1

2. ETNOCENTRYZM I RELATYWIZM KULTUROWY

ETNOCENTRYZM I JEGO PRZECIWNICY (LAS CASAS, DE MONTAIGNE), ENKULTURACJA,
RELATYWIZM KULTUROWY UMIARKOWANY I RADYKALNY, DYLEMATY I ROZWIAZANIA
(HORTON, KOLAKOWSKI)

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD II/III

11.10.2009
18.10.2009

Etnocentryzm – termin został wypracowany przez Williama Gordona Sumnera w 1906 roku. Od-
nosi się do postawi poglądów, zgodnie z którymi wartości własnej grupy przyjmuje się jako punkt
odniesienia dla ocen i opisu przedstawicieli innych grup. Postawy etnocentryczne obejmują szereg
poglądów i postulatów, takich jak:



przekonanie o wyższości własnej grupy i jej kultury oraz traktowanie grup o kulturze od-
miennej jako niższych, niemoralnych i godnych pogardy;



traktowanie własnych standardów jako uniwersalnych i jedynie słusznych oraz skłonność
do potępiania innych;



postulowanie współpracy w obrębie własnej grupy i braku kooperacji z obcymi;



żądanie posłuszeństwa wobec własnych autorytetów i nieposłuszeństwa wobec autoryte-
tów cudzych;



gotowość do walki i poświęcenia życia za własną grupę i odmawianie walki w imię obcych
wartości, upatrywanie cnoty i bohaterstwa w zabijaniu członków obcych grup podczas
wojny;



nieufność i strach przed obcymi, obarczanie ich winą za kłopoty, posługiwanie się nimi ja-
ko „złym” przykładem – strategia „kozła ofiarnego”.

Etnocentryzm w wydaniu antropologicznym zwraca uwagę na to, że każda kultura wypracowuje
inne pojęcie świata i jego wartości. Antropologia kulturowa stara się dociekać źródeł etnocentry-
zmu, oczywistości własnej kultury.

Przeciwnicy schematu etnocentrycznego:



Bartolomé de Las Casas – zwany „Apostołem Indian”, postulował zastąpienie podbojów
pokojowym odkrywaniem. Był niezłomnym obrońcą człowieczeństwa Indian. W swej Apo-
logetica historia de los Indios, opisując obyczaje tubylcze, nie wahał się ich porównać z reli-
giami starożytnej Grecji i Rzymu. Przypisywał on Indianom te wszystkie przymioty, które
obecnie przywykliśmy nazywać kulturą w sensie antropologicznym. Jako istoty rozumne i
kierujące się wolnością rdzenni mieszkańcy Ameryki nadają się do pokojowego procesu
ewangelizacji, dokonywanego bez wykorzeniania ich z oryginalnych tradycji plemiennych.
Hiszpanie i Indianie różnią się diametralnie poziomem cywilizacyjnym, ale są w jednako-
wym stopniu otwarci i gotowi na przyjęcie wiary.
Mimo iż Kościół przyznawał rację „apostołowi Indian”, w praktyce decydowały względy
ekonomiczne. Kierowano się znanym argumentem, iż ludy barbarzyńskie nadają się wy-
łącznie na „niewolnicze zwierzęta pociągowe”. Jak zauważa w swoim Smutku tropików
Claude Lévi-Strauss: „...kiedy Las Casas usiłował znieść roboty przymusowe, kolonizato-
rzy byli bardziej zdziwieni niż oburzeni: A więc nie wolno już nawet posługiwać się zwierzętami
pociągowymi?”



Michel de Montaigne – zwany „francuskim Talesem”, postulował całkowitą zmianę po-
strzegania innych przez pryzmat kultury własnej. Chodziło mu o zanegowanie roszczeń

2

2. ETNOCENTRYZM I RELATYWIZM KULTUROWY

ETNOCENTRYZM I JEGO PRZECIWNICY (LAS CASAS, DE MONTAIGNE), ENKULTURACJA,
RELATYWIZM KULTUROWY UMIARKOWANY I RADYKALNY, DYLEMATY I ROZWIAZANIA
(HORTON, KOLAKOWSKI)

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD II/III

11.10.2009
18.10.2009

Europy do dominacji moralnej poprzez odrzucenie, a przynajmniej podanie w wątpliwość,
wywyższania własnego światopoglądu ponad światopoglądy inne oraz uwzględnienie
faktu, iż zachowania ludzi powinny być analizowane w kontekście kultury, w której mają
określone znaczenie, a nie z perspektywy wobec nich zewnętrznej. W tekście O kanibalach,
zestawiał pod kątem moralnej wartości Europejczyków oraz Indian z Francji Antarktycznej
(dzisiejsze okolice Rio de Janeiro) i nie znajdował niczego szczególnie dziwnego w od-
miennościach. Był przekonany, iż nie ma nic barbarzyńskiego ani dzikiego w tym ludzie, chyba
że każdy zechce mienić barbarzyństwem to, co różni się od jego obyczaju. „Inność” dzikiego ozna-
cza w przypadku Montaigne’a jego „naturalność”, a nie to, że jest on w jakimkolwiek sen-
sie gorszy.

