Wydawnictwo

Szkoły Policji w Katowicach

2011

SZKOŁA POLICJI W KATOWICACH

Zabójstwo pod wpływem

silnego wzburzenia

usprawiedliwionego okolicznościami

Opracowanie:

podinsp. Violetta Grudzień

ZAKŁAD SŁUŻBY KRYMINALNEJ

Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2011

Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej techniki
(druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.

Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

Spis treści

1.

Wstęp ................................................................................................................... 4

2.

Typ podstawowy a typ uprzywilejowany przestępstwa zabójstwa ..................... 5

3.

Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa typu podstawowego .................... 6

4.

„Silne wzburzenie” w przestępstwie z art. 148 § 4 k.k. .................................... 10

5.

Afekt fizjologiczny a afekt patologiczny ........................................................... 13

6.

Okoliczności usprawiedliwiające silne wzburzenie .......................................... 15

7.

Ustalanie prawidłowej kwalifikacji czynu z art. 148 § 4 k.k. ........................... 18

8.

Afekt fizjologiczny a problem silnego wzburzenia wywołanego

działaniem alkoholu lub środków odurzających ................................................ 19

9.

Problematyka ustalania istnienia afektu w chwili czynu ................................... 20

10.

Bibliografia: ....................................................................................................... 23

4

Wstęp

Niniejszy skrypt stanowi uzupełnienie wiadomości o przestępstwie z art. 148 k.k.

przekazywanych słuchaczom kursu podstawowego. Problematyka zabójstwa typu

podstawowego, kwalifikowanego i uprzywilejowanego jest objęta programem

szkolenia, jednakże czas przeznaczony na zapoznanie się z ustawowymi znamionami

nie pozwala na dokładniejsze omówienie każdego z tych typów, a jednocześnie

zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami

budzi liczne kontrowersje w doktrynie oraz liczne emocje i pytania słuchaczy.

Mam nadzieję, że praca ta pozwoli odpowiedzieć przynajmniej na część

pojawiających się pytań i zachęci do dalszego pogłębiania wiadomości na temat części

szczególnej prawa karnego materialnego.

5

Typ podstawowy a typ uprzywilejowany przestępstwa zabójstwa

Każdy rodzajowy typ przestępstwa ma swoją postać zasadniczą, którą nazywa się

typem podstawowym, gdzie opisane są znamiona ustawowe popełnienia tego rodzaju

czynu. W przypadku przestępstwa zabójstwa typ ten jest określony w art. 148 § 1 k.k.:

Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas

nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze

dożywotniego pozbawienia wolności.

Niektóre rodzaje przestępstw mają dodatkowo jeszcze typ kwalifikowany, tworzony

ze względu na szczególne okoliczności czynu, sposób działania sprawcy

lub następstwa jego czynu, zagrożony wyższym ustawowym wymiarem kary.

W przypadku zabójstwa jest to np. zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem

lub z użyciem broni palnej, czy też materiałów wybuchowych. W tych przypadkach

sprawca podlega karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego

pozbawienia wolności.

Uprzywilejowane typy przestępstw tworzone są przez ustawodawcę,

gdy szczególne okoliczności czynu, mała jego waga lub szczególna sytuacja

psychiczna sprawcy, zdaniem tegoż ustawodawcy, zasługują na odmienne od typu

podstawowego potraktowanie podmiotu czynu. Ustawowy wymiar kary jest w takim

przypadku niższy niż ustawowy wymiar kary przewidziany za popełnienie czynu typu

podstawowego. W przypadku zabójstwa z takim typem mamy do czynienia

m.in. właśnie przy przestępstwie z art. 148 § 4 k.k. określanym jako „zabójstwo

z afektu”:

Kto

zabija

człowieka

pod

wpływem

silnego

wzburzenia

usprawiedliwionego okolicznościami, podlega karze pozbawienia

wolności od roku do lat 10.

Charakter uprzywilejowany jest uzasadniony w tym przypadku wyłącznie stroną

podmiotową – działaniem pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego

okolicznościami. Pozostałe ustawowe znamiona pozostają bez zmian w porównaniu

z typem podstawowym.

6

Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa typu podstawowego

Do ustawowych znamion przestępstwa należy podmiot przestępstwa, przedmiot

ochrony, strona podmiotowa i strona przedmiotowa. Rozważmy to pokrótce

w odniesieniu do zabójstwa typu podstawowego.

Podmiot przestępstwa i przedmiot ochrony

Podmiot przestępstwa

jest powszechny, a więc sprawca nie musi mieć żadnej

specyficznie określonej w ustawie cechy;

Przedmiot ochrony

to życie człowieka w jego aspekcie biologicznym od jego

narodzin do śmierci.

Istnieją rozbieżności w doktrynie dotyczące przyjęcia początkowej granicy życia,

oddzielenia sytuacji, w której mówimy jeszcze o „dziecku poczętym” od takiej,

w której mamy do czynienia już z „dzieckiem”, a więc człowiekiem w rozumieniu

art. 148 k.k. Ustalenie, wobec jakiego dokładnie przedmiotu ochrony działał sprawca

decyduje o prawidłowej kwalifikacji czynu. Dyskusja dotyczy niżej wymienionych

zagadnień:

1.

Jak ustalić granice między „dzieckiem” a „płodem”, czy też jak chce

ustawodawca „dzieckiem poczętym”?

2.

Kogo można nazwać dzieckiem?

