6 PRE 11 6

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 1

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

CO TO JEST ZINTEGROWANY

SYSTEM INFORMATYCZNY

ZARZĄDZANIA

Zbigniew J. Klonowski

Słowa kluczowe: zarządzanie,
informatyka, system
informatyczny, zarządzanie.

Instytut Organizacji i Zarządzania

Politechnika Wrocławska

Raport serii PRE nr 11

Wrocław 1996

Na prawach rękopisu.

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 2

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

1.System zarządzania

Pojęcie zarządzanie jest odnoszone na ogół do tych organizacji, w których

materialne (maszynowe, aparaturowe) nośniki działań, jako elementy systemów socjo-
technicznych, mają decydujące znaczenie dla urzeczywistnienia określonej działalności
[Krzy85,s.225]. Wedle innych określeń dotyczy to organizacji samodzielnych w zakresie
podejmowanych i realizowanych kategorii celów oraz ponoszących pełną
odpowiedzialność prawną i ekonomiczną za osiągane wyniki działań oraz ewentualne
skutki uboczne. Ostateczne wyniki działań takich organizacji są wyrażane w kategoriach
ekonomicznych.

Organizacje takie określane są jako organizacje gospodarcze

. W

organizacjach tych można wyodrębnić:

1. Sferę produkcji lub usług , zwaną również sferą realną lub materialną, której

treścią są procesy materialne lub energetyczne,

2. Sferę zarządzania, zwaną również sferą sterowania albo regulacji, której treścią

są procesy informacyjno-decyzyjne.

Zieleniewski w podobnym kontekście wyróżnia instytucję gdzie “Instytucja jest to organizacja, w skład której

wchodzą ludzie i rzeczy potrzebne im do działania” [Ziel74,s.356].

Rys. 1 Relacje między głównymi funkcjami zarządzania
Źródło: opracowanie własne.

Planowanie

Organ

zowa

nie

Podsystem

wykonawczy

Zasoby WE

Kontrolowanie

Motywowanie

Strumie-
nie
wiado-

mości

Zakłócenia

Otoczenie systemu

Organizacja gospodarcza

Podsystem zarządzania

Zasoby WY

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 3

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Sfery

stanowią, por. rys. 1, podsystemy organizacji. Sfera realna jest też

określana jako podsystem wykonawczy (obiekt zarządzany) a sfera zarządzania jako
podsystem zarządzania (obiekt zarządzający).

Proces zarządzania można określić jako ciąg następujących po sobie, często

współzależnych działań , mających na celu takie oddziaływanie na system wykonawczy,
które zapewnia realizację wyznaczonego zadania (kategorii celów) [Trzc79,s.58].
Podstawowe rodzaje tych działań , są też

określane jako funkcje zarządzania

, to :

- planowanie działań. Wynikiem ich jest wzorzec (model) działań organizacji w określonym

przedziale czasu.

- organizowanie jest działaniem zmierzającym do powstania organizacji rozumianej jako

dynamiczny system nośników działań (jednostek wykonawczych), złożony z ludzi i rzeczy,
umożliwiający realizację zaplanowanych kategorii celów.

- motywowanie to ogólnie działania zmierzające do zapewnienia zgodności zachowań

pracowników (społecznych nośników działań) z przyjętymi wzorcami.

- kontrolowanie to śledzenie realizacji zadań. Kontrolowanie stanowi końcowy element

w sekwencji funkcji zarządzania i obejmuje rejestrację stanów początkowych, pożądanych
i osiągniętych wyników działań łącznie z pewnymi elementami analizy.Na podstawie
wyników kontroli rozstrzyga się, czy odchylenia realizacji od planu mogą być usunięte
środkami działań będących w

repertuarze danej jednostki zadaniowej podsystemu

zarządzania (poziom i zakres kompetencji), czy też niezbędna jest ingerencja (działalność
koordynacyjna) jednostki nadrzędnej. Wyniki kontroli są punktem wyjścia do opracowania
nowego planu i zainicjowania nowego cyklu procesu zarządzania. Planowanie i kontrolę
określa się jako funkcje bliźniacze. Planowanie jest procesem zorientowanym ku przyszłości
natomiast kontrola jest zorientowana na zdarzenia z przeszłości.

W systemie informacyjnym zarządzania organizacją gospodarczą, typu

przedsiębiorstwo przemysłowe, wyróżnia się pewne obszary działalności określane jako
dziedziny problemowe lub przedmiotowe zarządzania. W obszarach tych realizowane są
funkcje zarządzania. Dziedziny te związane są z zarządzaniem działalnością podstawową
i pomocniczą, zarządzaniem czynnikami działań (produkcji), zarządzaniem utrzymania
w odpowiednim stanie czynników działań (produkcji i usług) oraz ewidencją nakładów
czynników działań i rozliczeniem wyników działalności. Podział taki, por. tab. 1,
wyznacza pewien zbiór grup

dziedzin problemowych działalności.

System na ogół, chociaż przy użyciu różnych sformułowań, jest określany

jako niepusty zbiór elementów i niepusty zbiór relacji określonych nad tym zbiorem
elementów gdzie sam zbiór elementów i relacji jest dobierany odpowiednio do funkcji i
celów systemu.

System zarządzania przedsiębiorstwem jest więc, w dużym uproszczeniu,

zbiorem obiektów w dziedzinach działalności (ludzie, budynki, budowle, maszyny,
urządzenia, narzędzia, materiały, ...) i procesów (materialnych, energetycznych i

Krzyżanowski podaje, że “Komórki organizacyjne , … ,oraz emitowane przez nie oddziaływania materialno-

energetyczne … tworzą sferę realną (wykonawczą) organizacji, pozostałe zaś rzeczowe … i relacyjne …
komponenty organizacji tworzą sferę zarządzania.” [Krzy92, s.198].

Szerszy opis tych zagadnień znajdzie czytelnik w pracach Krzyżanowskiego [Krzy85, s.226] i Martyniaka

[Mart87,s.91].

Przedstawione listy dziedzin traktuje się jako przykładowe.