Relatywizm kulturowy jako sposób myślenia o świecie narodził się w XX wieku. Zakłada on, że
kultury są ze sobą nieporównywalne, każda z nich tworzy bowiem swoisty i niepowtarzalny
układ odniesienia dla żyjących w niej jednostek – decyduje o tym proces enkulturacji.

Socjalizacja dotyczy procesów wchodzenia w społeczeństwo i wiąże się z okresem dzieciństwa.

Enkulturacja to proces, który jest socjalizacją trwającą przez całe życie, jako dorośli również przy-
swajamy kulturę. Jest to proces nabywania kompetencji kulturowych, dzięki którym jednostka
staje się nosicielem kultury.

Relatywizm kulturowy zakłada, że nie ma rzeczywistości jako takiej. Świat jest zawsze postrzega-
ny przez „ekran enkulturacyjny”, czyli sumę doświadczeń kulturowych. Każdy rodzaj przekonań,
sądów o rzeczywistości jest jakoś uwikłany w kulturowe odniesienia. Owe przekonania, z per-
spektywy relatywizmu, powinny być wyjaśniane w kontekście konkretnej kultury. Aby dobrze
wyjaśniać badaną rzeczywistość, należy zawiesić własną perspektywę kulturową.

Relatywizm kulturowy zakłada również, że nie istnieją żadne absolutne, uniwersalne standardy
orzekania o tym, która kultura jest lepsza czy gorsza. Nie istnieje możliwość porównywania ze
sobą kultur i ich wartościowania. Wszystkie kultury są równe!

Dwie wersje relatywizmu kulturowego:



umiarkowana – kultur nie należy oceniać, ze względu na bezsprzecznie stwierdzone fakty
potwierdzające ich względność;



radykalna, konsekwentna – może odnosić się do wymiarów:



moralnego, moralny relatywizm kulturowy – jego punkt wyjścia stanowi założe-
nie, że pojęcia dobra i zła są zależne od kultury i jedynie w jej ramach mogą być
rozpatrywane. Należy wstrzymać się od wszelkiego moralnego osądzania innych
ludzi i kultur w perspektywie porównawczej;

3

2. ETNOCENTRYZM I RELATYWIZM KULTUROWY

ETNOCENTRYZM I JEGO PRZECIWNICY (LAS CASAS, DE MONTAIGNE), ENKULTURACJA,
RELATYWIZM KULTUROWY UMIARKOWANY I RADYKALNY, DYLEMATY I ROZWIAZANIA
(HORTON, KOLAKOWSKI)

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD II/III

11.10.2009
18.10.2009



poznawczego, poznawczy relatywizm kulturowy – wszelkie schematy pojęciowe
(język, symbole, etc.) są zależne od kultury, kultury są więc nieprzekładalnymi ca-
łościami, nie istnieją wspólne znaczenia.

Pułapka konsekwentnego relatywizmu kulturowego:



moralnego – fascynują nas, jako antropologów, krwawe rytuały inicjacyjne różnych ple-
mion, ale z humanitarnego punkt widzenia przeraża nas ból z nimi związany. Moralny re-
latywizm jest mało konsekwentny;



poznawczego – jeśli nie istnieje żaden podzielany system myślenia, to wszelkie wysiłki
związane z poznaniem innego są bezsensowne, bowiem wszystko jest filtrowane za pomo-
cą naszych własnych pojęć.

Hipotezy radykalnego relatywizmu kulturowego należy więc zrelatywizować – tego do-
starczają dwa rozwiązania dylematu relatywizmu kulturowego zaproponowane przez Ro-
bina Hortona i Leszka Kołakowskiego.

Rozwiązania konsekwentnego relatywizmu kulturowego:



Robin Horton – próbował teoretycznie poradzić sobie z problemem relatywizmu konse-
kwentnego. Wyszedł od założenia, że jeżeli chcemy mówić o badaniach porównawczych
kultur, jeśli chcemy te kultury przekładać na siebie, to powinniśmy znaleźć pewien
wspólny mianownik obserwacji, przekonań, zasad rozumowania. Ten wspólny mianow-
nik może stać się momentem wyjściowym dla procesów międzykulturowego porozumie-
nia – różne kultury organizują myślowo zasadniczo tę samą rzeczywistość, nawet jeśli ina-
czej ją konceptualizują.

