Wykład 2.

Języki świata: języki indoeuropejskie

Język praindoeuropejski
→ rodziny języków indoeuropejskich

Języki świata

• Obecnie na świecie używa się około

6 -

7 tys. języków

.

• Dokładne ustalenie tej liczby utrudnia brak zgody wśród

językoznawców co do

klasyfikacji

niektórych

etnolektów

jako odrębnych języków bądź

dialektów

, z powodu braku

jednoznacznych kryteriów pozwalających odróżnić

etnolekt ze statusem odrębnego języka od dialektu.

• Przeważająca część języków świata pozostaje w formie

bezpiśmiennej:

▪ utrwalone teksty – tylko w

30%

języków świata;

▪

o 70% języków wiemy niewiele ponad to, że istnieją

;

▪ zaledwie

5%

języków świata doczekało się

satysfakcjonujących opisów, a ok.

20%

dotyczy tylko

pobieżny opis.

Języki świata c.d.

• Obecnie gwałtownie nasila się wymieranie

języków: szacuje się, że co 2 tygodnie

wymiera jeden język na świecie.

• Z drugiej jednak strony wciąż powstają

nowe języki, bo zmienia się status małych

etnolektów, jak np. kaszubskiego, który jest

językiem od roku 2003.

• W celu ochrony języków zagrożonych i

mikrojęzyków powstała nowa dyscyplina

językoznawstwa: ekologia języka.

Najważniejsze rodziny językowe świata

Rodzina językowa

Liczba języków Liczba mówiących

indoeuropejska

443

2 miliardy 480 milionów

chińsko-tybetańska 365

1 miliard 250 milionów

nigrokongijska

1 489

350 milionów

Współczesny zasięg języków

indoeuropejskich

• Obecnie językami indoeuropejskimi mówi się niemalże w

całej Europie i części Azji.

• Kolonizacja doprowadziła do przeniesienia języków

indoeuropejskich do obu Ameryk, Australii, a nawet
Afryki.

• W Afryce reprezentantem tej grupy języków jest

język

afrykanerski (afrikaans)

), należący do

dolnosaksońskiej gałęzi

języków zachodniogermańskich

,

ojczysty język południowoafrykańskich

Koloredów

oraz

białych

Afrykanerów

, który powstał na styku kultur z

XVII

-

wiecznych dialektów niderlandzkich pod wpływem

języka

malajskiego

i

portugalskiego

oraz miejscowych

języków ludów hotentockich. Afrikaans posługuje się ok.

6,2 mln mieszkańców RPA.

Języki Europy spoza rodziny indoeuropejskiej

Języki europejskie, które nie należą do rodziny języków

indoeuropejskich:

1) język

węgierski

,

2) język

fiński

(suomi) i

lapoński

,

3) język

estoński

(wszystkie reprezentują rodzinę

ugrofińską),

4) język

baskijski

, izolowany język dawnej

przedindoeuropejskiej ludności Półwyspu Iberyjskiego,

którym posługują się Baskowie mieszkający w Hiszpanii,

5) język

turecki

, reprezentujący rodzinę ałtajską.

Języki świata

Współczesny zasięg języków

indoeuropejskich

Wspólny przodek języków indoeuropejskich

• Pokrewieństwo języków indoeuropejskich dostrzeżono

pod koniec

XVIII

wieku, gdy Anglicy poznali sakralne

teksty hinduizmu wedy

, tj. księgi wiedzy (Vedah r.m. –

‘wiedza’).

• Język ksiąg wykazywał wiele podobieństw m.in. z

klasycznymi językami Europy – łaciną i greką.

• To skłoniło badaczy do stwierdzenia, że najstarszy język

literacki Indii (wedyjski, z którego później rozwinął się

sanskryt) oraz większość języków europejskich tworzą

wielką rodzinę i pochodzą od tego samego przodka.

• Przodek tej ogromnej grupy języków to

język

praindoeuropejski

Odkrycie pokrewieństwa języków
indoeuropejskich

przypisuje się sir Williamowi Jonesowi,

sędziemu i orientaliście brytyjskiemu.

• W wykładzie wygłoszonym w 1786 roku w

Kalkucie

zwrócił on uwagę na uderzające

zbieżności w zakresie słownictwa i struktury

gramatycznej pomiędzy sanskrytem a językami
europejskimi.

