Zajęcia: Metody rozpoznawania kłamstwa
Prowadzący: dr Joanna Ulatowska
Email: [e-mail]


Kilka prawd o nieprawdach

Kłamstwo to zakończona sukcesem lub niepowodzeniem zamierzona i niezapowiedziana próba
wytworzenia u innych przekonania, które komunikujący uważa za fałszywe (Vrij, 2000).

Kłamstwo jest częścią codziennego życia – kłamiemy wszyscy – średnio 1,5 raza dziennie

Większość kłamstw to kłamstwa mało poważne

Dobry kłamca jest pewny siebie i przekonujący, zazwyczaj nie czuje się winny z powodu
kłamstwa

Jesteśmy bardzo słabi w wykrywaniu kłamstwa – badania wskazują, że wykrywamy je niewiele
lepiej od poziomu przypadku

Znakomitych „wykrywaczy kłamstw” jest bardzo niewielu, ok. 1 na 1000 osób

Powodem tak słabych wyników jest m.in. kierowanie się nieprawidłowymi wskaźnikami
kłamania – wiedzą potoczną

Nie ma nosa Pinokia – żadne zachowanie nie jest 100% wskaźnikiem kłamstwa!

Kobiety kłamią tyle samo, co mężczyźni

Kobiety wykrywają tyle samo kłamstw, co mężczyźni

Kłamstwa dzieci są tak samo trudne do wykrycia jak kłamstwa dorosłych

Wskaźniki kłamstwa (uwaga! nie ma zachowań specyficznie i wyłącznie związanych z
kłamaniem)

Rzeczywiste – zachowania współwystępujące z kłamaniem, które wyszczególniono na
podstawie badań eksperymentalnych i obserwacji kłamstw w realnych sytuacjach

Subiektywne – zachowania stereotypowo kojarzone przez obserwatorów z kłamaniem,
niezależnie od tego, czy są prawdziwymi wskaźnikami oszukiwania

Subiektywne wskaźniki kłamstwa

jedyny rzeczywisty i subiektywny wskaźnik kłamstwa to podwyższony ton głosu

NIE polegaj na:

odwracaniu wzroku / unikaniu kontaktu wzrokowego

zwiększonej ilości ruchów, automanipulacji, ilustratorów

nerwowym zachowaniu

Rzeczywiste wskaźniki niewerbalne
Często zależą od tego czy kłamstwo jest trudne czy łatwe, czy można było je wcześniej
przygotować

mniejsza ilość ruchów ramionami, rękoma i palcami

mniejsza ilość ruchów nogami i stopami

podwyższony ton głosu

opóźnienie w udzielaniu odpowiedzi (okres latencji) u kłamców bez przygotowania

szybsze udzielanie odpowiedzi u kłamców, którzy mogli przygotować odpowiedź

mikroekspresje – trwające ok. 1/25 sek. ekspresje emocji

o

Mikroekspresje pojawiają się, gdy ludzie chcą ukryć lub wyprzeć jakieś emocje

o

Mogą pojawić się u każdego, ale w odróżnieniu od normalnych ekspresji emocji
nie można ich udawać lub powstrzymać

o

Mimo, że trwają ułamki sekund można nauczyć się je wyłapywać

Rzeczywiste wskaźniki werbalne

wypowiedzi kłamców są krótsze

zawierają więcej negacji

są mniej bezpośrednie, zawierają mniej odniesień do kłamiącego

kłamcy rzadziej zgłaszają brak pamięci i dokonują spontanicznych poprawek

Wiedza o wskaźnikach kłamstwa

wiedza o wskaźnikach kłamstwa zarówno zwykłych ludzi, jak i praktyków (policjantów,
sędziów, celników, prokuratorów, strażników więziennych) jest tak samo stereotypowa i
nieadekwatna

pewien wyjątek stanowią przestępcy, których wiedza w tej dziedzinie jest trafniejsza

