Zagadnienia fleksyjne/słowotwórcze

1. Mama Dała Celi Bułkę… deklinacja
2. Ja, ty, on, ona, ono — odpowiednie formy kiedyś wymyślono
3. Twórcze słowo — błąd na nowo?

2

1. Mama Dała Celi Bułkę… deklinacja

W tej części zajmiemy się

deklinacją

. Pokażemy Ci, jakie leksemy w naszym języ-

ku mogą sprawić największe trudności w odmianie i co zrobić, abyś świetnie sobie
z nimi poradził.

Jeśli masz problemy z odmianą przez przypadki (czyli deklinacją), musisz szybko
nauczyć się opowiadania o Mamie Celi. Dzięki niemu nie będą Ci się myliły nazwy
przypadków i ich kolejność.

Mama

Mianownik

Dała

Dopełniacz

Celi

Celownik

Bułkę

Biernik

Nasmarowaną

Narzędnik

Masłem

Miejscownik

Istnieje grupa rzeczowników, które są

dwurodzajowe

: rodzynek — rodzynka, lan-

drynek — landrynka, klusek — kluska, skwarek — skwarka, łazanek — łazanka, za-
wias — zawiasa, zapisek — zapiska. Możemy je odmieniać zarówno według wzorca
deklinacji męskiej, jak i żeńskiej:

Mianownik

zapisek

zapiska

Dopełniacz

zapisku

zapiski

Celownik

zapiskowi

zapisce

Biernik

zapisek

zapiskę

Narzędnik

zapiskiem

zapiską

Miejscownik

zapisku

zapisce

Wołacz

zapisku

zapisko

Uwaga!

Pamiętaj, że tylko nieliczne rzeczowniki są dwurodzajowe. Nie odmieniaj

rzeczownika podkoszulek według deklinacji żeńskiej: podkoszulka, podkoszulki,
podkoszulce…, to błąd!

Druga grupa „kłopotliwych” w odmianie wyrazów to

rzeczowniki pochodzące z ła-

ciny zakończone na -um

(rodzaju nijakiego), np. liceum, muzeum, hospicjum. Od-

mieniamy je jedynie w liczbie mnogiej — nigdy w pojedynczej (np. Ryby pływały
w akwariumie — zgroza!).

Warto pamiętać także o rzeczownikach, które w ogóle nie mają liczby mnogiej
—

singularia tantum

, np. zło, woda, szkło, lub pojedynczej —

pluralia tantum

, np.

spodnie, wakacje. „Na siłę” można je oczywiście odmienić, ale na pewno nie bę-
dzie to poprawne.

Jedną z trudności, przed którą stajemy, jest dobór właściwej końcówki. „Teoretycz-
nie” nie mamy problemów z odmianą wyrazów, ale… diabłowi czy diabłu dajemy
ogarek? unosi się zapach świerka czy świerku?

Niestety, zdarza się nam często mieć takie wątpliwości…

By ich uniknąć, musimy pamiętać, że najczęściej sprawiają nam problemy końcówki:
— dopełniacza l. poj. rodzaju męskiego: -a dla zdrobnień, rzeczowników żywot-

nych, nazw części ciała, naczyń i narzędzi, np. kotka, żołądka, kubka, widelca,

W naszym języku mamy
w liczbie pojedynczej trzy
rodzaje — żeński, męski
i nijaki. Każdy rzeczow-
nik ma przynależny sobie
rodzaj. Na pewno zasta-
nawialiście się kiedyś, któ-
ra z podanych form jest
poprawna: ten landrynek
czy ta landrynka, ten za-
pisek czy ta zapiska?

Singularia tantum

— wyra-

zy, które posiadają formę
liczby pojedynczej i tylko
w takiej liczbie podlegają
odmianie.

Pluralia tantum

— części

mowy, które posiadają je-
dynie formę liczby mno-
giej.

3

natomiast -u dla rzeczowników nieżywotnych, zapożyczonych, zbiorowych, ma-
terialnych, np. ludu, landszaftu, rumianku;

— celownika l. poj. rodzaju męskiego: przeważnie mamy końcówkę -owi, np. do-

mowi, słupowi, stołowi, ale wyjątek stanowią rzeczowniki Bóg, pan, brat, ojciec,
chłopiec, diabeł, pies, kot, lew przyjmujące końcówkę -u;

— dopełniacza l. mn. rodzaju męskiego: przeważa końcówka -ów, np. psów, mę-

żów, wypierając -i/-y, np. karpi, żołnierzy;

— dopełniacza l. mn. rodzaju żeńskiego: powinna być zawsze końcówka zerowa, np.

zapałek, żyletek, błędem jest przenoszenie z rodzaju męskiego końcówki -ów.