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 4

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Tablica 1

Podstawowe dziedziny w systemie informacyjnym

zarządzania przedsiębiorstwem.

A Działalność podstawowa i pomocnicza w tym agendy:

- techniczne przygotowanie działalności (TPP),
- wszystkie typy i fazy planowania działalności, przygotowania,

ewidencji i kontroli realizacji działalności (PP, Planowanie potrzeb
asortymentowych PPA).

B Zarządzanie (gospodarowanie) czynnikami działań w tym :

- zarządzanie kadrami (KAdry),

planowanie zatrudnienia i funduszy płac (ZATrudnienie),

- ewidencja czasu pracy i obliczanie wynagrodzeń (PŁace),
- zaopatrzenie i gospodarka materiałami/zapasami (ZAM, GM),
- gospodarka majątkiem trwałym (ST),
- gospodarka wyposażeniem (PN),
- gospodarka wyrobami gotowymi (GW-obsługa dyspozycji, sprzedaży,
dystrybucji, serwisu,),
- gospodarka narzędziowa (GN),
- gospodarka transportowa (TR),
- gospodarka finansowa (GF)
- gospodarka energetyczna (GE),….

C Zarządzanie utrzymaniem czynników działań w tym agendy :

- obsługa socjalna (OS ochrona zdrowia, BHP,…),
- gospodarka remontowa (GR),
- inwestycje (INW), ...

D Ewidencja i rozliczenie zużycia czynników działań agenda :
ewidencja księgowa i rozliczenie zużycia wszystkich składników
majątkowych w tym subagendy

- majątek trwały
- środki pieniężne
- rozrachunki
- materiały i towary
- koszty w układzie rodzajowym
- koszty według typów działalności
- produkty
- przychody oraz podatki i dotacje
- kapitały i fundusze oraz rezerwy
- kontroling

określane ogólnym hasłem (FK/ KO/RA).

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 5

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

informacyjnych) zgrupowanych w jakieś przestrzeni i funkcjonujących w

jakimś czasie dla wypełniania misji przedsiębiorstwa. Istotną cechą każdego systemu,
wynikającą z definicji, są wzajemne powiązania (materialne, energetyczne,
informacyjne) tworzących go elementów.

2.Integracja systemu zarządzania

Liczba i intensywność powiązań elementów w decyduje o stopniu

zintegrowania systemu. System zarządzania jest z natury swojej systemem
informacyjnym. Obecnie, ze względu na zastosowania informatyki, istotna jest ta cześć
systemu informacyjnego zarządzania, która funkcjonuje w środowisku technicznym
systemu komputerowego lub sieci komputerowej. Część ta określana jest jako system
informatyczny zarządzania. S

ystemy informatyczne są zintegrowane jeżeli jest możliwy

(stosowany w praktyce) odpowiedni przepływ danych i sygnałów sterujących między nimi. Aby
było to możliwe, należy (por rys. 2) spełnić warunki spójności syntaktycznej, semantycznej,
funkcjonalnej i technicznej.

Spójność syntaktyczna, najogólniej określając, wymaga, by systemy

(podsystemy, moduły) operowały takim samymi zidentyfikowanymi modelami struktur danych.
Spójność semantyczna zakłada, że obiekty przekazujące oraz przejmujące dane stosują takie
same reguły interpretacji (funkcje analizy znaczeniowej) wymienianych danych.

Spójność funkcjonalna uwzględnia powiązania modułów systemu

obsługujących różne funkcje. Obsługa informatyczna złożonych obiektów wymaga
realizacji procesów związanych z obsługą hierarchicznie powiązanych zbiorów funkcji

Poziomy zintegrowania

systemów

Integracja

techniczna

Integracja

organizacyjna

Integracja

metodolo-

giczna

Integracja

konstrukcyjno-
technologiczna

Kolejność
przedsię-
wzięć
integra-
cyjnych

Rys. 2 Kolejność przedsięwzięć integracyjnych w systemach informatycznych zarządzania
raz
umowne poziomy zintegrowania.

Integracja procedur,programów

przetwarzania danych i interfejsu.

Integracja technicznych środków informatyki i łączności

(spójność techniczna)

Integracja funkcji i celów poszczególnych warstw i modułów systemu

(spójność funkcjonalna)

Ujednolicenie pojęć, haseł, definicji, klasyfikacji, struktur pól, dokumentów,

określenie zasad interpretacji danych (spójność syntaktyczna i semantyczna).

Integracja transakcji, danych wejściowych,

wyjściowych i zbiorów w bazie danych.

Integracja modułów i jednostek funkcjonalnych

przetwarzania danych.

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 6

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

elementarnych. Funkcjom tym odpowiadają łańcuchy procesów, między którymi są
przekazywane dane.

Niekompletność zbioru funkcji oznacza nieciągłość

łańcucha

przekazywania danych, a ponadto nieobecne w łańcuchu funkcje mogą być istotne dla
obiektu. Przykładem zakłócenia spójności funkcjonalnej jest też obsługa tych samych
funkcji w różnych podsystemach. Spójność techniczna zakłada, że dane są przekazywane
bezpośrednio (przez odpowiedni kanał transmisyjny) między określonymi procesami
w różnych systemach lub pośrednio przez maszynowe nośniki danych. Systemy
informatyczne zarządzania są zintegrowane z definicji ze względu na różne kryteria.

3. Typy systemów ze względu na zasięg dziedzinowy

Zasięg systemów z uwagi na zakres obsługiwanych dziedzin i subfunkcji

może być różny. Zasięg ten wyrażany jest przez zbiór dziedzin i subfunkcji zarządzania
obsługiwanych w systemie informatycznym w sposób zintegrowany. Wedle tego
kryterium wyróżnić można systemy cząstkowe (inaczej odcinkowe), jednodziedzinowe i
wielodziedzinowe.

System cząstkowy

funkcjonuje w obszarze jednej dziedziny, a swoim

zakresem obejmuje wybrane funkcje lub subfunkcje użytkowe tej dziedziny.