Horton wyróżnił dwa typy teorii, które występują w kulturach:



prymarne – potoczne, doświadczalne, zdroworozsądkowe, zbudowane na bazie
codziennego doświadczania czasu, przestrzeni i innych ludzi. Te teorie są, wg Hor-
tona, zbieżne w różnych kulturach, mają podłoże genetyczne. Na poziomie tych
teorii odnosimy się do gatunkowości człowieka, jako istoty biologiczne dysponu-
jemy identycznym zestawem potrzeb (biologiczne, społeczne, wyższe). Analiza
procesów adaptacyjnych związanych z realizowaniem tych potrzeb wskazuje, że
związane są one z tymi teoriami;



wtórne – teoretyczne, usiłują dotrzeć do istoty empirycznych zjawisk, są teoretycz-
nym objaśnieniem rzeczywistości konkretnej. Horton wskazuje, że zróżnicowanie
kulturowe jest to zróżnicowanie na poziomie teorii wtórnych, opisu rzeczywistości
wytwarzanego w konkretnej teorii. W kontekście europejskim taką teorię stanowi
koncepcja racjonalizmu – obca innym kulturom. W kulturach obcych natomiast
wytwarzane są np. teorie o charakterze mistycznym.

4

2. ETNOCENTRYZM I RELATYWIZM KULTUROWY

ETNOCENTRYZM I JEGO PRZECIWNICY (LAS CASAS, DE MONTAIGNE), ENKULTURACJA,
RELATYWIZM KULTUROWY UMIARKOWANY I RADYKALNY, DYLEMATY I ROZWIAZANIA
(HORTON, KOLAKOWSKI)

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD II/III

11.10.2009
18.10.2009

Wspólnym mianownikiem są więc potrzeby. Relatywizm kulturowy daje się opanować za
pomocą zwrotu od ludzi w kulturach do człowieka w kulturze – jest to punkt wyjścia do
komunikacji międzykulturowej.



Leszek Kołakowski – wyróżnia trzy możliwe stanowiska dotyczące relacji między kulturą
własną i obcą:



etnocentryzm, czyli afirmacja kultury własnej



afirmacja kultury obcej (np. J. J. Rousseau Pochwała dobrego dzikusa)



relatywizm kulturowy, wszystkie kultury są równe – twierdząc, że wszystkie kul-
tury są równe, Kołakowski chce powiedzieć, że:



sam żyje w kulturze szczególnej, inne go nie obchodzą,



nie istnieją historyczne standardy oceniania,



istniejące standardy oceniania i wszystkie treści kulturowe są tak samo
prawomocne.

Wszystkie kultury są równe, ale nie do końca – znajdujemy przecież zadowolenie we wła-
snej kulturze i nie istnieje refleksja nad innymi kulturami. Tak naprawdę wyrażamy po-
gardę dla innych tradycji (etnocentryzm). Kołakowski proponuje rozwiązane tego proble-
mu – selektywną afirmację własnej kultury – kultura europejska wypracowała umiejęt-
ność samo kwestionowania, nic w naszej kulturze nie jest trwałe, wszystko można podwa-
żyć. Kultura europejska jest kulturą wątpliwości, która przełamuje własne etnocentryczne
zamknięcie. Jeśli kultura europejska miałaby być oparta na tych trzech cechach, to kwe-
stionowanie staje się źródłem narodzin antropologii oraz źródłem poczucia wyższości na-
szej kultury nad innymi.

Antropologia rodzi się w czasie, kiedy pojawia się zainteresowanie innym. Kultura euro-
pejska potrafi się zakwestionować, a ta umiejętność sprawia, że czuje się kulturą wyższą.
Wyższość nie ma więc związku z wartościami, ale z pewną techniką. Kultura europejska
nie jest kulturą ani wyższą, ani zamkniętą – nie czuje potrzeby poznawania prawd alterna-
tywnych w obawie przed schizmom czy ze strachu.

Selektywny etnocentryzm powoduje, że nie pojmujemy kultury europejskiej jako najlep-
szej. To, co czyni ją wartościową to pewien rodzaj metodologii antropologicznej i socjolo-
gicznej, charakterystycznej jedynie dla kultury europejskiej. Takie podejście relatywizuje
relatywizm. Dzięki kulturze europejskiej możemy przekładać kultury. Antropologia jest
pracą, która zakłada zawieszenie własnych norm i sądów, by przeniknąć jak najdalej w po-
le widzenia obcego. Sam akt zawieszenia ocen jest aktem kulturowo uwarunkowanym.