3.

Co decyduje o przyjęciu, że dziecko urodziło się żywe?

Poniżej przedstawione zostaną tylko główne teorie występujące w doktrynie,

gdyż obszerne omówienie tych wątpliwości przekracza ramy niniejszego skryptu.

Na pierwsze pytanie udzielano w przeszłości odpowiedzi, które można pogrupować

następująco

1

:

1

M. Tarnawski: Zabójstwo uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, Poznań: UAM, 1981,

s. 121-123.

7

1. przedstawiciele pierwszej grupy jako podstawę podziału przyjmowali

„kryterium położnicze” – płód staje się dzieckiem w momencie rozpoczęcia się

akcji porodowej (tak m.in. S. Śliwiński, W. Grzywno-Dąbrowski);

2. przedstawiciele drugiej grupy przyjmowali „kryterium fizyczne” – płód staje się

dzieckiem, gdy opuści drogi rodne matki i nastąpi przerwanie łączącej

go z matką pępowiny (L. Lernell, L. Peiper, S. Śliwowski);

3. trzecia grupa uznawała „kryterium fizjologiczne” – płód staje się dzieckiem,

gdy rozpocznie samoistnie czynności fizjologiczne, na przykład oddychanie.

Noworodek może być jeszcze związany z matką pępowiną lub nawet tylko

częściowo opuścić jej drogi rodne (J. Sawicki, M. Siewierski);

4. czwarta grupa autorów uważała, że z dzieckiem mamy do czynienia, gdy płód

jest już zdolny do samodzielnego życia poza organizmem matki – „kryterium

rozwojowe”. Pomimo tego, że poród się jeszcze nie zaczął, płód zyskuje walor

bycia dzieckiem z uwagi na swój stan rozwojowy (J. Makarewicz,

K. Daszkiewicz).

Można było również spotkać poglądy, które są wynikiem przyjmowania łącznie

kryterium fizycznego i fizjologicznego.

Tak w dużym skrócie przedstawiały się zasadnicze stanowiska na temat

odróżniania dziecka od płodu do czasu podjęcia w tej materii uchwały przez Sąd

Najwyższy w 2006 r. Ponieważ między zdolnością do życia dziecka bezpośrednio

przed rozpoczęciem akcji porodowej a po jej rozpoczęciu nie ma istotnej różnicy,

należało wybrać jakieś kryterium z wymienionych wyżej i to takie, które jest

najbardziej przydatne z punktu widzenia stosowania prawa.

Sąd Najwyższy przyjął kryterium w postaci rozpoczęcia akcji porodowej,

a więc odczucia przez rodzącą pierwszych bólów porodowych. W odpowiedzi

na pytanie prawne:

„Czy ochronie prawnokarnej przewidzianej w art. 160 k.k. podlega życie

i zdrowie dziecka już od momentu rozpoczęcia jego porodu, czy też dopiero

od momentu oddzielenia dziecka od ciała kobiety lub rozpoczęcia

przez dziecko oddychania za pomocą własnych płuc?”

8

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 października 2006 r. (I KZP 18/06, OSNKW

2006, nr 11, poz. 97) zawarł swoją odpowiedź:

„Przedmiotem ochrony przewidzianym w art. 160 k.k. jest życie i zdrowie

człowieka od rozpoczęcia porodu (wystąpienie skurczów macicy, dających

postęp porodu), w wypadku operacyjnego zabiegu cesarskiego

cięcia kończącego ciążę – od podjęcia czynności zmierzających

do przeprowadzenia tego zabiegu.”

W kolejnej uchwale z dnia 30 października 2008 r. Sąd Najwyższy potwierdził swoje

wcześniejsze stanowisko i jednocześnie uszczegółowił je odnośnie zabiegu

cesarskiego cięcia (I KZP 13/08, OSNKW 2008, nr 11, poz. 90).

Kolejne zagadnienie to ustalenie momentu śmierci. Następuje ono w oparciu

o kryterium trwałego i nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu (śmierć mózgowa)

zgodnie z art. 9 ustawy z 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu

i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411, z późn. zm.)

Następny problem, na który natrafiono przy rozważaniach o przedmiocie

czynności wykonawczej, to próby ustalenia istoty człowieczeństwa. Ostatecznie

przyjęto koncepcję genetyczną, zgodnie z którą człowiekiem jest każdy, kto został

poczęty przez kobietę i mężczyznę, nawet gdy posiada liczne wady wrodzone

lub tak ciężkie (tzw. potworkowatość), że uniemożliwiają życie poza organizmem

matki.

Jeśli chodzi o odpowiedź na pytanie trzecie – co decyduje o przyjęciu,

że dziecko urodziło się żywe doktryna odpowiada, że takim noworodkiem

jest dziecko, które wydobyte z ustroju matki wykazuje przynajmniej jedną z kilku

oznak życia (bicie serca, oddychanie, tętnienie pępowiny, skurcze mięśni zależnych

od woli) i waży co najmniej 1001 g, albo nie mniej niż 601 g, i który po urodzeniu,

dając oznaki życia, przeżył 24 godziny.

Zgodnie z definicją umieszczoną w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki

Społecznej z dnia 17 grudnia 1991r. w sprawie rodzajów dokumentacji medycznej,

sposobu jej prowadzenia oraz szczegółowych warunków jej udostępniania

(Dz.U. Nr 3, poz. 13, z późn. zm.):

9

„Zgon płodu (martwe urodzenie) jest to zgon następujący przed całkowitym

jego wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki niezależnie od czasu

trwania ciąży. O zgonie świadczy to, że po takim oddzieleniu płód

nie oddycha, ani nie wykazuje żadnego innego znaku życia, jak czynność

serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli.”