System dziedzinowy (jednodziedzinowy) funkcjonuje w obszarze jednej

dziedziny przedmiotowej zarządzania i obejmuje swoim zakresem wszystkie lub prawie
wszystkie funkcje użytkowe tej dziedziny.

System wielodziedzinowy obsługuje w sposób zintegrowany funkcje użytkowe

z co najmniej dwu różnych dziedzin przedmiotowych.

Wyczerpujący opis tych zagadnień zawiera praca [Wier86,s.15].

Główne strumienie

danych - powiązania

logiczne

TPP

System TPP

Sys.Gosp.Wyp

GWG

Sys.Gosp.Wyr

Syst. plan.prod

Rys. 3 Przykład struktury systemu rozwiniętego dla przedsiębiorstwa przemysłowego.

Źródło: opracowanie własne.

Moduły systemu

bazowego

Sys.Ew..Śr.Tr

System g.mat.

System f.k.

PŁ

System płac

System kadr

Sys.Gosp.narz.

TPP

System TPP

Syst. plan.prod

PŁ

System płac

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 7

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Współcześnie opracowywane i eksploatowane systemy informatyczne

zarządzania są na ogół systemami wielodziedzinowymi. Ze względu na zakres
dziedzinowy wyróżnia się systemy proste, bazowe, rozwinięte i kompleksowo
zintegrowane (kompleksowe).

Systemy proste to systemy cząstkowe, jednodziedzinowe lub wielodziedzinowe,

które nie obsługują dziedzin strategicznych organizacji, to jest technicznego
przygotowania oraz planowania i kontroli działalności. Dla zaliczenia systemu do danego
typu nie ma znaczenia, ile dziedzin z grup B, C lub D dany pakiet obsługuje.

CIM

Computer Integrated Manufacturing

CAQ

Computer Aided Quality Assurance

CAD

Computer Aided Designe

CAM

Computer Aided (Assisted) Manufacturing

CAP

Computer Aided Planning

IES

Integrated Engineering System

Koszty

Gosp.wyr.gotow.

Zaopatrzenie.

Zarządzanie

czynnikami

produkcji

Gosp.zapasami

Finanse

CIM

Manipu-

lowanie

Planowanie

zdoln.produkc.

Zarządzanie

produkcją

Zaopa-

trzenie

Planowanie

zasobów MRP

Planowanie

produkcji

CAD

CAM

CAQ

SYSTEM

ZARZĄDZANIA

CAP

IES

Kadry

•

Rys. 4 Miejsce systemu informatycznego zarządzania w zintegrowanym środowisku

wytwarzania CIM. Źródło: opracowanie własne.

Objaśnienie
akronimów.

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 8

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

System bazowy

to taki system wielodziedzinowy, który obsługuje agendy należące,

por tab. 1, do grup A (domen strategicznych organizacji) i D oraz wybrane dziedziny z
grup B i C. Rodzaj dodatkowych dziedzin zależy od charakteru, np. branżowego,
organizacji gospodarczej użytkującej system.

System rozwinięty to system wielodziedzinowy, który obsługuje agendy

podstawowe organizacji gospodarczej oraz dziedziny dodatkowe. Przykład struktury
systemu rozwiniętego dla przedsiębiorstwa przemysłowego przedstawiono na rysunku 3.

Systemy kompleksowo zintegrowane (kompleksowe). Rozwój nauki i techniki,

szczególnie w dziedzinach komputerowo wspomaganego projektowania wyrobów
(CAD), projektowania procesów (CAP), zarządzania jakością (CAQ) oraz komputerowo
wspomaganego wytwarzania (CAM), doprowadził do powstania systemów (środowiska)
komputerowo zintegrowanego wytwarzania (CIM). Systemy te charakteryzuje wysoki
poziom zastosowanych technologii informatycznych. Rozwinięte systemy informatyczne
wspomagające zarządzanie (SIZ) działające w środowisku CIM i zintegrowane z jego
podstawowymi komponentami są określane jako systemy kompleksowo zintegrowane
(por.rys. 4).

3. Typy systemów ze względu na zakres obsługiwanych
funkcji zarządzania

Istotną cechą rozwoju systemów informatycznych zarządzania jest nie tylko

rozszerzanie zasięgu dziedzinowego obsługi (systemy proste, bazowe, rozwiniętei
kompleksowo zintegrowane), wzrost mocy obliczeniowej komputerów, usprawnienie
komunikacji

UŻYTKOWNIK

↔ SYSTEM

, wzrost stopnia zintegrowania systemów,

pogłębienie obsługi dziedzin zarządzania przez realizację coraz więcej subfunkcji ale
również coraz pełniejsza obsługa funkcji zarządzania.

A wiec bok zasięgu dziedzinowego pakietu, istotne znaczenie ma głębokość

obsługi funkcji zarządzania to jest funkcji (por. rys. 1) planowania, organizowania,
motywowania i kontroli. Ze względu na to kryterium wyróżnia się systemy ewidencyjne
(SES), informowania kierownictwa (SIK), systemy wspomagania decyzji (SWD) i
systemy z bazą wiedzy (SBW). Ogólne cechy systemów tego typu i ich wzajemna
zależność przedstawiono na rysunku 5.

Systemy ewidencyjne (SES), określane też jako ewidencyjno-sprawozdawcze,

są historycznie najwcześniejsze i wyspecjalizowane w obsłudze funkcji kontroli.
Systemy informowania kierownictwa (SIK), to systemy ewidencyjne wyposażone
dodatkowo w język bezpośredniego użytkownika umożliwiające formułowanie pytań do
systemu o swobodnie definiowanym zakresie obszaru przeszukiwań i strukturze danych
wynikowych. Systemy te są szczególnie przydatne do obsługi bieżących procesów
decyzyjnych.

Systemy wspomagania decyzji (SWD) wyposażone są w bazę modeli

decyzyjnych i odpowiednio rozbudowany język użytkownika łącznie z procedurami
obsługi interfejsu w tym dialogu objaśniającego wybór modelu, zakresu jego użycia oraz

Pojęcie systemu bazoweg wprowadził Wierzbicki [Wier86,s.88].

