17
Penetracja naukowa pojedynczych czynników, decyduj¹cych
o efektywnoci procesu treningowego i osi¹gniêciach w sporcie,
nie przynosi ju¿ istotnych informacji.
Zbigniew Borysiuk
Somatyczne, wysi³kowe
i koordynacyjne determinanty
mistrzostwa sportowego
w szermierce
Sport Wyczynowy 2001, nr 1-2/433-434
Z Wydzia³u Wychowania Fizycznego i Fizjoterapii Politechniki Opolskiej.
W artykule przedstawiono wyniki badañ wp³ywu na mistrzostwo w szermierce
uwarunkowañ morfostrukturalnych i wydolnociowych. Wykorzystano przy tym ta-
kie narzêdzia statystyczne, jak wielokryterialne analizy regresji i analizy czynniko-
we, aby z nale¿yt¹ dok³adnoci¹ oszacowaæ wp³yw poszczególnych czynników
(zmiennych objaniaj¹cych) na zmienn¹ objanian¹ (wynik sportowy). Zastoso-
wano w nich programy komputerowe do oceny predyspozycji energetycznych or-
ganizmu, koordynacyjnych zdolnoci motorycznych (w tym ró¿nych odmian reakcji)
oraz sk³adu cia³a.
W ramach programu badañ dokonano oceny wysokoci i masy cia³a oraz wy-
liczono wskanik Rohrera. Do pomiaru sk³adu cia³a u¿yto analizatora impediancyj-
nego tkanek cia³a BIA-101/SC. Urz¹dzenie, wykorzystuj¹c program komputerowy,
próbkowa³o wartoci rezystencji i reaktancji tkanek oraz ich objêtoæ. Na tej pod-
stawie program wylicza³ procentow¹ zawartoæ tkanki aktywnej.
Wydolnoæ tlenow¹ oceniano podczas wysi³ku na ergometrze typu Monark,
przystosowanym do wspó³pracy z komputerem. Po wprowadzeniu do komputera
danych osobowych oraz masy cia³a zawodnika program wylicza³ wielkoæ obci¹-
¿enia na kolejnych stopniach testu i w trybie on-line podawa³ wartoæ HR, v (prêd-
koæ peda³owania), P (wielkoæ obci¹¿enia). Nastêpnie wyliczano wielkoci pu³a-
pu tlenowego (VO
2
max).
Pomiar wydolnoci beztlenowej wykonano za pomoc¹ 10-sekundowego testu
na cykloergometrze Monark, po³¹czonym z komputerowym uk³adem analizuj¹cym.
Przy obci¹¿eniach dobieranych indywidualnie do masy cia³a okrelano m.in.: moc
maksymaln¹, czas uzyskania i utrzymania mocy maksymalnej.
Koordynacjê wzrokowo-ruchow¹ oceniano na aparacie krzy¿owym, wykorzystu-
j¹c opcjê program narzucony. Czas reakcji prostej oceniano, wykorzystuj¹c pro-
18
Zbigniew Borysiuk
Wród publikacji naukowych na te-
mat szermierki rzadko spotyka siê spra-
wozdania z badañ, powiêconych pre-
dyspozycjom wysi³kowym czy morfo-
strukturalnym. Mo¿na odnieæ wra¿enie,
i¿ szermierka zosta³a nieodwo³alnie zali-
czona do sportów, w których decyduj¹-
ce znaczenie odgrywa pod³o¿e psychicz-
ne (osobowoæ, temperament, motywa-
cja etc.).
Czasami dociekania na ten temat id¹
tak daleko, ¿e przenosz¹ ewidentne
prawdy w rzeczywistoæ niemal¿e wir-
tualn¹. Dotyczy to np. odkurzonej
przez Ryczka (11) koncepcji typów
psychologiczno-taktycznych - wojow-
nika i technika. Zdaniem autora dla
technika szermierka jest sztuk¹, roz-
rywk¹ i przyjemnoci¹, natomiast wo-
jownik walczy po to, by zwyciê¿aæ,
nie dbaj¹c o wyszkolenie techniczno-
taktyczne. Pogl¹d ten obecnie jest nie-
s³uszny, o czym wiadcz¹ zarówno
praktyczne obserwacje, jak i wyniki ba-
dañ naukowych (z zastosowaniem ana-
liz statystycznych i diagnostyki kompu-
terowej).
Kilka lat temu, korzystaj¹c z boga-
tego materia³u filmowego oraz szcze-
gó³owej analizy dzia³añ, stosowanych
przez czo³owych szablistów wiata (2),
stwierdzi³em, i¿ wybitni zawodnicy, cho-
cia¿ podczas walk o mistrzostwo wiata
znajduj¹ siê w stanie najwy¿szego stre-
su, stosuj¹ bogaty repertuar rozwi¹zañ
techniczno-taktycznych i w zale¿noci
od sytuacji taktycznej potrafi¹ byæ wo-
jownikami, technikami, defensorami lub
te¿ preferowaæ dzia³ania zaczepne. Pre-
zentuj¹ oni jednoczenie najwy¿szy po-
ziom sprawnoci (ogólnej i specjalnej)
oraz przygotowania techniczno-taktycz-
nego i odpornoci psychicznej. Nie mo¿-
na wiêc umieszczaæ ich w uproszczo-
nych wzorcach, bo ka¿dy z nich to in-
dywidualnoæ.
Z du¿¹ doz¹ pewnoci mo¿na poku-
siæ siê o stwierdzenie, i¿ zawodników
klasy wiatowej od redniaków odró¿-
nia wszechstronnoæ (charakteryzuj¹ siê
optymaln¹ kombinacj¹ cech najbardziej
istotnych dla danej dyscypliny). Stwier-
dzenie to nie jest bynajmniej odkrywcze,
gdy¿ odpowiada aktualnym trendom,
gram komputerowy, eksponuj¹cy 30 bodców wietlnych w ró¿nej sekwencji cza-
sowej (40 bodców wkomponowano sygna³y w 2 kolorach, na które nie nale¿a³o
reagowaæ).