Strona podmiotowa i strona przedmiotowa

Strona podmiotowa

umyślność

w

postaci

zamiaru

bezpośredniego

albo w postaci zamiaru ewentualnego, przy czym należy

ustalić, że sprawca obejmował swoim zamiarem skutek

w postaci śmierci człowieka. Ustalenie zamiaru jest

niezwykle istotne, gdyż pozwala na odróżnienie zabójstwa

od nieumyślnego spowodowania śmierci.

Strona przedmiotowa

przestępstwo

to

można

popełnić

z

działania

lub z zaniechania (np. poprzez niepodawanie pokarmu).

Przedmiotem czynności wykonawczej jest człowiek, a więc

istota posiadająca ludzki genotyp. Dokonanie tego

przestępstwa wymaga nastąpienia śmierci człowieka,

czyli określonego w ustawie skutku. Jest to przestępstwo

materialne. W typie podstawowym zabójstwa nie ma

wskazanych żadnych okoliczności modalnych.

***

Tak pokrótce przedstawiają się ustawowe znamiona przestępstwa określonego

w art. 148 § 1 k.k., czyli zabójstwa typu podstawowego. Jak wyżej wspomniano,

zabójstwo uprzywilejowane, określone w art. 148 § 4 k.k., różni się od typu

podstawowego wyłącznie znamieniem strony podmiotowej. Pozostałe znamiona,

czyli podmiot czynu, przedmiot ochrony i strona przedmiotowa pozostają bez zmian.

10

„Silne wzburzenie” w przestępstwie z art. 148 § 4 k.k.

Podłożem, na którym kiełkuje zamiar dokonania czynu zabronionego jest silne

wzburzenie. Przyjęto, nie bez sporów, że można określać ten stan mianem afektu.

Afekt ten musi być tak silny, że wywołuje reakcje nietypowe dla danego sprawcy.

Afekt według Słownika języka polskiego to „stan uczuciowy o dużej

intensywności, zwykle krótkotrwałej, któremu towarzyszą wyraźne symptomy

fizjologiczne oraz osłabienie kontroli rozumu nad zachowaniem; silne podniecenie,

wzburzenie.”

2

Każdemu zabójstwu, z wyjątkiem bardzo sporadycznych przypadków,

towarzyszy wzburzenie sprawcy, co samo w sobie nie jest okolicznością łagodzącą

odpowiedzialność karną. Czynnikiem, który odróżnia podstawowy typ zabójstwa

od zabójstwa typu uprzywilejowanego, jest siła tego wzburzenia, które w oczywisty

sposób wykracza poza wzburzenie przeciętne, a ponadto fakt, że owo silne wzburzenie

musi być usprawiedliwione okolicznościami.

Zastanówmy się nad pojęciem „silne wzburzenie”. Jest to pojęcie, które

określając zjawisko fizjologiczne, jest zarazem pojęciem prawnym, które jednakże

nie miało i nadal nie ma definicji legalnej, czyli umieszczonej w Kodeksie karnym.

Jego znaczenie wywodzimy z licznego orzecznictwa.

Sądy wielokrotnie wypowiadały się na temat tego zjawiska. Sąd Apelacyjny

w Krakowie zaznaczył, że „silne wzburzenie jest stanem afektu fizjologicznego,

w którym przeżywane przez sprawcę emocje, wynikłe ze szczególnej sytuacji

motywacyjnej, ograniczają kontrolną funkcję intelektu.”

3

Według Sądu Apelacyjnego w Lublinie „istota wzburzenia (afektu

fizjologicznego) tym się charakteryzuje, że przeżywany przez sprawcę proces

emocjonalny, wynikły ze szczególnej sytuacji motywacyjnej, ogranicza kontrolującą

funkcję rozumu.”

4

2

Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa: PWN, 1978, s. 13.

3

II AKa 182/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie, KZS 2009/12/60.

4

II Aka 201/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, KZS 2010/1/47.

11

Sąd Najwyższy wiele razy podkreślał, że afekt to przeżycie utrudniające

kontrolującą funkcję rozumu

5

. Sprawca pozostający pod jego wpływem nie kieruje się

„przesłankami rozumowymi a wyłącznie względami uczucia, niczym nie hamowanymi.”

6

Tezy te wielokrotnie były powtarzane w orzeczeniach sądów na przestrzeni kolejnych

lat, gdyż ostatnie zmiany kodyfikacji karnej nie wprowadziły zmian w treści przepisu

normującego zabójstwo w afekcie.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku stwierdził: „W sytuacji określonej w art. 148

§ 4 k.k. chodzi o wzburzenie o najwyższym stopniu nasilenia, które w sposób

oczywisty wykracza poza zwykłe i przeciętne wzburzenie w taki sposób, że przeżycia

emocjonalne dominują nad intelektualnymi i stanowią reakcję na fakty zewnętrzne,

które nie są banalne.”