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 9

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

interpretacji dostarczanych wyników. System stwarza możliwość symulowania różnych
sytuacji decyzyjnych (w tym różnych od sytuacji rzeczywistych, zidentyfikowanych w
bazie danych ewidencyjnych systemu), możliwość analizowania przez użytkownika
(śledzenia) procesu wyboru modeli i generowania, w tym oceny, projektów decyzji oraz
generowania

przez system (na życzenie użytkownika) objaśnień i uzasadnień realizowanego procesu
obliczeniowego. Proces decyzyjny może być modelowany metodami symulacyjnymi.
Systemy wspomagania decyzji obsługują sytuacje i procesy dobrze ustrukturyzowane i w
wysokim stopniu obsługują procesy planowania.

Dynamika otoczenia współczesnych przedsiębiorstw oraz złożoność ich

wewnętrznych procesów informacyjnych i konieczność wspomagania zarządzania
strategicznego, wywołała potrzebę stosowania systemów zdolnych do wspomagania

Bazy

wiedzy

Baza reguł

wnioskowania

Język bezpośred-

niego użytkownika

SES

SIK

SWD

SBW

Moduły pozyskiwania

wiedzy

Rys. 5 Ogólna zależność między wyróżnionymi typami systemów
informatycznych. Źródło: opracowanie własne.

Użytkownicy

Użytkownic

Użytkownicy

Eksperci

System inżynierii wiedzy

Baza modeli

decyzyjnych

Zbiory danych

Bazy Danych

Programy użytkowe
Biblioteka program.

Interfejs

użytkownika

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 10

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

procesów decyzyjnych źle ustrukturyzowanych i nie ustrukturyzowanych. Systemy tego
typu wykorzystują idee i metody sztucznej inteligencji

określane są jako systemy z bazą wiedzy (SBW).

Istotną cechą tych systemów jest

stosowanie reguł decyzyjnych (reguł wnioskowania) - heurystyk, prowadzących do
ograniczenia obszaru rozwiązań danych sytuacji problemowych. Heurystyki te są
odwzorowaniem procesów rozumowania decydenta w danym obszarze problemowym.
W sensie funkcjonalnym system tego typu powinien być zdolny do gromadzenia wiedzy,
rozpoznawania sytuacji problemowej, przetwarzania wiedzy i rozwiązywania
problemów, przekazywania rozwiązań użytkownikowi, objaśniania wyników i sposobów
ich uzyskania (prezentacja ścieżek wnioskowania), udzielania pomocy w wykorzystaniu
wyników i ich uzupełniania.

Gromadzenie wiedzy jest wyspecjalizowaną funkcją systemów tego typu

(systemy inżynierii wiedzy). Wiedza w tym kontekście to wiedza deklaratywna (fakty,
aksjomaty - przestrzeń zdarzeń, powiązania, stany), wiedza proceduralna (meta reguły,
reguły wnioskowania) oraz wiedza o sterowaniu w systemie (komunikacja). Wiedza
może być reprezentowana m.in. w formie reguł, ram, sieci semantycznych oraz różnych
innych form reprezentacji logicznej.

Wyróżnione typy systemów nie mogą funkcjonować w zarządzaniu jako

obiekty izolowane. Kolejne typy są „nadbudowywane” nad typem wcześniejszym. W
zaawansowanych systemach informatycznych zarządzania występują na ogół moduły
mające własności opisane w typie SIK, SWD oraz w bardzo niewielkim zakresie typu
SBW. W tych rozwiązaniach te zawansowane technologie wspomagania zarządzania
przeznaczone są dla wąskiej grupy decydentów. Co jest widoczne w formie
wyodrębnienia modułów informowania kierownictw lub wspomagania (najczęściej
metodami symulacji) procesów decyzyjnych.

4. Ogólna charakterystyka dostępnych zintegrowanych
systemów zarządzania

Ocenia się, że bezpośrednio w zakresie przygotowania oprogramowania do

zarządzania, aktywnych jest w kraju ponad 200 firm. Firmy te zatrudniają od jednego do
kilkudziesięciu pracowników. Oferowane pakiety są bardzo różnorodne od prostych
jednodziedzinowych

systemów, np. prowadzenia podatkowej księgi przychodów i

rozchodów, do wielodziedzinowych zintegrowanych systemów zarządzania.

Sztuczna inteligencja AI (ang. Artifical Intelligence) rozumiana będzie jako własność systemu

(sztucznego) wyrażająca się przez jego zdolność do osiągania założonego poziomu powodzenia, w realizacji
właściwych mu funkcji, w warunkach zmieniających się w pewnych ustalonych przedziałach. Określenie to
naśladuje definicję inteligencji w sensie psychologicznym. Według encyklopedii PWN inteligencja to zespół
zdolności umysłowych umożliwiających jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy oraz skuteczne
zachowanie się wobec nowych zadań i sytuacji. Sztuczna inteligencja oznacza zarówno dziedzinę badań jak
również ich wytwory.

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 11

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Udział w [%] liczby obsługiwanych dziedzin zarządzania w ogólnej liczbie opisywanych systemów.

TPP

ObT

GWG

Mar

Edi

SIK

Sek

Adm

Wyróżnione dziedziny zarządzania.

Udzi

ł w

[%].

Seria1

ramach prowadzonych badań

zarejestrowano 183 pakiety

wielodziedzinowe. Dokładne analizy porównawcze pakietów w zakresie obsługi
subfunkcji w ramach dziedzin zarządzania wskazują na pewne różnice pomiędzy nimi.

Nie ma to jednak większego wpływu na wstępną ogólną ocenę struktury

dostępnego oprogramowania użytkowego. Wymagania formalne, np. przepisy o
rachunkowości, własności użytkowe dostępnego sprzętu i oprogramowania
narzędziowego oraz konkurencja prowadzą do ujednolicenia pakietów.

W Instytucie Organizacji i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej prowadzone są badania własności

strukturalnych i funkcjonalnych systemów informatycznych do wspomagania zarządzania.