Badaniom poddano 40 zawodniczek i 78 zawodników, reprezentuj¹cych
wszystkie bronie, z wyj¹tkiem szabli kobiet, podzielonych na cztery grupy: seniorów
i seniorki, sklasyfikowanych w rankingu FIE (Miêdzynarodowej Federacji Szermier-
ki) - umownie okrelanych jako grupy olimpijskie, oraz juniorów i juniorki, sklasy-
fikowane na listach Makroregionu l¹skiego.
Analiza uzyskanych wyników wskaza³a, ¿e optymaln¹ kombinacjê czynników,
decyduj¹cych o wysokim poziomie szermierza oraz jego osi¹gniêciach, stanowi¹:
koordynacja wzrokowo-ruchowa, wzrost jako czynnik somatyczny, si³a procesów
pobudzenia jako cecha temperamentu, moc maksymalna jako czynnik wydolnoci
beztlenowej, niski wskanik b³êdów w tecie reakcji.
S£OWA KLUCZOWE: mistrzostwo sportowe mistrzostwo sportowe w szer-
mierce czynniki okrelaj¹ce wynik sportowy w szermierce.
19
wystêpuj¹cym we wszystkich dyscypli-
nach sportu. Doæ oczywiste jest wiêc,
¿e wród czo³owych szermierzy nie ma
wojowników lub techników, lecz s¹
znakomici technicy, potrafi¹cy zastoso-
waæ szeroki repertuar rozwi¹zañ tak-
tyczno-technicznych w zmiennych wa-
runkach starcia szermierczego w stanie
najwy¿szego pobudzenia startowego.
Ponadto, co nale¿y podkreliæ, wspó³-
czeni szermierze to prawdziwi atleci, na
co wskazuj¹ analizy wskanika wzrosto-
wo-wagowego i masy cia³a szczup³ego
(LBM). Pod tym wzglêdem szermierka,
jak wiele innych dyscyplin sportu, m.in.
tenis, w ostatnich kilkunastu latach prze-
sz³a widoczn¹ ewolucjê.
Nie neguj¹c roli procesów psychicz-
nych w treningu i walce szermierczej,
ich znaczenia w przygotowaniu taktycz-
nym, a tak¿e wp³ywu zmiennoci osobni-
czych na relacje trener-zawodnik, chcia³-
bym dla zachowania obiektywnych pro-
porcji zaprezentowaæ wyniki szerokiego
przedsiêwziêcia badawczego, w którym
- identyfikuj¹c czynniki, wp³ywaj¹ce na
mistrzostwo w szermierce - pod uwagê
wziêto równie¿ uwarunkowania morfo-
strukturalne i wydolnociowe, wykorzy-
stuj¹c takie narzêdzia statystyczne, jak
wielokryterialne analizy regresji i analizy
czynnikowe. Dziêki temu z nale¿yt¹ do-
k³adnoci¹ mo¿na by³o oszacowaæ
wp³yw poszczególnych czynników
(zmiennych objaniaj¹cych) na zmienn¹
objanian¹ (wynik sportowy). Zastoso-
wano równie¿ programy komputerowe
do oceny predyspozycji energetycznych
organizmu, koordynacyjnych zdolnoci
motorycznych (w tym ró¿nych odmian
reakcji) oraz sk³adu cia³a.
Materia³ i metody badawcze
Badaniom poddano 40 zawodniczek
i 78 zawodników, reprezentuj¹cych
wszystkie bronie szermiercze, z wyj¹t-
kiem szabli kobiet, podzielonych na czte-
ry grupy:
seniorów (N = 28) sklasyfikowa-
nych w rankingu FIE (Miêdzynarodowej
Federacji Szermierki) - umownie okre-
lanych jako grupa olimpijska,
seniorki (N = 20), reprezentantki
Polski, sklasyfikowane w rankingu FIE -
grupa olimpijska,
juniorów (N = 50), sklasyfikowa-
nych na listach Makroregionu l¹skiego,
juniorki (N = 20) sklasyfikowane
na listach Makroregionu l¹skiego
1. Pomiary somatyczne
Przeprowadzono ocenê wysokoci
i masy cia³a oraz wyliczono wskanik
Rohrera.
Do pomiaru sk³adu cia³a u¿yto anali-
zatora impediancyjnego tkanek cia³a
BIA-101/SC. Urz¹dzenie, wykorzystuj¹c
program komputerowy, próbkowa³o
wartoci rezystencji i reaktancji tkanek
oraz ich objêtoæ. Na tej podstawie pro-
gram wylicza³ procentow¹ zawartoæ
tkanki aktywnej.
2. Pomiary zdolnoci kondycyjnych
(energetycznych)
Wydolnoæ tlenow¹ oceniano pod-
czas wysi³ku na ergometrze typu Mo-
nark, przystosowanym do wspó³pracy
z komputerem. Po wprowadzeniu do
komputera danych osobowych oraz
masy cia³a zawodnika program wylicza
wielkoæ obci¹¿enia na kolejnych stop-
Somatyczne, wysi³kowe i koordynacyjne determinanty mistrzostwa sportowego...
20
Zbigniew Borysiuk
niach testu i w trybie on-line podaje
wartoæ HR, v (prêdkoæ peda³owa-
nia), P (wielkoæ obci¹¿enia). Korzysta-
j¹c z funkcyjnych zale¿noci miêdzy
wielkociami obci¹¿enia P i HR oraz
PWC
170
w kolejnych etapach testu pro-
gram wylicza wartoæ tego ostatniego
wskanika. Znaj¹c tê wartoæ wyliczano
wielkoci pu³apu tlenowego (VO
2
max)
zgodnie z równaniem:
VO
2
max = 1,7 + PWC
170
+ 1240
gdzie:
VO
2
max - maksymalny pu³ap tleno-
wy w (ml/kg min),
1,7; 1240 - wielkoci sta³e.