7

Natomiast zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego

w Szczecinie możemy stwierdzić , że: „Zabójstwo w «afekcie» charakteryzuje się tym,

że jego sprawca znajduje się w stanie swoistego, istotnego zakłócenia równowagi

psychicznej, polegającej na tym, że elementy intelektualne zdominowane są przez

czynniki natury emocjonalnej, przy czym dodatkowo stan ten musi jeszcze zasługiwać

na usprawiedliwienie.”

8

Zgodnie ze stanowiskiem J. Bryka podane niżej definicje silnego wzburzenia,

przedstawione w orzeczeniach Sądu Najwyższego, tj.:

jako zachodzącego wtedy „gdy sprawca działa pod wpływem dominujących

emocji, które wyraźnie ograniczają kontrolującą działalność rozumu. Stan ten,

który pobudza do czynu, przejawia się przede wszystkim w gwałtownym

wyładowaniu uczucia:

a także:

W stanie silnego wzburzenia człowiek nie może przyjmować i kwalifikować

wrażeń w sposób normalny, wyobrażenia jego tworzą się inaczej niż w stanie

spokoju uczuciowego, cała świadomość ulega zaciemnieniu, rozważania

celowości i słuszności działań, możności kierowania czynami stają się

ograniczone, procesy uczuciowo-ruchowe natomiast, nabierają siły i natężenia,

5

Wyrok SN z dnia 20 maja1965 r. Rw 325/65, OSPiKA 1970, nr 4 s.151.

6

Wyrok SN z dnia 9 lipca 1968 r., IV Kr 110/68, OSPiKA 1970, nr 4, poz. 70.

7

II AKa 149/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, POSAG 2010/1/181.

8

II Aka 127/06, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, LEX nr 283389.

12

wymykają się spod kontroli świadomości. Prawidłowość przebiegu procesów

psychicznych jest w afekcie do pewnego stopnia ograniczona (...).”

9

są konsekwencją odwołania się do psychiatrycznego rozumienia tego pojęcia.

J. Bryk wskazał ponadto, że afekt można rozdzielić na trzy fazy

z uwzględnieniem

tła

psychologicznego,

fizjologicznego

i

społeczno-

środowiskowego:

10

1. Faza pierwsza – charakteryzuje ją gwałtowny wzrost napięcia emocjonalnego.

Po przekroczeniu przez bodźce indywidualnego poziomu odporności

psychicznej,

w

sprawcy budzi się zamiar agresywnego działania

ukierunkowanego na ofiarę, która przyczyniła się do zaistnienia konfliktowej

sytuacji.

2. Faza druga – rozpoczyna się, gdy po powzięciu zamiaru sprawca zaczyna

przejawiać intensywny wzrost pobudzenia psychoruchowego jako odpowiedź

na zaistniałą sytuację. „Czynniki te skutkują zazwyczaj automatycznością

działania sprawcy. Dlatego też sprawca zabójstwa w afekcie nie wyszukuje

narzędzia zbrodni, lecz posługuje się najbliżej znajdującym się przedmiotem

nadającym się to tego celu, np.: nożem leżącym na kuchennym stole lub dusi

ofiarę paskiem od spodni. Nie próbuje także ukryć zwłok ani zamaskować

miejsca zbrodni. Często sam oddaje się w ręce wymiaru sprawiedliwości,

odczuwa skruchę i żałuje popełnionego czynu.”

11

3. Faza trzecia – to zanik negatywnych emocji u sprawcy.

9

J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 § 4 k.k. Cz. 1, „Policja 997” 2007, nr 2, s. 46.

10

J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 § 4 k.k. Cz. 2, „Policja 997” 2007, nr 3, s. 44.

11

Tamże.

13

Afekt fizjologiczny a afekt patologiczny

Należy zastanowić się nad różnicą między silnym wzburzeniem czyli afektem

fizjologicznym a afektem patologicznym.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu wypowiedział się w powyższej kwestii

w następujący sposób: „w polskim prawie karnym rozgraniczenie afektów

fizjologicznych i patologicznych – poddawane zresztą krytyce – opiera się najczęściej

na charakterystyce porównawczej W. Łuniewskiego. Podkreślał on, że afektom

patologicznym towarzyszą z reguły głębsze zaburzenia świadomości, z utratą

możliwości oceny sytuacji, zaznaczając, że afekt patologiczny prowadzi do czynów

dostatecznie

nieumotywowanych,

którym

towarzyszy

zespół

zmian

naczynioworuchowych (...). W nowszych opracowaniach afekt patologiczny określony

jest jako nagła reakcja na bodziec sytuacyjny, manifestująca się burzliwym

przebiegiem, krótkim okresem trwania i silnym znużeniem.”

12

Rozgraniczenie obu

afektów dokonuje się w nauce najczęściej na podstawie ich porównania. Wspomniany

wyżej W. Łuniewski stwierdził, że afekt fizjologiczny pozostaje we współmiernym

stosunku do przyczyn, które go wywołały, a patologiczny – nie. Ponadto wegetatywne

zmiany przy afekcie patologicznym są bardziej zauważalne oraz przebiega on szybciej

i gwałtowniej, natomiast przy afekcie fizjologicznym człowiek zachowuje jeszcze

możność hamowania. Nasilenie reakcji emocjonalnej przy afekcie patologicznym

jest większe, a zaburzenie świadomości głębsze. Dochodzić może nawet

do tzw. zamroczenia. Prowadzi to z reguły do czynów brutalnych, nieumotywowanych

i wyczerpuje siły człowieka, co zazwyczaj prowadzi do snu po ataku. Po ataku

patologicznym zanika także pamięć, może dochodzić nawet do niepamięci

wstecznej.