Powody niskiej wiedzy

wiązanie z kłamaniem oznak nerwowości

podręczniki dla policjantów, pseudoporadniki, media rozpowszechniające nieprawidłowe
wskaźniki

brak możliwości otrzymania prawidłowej informacji zwrotnej o naszych podejrzeniach (także u
praktyków, wyjątek – przestępcy)

Wybrane metody wykrywania kłamstwa

Metoda psychofizjologiczna (poligraf)

oparta o założenie, że kłamaniu towarzyszy aktywność fizjologiczna organizmu kłamcy

mierzone są m.in ciśnienie krwi, pocenie się dłoni, oddychanie (tempo, głębokość), niekiedy
mimowolne ruchy ręki

różne metody zadawania pytań:

RIT - test pytań obojętnych i krytycznych
CQT – test pytań kontrolnych
GKT – test wiedzy o przestępstwie

Zarzuty:

nie odnaleziono typowego wzoru reakcji psychofizjologicznych podczas kłamania

rejestrowane pobudzenie może być spowodowane innymi niż kłamanie przyczynami

niewielka ilość badań skuteczności

w przekonaniu wielu osób naukowy charakter wyników badania może mieć duży wpływ na losy
podejrzanego/oskarżonego

poligraf wykrywa kłamców częściej niż ich nie wykrywa, ale popełnia bardzo dużo błędów
(różne rodzaje błędów w zależności od rodzaju testu)

duży wpływ umiejętności przeprowadzającego badanie (wpływ dodatkowej informacji)

możliwe zastosowanie technik przeciwdziałania

Ocena prawdziwości zeznań (SVA)

oparta o założenie, że wspomnienia rzeczywistych doświadczeń różnią się od relacji zmyślonej
pod względem treści i właściwości: 2 pytania: czy kłamiący byłby w stanie wymyślić historię o
takich cechach i czy włączyłby do relacji elementy podważające ich wiarygodność)

3 elementy: Ustrukturalizowany wywiad, Oparta na kryteriach analiza treści (CBCA),
Sprawdzanie z listą pytań kontrolnych

metoda może być pomocna, ale wymaga dodatkowych badań

Metody obrazowania aktywności mózgu

badania z użyciem np. rezonansu magnetycznego

w większości badań odnajduje się różnice między mózgami kłamiących i mówiących prawdę,
ale wyniki te nie są spójne

powody: różne sposoby badań, duża czułość tej metody podatna na wszelkie zakłócenia

obecnie metoda ta pozwala odnaleźć jedynie różnice w aktywności mózgu podczas kłamania i
mówienia prawdy, ale nie pozwala na pozytywne identyfikowanie kłamstwa

wątpliwości moralne

Obserwacja behawioralnych wskaźników

najczęściej stosowana i poddawana badaniom

zawodna: skuteczność rzadko przekracza poziom przypadku (54%, Bond i DePaulo, 2006)

truth bias – prawdę wykrywamy lepiej - 67%, kłamstwo 47%

lie bias - u pracowników wymiaru sprawiedliwości i przestępców tendencja do przeceniania
ilości kłamstw

Jak kłamstwo wykrywają praktycy?

związek wykonywanego zawodu – policjanci, sędziowie, prokuratorzy, pracownicy służb
specjalnych, celnicy, psychiatrzy i psychologowie wykrywają kłamstwo tak samo źle, jak
„zwykli ludzie”

czy są wyjątki? Tak - pracownicy Secret Service z USA, osoby szczególnie zainteresowane
wykrywaniem kłamstwa lub wskazywane przez współpracowników jako odznaczające się
dużymi umiejętnościami w prowadzeniu przesłuchań

wpływ sposobu przeprowadzania badań – niska stawka kłamstw

Powody niskiej skuteczności

brak charakterystycznego zachowania podczas kłamania

różnice w zachowaniu kłamcy i mówiącego prawdę są niewielkie

kierowanie się subiektywnymi, nieprawdziwymi wskaźnikami kłamstwa

nie branie pod uwagę różnic indywidualnych między kłamcami

Wskazówki dla wykrywających kłamstwo

używaj rzeczywistych wskaźników kłamstwa – nie polegaj na tych stereotypowych

pamiętaj, że żadne zachowanie nie jest 100% wskaźnikiem kłamstwa, a jedynie może z nim
współwystępować

wskaźniki kłamstwa pojawiają się tylko wtedy, gdy kłamca odczuwa strach, podniecenie,
poczucie winy lub, gdy kłamstwo jest trudne poznawczo np. trudne do wymyślenia.