Pomiar wydolnoci beztlenowej
wykonano za pomoc¹ 10-sekundowe-
go testu na cykloergometrze Monark,
po³¹czonym z komputerowym uk³adem
analizuj¹cym. Podczas wykonywania
przez zawodników 10-sekundowego
wysi³ku przy obci¹¿eniach dobieranych
indywidualnie do masy cia³a okrelano
m.in.:
moc maksymaln¹ [W/kg] - Pmax
czas uzyskania mocy maksymalnej
[s] - czas uzys.
czas utrzymania mocy maksymal-
nej [s] - czas utrz.
Test poprzedzi³a 5-minutowa roz-
grzewka z obci¹¿eniem 1 W/kg masy
cia³a.
3. Pomiary zdolnoci
koordynacyjnych (KZM)
Koordynacjê wzrokowo-ruchow¹
oceniano na aparacie krzy¿owym, wy-
korzystuj¹c opcjê program narzucony.
Zadaniem badanego by³o naciniêcie
w³aciwego przycisku, bêd¹cego punk-
tem osi wspó³rzêdnych, którymi s¹ za-
palone lampki sygnalizacyjne. Kolejnoæ
zapalania siê lampek sygnalizacyjnych
by³a z góry zaprogramowana. Próbê wy-
konano trzykrotnie w tempie narzuco-
nym (50, 70, 90 impulsów na minutê).
Aparat emitowa³ za ka¿dym razem 49
impulsów. Licznik urz¹dzenia rejestrowa³
liczbê odebranych bodców w ka¿dej
próbie. Ostateczny wynik testu stanowi-
³a suma odebranych impulsów w trzech
kolejnych próbach.
Czas reakcji prostej oceniano, wy-
korzystuj¹c program komputerowy wg
pomys³u Rygu³y (12), eksponuj¹cy 30
bodców wietlnych w ró¿nej sekwen-
cji czasowej. Wynik stanowi³a rednia
czasów szybkoci reakcji na sygna³y
wietlne oraz, co jest bardzo istotne,
liczba pope³nianych b³êdów, tj. nieode-
branych bodców lub reakcji przed-
wczesnych (elektroniczny czytnik kom-
putera wywietla³ wynik z dok³adnoci¹
do 0,01 s).
W pomiarze czasu reakcji z wybo-
rem (12) zadaniem badanych by³o jak
najszybsze reagowanie, odpowiednio
lew¹ lub praw¹ rêk¹, na stosowne sy-
gna³y wietlne (kolory). W ró¿nej se-
kwencji 40 bodców wkomponowano
sygna³y w 2 kolorach, na które nie nale-
¿a³o reagowaæ.
Komputer rejestrowa³ rednie czasów
reakcji oraz liczbê pope³nianych b³êdów
(elektroniczny czytnik komputera wy-
wietla³ redni¹ czasów reakcji z dok³ad-
noci¹ do 0,01 s, podaj¹c jako drugi pa-
rametr liczbê b³êdów).
Wszystkie opisane pomiary wykona-
ne zosta³y przez autora we wspó³pracy
21
z trenerami klubowymi i reprezentacji Pol-
ski. Wiêkszoæ z nich wykonano w latach
1997-1998 na zgrupowaniach kadry se-
niorów i juniorów oraz obozach makro-
regionalnych.
Wszystkie zebrane wyniki poddano
analizie, okrelaj¹c statystyczne miary
po³o¿enia i zmiennoci (odchylenie stan-
dardowe, wskaniki: zmiennoci, asyme-
trii, sp³aszczania). Stosuj¹c analizy kore-
lacji, zbadano wiêzi pomiêdzy zmiennymi
niezale¿nymi a zmienn¹ zale¿n¹ - wyni-
kiem sportowym. Wykorzystano wielo-
kryterialne analizy regresji, które pozwo-
li³y na wybór optymalnej kombinacji
zmiennych objaniaj¹cych modelu regre-
sji czynników najlepiej okrelaj¹cych po-
ziom sportowy szermierzy.
W analizach wykorzystano pakiet
statystyczny STATISTICA 5.0.
Wyniki badañ i dyskusja
1. Budowa somatyczna
i rednie wieku
Charakterystyka badanych grup (tab.
1) oraz analizy korelacyjne (tab. 2-3)
wskazuj¹ na znacz¹cy statystycznie
wp³yw komponentów somatycznych
(szczególnie wysokiego wzrostu) na
wyniki w szermierce. Owe spostrze¿enie
jest o tyle istotne, i¿ utarte pogl¹dy
wród czêci rodowiska trenerskiego
dopuszcza³y znaczn¹ rozpiêtoæ oma-
wianych parametrów, a ni¿szy wzrost
adeptów szermierki by³ oceniany nega-
tywnie. Przedstawione tu dane (tab. 1)
wskazuj¹ jednak, ¿e w kadrze olimpij-
skiej zawodnicy o wysokoci cia³a poni-
¿ej 170 cm nie maj¹ szans na znacz¹ce
osi¹gniêcia, podobnie jak dziewczêta po-
ni¿ej 160 cm, co potwierdzaj¹ obserwa-
cje najwiêkszych imprez wiatowych.
Nawet w szabli, uwa¿anej dotychczas
za broñ, która w odró¿nieniu od szpady
i floretu nie wymaga³a od zawodników
imponuj¹cych warunków fizycznych,
czêsto spotykamy zawodników o wzro-
cie powy¿ej 185 cm.
Osobnego komentarza wymaga
wskanik wzrostowo-wagowy (1,322).