• Znajomość sanskrytu, który w Indiach odgrywał

przez dwa tysiąclecia taką samą rolę jak łacina

w Europie, stała się podstawą odkrycia

indoeuropejskiej rodziny językowej.

William Jones o sanskrycie:

„

Język sanskrycki

, jakakolwiek jest jego

starożytność, jest

cudownej budowy

;

doskonalszy od greki

,

bogatszy od łaciny

i

bardziej wyrafinowany

niż jedna i druga, jednak

wykazujący z obiema bliższe pokrewieństwo

–

zarówno w pierwiastkach czasowników, jak i w

formach gramatycznych, niż by to mogło być

dziełem przypadku; pokrewieństwo tak bliskie,

że żaden filolog nie mógłby badać ich

wszystkich trzech, nie dostrzegając, że

wszystkie one wywodzą się ze wspólnego

źródła, które być może już nie istnieje”.

Prajęzyk a symbolika
wieży Babel

Naukowe dowody na
istnienie prajęzyka, z którego
wywodzą się języki pokrewne,
wpisują się w symbolikę
biblijnej wieży Babel, czyli
stanu „pomieszania języków”,
zróżnicowania jednego wspólnego języka.
Języki, których podobieństwo w zakresie gramatyki i

słownictwa, wynika z pochodzenia od wspólnego języka-

przodka, czyli od wspólnego prajęzyka, to

języki

pokrewne

.

Języki pokrewne, które powstały w wyniku ewolucji z

jednego prajęzyka, tworzą

rodzinę językową

.

Język praindoeuropejski

• Indoeuropejczycy

to potomkowie ludów, które

ok.

II tysiąclecia p.n.e.

zajęły ogromne obszary

od

Indii po Europę

i mówiły wspólnym językiem

praindoeuropejskim.

• Praindoeuropejczycy byli ludem koczowniczo-

pasterskim, na co wskazują wspólne nazwy

zwierząt hodowlanych, zachowane w wielu

językach z tej rodziny

.

• Nazwy zimy, mrozu, śniegu oraz nazwy zwierząt

leśnych i wodnych pozwalają przypuszczać, że

siedziby tego ludu znajdowały się pierwotnie na

obszarach leśno-stepowych, o klimacie
umiarkowanym.

Ojczyzna Praindoeuropejczyków

• Językiem praindoeuropejskim posługiwała się wspólnota

etniczna około 4-3 tys. lat p. n. e (tj. ponad 5 tys. lat

temu), zamieszkująca prawdopodobnie obszary leśno-

stepowe położone w pasie między Europą Środkową a

centralną Azją.

• Ojczyzną Praindoeuropejczyków były prawdopodobnie

tereny nad

dolną Wołgą

oraz

pobrzeże Morza

Kaspijskiego

czy szerzej: tereny nad Morzem Czarnym i

Kaspijskim. W rachubę wchodzą znaczne obszary

środkowego pasa zachodniej Eurazji między Europą

Środkową a centralną Azją.

• Najczęściej przyjmowana hipoteza lokalizuje

Indoeuropejczyków na obszarze stepów Ukrainy i

południowej Rosji, utożsamiając ich z ludnością kultury

grobów jamowych.

Pokrewieństwo języków indoeuropejskich

• O pokrewieństwie języków wywodzących

się z pie. świadczą:

• liczne wspólne rdzenie,
• podobieństwo struktur języków

indoeuropejskich, czyli końcówki fleksyjne
kontynuujące te same morfemy
praindoeuropejskie.