Legenda:
TPP- techniczne przygotowanie produkcji
PP - planowanie i kontrola realizacji produkcji
KA - kadry
PŁ - płace
SrT - środki trwałe
Wyp- wyposażenie
GM - gospodarka materiałowa
ObT- obrót towarowy
GWG - gospodarka wyrobami gotowymi
Tr - transport
ZaD - zarządzanie dostawami

Mar - marketing
FK - finanse i księgowość
KO - koszty
EDI - elektroniczna wymiana danych
GN - gospodarka narzędziowa
Re - konserwacje i remonty
KJ - kontrola jakości
SIK - system informowania kierownictwa
Sek- obsługa biura
Adm - administrator systemu

Rys. 6. Ogólna charakterystyka badanego zbioru 183 wielodziedzinowych systemów
informatycznych do wspomagania zarządzania. Źródło: badania własne.

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 12

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Atrybuty systemu

: typy

Systemy rozwinięte

bardzo złożone

Systemy

złożone

Systemy

proste

Zasięg dziedzinowy

Wybrane

dziedziny

zarządzania

Przykładowe zakresy

dziedzinowe systemu

(

oznaczenia jak na rys.6)

TPP + PP + inne

dziedziny (moduły)

FK+OT+GM+KA+

PŁ+...

PKPiR, ...

PKPiR + Gosp.Maj.

jw. + GM, jw. + KA, Pł

Typ systemu ze względu na

zakres obsługiwania funkcji

zarządzania

Syst. informowania kierown.

z funkcjami wspomagania

decyzji (np.symulacja) i

lementami syst- temów z bazą

wiwdzy-s.ekspert.

(SES +SIK + SWD + SBW)

Systemy ewidencyjne z

modułami systemu infor-

mowania kierownictwa

(SES + SIK)

Proste systemy

ewidencyjne

(SES)

Oszacowania dotyczą stanu na początek 1996 roku. Źródło: opracowanie własne.

Zastosowana technologia :

Elastyczność systemu:

Cena systemu (wartość inwestycji):

-Software AG, Adabas 5.3
-IBM DB2
-Informix OnLine 6.0, Informix 4GL
-Oracle7 Relase 7.1 i Oracle Forms
4.0/ Reports 2.0
-Progress

RDBMS

7.3 i

Progress 4GL

-Sysbase SQL Server 10.01 i ATP

Język programowania
generacja:

II, III, 4GL

Zaawansowane

systemy

zarządzania

bazą danych

i język 4GL.

Proste systemy

zarządzania bazą

danych
lub bez

i język III

rzadko 4GL.

od około 300 000

do 5 000 000 PLN

od około 20 000

do 400 000 PLN

do około

30 000 PLN

Bez systemu

zarządzania

bazą danych

lub proste systemy

zarządzania bazą

danych

i język III.

od kilkuset do

kilkunastu tysięcy

Wysoka i

bardzo wysoka

Własności funkcjonalne :

od kilkunastu do

stu kilkudziesięciu

kilkunastu

Bardzo niska

i niska

Niska i

bardzo niska

. Większość dziedzin

zarządzania istotnych

dla organizacji

bez działalności

podstawowej

Z reguły TAK

Coraz częściej

TAK

dla wybranych

funkcji

Wszystkie istotne dla
organizacji dziedziny

zarządzania w tym zarzą-

dzanie podstawową ziałal

produkcyjną i sługową.

NIE

Z reguły NIE

NIE

Z reguły TAK

OOT

- Zastosowanie

biektowo

rientowanych

echnologii

CS Zastosowanie technologii
KLIENT-SERWER

System bazy danych + Język ,

Elastyczność

Orientacyjna (bardzo)

cena

pakietu + sprzętu + wdrożenia

Parametryzacja

- liczba parametrów

Czy pakiet wykonany jest

w technologii X/OPEN

Czy pakiet umożliwia

obsługę

multimedialną

użytkownika

Czy pakiet zapewnia EDI

Tabela 2

Zestawienie głównych cech badanych systemów informatycznych

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 13

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

W oprogramowaniu, porównaj rys. 6, dominują tradycyjne już dziedziny

zarządzania. Najczęściej informatyzowane są: gospodarka materiałowa, rachunkowość,
finanse i koszty, obrót towarowy, kadry, płace i gospodarka środkami trwałymi. Około
20

% systemów, według deklaracji autorów, obsługuje agendy technicznego

przygotowania oraz planowania i kontroli realizacji produkcji.

W badanych systemach, w porównaniu do wcześniejszych rozwiązań, pojawiają

się moduły obsługujące nowe dziedziny zarządzania. Jest to przejaw potrzeb w tym
zakresie oraz możliwości technologicznych. Do grupy tej należą obsługa sekretariatu,
system informowania kierownictwa, wydzielona agenda kosztów, gospodarka wyrobami
gotowymi, zarządzanie transportem, zarządzanie dostawami, wyodrębniona funkcja
administratora systemu, marketing, remonty, kontrola jakości, gospodarka narzędziowa i
elektroniczna wymiana danych. Dane te wskazują na przewidywane i już realizowane
kierunki rozwoju systemów informatycznych zarządzania.

Badaną zbiorowość systemów można ogólnie podzielić na trzy typy: systemy

proste, systemy złożone oraz systemy rozwinięte bardzo złożone. Ogólne cechy
wyróżnionych typów systemów przedstawiono w tabeli 2

Funkcjonalność systemów rozumiana jako zasięg dziedzinowy, głębokość

obsługi funkcji pochodnych w ramach dziedzin oraz zakres obsługi funkcji zarządzania i
zastosowana technologia informatyczna, nawet w tak uproszczonym zakresie jak
przedstawiono to w tabeli 2, są podstawowymi kryteriami do określania poziomu
rozwoju systemu.

