u form dorosłych występują szczeliny skrzelowe.

Układ rozrodczy obojnaczy albo rozdzielnopłciowy.

3 gromady:

Gromada: ogonice (Appendicularia)

Gromada: żachwy (Ascidiacea)

Gromada: sprzągle (Thaliacea)

Sprzągla:

Thetys vagina

Żachwa:

Metandrocarpa taylori

Bezczaszkowce, (Cephalochordata)

-

niewielkie zwierzęta przybrzeżnej strefy ciepłych mórz

-k

ilkadziesiąt gatunków

-

bocznie spłaszczone

-

wydłużony, lancetowaty, ostro zakończony kształt

-

układ wydalniczy w postaci protonefrydiów zakończonych solenocytami

-

180 par szpar szkrzelowych które są wzmocnione włókienkami kolagenowymi

-trawienie na zasadzie fagocytozy

-

występuje uchyłek wątroby (homolog wątroby)

Agnatha (

Bezżuchwowce, bezszczękowce) np. minogi - są pozbawione prawdziwych szczęk,

parzystych

odnóży i łusek na ciele. Mają chrzęstny szkielet, a ich układy - mięśniowy, nerwowy z

narządami zmysłów, krążenia i wydalniczy - przypominają analogiczne układy ryb.

Minogi to

zwierzęta o wydłużonym, walcowatym ciele, rozwiniętych oczach i nieparzystym otworze

nosowym zlokalizowanym na wierzchu

głowy. Mają płetwy grzbietową i ogonową. Otwór gębowy

otoczony jest

przylgą w kształcie dysku, na którym znajdują się liczne ząbki.

P

ojawiły się już w górnym kambrze, jednak ich największa liczebność przypada na okres dewonu.

4 gatunki w Polsce

Ryby chrzęstnoszkieletowe (Chondrichthyes) – chimery, płaszczki i rekiny, łącznie ponad 1 000

gatunków.

-

szkielet oraz czaszka zbudowane z chrząstek

- szczeliny skrzelowe w liczbie 4-5 bez pokrywy skrzelowej

-

brak pęcherza pławnego

- ruchome lub nieruchome powieki

płetwy piersiowe ustawione poziomo

ciało nagie, bądź pokryte łuskami

zęby osadzone w tkance łącznej, wymieniane okresowo

Od bezszczękowców różnią się dobrze rozwiniętymi szczękami, parzystymi nozdrzami i obecnością płetw

parzystych. Od ryb kostnoszkieletowych odróżnia je przede wszystkim budowa szkieletu, łusek i zębów.

Ryby kostnoszkieletowe (Osteichthyes)

89-129

gatunków w Polsce (24 000 na Świecie)

-

znaczna część szkieletu skostniała, co odróżnia je od ryb chrzęstnoszkieletowych

-

ciało pokryte łuskami lub nagie

-

w większości wyposażone w pęcherz pławny, który u niektórych (dwudyszne) pełni funkcję

dodatkowego narządu oddechowego

-

pojedyncza szczelina skrzelowa osłonięta pokrywą skrzelową (operculum)

-

brak przegród międzyskrzelowych

-

u większości gatunków zapłodnienie zewnętrzne

Iglicznia (Syngnathus typhle)

Łosoś (Salmo salar)

Strzebla błotna (Rhynchocypris percnurus)

Lissamphibia

– podgromada obejmująca wszystkie współczesne płazy (6200 gatunków na

Świecie, 18 w Polsce)

Rząd Anura (żaby i ropuchy)

Rząd Caudata lub Urodela (salamandry i traszki)

Rząd Apoda (płazy beznogie)

Sauropsida (dawniej Reptilia, gady)

7800 gatunków na Świecie, 8 w Polsce

-

Skóra, szorstka lub delikatna, wytwarzająca tarcze

rogowe lub łuski
-

Pofałdowane płuca

-Serce

– dwa przedsionki i komora

-

Zapłodnienie wewnętrzne (jajorodne, jajożyworodne lub

żyworodne), błony owodniowe

-

Liczebność wszystkich płazów i gadów od wielu lat wykazuje tendencję spadkową

-

Brak skutecznych metod zapobiegających tym niekorzystnym tendencjom

Jaszczurka zielona (Lacerta viridis)

-

Jaszczurka zielona, wąż eskulapa, gniewosz, żółw błotny, traszka grzebieniasta,

żaba zwinka, traszka karpacka

Traszka grzebieniasta (Triturus cristatus)

Aves (Ptaki)

-około 10000 gatunków na Świecie, w Polsce stanowią najliczniejszą grupę kręgowców

(435 gatunków, 199 gniazdujących)

-zasiedlają ekosystemy na całym Świecie

-wiele gatunków odbywa wędrówki, wykazuje zachowania społeczne, porozumiewa

się, często są monogamiczne

Głuszec (Tetrao urogallus)

Cietrzew (Lyrurus tetrix)

Mammalia (ssaki)

5500

gatunków na Świecie, 105 w Polsce (najwięcej gryzoni – 38 i nietoperzy – 22)

-

gruczoły mlekowe u samic, owłosienie, stałocieplność

-opieka nad potomstwem, karmienie mlekiem

-

żyworodne (poza stekowcami)

-

1/3 gatunków zagrożona

Morświn (Phocoena phocoena)

Foka szara (Halichoerus grypus)

Kozica (Rupicapra rupicapra)

Norka europejska (Mustela lutreola)

Żołędnica (Eliomys quercinus)

Norka amerykańska

(Neovison vison)

Jenot
(Nyctereutes procyonoides)