Język praindoeuropejski –

przykłady rekonstrukcji rdzeni

• grec. bijos ‘życie’
• awest. gayo
• łac. vivus
• goc. quis ‘żywy’
• lit. gývas
• scs. žiti, gojiti

• pie. *guei-

‘żyć’

Język pie. – przykłady rekonstrukcji rdzeni

• sans. vis ‘wieś’
• grec. uoikos ‘dom’
• awest. vis ‘wieś’
• łac. vicus
• goc. weihs
• scs. vьsь

• pie. *ueik’

-

wieś

Język pie. – przykłady rekonstrukcji rdzeni

• sans. nak, lm. naktih ‘
• grec. nüks
• łac. nox, noctis
• goc. nahts
• ang. night
• lit. naktis
• het. nekut ‘wieczór’
• scs. noštь

• pie. *noktis

‘noc’

Język pie. – przykłady rekonstrukcji

morfemów fleksyjnych

końcówki osobowe czasu teraźniejszego

Podobieństwo struktur języków

indoeuropejskich na przykładzie

odmiany czasownika

być

w liczbie pojedynczej:

stp. npol.

scs

lit.

wed.

grec. łac.

1. os.: jeśm, jestem,

jesm

ь

,

esmí,

ásmi,

eimí, sum,

pie. *

és-mi

2. os.: jeś, jesteś,

jesi

, esí,

ási,

essí, es

pie. *

és-si

3. os.: jeść// jest,

jest

ъ

,

ẽsti,

ásti,

estí, est

pie. *

és-ti

Rodziny języków indoeuropejskich

Rodziny języków indoeuropejskich powstały dzięki

rozpadowi języka praindoeuropejskiego.

Rozpadowi języka pie. sprzyjały migracje ludności

koczowniczo-pasterskiej.

Rozprzestrzenianie się ludów indoeuropejskich

doprowadziło do podziałów prajęzyka, z którego

stopniowo wyodrębniały się kolejne rodziny językowe.

Proces rozpadu prajęzyka musiał nastąpić na długo przed

II tysiącleciem p. n. e. W tym okresie pojawiły się już

odrębne języki indoeuropejskie: staroindyjski (wedyjski),
hetycki i grecki.

Języki centralne i peryferyczne:

satemowe i kentumowe

• Języki peryferyczne nazywane są też

kentumowymi

, a

centralne

–

satemowymi

.

• Nazwa pochodzi od brzmienia nazwy liczebnika 100 w j.

awestyjskim z rodziny irańskiej (jest to satəm) i łacińskim
(centum).

• Jest to rezultat zmiany językowej, różniącej jedne z tych

języków od drugich.

• Pie. spółgłoski tylnojęzykowe miękkie

ĝ, k’

(miękkość

spółgłosek w pie. jest oznaczana łuczkiem nad literą) w

językach kentumowych jedynie stwardniały, natomiast w

językach satemowych uległy asybilacji, czyli przeszły w

spółgłoskę szczelinową (łac. assibilo ‘świstać’).

Przykłady różnic między językami

kentumowymi i satemowymi

• pie. *k’leuos → gr. kleos ‘sławny’, ale pol. słowo

• pie. *k’rd- → łac. cor, cordis, ale pol. serce

• pie. *dek’m- → łac. decem, ale psł. *desętъ (pol.

dziesięć)

• pie. *eg’(h)om → łac. ego, ale psł. *azъ (pol. ja)

• pie. *ģnō- ‘znać’→ het. kaneszzi ‘znajduję’, sans.

jñāyte ‘zna’, grec. gignosco ‘poznaje’, gnosis

‘poznanie’, łac. gnosco, goc. kam ‘umie’, ang.
know

‘znać’, ale lit. žinóti, scs. znati, pol. znać

Kolejna cecha różnicująca jęz. centralne i peryferyczne:

zmiana pie.

s

po pie.

i, u, r, k, g

Tylko w językach centralnych

pie.

s

po pie.

i, u, r, k, g

→

x

(jęz. słow.) lub

š

(jęz. bałt., ind., irań.),

podczas gdy w językach peryferycznych zmiana ta nie zaszła:

pie.

*bhlusa

→ psł. *

bl

ъxa

(pol.

pchła, ros. błocha, stpol. błeszka)

pie. Msc. lm.

*u

ļk-oi-su

→ psł. *

vļ’k-oi-xъ

→ psł. *

v

ļ’čěxъ

(stpol.

wilczech)

pie. Msc. lm.

*sun-u-su

→ psł. *

syn-

ъ-xъ

pie. aoryst.