kłamstwo można stwierdzić tylko wtedy, gdy wykluczy się inne wyjaśnienia danego zachowania

należy zwracać uwagę na rozbieżności między treścią wypowiedzi a zachowaniem
niewerbalnym – nawet w przypadku rozbieżności kłamstwo jest tylko jedną z możliwych jej
przyczyn

poszukuj mikroekspresji i staraj się wyjaśnić, z jakiego powodu się pojawiły

jeśli znamy zachowanie osób w normalnych sytuacjach poszukujemy odchyleń od zwykłych
wzorców zachowania

zachęcaj osobę podejrzaną o kłamstwo do mówienia – im dłuższa wypowiedź, tym może
pojawić się więcej wskaźników kłamstwa lub będzie można znaleźć inne wyjaśnienia

Jak wyglądają podstawowe emocje

Zdziwienie

uniesione brwi

pojawiają się poprzeczne zmarszczki na czole

skóra pod brwią jest napięta

powieki są otwarte

powieka górna jest uniesiona

powieka dolna jest opuszczona

często widać białko oka pod i nad tęczówką

szczęka opada, tak, że wargi i zęby dolne i górne są rozdzielone

usta nie są napięte lub ściągnięte

Strach

brwi są uniesione i ściągnięte do siebie

zmarszczki na czole są na jego środku, a nie na całym czole

górna powieka jest uniesiona odsłaniając białko nad tęczówką

dolna powieka jest uniesiona i napięta

usta są otwarte, napięte i ściągnięte do tyłu

Wstręt

górna warga jest uniesiona

dolna warga jest również uniesiona i wypchnięta do wargi górnej lub jest opuszczona i lekko
wydęta

nos jest zmarszczony

policzki są uniesione

pojawiają się linie pod powieką dolną, która jest lekko uniesiona, ale nie napięta

brwi są opuszczone, obniżając górną powiekę

Złość

brwi są opuszczone i ściągnięte do siebie

pionowe zmarszczki pojawiają się między brwiami

dolna powieka jest napięta, może, ale nie musi być podniesiona

górna powieka jest napięta i może, ale nie musi być obniżona przez akcję brwi

spojrzenie jest twarde, oczy mogę wyglądać na lekko wytrzeszczone

usta mogą przybierać 2 pozycje: ściśnięte razem, z prostymi lub lekko opuszczonymi kącikami
lub napięte w zaokrąglonej pozycji jakby do krzyku

nozdrza mogą być rozciągnięte, ale nie jest to zasadnicza cecha ekspresji złości

Radość

kąciki ust są ściągnięte do tyłu i uniesione

usta mogą, ale nie muszą być rozchylone, a zęby mogą, ale nie muszą być widoczne

pojawia się zmarszczka biegnąca od nosa do brzegu brody na zewnątrz kącików ust

policzki są uniesione

pojawiają się zmarszczki pod dolnymi powiekami, które mogą być uniesione, ale nie napięte

pojawiają się „kurze łapki” przy zewnętrznych kącikach oczu

Smutek

wewnętrzna cześć brwi jest ściągnięta i uniesiona

wewnętrzne kąciki górnych powiek są uniesione

skóra pod brwiami jest ściągnięta do wewnątrz i do góry

kąciki ust są opuszczone lub usta mogą drżeć

Literatura uzupełniająca dla zainteresowanych

Ekman, P. (2003). Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.

Memon, A., Vrij, A. i Bull, R. (2003). Prawo i psychologia. Gdańsk: GWP.

Vrij, A. (2009). Wykrywanie kłamstw i oszukiwania. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego.