Zagadnienia fonetyczne

1. Poprawna realizacja nosówek
2. Indywidualne cechy wymowy
3. Akcent, intonacja

2

1. Poprawna realizacja nosówek

W języku polskim największe problemy sprawia poprawna wymowa nosówek. Oto
zasady właściwej wymowy tych głosek.

Pamiętaj!

W języku polskim mamy sześć

samogłosek ustnych

(a, e, i, o, u, y) i dwie

samogłoski nosowe

(ą, ę).

pisownia ortograficzna

pisownia ortograficzna

wymowa

przykład wymowy

wziął
wzięła

-ą lub -ę + ł
-ę + ł

o + ł
e + ł

wzioł
wzieła

pląsać
kęs
mężny
krążyć
węszyć
częściowo
więzienie
Wąchock

-ą
+ s, z, sz, ż, ś (si), ź (zi), f, w, ch
-ę

ą
+ głoska szczelinowa
ę

pląsać
kęs
mężny
krążyć
węszyć
częściowo
więzienie
Wąchock

zęby
dąb
kąpiel

-ą
+ p (pi), b (bi)
-ę

om
+ p, b
em

zemby
domb
kompiel

pamiętać
męczyć
pieniądze
pączek

-ą + d, t
-ę + dz, c, cz

on + d, t
en + dz, c, cz

pamientać
menczyć
pieniondze
ponczek

będzie
potrącić
pięć

-ą
+ ć (ci), dź (dzi)
-ę

oń
+ ć, dź
eń

beńdźie
potrońćić
pieńć

pękać
ciągnąć
sięgać

-ą
+ k, g
-ę

on
+ k, g
en

penkać
ciongnońć
siengać

idą
biegną
grzebią

-ą

-ą

idą
biegną
grzebią

jadę
piszę
widzę

-ę

-e

jade
pisze
widze

3

2. Indywidualne cechy wymowy

W języku polskim wyróżnia się pięć odrębnych

dialektów

(mazowiecki, wielkopol-

ski, małopolski, śląski i kaszubski), które charakteryzują się swoistymi cechami ar-
tykulacji.

We współczesnej polszczyźnie wyróżnić możemy nie tylko

właściwości gwarowe

, ale

także

regionalne

. Te pierwsze występują przede wszystkim w mowie ludzi mieszka-

jących na wsi, natomiast drugie w języku ludności miejskiej.

Zajmiemy się takimi cechami wymowy, które odnaleźć można zarówno w wymo-
wie gwarowej, jak i regionalnej.

Na pewno pamiętasz, jak w szkole podstawowej musiałeś uczyć się odróżniać

głoski

dźwięczne

od

bezdźwięcznych

.

spółgłoski
bezdźwięczne

p

f

s

sz

ś

c

cz

ć

k

ch

spółgłoski
dźwięczne

b

w

z

ż (rz)

ź

dz

dż

dź

g

m, n, r, l, ł, j

Teraz pokażemy Ci, jakie różnice w wymowie tych głosek możemy spotkać w na-
szym kraju. Gdy wsłuchasz się uważnie, jak wymawiane są głoski w obrębie wyra-
zu, możesz dostrzec, że dochodzi tu do

ubezdźwięczniania

i

udźwięczniania

.

Oba te procesy mogą zachodzić: postępowo

t

→

f

ardy,

k

→

sz

ak (ubezdźwięcznienie)

lub wstecznie ła

f

←

k

a (ubezdźwięcznienie), ta

g

←

ż

e (udźwięcznienie).

Na Pomorzu, Śląsku i Kresach postępowego ubezdźwięcznianiania nie notuje się
(jest to kolejna indywidualna cecha wymowy). Pierwsza spółgłoska bezdźwięczna
nie wpływa ubezdźwięczniająco na drugą spółgłoskę dźwięczną. Proces upodob-
nienia nie zachodzi!

Usłyszymy więc (dla niektórych nieco dziwnie brzmiącą wymowę):

ś

→

w

ieca,

ch

→

w

ast.

Różnice dotyczą także

fonetyki międzywyrazowej

. W języku polskim wszystkie sa-

mogłoski są dźwięczne — wpływają na ostatnią spółgłoskę pierwszego wyrazu,
udźwięczniając ją. Tak jest w

wymowie krakowsko-poznańskiej

(fonetyka międzywy-

razowa udźwięczniająca).