Jego wartoci wskazuj¹, i¿ masa cia³a
jest doæ istotnym elementem - szer-
mierze, pod wzglêdem zawartoci
tkanki t³uszczowej, przypominaj¹ pi³ka-
rzy rêcznych i no¿nych. Okaza³o siê,
¿e rednia zawartoæ tkanki t³uszczo-
wej w grupie olimpijskiej mê¿czyzn
Tabela 1
Charakterystyka badanych grup
Gru-
Wysokoæ
Masa
Wskanik
Sk³ad
Wiek
pa Nazwa grupy
cia³a
cia³a
Rohrera
cia³a
[lat]
[cm]
[kg]
[pkt]
[%]
1
olimpijska mê¿czyzn
181,821
76,607
1,322
23,9
23,28
2
olimpijska kobiet
172,200
60,200
1,181
26,3
22,52
3
makroregionalna juniorów 171,720
66,960
1,318
21,2
16,85
4makroregionalna juniorek 165,950
54,500
1,248
25,5
16,23
Somatyczne, wysi³kowe i koordynacyjne determinanty mistrzostwa sportowego...
22
Zbigniew Borysiuk
wynios³a 23,9% (pi³karze pierwszoligo-
wi ok. 23,0%, a czo³owi sprinterzy
wiata poni¿ej 10%).
Szczególnego potraktowania wyma-
ga wiek badanych, poniewa¿ prosta in-
terpretacja - im wy¿szy wiek, tym bar-
dziej znacz¹ca wspó³zale¿noæ z pozio-
mem sportowym badanych szermierzy
- bywa zawodna. Wydaje siê, ¿e we
wspó³czesnej szermierce optimum mo¿-
liwoci uzyskiwania najwy¿szych osi¹-
gniêæ przypada na wiek 25-29 lat,
wród kobiet jest nieco ni¿sze. Na czele
list wiatowych seniorek plasuj¹ siê
dzi zawodniczki nastoletnie.
W prezentowanych badaniach redni
wiek kobiet i mê¿czyzn we wszystkich
broniach pokazuje wyrany trend od-
m³adzania czo³ówki krajowej. W gronie
medalistów mistrzostw wiata coraz
rzadziej pojawiaj¹ siê zawodnicy i za-
wodniczki ponad trzydziestoletni. Mo¿-
na wiêc stwierdziæ z du¿ym prawdo-
podobieñstwem, ¿e cezur¹ czasow¹, po
której wystêpuje regres wyników, jest
w³anie trzydziestka. Rzecz jasna, ob-
serwujemy tu znaczne ró¿nice indywidu-
alne, wynikaj¹ce choæby z faktu innego
punktu startu (rozpoczêcia kariery za-
wodniczej). Dla wielu zawodniczek i za-
wodników, którzy rozpoczêli uprawia-
nie szermierki w wieku 10 lat, przedzia³
25-30 lat stanowi kres kariery zawodni-
czej po 15-20-letnim okresie uprawiania
sportu. Z powy¿szych rozwa¿añ nie
wynika jednak, ¿e tym adeptom, którzy
Tabela 2
Statystyczne miary po³o¿enia i zmiennoci (seniorzy, N = 28)
Odchyle-
Wskanik
Zmienna
rednia nie stan- zmien- asyme- sp³asz-
dardowe
noci
trii
czenia
Reakcja prosta [s]
0,181
0,018
0,099
2,243
9,374
Reakcja prosta - b³êdy [pkt]
0,500
0,906
1,813
2,002
6,827
Reakcja z³o¿ona [s]
0,357
0,033
0,090
0,645
2,252
Reakcja z³o¿ona - b³êdy [pkt]
4,000
3,505
0,876
1,807
5,017
Koordynacja wzrokowo-ruchowa [pkt]
99,929
22,558
0,226
-0,811
3,504
Wysokoæ cia³a [cm]
181,821
5,445
0,030
0,628
3,276
Wydolnoæ beztlenowa [J/kg]
12,82
5,466
0,072
0,173
2,164
Wskanik Rohrera [pkt]
1,322
0,068
0,052
0,599
3,396
Si³a procesów pobudzenia [pkt]
44,071
8,984
0,204
-0,129
2,197
Sk³ad cia³a [%]
23,90
8,289
0,207
0,445
1,662
Ekstrawersja [pkt]
35,000
3,919
0,112
-0,153
2,483
VO
2
max [ml/kg min]
54,800
4,325
0,091
0,254
2,236
23
rozpoczêli uprawiaæ szermierkê póniej,
nale¿y zamkn¹æ drogê do dalszej kariery.
Przyk³ad mistrzyni olimpijskiej z Atlanty
i br¹zowej medalistki z Sydney w szpa-
dzie, Laury Flessel, która w wieku 22
lat po 6-letnim treningu siêgnê³a po
olimpijski tytu³, jest tu wymowny. Mo¿-
na wiêc s¹dziæ, ¿e stosunkowo krótki
sta¿ zawodniczy umo¿liwia utrzymanie
wysokiej dyspozycji powy¿ej redniej
wieku, któr¹ przedstawi³em jako gra-
niczn¹.
Analiza wydolnoci tlenowej
i beztlenowej
Prezentowane badania kadry senio-
rów (wszystkie bronie) przeprowadzo-
no przed M w Cape Town w 1997
roku, stosuj¹c w pomiarach wydolnoci
tlenowej procedury porednie (z wyko-
rzystaniem programu komputerowego).
rednie VO
2
max najlepszych polskich
szermierzy oscyluj¹ w granicach 54,8
ml/kg min, przy czym dwóch najlep-
szych osi¹gnê³o wartoci zbli¿one do
70 ml/kg min, a piêcioro (w tym 4 ko-
biety) poni¿ej 50 ml/kg min. Przyto-
czone rezultaty s¹ zbli¿one do uzyska-
nych przez pierwszoligowych pi³karzy
(3). Wydaje siê wiêc, ¿e czo³owi szer-
mierze charakteryzuj¹ siê znacz¹c¹
wydolnoci¹ tlenow¹. Nie ulega w¹t-
pliwoci, ¿e mamy tu do czynienia ze
zjawiskiem swoistego dla treningu
szermierczego kszta³towania wytrzy-
ma³oci tlenowej.