13

Granica miedzy fizjologią a patologią jest często płynna, ale precyzyjne

odgraniczenie afektu fizjologicznego od patologicznego nie jest zagadnieniem

wyłącznie teoretycznym, gdyż od stwierdzenia stanu w jakim znajdował się sprawca

w chwili popełnienia czynu zależy odpowiedzialność i kara za ten czyn.

12

Tamże.

13

W. Łuniewski: Zarys psychiatrii ogólnej, Warszawa 1950, s. 97–98.

14

W przypadku afektu patologicznego zrodzonego na podłożu choroby

psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych

i stwierdzenia, iż sprawca nie miał możności zrozumienia znaczenia czynu

lub pokierowania swoim postępowaniem, albo też taką możliwość miał w znacznym

stopniu ograniczoną, należy wobec niego zastosować przepis art. 31 k.k., a nie przepis

art. 148 § 4 k.k.:

„Art. 31.

§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej,

upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych,

nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim

postępowaniem.

§ 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania

znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym

stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie

kary.”

Afekt fizjologiczny nie wyłącza możliwości rozpoznania znaczenia czynu

lub pokierowania postępowaniem przez sprawcę. Afekt fizjologiczny może jednak być

powiązany z patologicznymi reakcjami podmiotu, związanymi z odstępującą od normy

strukturą psychiki na tle stanów chorobowych, czy też upośledzeniem umysłowym.

Dlatego też Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 17 stycznia 2000 r. uznał,

że możliwe jest jednoczesne zastosowanie kwalifikacji prawnej z art. 148 § 4 k.k.

i art. 31 § 2 k.k., „ale tylko w sytuacji, gdy u podstaw znacznego ograniczenia

poczytalności leży stan patologiczny, a niezależnie od tego sprawca działa w stanie

silnego wzburzenia wynikłego z usprawiedliwiających go okoliczności zdarzenia.”

14

14

II AKa 251/2000, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, KZS 2002, z. 9, poz. 22.

15

Okoliczności usprawiedliwiające silne wzburzenie

Czym więc są te usprawiedliwiające silne wzburzenie okoliczności zdarzenia? Silne

wzburzenie musi w ocenie społecznej, a nie tylko w ocenie subiektywnej sprawcy,

zasługiwać na pewne zrozumienie z punktu widzenia zasad moralnych. Według Sądu

Najwyższego działanie sprawcy jest reakcją uczuciową na zjawisko niezawinione

przez sprawcę, które w powszechnym uczuciu reakcję tę usprawiedliwia. Chodzi

o takie

przyczyny powstania sytuacji konfliktowej, które są społecznie

usprawiedliwione w konkretnych faktycznych okolicznościach sprawy. Przyczyny te

nie mogą być błahe, jak określił to Sąd Najwyższy w wyroku z 13 stycznia 1970 r.

15

Sąd Apelacyjny w Łodzi zaznaczył, że „o działaniu sprawcy pod wpływem

silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami można mówić wyłącznie

wówczas, gdy działanie sprawcy zrodziło się w szczególnej sytuacji, w której

gwałtowna reakcja człowieka jest w sposób obiektywny w pewnym stopniu

usprawiedliwiona i zrozumiała, i z tego też względu ocena etyczno-moralna sprawcy

jest mniej surowa i prowadzi do wniosku, że zasługuje on na mniejsze społeczne

potępienie.”

16

Podobnie stwierdził Sąd Apelacyjny w Warszawie: „Aby stan silnego

wzburzenia mógł skutkować kwalifikacją prawną z art. 148 § 4 k.k. musi on być

usprawiedliwiony okolicznościami. Okoliczności te muszą mieć obiektywnie taki

charakter, że jakkolwiek nie ekskulpują sprawcy zabójstwa, to jednak z punktu

widzenia moralnego i społecznego mogą wywołać swego rodzaju zrozumienie

dla zachowania sprawcy i uzasadniać znacznie mniejsze społeczne potępienie tego

zachowania godzącego w najwyższe dla człowieka dobro.”

17

W wyroku z 2005 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach podkreślił, że „nie jest

prawidłowym badanie okoliczności mogących stan wzburzenia spowodować li tylko

w oparciu o kryteria subiektywne, dotyczące aparatu pojęciowego sprawcy i jego

indywidualnego systemu wartości, który najczęściej jest zaburzony i może – choć

nie musi – towarzyszyć schorzeniom psychiki. Zdarzenia generujące wzburzenie

15

Wyrok SN z 13.01.1970 r. , IV KR 263/69, OSNPG 1970, nr 4, poz. 44.

16

II AKa 38/07, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, Prokuratura i Prawo 2008/5/29.

17

II AKa 220/06 , Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Apel. Warszawa 2007/1/74.

16

oskarżonego, gdy poddać je ocenie, wymagają zatem stosowania kryterium

zobiektywizowanego opartego o przyjęte powszechnie normy etyczne oraz zasady

współżycia społecznego. Wymaganym jest również, co szczególnie istotne

w kontekście «usprawiedliwienia» wzburzenia, by wspomnianym okolicznościom,

które najczęściej dotyczą zachowania pokrzywdzonego, towarzyszyła cecha pewnej

obiektywnej współmierności, adekwatności wzburzenia, które winno być «silne»

w takim stopniu, że spowodowało w następstwie działania zmierzające

do pozbawienia życia.”