Jeśli mieszkasz w północno-wschodniej Polsce, możesz spotkać się z tzw.

wymo-

wą warszawską

(fachowo określamy to zjawisko mianem fonetyki międzywyrazo-

wej ubezdźwięczniającej). I tak dwa wyrazy, np. brat ojca, wymawiane na Mazow-
szu brzmią tak, jak zapisano: bra

t

←

o

jca, w Małopolsce i Wielkopolsce usłyszymy

bra

d

←

o

jca. Podobnie będzie działo się, gdy drugi wyraz będzie rozpoczynał się

spółgłoskami m, n, l, ł, r, j, np. bra

d

←

m

atki lub bra

t

←

m

atki.

Pamiętaj, że w fonetyce międzywyrazowej mamy zawsze do czynienia z upodob-
nieniem wstecznym.

Każdy z nas ma swoje

in-

dywidualne nawyki języko-
we

. Część Polaków wyma-

wia wyrazy nieco inaczej.
To zróżnicowanie zwią-
zane jest przede wszyst-
kim z miejscem naszego
zamieszkania. Owe tery-
torialne różnice dotyczą
przede wszystkim wymo-
wy, a także leksyki.

4

3. Akcent, intonacja

Akcent

to wyróżnienie jakiejś części wyrazu (

akcent wyrazowy

, inaczej zwany

przyci-

skiem

) lub części zdania (

akcent zdaniowy

).

Musimy pamiętać, że w języku polskim

niemal zawsze

obowiązuje zasada: akcentu-

jemy wyrazy na drugą sylabę od końca (

akcent paroksytoniczny

), np.

ko

chał, sprzą

ta-

nie, niezmie

rzo

ny, przefar

bo

wać.

Oczywiście od tej zasady notuje się „kilka” wyjątków. Są takie wyrazy, w których
akcent pada na trzecią sylabę od końca (

akcent proparoksytoniczny

):

— czasowniki w 1. i 2. osobie l. mn. czasu przeszłego, np. wysprzą

ta

liśmy, scho-

wa

łyście;

— czasowniki w trybie warunkowym, w l. poj. i 3. os. l. mn., np. wytłuma

czy

ła-

bym, skoń

czy

liby;

— rzeczowniki zapożyczone z łaciny lub za jej pośrednictwem z końcówką -ika/

-yka, np. polo

ni

styka,

gra

fika, astro

fi

zyka;

— wyrazy złożone z liczebnika głównego i cząstki -kroć, -sta, -set, np.

sie

demset,

pię

ciokroć,

czte

rysta;

— spójniki połączone z ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (-śmy,

-ście), np. je

śli

byście, je

że

liby;

— pojedyncze wyrazy, tj. Rzeczpos

po

lita,

pre

zydent, uni

wer

sytet,

ko

mitet,

ma

ksi-

mum,

mi

nimum.

Uwaga!

Norma potoczna dopuszcza akcentowanie paroksytoniczne we wszystkich

wymienionych wcześniej wypadkach.

Są też takie, które akcentujemy

na czwartą sylabę od końca

(czasowniki w 1. i 2. oso-

bie l. mn. trybu warunkowego, np. zaobserwo

wa

libyście, wie

rzy

libyśmy) albo nawet

na

pierwszą sylabę wyrazu

—

oksytonicznie

(rzeczowniki jednosylabowe, poprzedzo-

ne cząstką arcy-, eks-, wice-, np.

ar

cymistrz,

eks

mąż,

wi

cekról).

W języku polskim spotyka się także wyrazy pozbawione własnego akcentu (

klityki

),

które tworzą całość akcentową z sąsiednim wyrazem. Jeśli słowo nieakcentowane
łączy się z następującym po sobie wyrazem, nazywamy je

proklityką

(np. na

dniach

),

jeśli z poprzedzającym wyrazem —

enklityką

(np.

da

li mu).

Pamiętaj, że sylaby akcentowane różnią się od nieakcentowanych donośnością i wy-
magają większej energii aktykulacyjnej.

Intonacja

to zróżnicowanie wysokości tonu w zdaniu lub wyrazie. W zdaniu oznaj-

mującym intonacja jest

wznosząco-opadająca

, w zdaniu pytającym

wznosząca się

,

a w rozkazującym

opadająca

.