Tabela 3
Tabela korelacji poziomu sportowego szermierzy jako zmiennej zale¿nej
Zmienne
Wszyscy badani
Kobiety
Mê¿czyni
[N=118]
[N=40]
[N=78]
Czas reakcji prostej
0,48*
0,24
0,58*
Wskanik b³êdów w reakcji prostej
0,34*
0,27
0,43*
Reakcja z³o¿ona
0,05
0,25
0,05
Wskanik b³êdów w reakcji z³o¿onej
0,46*
0,36*
0,51*
Koordynacja wzrokowo-ruchowa
-0,66*
-0,68*
-0,65*
Wysokoæ cia³a
-0,55*
-0,49*
-0,62*
Wydolnoæ beztlenowa (Pmax)
-0,49*
-0,32*
-0,66*
Wskanik Rohrera
0,05
-0,28
0,25*
Pobudzenie i ruchliwoæ
-0,37*
-0,70*
-0,21
Sk³ad cia³a
0,02
0,02
0,02
Ekstrawersja i niski neurotyzm
-0,24*
-0,07
-0,31*
Wydolnoæ tlenowa (VO
2
max)
-0,22
-0,23
-0,27*
*Wspó³czynniki korelacji na poziomie istotnoci p<0,05.
Somatyczne, wysi³kowe i koordynacyjne determinanty mistrzostwa sportowego...
24
Zbigniew Borysiuk
Podobne relacje zaobserwowano, ze-
stawiaj¹c wyniki m³odzie¿y - kadry Ma-
kroregionu l¹skiego, przedstawicieli
ró¿nych dyscyplin sportu. M³odzi szer-
mierze prezentowali zbli¿one parametry
pu³apu tlenowego, podobnie jak przed-
stawiciele dyscyplin wytrzyma³ocio-
wych (np. p³ywania), co sk³ania do
twierdzenia, ¿e w toku specjalistycznych
æwiczeñ szermierczych, walk kontrol-
nych i turniejów mistrzowskich szermie-
rze uzyskuj¹ wysoki poziom wytrzyma-
³oci tlenowej.
Nie potwierdzaj¹ tego w pe³ni anali-
zy statystyczne - VO
2
max nie znalaz³
siê w kombinacji 5 zmiennych najbar-
dziej okrelaj¹cych poziom sportowy
szermierzy.
Wydolnoæ beztlenowa
Stosuj¹c znany test 10-sekundowy,
oceniano moc maksymaln¹, wyra¿aj¹c¹
zdolnoæ badanych zawodników do wy-
konania
wysi³ku
beztlenowego
w strefie fosfagenowej (na podstawie
zasobów ATP i fosfokreatyny) oraz czas
uzyskania i utrzymania Pmax (W/kg).
Zawodnicy grupy olimpijskiej osi¹gnê-
li redni¹ mocy maksymalnej na po-
ziomie 12,82, któr¹ uzyskano w 2,44 s,
a utrzymano przez 2,05 s, co wskazuje
na bardzo wysok¹ adaptacjê do wysi³-
ków beztlenowych. Uzyskane wartoci
s¹ porównywalne do stwierdzanych
u przedstawicieli dyscyplin typowo si-
³owych.
Szybkie uzyskiwanie mocy maksy-
malnej wiadczy o bardzo dobrej zdol-
noci miêni koñczyn dolnych bada-
nych szermierzy do pracy dynamicz-
nej. Czas jej uzyskiwania znacz¹co
koreluje z wynikami czêsto stosowane-
go na sali gimnastycznej testu biegowe-
go na 15 m z fotokomórkami rozsta-
wionymi co 5 m. Najbardziej interesuj¹-
cy nas pierwszy pomiar (pierwsze 5 m
ze startu lotnego) zawodnicy reprezen-
tacji olimpijskiej pokonywali w czasie
0,97-0,99 s. Prezentowane wyniki po-
równawcze s¹ o tyle istotne, ¿e wysi³-
ki zrywowe na tak krótkim dystansie
s¹ bardzo charakterystyczne dla szer-
mierczej pracy nóg.
Znaczenie wydolnoci beztlenowej
znalaz³o odbicie w analizach statystycz-
nych - czynnik ten znalaz³ siê w opty-
malnej kombinacji 5 zmiennych, wp³y-
waj¹cych na wyniki w szermierce.
Warto w tym miejscu przytoczyæ
obserwacje, jakie poczyni³em w trakcie
walk treningowych naszej kadry sza-
blowej z u¿yciem sport-testerów. Za-
notowane wartoci HR wskazuj¹ na to,
¿e w trakcie walki têtno zawodników
zmienia siê, przechodz¹c od wartoci
140-160 do 180-190 sk./min. Tak wiêc
typowa walka szermiercza toczy siê,
z fizjologicznego punktu widzenia, na
przemian, zarówno w strefie przemian
tlenowych, jak i po przekroczeniu pro-
gu przemian beztlenowych (PPA). Wy-
daje siê, ¿e z wartociami têtna, zbli¿o-
nymi do granicznych, mamy do czy-
nienia w decyduj¹cych fazach walki,
zwykle podczas rozgrywania koñcó-
wek.
Trzeba stwierdziæ, i¿ omawiany ob-
szar zagadnieñ w szermierce jest nie
w pe³ni poznany i wymaga dok³adniej-
szych badañ z wykorzystaniem mo¿li-
woci, jakie daj¹ systemy komputerowe,
sprzê¿one z urz¹dzeniami telemetryczny-
25
mi, w pe³ni monitoruj¹cymi parametry
wysi³kowe zawodników podczas walki
na zawodach.