Na koniec naszych zabaw z fleksją przypomnimy, kiedy powinniśmy używać słów:
mnie, ciebie, a kiedy mi, ci.

Formy dłuższe (mnie, ciebie) powinny pojawiać się w pozycji akcentowanej, np.
Mnie tego nie mów! To ciebie wczoraj nie było.

Natomiast krótsze (mi, ci) tylko w środku zdania — nigdy na początku czy końcu,
np. Zrób mi herbatę! Umyję ci jabłko!

Pamiętajcie!

Kiedy stosujecie zaimek ta w bierniku, nie piszcie: widzę tą dziewczynę

— to błąd! (widzę tę dziewczynę — forma poprawna). Norma dopuszcza formę tą
jedynie w odmianie mówionej naszego języka!

Ciekawostka. Czy wiesz, jak odmienia się rzeczownik statua? Na pewno wiesz!

liczba pojedyncza

liczba mnoga

Mianownik

statua

statuy

Dopełniacz

statui albo statuy

statui

Celownik

statui

statuom

Biernik

statuę

statuy

Narzędnik

statuą

statuami

Miejscownik

statui

statuach

Wołacz

statuo

statuy

4

2. Ja, ty, on, ona, ono

— odpowiednie formy kiedyś

wymyślono

Byłoby wspaniale, gdyby w naszym skomplikowanym języku był tylko jeden wzo-
rzec odmiany. No cóż… Mamy

deklinację

(dla rzeczowników, przymiotników, li-

czebników i niektórych zaimków), a także

koniugację

(dla czasowników).

Zacznijmy odmieniać czasowniki przez

osoby

,

czasy

,

tryby

,

strony

! Największe trud-

ności sprawia nam odmiana czasowników mleć, pleć i słać.

czas teraźniejszy

czas przeszły

ja

mielę

mełłam

ty

mielisz

mełłaś

on

miele

mełł

ona

miele

mełła

ono

miele

mełło

my

mielemy

mełliśmy

wy

mielecie

mełliście

oni

mielą

mełli

Mamy też problemy z formami bezokolicznika: powinniśmy powiedzieć patrzeć
czy patrzyć, nienawidzieć czy nienawidzić?

Ułatwiamy sobie wybór, analizując formę czasu przeszłego:
— jeśli w 3. osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego mamy zakończenie -ał,

np. myślał, to bezokolicznik ma formę z końcówką -eć, np. myśleć;

— gdy w trzeciej osobie będzie -ił/-ył, np. nienawidził, bezokolicznik kończyć się

będziena -ić/-yć, np. nienawidzić.

Uwaga!

Bardzo częstym błędem jest używanie formy wziąść (brr). Pamiętajcie, że

sweter (nigdy swetr) można tylko wziąć!

5

3. Twórcze słowo — błąd na nowo?

Niekiedy tworzymy wyrazy, dodając do nich niewłaściwe

przedrostki

, np. Z niezwy-

kłym rozciekawieniem otworzył książkę. To był niezwykle piękny pałacyk, szpeci-
ły go jedynie przyżółkłe szyby, lub

przyrostki

, np. Oszukańczość Janka zniechęcała

wszystkich do współpracy z nim. Samarytanin był niezwykle miłościwy.

Częściej tworzymy

neologizmy

(przez analogię do wyrazów nam znanych), np.

Stefan Żeromski był pogrobkiem romantyzmu. Największym kolekcjonistą monet
w naszej klasie jest Łukasz.

Różnie także bywa z naszym wyczuciem językowym, gdy mamy utworzyć od nazw
własnych określenia mieszkających tam ludzi. Wiemy, że w Małopolsce mieszkają
Małopolanin i Małopolanka, ale kto mieszka w Tunisie, Oslo i Tylży?

Błędy słowotwórcze popełniamy bardzo rzadko (na szczęście!).

Podstawowa zasada budowania wyrazów polega na łączeniu w znaczące całości tema-
tów wyrazów (już istniejących w polszczyźnie) z przyrostkami lub z przedrostkami.

Przedrostek

— dodana na

początku wyrazu cząst-
ka, nadająca mu najczę-
ściej nowe znaczenie.

Przyrostek

— końcówka

wyrazu następująca po
temacie słowotwórczym.

Neologizm

— nowy ele-

ment języka (wyraz, for-
ma gramatyczna), który
może być uzasadniony
i potrzebny (nazwa no-
wego zjawiska, nowa for-
ma stworzona z braku in-
nej — potrzebnej w danej
sytuacji itp.) lub nieuza-
sadniony i niepożądany.