*bhu-som

→ psł. *

by-x

ъ

12 rodzin języków indoeuropejskich

Z j. pie. wykształciło się 12 rodzin językowych. Są to języki:

• tocharskie
• indyjskie
• irańskie
• anatolijskie (hetyckie)
• tracko-ormiańskie
• greckie
• albańskie
• italskie (romańskie)
• celtyckie
• germańskie
• bałtyckie
• słowiańskie

Języki

tocharskie

– wymarłe

• Języki

tocharskie

występowały na obszarze

wschodnich Chin i w Azji środkowej,

• Wymarłe po VII w. n.e. w wyniku podboju przez

Ujgurów.

• Na pustyni Takla-Makan odkryto teksty dwóch

odmian języków tocharskich, spisane na liściach
palmowych

, pochodzące z okresu od V do VIII

w. n.e. i dotyczące tematyki religijnej.

Języki indoirańskie: języki indyjskie

• Jedną z większych rodzin językowych,

zamieszkujących znaczne obszary Azji stanowiła
grupa

indoirańska

, która później rozdzieliła się

na dwie niezależne rodziny:

indyjską

oraz

irańską

.

• Do pierwszej z nich należy większość języków

Indii, Pakistanu i Bangladeszu, a także:

sanskryt

– język literacki Indii,

współczesne języki indyjskie to m.in.:

hindi

,

urdu

(używany w Pakistanie, zapisywany pismem
arabskim)

oraz języki używane w Bangladeszu, Sri Lance,
Nepalu.

Języki indoirańskie: języki irańskie

Do rodziny

języków irańskich zaliczamy:

język

perski

, z którego wywodzi się dzisiejszy język

Iranu,

starożytny język

awestyjski

(nazwa pochodzi od Awesty

– świętej księgi wyznawców Zaratustry).

Do języków z tej rodziny należały też języki irańskich

plemion Scytów i Sarmatów.

Współcześnie używane języki z rodziny irańskiej to oprócz

wspomnianego języka perskiego (irańskiego) także język

afgański

(

pasztu

, zapisywany pismem arabskim),

kurdyjski

,

osetyński

,

tadżycki

(używany na obszarze

Tadżykistanu).

Języki irańskie a języki słowiańskie

• Między językami słowiańskimi a niektórymi językami

irańskimi są zbieżności językowe.

• W drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e. praprzodkowie

Słowian sąsiadowali z plemionami irańskimi (Scytami i
Sarmatami).

• Słownictwo przejęte z tych języków to m.in.:

psł. *

Bog

ъ

(pol.

Bóg) z iran. Bhaga,

psł. *

svętъ

(pol.

święty) z awest. spənta- ‘święty,

mocny’,

psł. *

sorm

ъ

(stpol. srom

‘wsyd’) z pers. šarm,

psł. *

topor

ъ

z iran. tapara-

‘siekiera, topór’

a także nazwy hydronimiczne, np.

Don

,

Dunaj

‘rzeka’,

Dniepr

‘rzeka głęboka’,

Prut

‘bród’.

Języki

anatolijskie (hetyckie)

– wymarłe

• język

hetycki

, używany ok. 2 tys. lat p.n.e. na obszarze

Azji Mniejszej,

• obejmujący dawniej obszar m.in. Anatolii w Turcji.
• Zabytki języka dawnych Hetytów, spisane pismem

klinowym na glinianych tabliczkach są najstarszymi
zapisami

języków indoeuropejskich; pochodzą z XVIII-

XVI w. p.n.e.

• Na terenach, które zamieszkiwały ludy mówiące tymi

językami, występuje dziś język turecki, należący do

wielkiej azjatyckiej rodziny języków ałtajskich (m.in.

wspólnie z językiem mongolskim).

Języki tracko-ormiańskie

• pierwotna siedziba: północne i zachodnie

wybrzeże Morza Czarnego.

• Dwie grupy tej rodziny:

tracka

(zaginęła na

początku naszej ery) oraz

frygijska

(dała

początek językowi staroormiańskiemu, znanemu

z literatury chrześcijańskiej od początku V w
n.e.)

• Dziś tylko: język

zachodnioormiański

używany w

Europie wśród diaspory ormiańskiej, oraz

wschodnioormiański

– oficjalny język Armenii.

Języki greckie

• Grupę grecką języków indoeuropejskich reprezentuje dziś

język

grecki

, o długiej tradycji pisowniowej (przerwanej

okresem niewoli tureckiej).