5. Ogólna charakterystyka zintegrowanych systemów do

zarządzania przedsiębiorstwami produkcyjnymi

.
Opracowanie pakietu programów do wspomagania zarządzania produkcją jest

przedsięwzięciem złożonym. Wymaga bowiem ogromnej wiedzy z zakresu organizacji
produkcji oraz doświadczeń w stosowaniu tego rodzaju systemów w organizacjach
potencjalnych użytkowników pakietu. Systemy te powinne odwzorowywać rozwiązania
najlepsze i sprawdzone. Uwzględniając zmienność otoczenia przedsiębiorstw a w
związku z tym i samych przedsiębiorstw, zaprojektowanie, oprogramowanie oraz
wdrożenie takich systemów nie jest zadaniem dla małych firm software’owych.

Historycznie rozwój systemów informatycznych zarządzania rozpoczynany

był właśnie od obszaru dziedzinowego zarządzania produkcją. Dla większości
przedsiębiorstw produkcyjnych ta dziedzina działalności i zarządzania ma znaczenie
strategiczne.

Jedną z podstawowych metod zaawansowanych technologii wytwarzania,

istotną dla usprawnienia zarządzania, jest metoda planowania zasobów produkcyjnych
MRP II. Ogromne jej znaczenie dla usprawnienia zarządzania podkreśla jeden z jej
autorów Oliver W. Wight w pracy wydanej w 1981 roku. Już w tytule pracy „MRP II -
odblokować potencjał produkcyjny Ameryki” podkreślono przełomowe znaczenie tej
metody dla lepszego wykorzystania zasobów produkcyjnych.

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 14

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Większość dostępnych w kraju pakietów, które umożliwiają kompleksową

obsługę produkcji, to produkty zaawansowane technologicznie. Produkty firm będących
na ogół oddziałami dużych zagranicznych domów software’owych o wieloletniej
tradycji ze znacznym kapitałem i legitymujące się wdrożeniami w poważnych
przedsiębiorstwach. Liczba wdrożeń zależy od tego jak długo firma tworząca
oprogramowanie jest obecna na rynku. Na ogół jest to od kilkudziesięciu do nawet
kilkunastu - kilkudziesięciu tysięcy wdrożeń.

W większości są to produkty o ustalonych już pozycjach na rynku światowym.

Produkty te zaistniały na rynku polskim w sensie marketingowym. W materiałach
informacyjnych badanych firm (183) występuje wiele ofert systemów poważnych firm
software’owych dotyczących elementów (subfunkcji) technicznego przygotowania oraz
planowania i kontroli realizacji produkcji. W wielu przypadkach mają one charakter
fragmentaryczny bądź też firmy nie deklarują wyraźnie zgodności funkcjonalnej tych
pakietów ze standardem MRP .

Finanse

Zlecenia

11 Zakupy mater.

i kooperacja biern.

6 Transakcje strum

materiałowego

14 Interfejs

do mod finans.

15
Symulacja

Odbiorcy

Dostawcy

Dystrybucj

Produkcja

Rys. 7 Ogólna modułowa struktura systemu standardowego typu MPR II (1989).

Źródło: opracowanie własne.

Główne strumienie danych w systemie

TPP

12 Planowanie

dystrybucji

16 Pomiar

wyników

RRP

RCCP

13 Pomoce
warsztatowe

TPP

5 Specyfikacje

produktów

10 Zarządzanie

stanow. roboczym

8 Zarządzanie

warsztatem prod.

9 Planowanie
zdolności prod.

Zarządz. popytem

1 Planowanie

sprzedaży i produk

3 Główny harmo-

nogram produkcji

4 Planowanie

potrzeb materiał.

Finanse

Pods.harmono-
gram spływu

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 15

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Delegacje służ

Płace

Kadry

Zarządzanie sprzedażą

Konfigur.produk.

Harmonorg.powt

Statystyka zam.i

sprzedaży

Oferty cenowe

Obsługa

sprzedaży

Zasoby
ludzkie

Kalkulacja koszt.pr

Marketing

Koordynacja

przeds.

wieloz.

Należności

Obsługa projektu

Zobowiązania

Pomiar

efektywności

EDI

Zaopatrzenie

zakupami

Środki

trwałe

Zbieranie

danych

Kontrola

czasu

Zapewnienie

jakości

Obsł.zlec. produkc

Planowanie
zasobów
produkcy-
jnych

Zarządzanie

popytem-prognoz.

Główny harmo-

nogr.produkcji

Planow.

zdolności

produkc.(szczeg.)

Zgrubne planow.

zdolności prod.

Planowanie

potrzeb materiał.

Inne

Odbiorcy

Dostawcy

Funkcje

dodatkowe

Zarządzanie

produkcją

Rys.8 Ogólna modułowa struktura zintegrowanego systemu
informatycznego wspomagania zarządzania przed-
siębiorstwem MRP II - Movex

versja 9.

Źródło:

opracowanie własne na podstawie materiałów informacyjnych.

Baza danych

produktu

Zarządzanie zmianami

konstrukcyjno-Technolog.

Zarządzanie dokumentacją

tachniczną

Zarządzanie
danymi
produk-
cyjnymi

Główne strumienie danych w systemie

systemy

Inne

Kalkul. kosztów

Statystyka produkc

Zarządzanie mater

Zarządzanie

mater.specjaln.

Zarządzanie

zapasami

Plan.zasob.dystrybuc.

Obsł.zamówień.dys.

Planowanie transportu

Planowanie potrz.dys.

Zarządzanie serwisem

Umowy serwisowe

Zlecenia serwisow..

Rachunkowość

Gen.raportów

R-k kosztów. .

Zarz.str.pien.

Budżet

Rejestr

główny

Konfiguracja systemu
- Ogólne zarządzanie systemem
- Środowisko użytkownika
- Dokumentacja
-

Zaawans..środow.rozw.oprogramow

Generator

raportów

Przeglądar-
ka bazy dan.

Tele-

integracja

Ochrona

dostępu

Graficzny in-

terfejs użytk.