18

Nie ma katalogu zawierającego przedmiotowe okoliczności, jednakże istnieją

pewne przykładowe zestawienia. Wymienia się wśród nich np. konflikt istniejący

między pokrzywdzonym a sprawcą, przy czym Sąd Najwyższy wypowiedział się,

iż za usprawiedliwione nie można uznać silnego wzburzenia powstałego na podłożu

konfliktu, do którego powstania w znacznym stopniu przyczynił się sam sprawca

czynu (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 7 czerwca 1974 r., IV KR 87/74,

OSNKW 1974, nr 12, poz. 228). Konflikty będące podłożem wymienionego

zachowania dotyczą najczęściej spraw rodzinnych, ale zdarzają się także innego

rodzaju konflikty. W aktach spraw pojawiają się informacje o konfliktach sąsiedzkich,

majątkowych, związanych z zajmowaniem wspólnej przestrzeni.

Nierzadko konflikty te trwają latami, dlatego też podkreśla się, iż taka sytuacja

powinna być analizowana jako całokształt, a nie jedynie jako wycinek sytuacji

bezpośrednio poprzedzającej zabójstwo. Długotrwały konflikt nie jest przy tym

tożsamy z długotrwałym afektem, gdyż ten ostatni jest krótkotrwały, a wywołany jest

jakimś bodźcem, który daną osobę w określonej sytuacji aktywuje do roli

sprawcy zabójstwa.

Ponadto do okoliczności usprawiedliwiających silne wzburzenie należy

zaliczyć wyrządzenie sprawcy przez pokrzywdzonego wielkiej i nieuzasadnionej

krzywdy w sposób zawiniony, a zwłaszcza, gdy krzywda ta jest trudna lub niemożliwa

do naprawienia przy pomocy narzędzi prawnych, np. zabójstwo osoby najbliższej,

18

II AKa 151/05, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, LEX nr 164571.

17

zdrada małżeńska, uprzednie długotrwałe znęcanie się nad sprawcą, niesłuszne

posądzenie o czyn haniebny, ustawiczne prowokowanie, ciężka obelga

19

.

Zdaniem K. Daszkiewicz przestępstwo z afektu jest przestępstwem

sytuacyjnym

20

. W jego okolicznościach nie stwierdza się u sprawców uprzednich

zachowań agresywnych, a wybuch afektu jest odpowiedzią na silne bodźce,

które doprowadziły do takiego wyładowania emocjonalnego, w których samokontrola

została zaburzona.

19

A. Marek: Prawo karne, Warszawa 2007, str. 431.

20

K. Daszkiewicz: Przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, Warszawa 2000, str. 162.

18

Ustalanie prawidłowej kwalifikacji czynu z art. 148 § 4 k.k.

W orzecznictwie dominuje pogląd, że do ustalenia istnienia czynu z art. 148 § 4 k.k.

niezbędne jest ustalenie przez sąd trzech podstawowych warunków.

W wyroku Sądu Apelacyjnego z Lublina zostały one określone następująco:

„Po pierwsze, że u sprawcy wystąpiło «silne wzburzenie» rozumiane jako afekt

fizjologiczny, a więc tak silny, że ograniczający kontrolną w stosunku do uczuć rolę

rozumu sprawcy. Po drugie, stan ten musi zostać wywołany czynnikami

zewnętrznymi niezawinionymi przez sprawcę, a zatem chodzi o ustalenie, iż sytuacja

konfliktowa, jaka doprowadziła do stanu afektywnego, nie wynika wyłącznie z jego

winy. I po trzecie, że wzburzenie to jest usprawiedliwione okolicznościami,

przy czym chodzi tu o takie przyczyny powstania sytuacji konfliktowej, które są

społecznie usprawiedliwione w konkretnych okolicznościach sprawy. Błahe bowiem

przyczyny sytuacji konfliktowej nie mogą być poważnie traktowane jako źródła

powstania i narastania afektu i prowadzące do popełnienia jednej z najcięższych

zbrodni zabójstwa.”

21

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia w dnia 29 maja 2003 r. (III k.k.

74/2003, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych 2003, poz. 1156)

stwierdził, że „analiza działań emocjonalnych, za pomocą których sprawca wypełnił

ustawowe znamiona przestępstwa, powinna być trójfazowa. Pierwsza faza wiąże się

z szukaniem odpowiedzi na pytanie, czy podstawę tego działania stanowił afekt.

W drugiej chodzi o ustalenie okoliczności wyjaśniających afekt, a zatem o odpowiedź

na pytanie, dlaczego sprawca zareagował afektem. W trzeciej fazie dokonuje się ocen

etycznych i na ich podstawie ustala się okoliczności usprawiedliwiające lub nie afekt.”

21

II AKa 123/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, LEX nr 523981.

19

Afekt fizjologiczny a problem silnego wzburzenia wywołanego
działaniem alkoholu lub środków odurzających

Zgodnie z jednolitym orzecznictwem, silne wzburzenie wywołane wprawieniem się

sprawcy w stan nietrzeźwości albo zażyciem środków odurzających, który to stan

zdeterminował zachowanie sprawcy i wywołał reakcję niewspółmierną do bodźca,

nie uzasadnia kwalifikacji zabójstwa z afektu. „Sprawca, który w chwili dokonania

zabójstwa znajdował się pod wpływem alkoholu, może korzystać z uprzywilejowanej

kwalifikacji prawnej (…) tylko w tych wyjątkowych wypadkach, w których silne

wzburzenie zostało wywołane innymi czynnikami, nie zaś alkoholem.”