Ocena predyspozycji
koordynacyjnych (KZM)
1
Problematyka koordynacyjnych zdol-
noci motorycznych w szermierce zna-
laz³a doæ szerokie odbicie w pracach
wielu autorów. Ró¿ne odmiany reakcji
badali m. in. Czajkowski, Keller i Tysz-
ler oraz Korfanty (4, 6, 7). Nie ulega
w¹tpliwoci, ¿e znacz¹c¹ rolê wyznacz-
nika poziomu sportowego w szermierce
odgrywa koordynacja wzrokowo-ru-
chowa. We wszystkich procedurach sta-
tystycznych, tak¿e w analizach korelacji
(wskanik korelacji - 0,66 dla N = 118)
(tab. 3), zdolnoæ ta lokuje siê na czele.
W prezentowanych badaniach jako mier-
nik tej zdolnoci zastosowano aparat
krzy¿owy, choæ niektórzy autorzy (8)
sk³onni s¹ preferowaæ (jako lepsze na-
rzêdzie badawcze) aparat Piórkowskie-
go. Szeroka praktyka badawcza, przy-
najmniej w odniesieniu do szermierki,
nakazuje nam stosowanie aparatu krzy-
¿owego, który penetruje wy¿sze piêtra
koordynacji sensomotorycznej, narzuca-
j¹c zadania - jak s¹dzê - bardziej z³o¿one
koordynacyjnie.
Istotnymi komponentami predyspo-
zycji koordynacyjnych s¹ ró¿ne odmiany
szybkoci reakcji. W niniejszym opra-
cowaniu skoncentrowano siê na szyb-
koci reakcji prostej i szybkoci reak-
cji z wyborem. Jako nowoæ wprowa-
dzono (w obydwu przypadkach) pomia-
ry trafnoci reakcji, co w programie
komputerowym wyra¿a³a skala b³êdów.
Jest to o tyle istotne, gdy¿ - jak siê oka-
za³o - po wnikliwych analizach staty-
stycznych, skala b³êdów istotnie ró¿ni-
cowa³a grupê olimpijsk¹ od juniorów.
Natomiast ró¿nice pomiêdzy obydwoma
grupami w zakresie szybkoci reakcji
prostej i reakcji z wyborem by³y na gra-
nicy istotnoci statystycznej. Porówna-
nie bezwzglêdnych czasów rednich (re-
akcja prosta - olimpijczycy 0,181, junio-
rzy 0,188) i reakcji z wyborem (odpo-
wiednio 0,357 i 0,372) pokazuje brak
wyranych ró¿nic.
Mo¿na wiêc s¹dziæ, ¿e w wieku ju-
niora (17 lat) przyrosty w zakresie
szybkoci reakcji s¹ nieznaczne, a silna
kontrola genetyczna niweluje efekty
treningowe. Zaznaczyæ tu nale¿y, co
potwierdzaj¹ badania porównawcze za-
wodników ró¿nych dyscyplin sporto-
wych, prowadzonych w AWF Katowi-
ce, i¿ na tle innych zawodników szer-
mierze wyró¿niaj¹ siê pod wzglêdem re-
akcji prostych i z wyborem. Jednak
miêdzy sob¹ i w ramach poszczegól-
nych grup badawczych (olimpijczycy
i juniorzy) ró¿ni¹ siê istotnie jedynie we
wskanikach trafnoci reakcji, czyli
liczby pope³nianych b³êdów. Mo¿emy
wiêc byæ pewni, ¿e przewaga grupy
olimpijskiej (4,000) nad juniorami
(9,150) we wskaniku b³êdów w reak-
cji prostej wynika z wysokich predys-
pozycji tych pierwszych w zakresie
koncentracji i umiejêtnoci skupienia
uwagi. Na tej podstawie mo¿na przy-
1
Czêæ badaczy, m.in. Polhman (9), w³¹cza
zdolnoci koordynacyjne w kompleks psy-
chomotoryczny. W niniejszym opracowa-
niu stosujemy za Raczkiem (10) pojêcie ko-
ordynacyjnych zdolnoci motorycznych
(KZM).
Somatyczne, wysi³kowe i koordynacyjne determinanty mistrzostwa sportowego...
26
Zbigniew Borysiuk
puszczaæ, i¿ efekty kszta³towania szyb-
koci reakcji wi¹¿¹ siê z popraw¹ pro-
cesów sensorycznych i percepcyjnych
na pojawiaj¹ce siê bodce.
Konkluduj¹c, nale¿y stwierdziæ, i¿
cennym parametrem - oprócz koordyna-
cji wzrokowo-ruchowej, wzrostu i si³y
procesów pobudzania - silnie warunkuj¹-
cym wyniki sportowe w szermierce jest
w³anie wskanik b³êdów w tecie reak-
cji z wyborem. Czynnik ten znalaz³ siê
w optymalnej kombinacji 5 zmiennych,
warunkuj¹cych wysoki poziom sporto-
wy szermierzy.
Podsumowanie i wnioski
Wymogi sportu wyczynowego naka-
zuj¹ sta³e poszukiwanie i pog³êbianie za-
sobu informacji, pozwalaj¹cych na mo¿-
liwie szerokie poznanie zjawisk, jakie to-
warzysz¹ procesowi szkolenia.
Zamierzeniem niniejszego opracowa-
nia by³o pokazanie znaczenia w szer-
mierce cech somatycznych i predys-
pozycji kondycyjnych (energetycz-
nych). Nie chodzi³o tu o formu³owanie
kolejnego modelu mistrza, lecz wska-
zanie na pewien zestaw informacji,
które nadaj¹ siê do efektywnego wy-
korzystania w procesie treningu.
Jednoczenie, stosuj¹c nowoczesne
metody statystyczne, podjêto próbê
okrelenia wzajemnych interakcji po-
miêdzy badanymi czynnikami. Przyjêto
tu za³o¿enie, ¿e penetracja naukowa
wyizolowanych czynników, decydu-
j¹cych o efektywnoci procesu trenin-
gu, prowadz¹cego do wysokich osi¹-
gniêæ w sporcie, nie przynosi istotnych
informacji.