Integracja

multimediów

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 16

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Badane systemy poddane są na ogół zabiegom rozwojowym tak w aspekcie

funkcjonalnym jak i technologicznym. Poszczególne systemy znajdują się na różnych
etapach rozwoju. Dla oceny poziomu rozwoju funkcjonalnego pakietów najbardziej
obiektywnym podejściem wydaje się być porównanie zbioru obsługiwanych funkcji z
pewnym ogólnym standardem. Takim zbiorem funkcji dla systemów zarządzania
produkcją jest standard MRP Stowarzyszenia APICS

Rozwój technologii informatycznych oraz wzrost wymagań ze strony

użytkowników i ostra konkurencja firm software’owych powoduje gwałtowny rozwój
pakietów tego typu. Model na rysunku 7 przedstawia strukturę systemu zarządzania
produkcją według standardu APICS z 1989 roku. Dostępnych jest już wiele pakietów
realizujących bardziej zaawansowany zbiór funkcji aniżeli przedstawiona wersja
standardu MRP II. Systemy te przyjęto oznaczać jako MRP II+.

Do standardu tego zmierzają w swoim rozwoju oferowane obecnie na rynku

pakiety do zarządzania przedsiębiorstwem przemysłowym. Aby implementacja w
przedsiębiorstwie wymienionych funkcji użytkowych mogła być z powodzeniem
zrealizowana wymagana jest ogromna ilość danych. Danych kompletnych iv
wiarygodnych. To z kolei wymaga odpowiednio wysokiego poziomu organizacyjnego
dla uzyskania tych danych, wprowadzenia do systemu i utrzymywania w stanie
wymaganej aktualności. Oczywiście system po jego wdrożeniu w dużym stopniu ułatwia
i nadzoruje utrzymanie bazy danych we właściwym stanie wymaga to jednak ze strony
użytkowników właściwej mobilizacji i dyscypliny.

Jednym z najbardziej funkcjonalnie rozwiniętych systemów informatycznych

do zarządzania przedsiębiorstwem przemysłowym, przystosowanym do obowiązujących
w Polsce wymagań formalno-prawnych, jest system MoveX firmy Intentia AB. Ogólny
model systemu według podstawowych modułów funkcjonalnych przedstawiono na rys.
8.

3. Rozwój systemów informatycznych zarządzania

Metoda MRP w kolejnych etapach rozwoju prezentuje bardzo wiele zalet jako

uniwersalne podejście do zarządzania wszelkimi zasobami w szerokiej klasie procesów
gospodarczych. Poczynając od pewnego poziomu rozwoju funkcjonalnego pakietów,
kojarzenie filozofii MRP, jak się to w niektórych publikacjach określa, wyłącznie z
procesami produkcji, nie ma już uzasadnienia.

Metoda a szerzej podejście metodologiczne stanowiące jej istotę, jest szeroko

stosowane przez wielu autorów pakietów często bez wyraźnego jej wskazania. Z metody,
w warunkach rozwiniętej gospodarki rynkowej, „wyrosły” porównaj rys. 9 nowe metody
stosowane w specyficznych warunkach.

Wszystkie aktualnie oferowane kompleksowo zintegrowane systemy

zarządzania realizują, w jakieś przynajmniej części, koncepcję MRP. Większość

APICS -

American Production and Inventory Control Society (Amerykańskie Stowarzyszenie Sterowania Produkcją i Zapasami)

Komentarz:

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 17

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

autorów i dystrybutorów pakietów tego typu deklaruje iż mają one własności , patrz
rysunek 9, odpowiadające etapowi 3 (MRP - sterowanie w zamkniętej pętli ) oraz 4
(MRP II). W wielu przypadkach deklarowana jest właściwość pracy w środowisku CIM
(komputerowo zintegrowanego wytwarzania). W nielicznych przypadkach deklaruje się
własności (poziom integracji, zasięg dziedzinowy, powiązania z otoczeniem, zakres
realizacji funkcji zarządzania - odpowiednio rozbudowane procedury wspomagania
procesów decyzyjnych, SWD, SBW ), które wskazują iż są to systemy zmierzające w
swoim rozwoju do systemów typ MRP III. W większości tego rodzaju przypadków
stosowana jest nazwa ERP ( ENTERPRISE RESOURCE PLANNING

Systemy mające

takie własności określane są też jako systemy zarządzania wirtualnymi organizacjami
gospodarczymi.

Rozwój funkcjonalny systemów zarządzania, możliwy dzięki nowym technologom

informatycznym, zmierza do integracji systemów informacyjnych zarządzania z całym
środowiskiem komputerowo zintegrowanego wytwarzania (CIM).

CIB

JiT

DRP

KANBAN

OPT

MRP

III

(ERP)

TMSZ

MRP

CLOSED

LOOP

MRP

Rys. 10 Etapy rozwoju systemów zarządzania działalnością gospodarczą.
Źródło: opracowanie własne.

Objaśnienie oznaczeń:
1. Tradycyjne metody sterowania zapasami.
2. Planowanie potrzeb materiałowych (MATERIAL REQUIREMENT PLANNING).
3. Sterowanie w zamkniętej pętli.
4. Zintegrowane zarządzanie wytwarzaniem (MANUFACTURING RESOURCE PLANNING).
5. Zintegrowane zarządzanie zasobami przedsiębiorstwa (ENTERPRISE RESOURCE
PLANNING).
OPT - Optimized Produktion Technology (Technologia optymalizacji produkcji).
JiT - Just in Time (Dokładnie na czas).
KANBAN - Odmiana strategii JiT zrealizowana w koncernie TOYOTA.
DRP - Distribution Resource Planning - Planowanie Zasobów Dystrybucyjnych
CIM - Computer Integrated Manufacturing
CIE - Computer Integrated Environment

Objaśnienie oznaczeń:
1. Tradycyjne metody sterowania zapasami.
2. Planowanie potrzeb materiałowych (MATERIAL REQUIREMENT PLANNING).
3. Sterowanie w zamkniętej pętli.
4. Zintegrowane zarządzanie wytwarzaniem (MANUFACTURING RESOURCE PLANNING).
5. Zintegrowane zarządzanie zasobami przedsiębiorstwa ( ERP - ENTERPRISE RESOURCE
PLANNING).
OPT - Optimized Produktion Technology (Technologia optymalizacji produkcji).
JiT - Just in Time (Dokładnie na czas).
KANBAN - Odmiana strategii JiT zrealizowana w koncernie TOYOTA.
DRP - Distribution Resource Planning - Planowanie Zasobów Dystrybucyjnych
CIM - Computer Integrated Manufacturing - Komputreowo zintegrowane wytwarzanie
CIE - Computer Integrated Environment - Komputerowo zintegrowane środowisko (działalności)