• W starożytności grupa ta była reprezentowana przez

blisko spokrewnione ze sobą dialekty, jak np. dorycki,

joński, attycki.

• Pierwsze zabytki językowe pochodzą z XVII-XIV w. p.n.e.

• Drugi okres otwierają teksty Homera (XIV-XIII w. p.n.e.),

znane tylko z późniejszych odpisów, stanowiących

mieszaninę co najmniej dwóch dialektów: jońskiego i
eolskiego.

• Dialekt attycki, którym porozumiewano się w Atenach w

IV w. p.n.e., za czasów Aleksandra Wielkiego, stał się

podstawą ponaddialektalnego języka okresu
hellenistycznego (gr. koine (dialektos

) ‘wspólny język’).

• Z koine wywodzi się język średniogrecki, używany w

Bizancjum, a pośrednio też współczesny język grecki.

Języki albańskie

• jedynym kontynuantem języków

albańskich jest dziś język albański,
powstały prawdopodobnie w VII-VIII w.
n.e.

• Teksty pisane w tym języku (o tematyce

religijnej) sięgają XVI w.

Języki italskie (romańskie)

• Językami italskimi posługiwały się ludy italskie, które

osiadły w II tysiącleciu p.n.e. na Półwyspie Apenińskim.

• Jednym z j. italskich była łacina, którą mówiono w Rzymie

i jego okolicach. Wraz z wzrostem Rzymu rosła ranga

języka łacińskiego, który wyparł pozostałe języki italskie.

• Dialekty łaciny używane w prowincjach imperium

rzymskiego dały początek dzisiejszym językom

romańskim:

włoskiemu, francuskiemu, hiszpańskiemu, katalońskiemu,

portugalskiemu, sardyńskiemu, dialektom retoromańskim

(na pograniczu Włoch, Szwajcarii i południowego Tyrolu),

rumuńskiemu

i

mołdawskiemu

(język mołdawski uważany

jest za odmianę języka rumuńskiego, obecnie jednak po

powstaniu państwa Mołdawii, stał się językiem

państwowym).

Do rodziny języków romańskich zalicza się też

ladino

, tj.

język hiszpańskich Żydów.

Języki celtyckie

• Współcześnie do języków celtyckich należą:

język

irlandzki, gaelicki

(w płn. Szkocji),

walijski

oraz dialekt

bretoński

w północnej

Francji.

• Dawniej języki celtyckie zajmowały ogromny

obszar Europy zachodniej, Wyspy Brytyjskie i

Irlandię.

• Współczesne ich występowanie potwierdza tezę

o lokalizacji bądź to archaicznych faktów

językowych, bądź wcześniejszych języków na

peryferiach obszarów (Celtowie opuścili dawną

kolebkę Praindoeuropejczyków wcześniej niż

plemiona pragermańskie).

Języki germańskie

• nazwa wywodzi się od nazwy

Germania

, używanej na

oznaczenie różnych ludów Europy środkowej, od łac.

germānŭs

‘pokrewny, rodzony, braterski’ (termin Juliusza

Cezara z I w. p.n.e.).

• Obecnie do rodziny języków germańskich zaliczamy

języki:

płn.germ.:

szwedzki, duński, norweski, islandzki, farerski

(na Wyspach Owczych),

zach.germ.:

niemiecki, angielski, holenderski, flamandzki

(na terenie Belgii), dialekt luksemburski

, a także

afrikaans

– wywodzący się z języka holenderskiego, używany w

Republice Południowej Afryki.

Do rodziny języków germańskich zaliczyć także trzeba język

jidysz

, który powstał na bazie języka niemieckiego, a

którym posługiwali się Żydzi z Europy Środkowej.

Języki germańskie a języki słowiańskie

• Germanie byli odwiecznymi sąsiadami Słowian.
• Za praojczyznę Germanów uważa się teren dzisiejszej Szwecji,

półwysep Jutlandzki i teren nadmorski między ujściem Wezery i

Odry. Właśnie nad dolną Odrą Germanie graniczyli ze Słowianami.