Analiza uzyskanych wyników wska-
zuje, ¿e optymaln¹ kombinacjê czynni-
ków, decyduj¹cych o wysokim pozio-
mie szermierza oraz jego osi¹gniêciach
(wskanik Hellwiga - 0,827- tab. 4),
stanowi¹:
Tabela 4
Model regresji. Najlepsze kombinacje zmiennych objaniaj¹cych
(grupa olimpijska, N = 28)
Optymalne kombinacje
Numer zmiennych
Maksymalna wartoæ
zmiennych objaniaj¹cych
objaniaj¹cych
wskanika Hellwiga
1 zmienna objaniaj¹ca
X
5
0,799
2 zmienne objaniaj¹ce
X
5
, X
9
0,873
3 zmienne objaniaj¹ce
X
5
, X
6
, X
9
0,875
4 zmienne objaniaj¹ce
X
4
, X
5
, X
6
, X
9
0,850
5 zmiennych objaniaj¹cych
X
4
, X
5
, X
6
, X
7
, X
9
0,827
Objanienia:
X
4
- wskanik b³êdów w próbie reakcji z³o¿onej,
X
5
- koordynacja wzrokowo-ruchowa mierzona aparatem krzy¿owym,
X
6
- wysokoæ cia³a,
X
7
- wydolnoæ beztlenowa - Pmax,
X
9
- si³a procesów pobudzania mierzona KT Strelaua.
27
koordynacja wzrokowo-ruchowa
(X
5
),
wzrost jako czynnik somatyczny
(X
6
),
si³a procesów pobudzania jako ce-
cha temperamentu (X
9
),
moc maksymalna jako czynnik wy-
dolnoci beztlenowej (X
7
),
niski wskanik b³êdów w tecie re-
akcji z³o¿onej (X
4
).
Jak widaæ, na wyniki w szermierce
decyduj¹cy wp³yw maj¹ a¿ 2 parametry,
dotycz¹ce KZM (X
5
, X
4
), wzrost (X
6
),
wy¿szy od rednich ca³oci badanych
poziom temperamentu (X
9
) i predyspo-
zycje do wykonywania wysi³ku o cha-
rakterze beztlenowym (X
7
).
Nie ulega w¹tpliwoci, i¿ koordyna-
cja wzrokowo-ruchowa jest zdolnoci¹
o charakterze hybrydowym, obejmuje
bowiem szybkoæ reakcji na bodce
wietlne, precyzjê ruchów i orientacjê
przestrzenn¹. Podobnie rzecz siê ma ze
wskanikiem b³êdów w tecie reakcji
z wyborem, gdzie - oprócz szybkoci
reakcji - trzeba wykazaæ siê spostrze-
gawczoci¹ i koncentracj¹ uwagi.
Istotna statystycznie rola wysokoci
cia³a daje siê t³umaczyæ tym, i¿ istnieje
oczywista zale¿noæ pomiêdzy efektyw-
noci¹ niektórych dzia³añ taktycznych
(przeciwnataræ) a d³ugoci¹ uzbrojonego
ramienia. rednie wzrostu grupy olimpij-
skiej - 181,821 u mê¿czyzn (N = 28)
i 172,200 u kobiet (N = 20) potwierdzi³y
przewidywania. Nale¿y jednak tu zazna-
czyæ, ¿e cis³e 4-osobowe reprezentacje
Polski (np. we florecie i szabli mê¿-
czyzn) charakteryzuj¹ siê oko³o 5 cm
wy¿szymi rednimi, co jeszcze bardziej
wzmacnia tê zale¿noæ.
W odró¿nieniu od wzrostu nie stwier-
dzono istotnej wspó³zale¿noci w parame-
trze, okrelanym jako masa cia³a szczu-
p³ego (LBM). Procentowa rozpiêtoæ
tkanki t³uszczowej (od 17,9% do 33,1%)
i wskanik Rohrera (1,322 - mê¿czy-
ni i 1,1181 - kobiety) wiadczyæ mog¹
o tym, i¿ masa cia³a i jego sk³ad raczej
marginalnie wp³ywaj¹ na poziom sporto-
wy szermierzy.
Fakt znalezienia siê cechy tempe-
ramentu - si³y procesów pobudzania -
w gronie najwa¿niejszych czynników
mistrzostwa w szermierce potwierdza
przekonanie, i¿ w sporcie wyczynowym
najwy¿sze osi¹gniêcia mog¹ byæ udzia-
³em zawodników o silnym typie uk³adu
nerwowego, posiadaj¹cych zdolnoæ
optymalnego dzia³ania w stanie wysokie-
go pobudzenia. Rezultaty badañ potwier-
dzi³y, i¿ w grupie olimpijskiej przewa¿aj¹
zawodnicy, charakteryzuj¹cy siê wysok¹
ruchliwoci¹ i si³¹ procesów pobudzania,
a tak¿e znacznym poziomem ekstrawer-
sji oraz niskim neurotyzmem. Wystêpo-
wanie wród olimpijczyków niewielkiej
grupy zawodników (oko³o 20 %) z prze-
wag¹ procesów hamowania, introwerty-
ków oraz typów zrównowa¿onych (am-
biwertyków) ka¿e z rezerw¹ odnosiæ siê
do wykorzystywania testów: EPQ, KT
Strelaua w celu selekcjonowania m³o-
dych adeptów tego sportu. Istnieje bo-
wiem ryzyko odrzucenia potencjalnego
mistrza.
rednia poziomu mocy maksymalnej
(12,82 J/kg) grupy olimpijskiej (tab. 2)
w próbie wydolnoci beztlenowej i inne
parametry, charakteryzuj¹ce predyspo-
zycje szermierzy do wysi³ków beztleno-
wych, jednoznacznie przekonuj¹ o wp³y-
Somatyczne, wysi³kowe i koordynacyjne determinanty mistrzostwa sportowego...