CIB - Computer Integrated Busiess - Komputerowo zintegrowane przedsięwzięcia (nawet globalnie)

CIE

CIM

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 18

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Kolejnym kierunkiem integracji jest szeroko rozumiane środowisko techniczne,

społeczne i przyrodnicze. Odczuwane już w pewnych regionach i powszechnie postrzegane
zagrożenie środowiska naturalnego wymaga by w systemach zarządzania (przedsiębiorstwem,
regionem, ...) gospodarowanie istotnymi czynnikami środowiska było w przyszłości tak samo
precyzyjne jak dzisiaj zarządza się zapasami, zdolnością produkcyjną czy strumieniem środków
pieniężnych. Kolejny krok w integracji systemów to integracja w ramach postępującej
globalizacji systemów gospodarczych nie tylko wielkich korporacji, co ma miejsce już dzisiaj,
ale również średnich i małych przedsiębiorstw. dzięki upowszechnieniu EDI i rozwojowi
logistyki.

Rys. 10 Systemy informatyczne ze względu na rozwój technologii i funkcji użytkowych.

Źródło: opracowanie własne.

Funkcjo-

nalność

zaawansowana

prosta

Technologia

wysoka

niska

Systemy

wymagające

przebudowy ze

względu na
technologię

własnościach użytkowych

wykorzystujące proste

technologie - są to pakiety

wymagające

doinwestowania

o ograniczonych

Systemy

zaawansowane

technologicznie

o ograniczonych

własnościach

j f k ji

użytkowych

Systemy

zaawansowane

funkcjonalnie

i technolo-

gicznie

Systemy

Użytkowany właściwie współczesny kompleksowo zintegrowany

system informatyczny zarządzania to nie tylko środowisko sprzętowo-
programowe realizacji systemu informacyjnego zarządzania to głównie
utrwalona w oprogramowaniu i w danych ogromna wiedza o zarządzaniu i o
środowisku realizacji przedsięwzięć gospodarczych. System taki to stały
aktywny czynnik kultury przedsiębiorstwa. Poprawne wejście w użytkowanie
właściwego systemu informatycznego to najbardziej efektywny sposób
radykalnego usprawnienia zarządzania firmą.

Co to jest zintegrowany system informatyczny zarządzania

str. 19

Instytut Organizacji i Zarządzania

POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ

Na rysunku 10 przedstawiono uproszczony podział zbioru systemów do zarządzania

ze względu kryterium rozwoju funkcjonalnego i technologicznego. Podział jest uproszczony bo
zredukowany w każdej z cech do dwóch stanów.

Przewidywany rozwój funkcjonalny i technologiczny systemów spowoduje, iż

większość z populacji systemów, opisanych na rysunku 6 i w tabeli 2 jako systemy proste,
zniknie z ofert rynkowych. Będzie to wynikiem rosnących wymagań użytkowników wobec
systemów oraz nacisku ofert konkurencyjnych. Oczywiście funkcjonować będzie nadal wiele i
bardzo wiele małych firm, które będą się posługiwać pakietami o względnie małym zasięgu
dziedzinowym. Potrzeby tych firm będą jednak ewoluować w kierunku pakietów silniej
zintegrowanych, wykonanych w technologii systemów otwartych i umożliwiających
elektroniczną wymianę danych oraz usługi multimedialne. Są to własności których pakiety z tej
grupy aktualnie nie posiadają.

Literatura:

[Targ92] TargowskiI A.,Strategia i architektura systemów informatycznych przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej,Warszawa, Nowe

Wydawnictwo Polskie, 1992.

[Krzy85] Krzyżanowski L.,,Podstawy nauki zarzadzania, PWN, Warszawa 1985.
[Krzy92] Krzyżanowaski L. Podstawy nauk o organizacji i zarzadzaniu, PWN, Warszawa 1992
[Mart87] Martyniak Z. ,Organizatoryka, PWE, Warszawa 1987,
[Wier86] Wierzbicki T.,Informatyka w zarządzaniu, pr. zb. PWN, Warszawa 1986.
[Ziel74] Zieleniewski J., Podstawowe pojęcia teorii systemów, organizacji, sterowania i zarządzania (próba sys-teamatyzacji pojęć

i założeń),[W]Współczesne problemy zarządzania, PWN, W-a 1974

[Trzc79] Trzcieniecki J., Projektowanie systemów zarzadząnia, PWN, Warszawa 1979.

[Ochm92] Ochman J.,Integracja w systemach informatycznych zarządzania, Warszawa, PWE, 1992.

Streszczenie

Przedstawiono ogólnie istotę integracji w systemach informatycznych zarządzania

przedsiębiorstwem przemysłowym. Zaprezentowano podstawowe typy systemów ze
względu na zakres dziedzinowy i obsługiwane funkcje zarządzania. Dokonano przeglądu
dostępnych w Polsce pakietów do wspomagania zarządzania. Scharakteryzowano
systemy ogólnie ze względu na zakres realizacji standardów MRP. Przedstawiono też
przewidywane kierunki rozwoju systemów informatycznych opisywanego typu.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
11 Nagao Y i inni Steel plate pre stressing reinforcement for coped steel girder ends
Zarz[1] finan przeds 11 analiza wskaz
11 Siłowniki
11 BIOCHEMIA horyzontalny transfer genów
PKM NOWY W T II 11
wyklad 11
R1 11
CALC1 L 11 12 Differenial Equations
Prezentacje, Spostrzeganie ludzi 27 11
zaaw wyk ad5a 11 12
budzet ue 11 12
EP(11)
W 11 Leki działające pobudzająco na ośrodkowy układ
Zawal serca 20 11 2011
11 Resusc 2id 12604 ppt

więcej podobnych podstron