• Z tego okresu pochodzą zapożyczenia wyrazowe w j. psł., jak np.

psł. *tynъ ‘płot, ściana, ogrodzenie’ z prgerm. *tūnaz

psł. *xhyzъ ‘chata’ z prgerm. *hūzá-

psł. * xļmъ ‘wzgórze’ z prgerm. *hulma-

• Wschodnią grupę dawnego germańskiego zespołu etnicznego

stanowili Goci, którzy w IV w. n.e. dokonali na swój język przekładu

Biblii. W I w. n.e. zajęli m.in. Pomorze Gdańskie, a w II w. Ukrainę

(Ostrogoci) i Rumunię (Wizygoci). Z tych terenów zostali wyparci w

rejony Morza Śródziemnego (Jugosławia, Italia, Francja), gdzie

znani są w średniowieczu.

• W językach słowiańskich występuje kilkadziesiąt zapożyczeń

leksykalnych, które są albo bezpośrednimi pożyczkami z języków

Gotów, albo poprzez język gocki zostały przejęte z łaciny lub innych

języków, np. pol. chleb, ksiądz, miecz, szkło, kupić, lichwa, chwila,

osioł czy wielbłąd.

Języki bałtyckie

• Grupa języków bałtyckich jest blisko spokrewniona z językami

słowiańskimi.

• Do współcześnie używanych języków z tej rodziny należą języki:

litewski

oraz

łotewski

.

• Języki te zachowują wiele archaizmów – dzięki zajmowaniu

obszarów peryferycznych.

• Martwe języki bałtyckie to: staropruski i jadźwiński (jaćwieski).

Są to języki plemion bałtyckich – Prusów i Jadźwingów, które

niegdyś zamieszkiwały obszar dzisiejszej Polski północno-
wschodniej.

• Śladem dawnej obecności plemion bałtyckich na terenach dzisiejszej

Polski północno-wschodniej są zwłaszcza nazwy własne, takie jak:

Grajewo

(lit. greva

‘koryto rzeki’),

Suwałki

(od nazwy Jadźwingów, w

dokumentach niem. nazywanych Sudawien lub Sudavia lub lit.

susiwiłkai ‘włóczęgi’), też spolonizowane nazwy

Sejny

czy

Sokółka

(od na pewno bałtyckich nazw rzek) lub nazwy z litewskimi

przyrostkami, jak np. z przyrostkiem zdrabniającym –el w nazwie

Kleszczele

.

Języki słowiańskie

• języki najliczniejszej etnicznie i językowo indoeuropejskiej

grupy ludnościowej w Europie, dzielące się na grupy:

• zachodniosłowiańską

: polski, dolnołużycki, górnołużycki,

czeski, słowacki oraz wymarły połabski

• wschodniosłowiańską

: rosyjski, ukraiński, białoruski

• południowosłowiańską

: serbski, chorwacki (od połowy XIX

w. wspólny język serbsko-chorwacki, zatwierdzony

uroczyście na zjeździe w Wiedniu w 1850 r., zapisywany

dwoma alfabetami: cyrylicą w Serbii oraz łacinką – w

Chorwacji, od r. 1991 po powstaniu nowych niepodległych

państw zastępowany dwoma językami: serbskim i

chorwackim), słoweński, bułgarski, macedoński i nowe –

bośniacki, czarnogórski (jako język niepodległej

Czarnogóry dopiero od połowy 2006 r.), oraz pierwszy

literacki język Słowian: język staro-cerkiewno-słowiański, z
IX w.

Bibliografia:

• Długosz-Kurczabowa Krystyna, Dubisz Stanisław, Gramatyka

historyczna języka polskiego, Warszawa 1998, s. 17-51.

• Języki indoeuropejskie, pod red. Leszka Bednarczuka, t. I-II,

Warszawa 1988.

• Mańczak Witold, Wieża Babel, Wrocław 1999.

• Moszyński Leszek, Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 1984, s.

167-181.

• Derwojedowa Magdalena, Gałczyńska Alicja, Gruszczyński

Włodzimierz, Kopcińska Dorota, Linde-Usiekniewicz Jadwiga,
Winiarska-

Górska Izabela, Język polski. Kompendium, pod red.

Magdaleny Derwojedowej, Haliny Karaś, Doroty Kopcińskiej,
Warszawa 2005, 680-692.