22

K. Daszkiewicz słusznie jednak podaje, że w konkretnych już sprawach

dotyczących tego typu zabójstw sprawca działał w stanie odurzenia alkoholem i stan

ten wprawdzie nie miał decydującego wpływu dla powstania afektu, jednakże wpłynął

na jego siłę i gwałtowność. Autorka podaje, że w takich sytuacjach, działanie

pod wpływem alkoholu nasilającego afekt, powinno być brane pod uwagę

przy wymiarze kary jako okoliczność obciążająca

23

.

Analogicznie należy traktować ocenę działania sprawcy pod wpływem środków

odurzających oraz ocenę jego afektu w takim stanie.

22

Wyrok SN z dnia 15 sierpnia 1978 r., IV KR 212/78, OSNKW 1979, nr 1-2, poz. 12.

23

K. Daszkiewicz: Przestępstwo przeciwko (…), str. 173.

20

Problematyka ustalania istnienia afektu w chwili czynu

W postępowaniu prowadzonym przeciwko sprawcy tego typu zabójstwa pojawia się

kolejny problem do rozstrzygnięcia, tj. sposób ustalenia istnienia bądź nieistnienia

afektu u sprawcy w chwili popełnienia czynu. Czy sąd musi powołać biegłego

przy kwalifikacji z art. 148 § 4 k.k., a jeśli tak, to biegłego z zakresu psychologii,

czy też psychiatrii? I w doktrynie i w orzecznictwie widoczne są niejednolite

stanowiska dotyczące tej kwestii.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1974 r.: „Silne

wzburzenie jest stanem psychicznym sprawcy i do ustalenia, czy taki stan psychiczny

wystąpił u sprawcy, mają znaczenie opinie biegłych psychologów czy psychiatrów,

jako specjalistów do określania stanu psychicznego człowieka”, a jedynie

w przypadkach mało skomplikowanych sąd może w tej kwestii zrezygnować

z zasięgnięcia opinii biegłych

24

. Natomiast w wyroku z dnia 27 marca 1986 r. Sąd

Najwyższy zawarł inny pogląd: „ustalenie, czy sprawca przestępstwa działał w stanie

silnego wzburzenia, może być dokonane przez sąd bez potrzeby uciekania się

do pomocy biegłego, zwłaszcza wtedy, gdy chodzi o reakcję i stan psychiczny

w chwili czynu jednostki niedotkniętej chorobą psychiczną, niedorozwojem

umysłowym lub innym zakłóceniem czynności psychicznych.”

25

Ponadto Sąd

Najwyższy wypowiedział się następująco: „silne wzburzenie jest kategorią prawną

i powinnością sądu jest ustalenie, czy występowało w danym wypadku, czy też nie

oraz czy było usprawiedliwione okolicznościami.”

26

K. Daszkiewicz uznała, że co do zasady nie ma konieczności zasięgania opinii

biegłych w przypadku afektu fizjologicznego, ale stwierdziła, że od takiej zasady

są wyjątki w postaci sytuacji, gdy powstanie uzasadniona wątpliwość co do charakteru

afektu, lub uzasadniona wątpliwość co do stanu zdrowia psychicznego sprawcy

przestępstwa z afektu

27

.

24

Wyrok SN z dnia 30 stycznia 1974 r., II KR 194/73, LEX nr 21611.

25

Wyrok SN z dnia 27 marca 1986 r., II K.K. 61/86, OSNPG 1986, nr 11, poz. 144.

26

Postanowienie SN z dnia 29 maja 2003 r., III K.K. 74/2003, OSNwSK, Warszawa 2003, poz. 1156.

27

K. Daszkiewicz: Przestępstwa z afektu w polskim porwie karnym, Warszawa 1982, s. 209 i n.

21

Z takim ujęciem omawianej kwestii nie zgodził się ani S. Waltoś

28

, ani też

J. K. Gierowski

29

, którzy dostrzegli niebezpieczeństwo rezygnowania, w tak delikatnej

kwestii jak psychika, z opinii biegłych w przypadku stwierdzenia przez sąd istnienia

afektu fizjologicznego, co jeszcze nie mówi wszystkiego o stanie psychicznym

sprawcy.

Sąd Najwyższy (w składzie 7 sędziów) w orzeczeniu z dnia 11 maja 1970 r.,

wypowiedział się następująco: „Wprawdzie biegli psychiatrzy powołani są do badania

patologicznych zjawisk psychicznych, a nie innych zjawisk psychicznych, takich jak

na przykład afekt fizjologiczny, co jest domeną psychologa, to jednak ze względu

na to, że są to pokrewne specjalności, wypowiedź psychiatrów w tej kwestii, oparta

na badaniach, własnych obserwacjach, wywiadach i dokładnej znajomości sprawy,

stanowi ważny dowód, którego nie można pominąć.”

30

Sąd Najwyższy wydał również orzeczenie, w którym wyodrębnił dwa elementy,

podlegające ocenie przez sąd:

afekt, który należy do sfery przeżyć psychicznych sprawcy,

okoliczności usprawiedliwiające ten stan.

Afekt fizjologiczny, według Sądu Najwyższego, powinien być oceniany co do zasady

przez sąd, a w sytuacjach, kiedy zachodzi taka potrzeba – przez biegłych. Natomiast

drugi element podlega wyłącznej ocenie sądu, opartej na przesłankach etycznych

31

.

W wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 7 kwietnia 1998 r. uznano

natomiast jednoznacznie, iż do ustalenia „czy rzeczywiście w chwili czynu nastąpiła

u oskarżonego reakcja pod wpływem silnego wzburzenia, tj. stanu psychicznego

cechującego się zasadniczym ograniczeniem kontrolnej roli intelektu” wymagane są

wiadomości specjalne i przeprowadzenie dowodu z opinii psychologa

32

.

Reasumując, silne wzburzenie jest zjawiskiem fizjologicznym, ale i pojęciem

prawnym, wobec czego jego ocena należy do sądu. W wielu wypadkach sąd będzie

jednak musiał posiłkować się opinią biegłych, chociażby w sytuacjach, gdy zajdzie

28

S. Waltoś: Glosa do w wyroku SN z dnia 14 kwietnia 1964 r., IV K 43/64, NP 1965, nr 3, s. 314.

29

J. K. Gierowski: Stan silnego wzburzenia jako przedmiot sądowej ekspertyzy psychologicznej, „Palestra” 1995,

nr 3–4, s. 108 i n.

30

Orzeczenie SN składu 7 sędziów z dnia 11 maja 1970 r., V KRN 109/70, OSNIK 1970, nr 9, poz. 101.

31

Wyrok SN z dnia 13 sierpnia 1974 r., III KR 379/73, OSNIK 1974, nr 11, poz. 205.

32

II AKa 8/98, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, OSApel. 1998, nr 3, poz. 22.

22

uzasadniona wątpliwość co do poczytalności sprawcy w chwili popełnienia czynu,

np. wątpliwość co do rodzaju afektu.

W praktyce sprawca zabójstwa, czyli czynu rażąco sprzecznego

z porządkiem prawnym, poddawany jest na etapie postępowania przygotowawczego

badaniom psychiatrycznym przez biegłych psychiatrów. Nierzadko wydanie opinii

poprzedzone jest kilkutygodniową obserwacją, co ma umożliwić ustalenie stopnia

poczytalności w czasie dokonywania czynu, a więc już na etapie postępowania

sądowego w aktach konkretnej sprawy zawarte są opinie psychiatryczne.

23

Bibliografia:

Dokumenty sądowe:

1. II AKa 8/98 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, OSApel. 1998, nr 3, poz. 22.

2. II AKa 251/2000, – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, KZS 2002, z. 9, poz. 22.

3. II AKa 151/05 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, LEX nr 164571.

4. II AKa 127/06 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, LEX nr 283389.

5. II AKa 220/06 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Apel. Warszawa

2007/1/74.

6. II AKa 38/07 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, „Prokuratura i Prawo”

2008/5/29.

7. II AKa 123/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, LEX nr 523981.

8. II AKa 149/09 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, POSAG 2010/1/181.

9. II AKa 182/09 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie, KZS 2009/12/60.

10. II Aka 201/09 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, KZS 2010/1/47.

11. Orzeczenie SN składu 7 sędziów z dnia 11 maja 1970 r., V KRN 109/70, OSNIK

1970, nr 9, poz. 101.

12. Postanowienie SN z dnia 29 maja 2003 r., III K.K. 74/2003, OSNwSK, Warszawa

2003, poz. 1156.

13. Wyrok SN z dnia 20 maja 1965 r., Rw 325/65, OSPiKA 1970, nr 4.

14. Wyrok SN z dnia 9 lipca 1968 r., IV Kr 110/68, OSPiKA 1970, nr 4, poz. 70.

15. Wyrok SN z dnia 13 stycznia 1970 r. , IV KR 263/69, OSNPG 1970, nr 4, poz. 44.

16. Wyrok SN z dnia 30 stycznia 1974 r., II KR 194/73, LEX nr 21611.

17. Wyrok SN z dnia 13 sierpnia 1974 r., III KR 379/73, OSNIK 1974, nr 11, poz. 205.

18. Wyrok SN z dnia 15 sierpnia 1978 r., IV KR 212/78, OSNKW 1979, nr 1-2, poz. 12.

19. Wyrok SN z dnia 27 marca 1986 r., II K.K. 61/86, OSNPG 1986, nr 11, poz. 144.

24

Literatura:

1. J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 § 4 k.k. Cz. 1, „Policja 997” 2007,

nr 2, s. 45-47.

2. J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 § 4 k.k. Cz. 2, „Policja 997” 2007,

nr 3, s. 44-45.

3. K. Daszkiewicz: Przestępstwa z afektu w polskim porwie karnym, Warszawa 1982.

4. K. Daszkiewicz: Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, Warszawa 2000.

5. J. K. Gierowski: Stan silnego wzburzenia jako przedmiot sądowej ekspertyzy

psychologicznej, „Palestra” 1995, nr 3–4.

6. W. Łuniewski: Zarys psychiatrii ogólnej, Warszawa 1950.

7. A. Marek: Prawo karne, Warszawa 2007.

8. M. Tarnawski: Zabójstwa uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego,

Poznań: UAM, 1981.

9. S. Waltoś: Glosa do w wyroku SN z dnia 14 kwietnia 1964 r., IV K 43/64,

Np. 1965, nr 3.

10. Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa: PWN, 1978.