28
Zbigniew Borysiuk
wie tego czynnika na wyniki w szer-
mierce. Mo¿na zaryzykowaæ twierdze-
nie, i¿ szereg zmian regulaminowych
(ograniczenie czasu trwania pojedyn-
ków, zniesienie repesa¿y, zwolnienia roz-
stawionych zawodników z walk elimina-
cyjnych) sprzyjaæ bêdzie wzrostowi roli
predyspozycji czy zdolnoci do wysi³-
ków typu beztlenowego w rozstrzyganiu
starcia szermierczego. Ju¿ obecnie np.
w szabli czysty czas walki do 15 trafieñ
wynosi rednio 50-60 s. Oznacza to, i¿
w walce zakoñczonej rezultatem 15:14
zawodnicy na zadanie pojedynczego tra-
fienia potrzebowali mniej ni¿ 2 sekundy.
Tak dynamiczne walki stawiaj¹ przed
wspó³czesnymi szermierzami ogromne
wymagania w wyzwalaniu (i odbudo-
wie) beztlenowych zasobów energetycz-
nych. Tak¹ tezê potwierdzaj¹ rednie
wartoci HR zawodników podczas walk,
które z fizjologicznego punktu widzenia
tocz¹ siê g³ównie w strefie przemian
beztlenowych. Rodzi siê tu wa¿ny po-
stulat pod adresem trenerów, i¿ pewne
fragmenty lekcji indywidualnych oraz
æwiczenia pracy nóg winny charaktery-
zowaæ siê bardzo du¿¹ intensywnoci¹
i krótkim czasem trwania, szczególnie
w okresie startowym i tzw. BPS.
Podkrelaj¹c znaczenie wydolnoci
beztlenowej dla wyszkolenia szermierza,
nie mo¿na zapominaæ, i¿ zagadnienia
energetyki wysi³kowej w tej dyscyplinie
s¹ bardzo skomplikowane i prezentowa-
na tu dyskusja nie wyczerpuje z³o¿ono-
ci tematu. Warto wzi¹æ pod uwagê
równie¿ to, i¿ zawody szermiercze trwa-
j¹ zwykle 2 dni, a podczas mistrzostw
wiata i igrzysk olimpijskich nawet 3 dni
(z turniejami dru¿ynowymi w³¹cznie).
Nie ulega wiêc w¹tpliwoci, ¿e optymal-
ne przygotowanie wysi³kowe szermierzy
winno uwzglêdniaæ trening kszta³tuj¹cy
wydolnoæ tlenow¹. Jak pokaza³y bada-
nia, grupa olimpijska prezentuje znacz¹ce
parametry pu³apu tlenowego - rednia
VO
2
max mê¿czyzn (54,8ml/kg min).
Wydaje siê wiêc, ¿e zadaniem treningu
kondycyjnego w szermierce winno byæ
odpowiednie zsynchronizowanie (w sto-
sunku do konkretnego zawodnika) ob-
ci¹¿eñ tlenowych z beztlenowymi.
Wnioski
1. Stosuj¹c odpowiednie metody
statystyczne (analizy korelacyjne, algo-
rytm optymalnego wyboru zmiennych
objaniaj¹cych modelu regresji) doko-
nano identyfikacji 4 obszarów informa-
cyjnych, decyduj¹cych o osi¹gniêciach
w szermierce.
2. W zintegrowanej kombinacji czyn-
ników, obok koordynacyjnych zdolnoci
motorycznych (koordynacja wzrokowo-
ruchowa, wskanik b³êdów w próbie re-
akcji z³o¿onej) i psychicznych (si³a pro-
cesów pobudzania), znalaz³y siê czynni-
ki: somatyczny - wysokoæ cia³a i kon-
dycyjny - wydolnoæ beztlenowa.
3. Uzyskane informacje s¹ niezbêdne
w praktyce trenerskiej. Rezultaty badañ
maj¹, w zale¿noci od poziomu zaawan-
sowania zawodników, znaczenie selek-
cyjne, prognostyczne, diagnostyczne
oraz stanowi¹ bazê do tworzenia kon-
cepcji programów treningu.
4. Z teoriopoznawczego punktu wi-
dzenia szermierka winna byæ zaliczona
do dyscyplin o decyduj¹cym wp³ywie
czynników z obszaru koordynacyjnych
zdolnoci motorycznych, a ze wzglêdu
29
na uwarunkowania kondycyjne do spor-
tów szybkociowo-wytrzyma³ocio-
wych z akcentem na predyspozycje typu
beztlenowego.
Pimiennictwo
1. Bandach L.: Osobowociowe
uwarunkowania stylu walki w szermier-
ce na florety. Sport Wyczynowy 1997,
nr 3-4.
2. Borysiuk Z.: Kierunki rozwoju
szermierki. Szabla wychodzi z kryzysu.
Sport Wyczynowy 1996, nr 1-2.
3. Chmura J.: Wp³yw wybranych
czynników na sprawnoæ motoryczn¹
pi³karzy. Sport Wyczynowy 1998, nr
7-8.
4. Czajkowski Z.: Nawyki czucio-
wo-ruchowe w dzia³alnoci sportowej.
Katowice 1995. ZSKFM.
5. Hellwig Z.: Elementy rachunku
prawdopodobieñstwa i statystyki mate-
matycznej. Warszawa 1970. PWN.
6. Keller W. S., Tyszler D. A.:
Fiechtowanije po sablach. Kijew 1970.
Zdorowje.
7. Korfanty E.: Analiza czasów re-
akcji psychomotorycznej szermierzy za-
awansowanych i pocz¹tkuj¹cych. Kato-
wice 1983. AWF. Praca magisterska.
8. Mleczko E.: Przegl¹d pogl¹dów
na temat motorycznoci cz³owieka.
Antropomotoryka 1992, nr 8.
9. Polhman R.: Motorisches Ler-
nen. Berlin 1986. Sportverlag.
10. Raczek J.: Czy rzeczywicie
nowa i zasadna koncepcja klasyfikacji
i struktury motorycznoci cz³owieka?
Antropomotoryka 1990, nr 4.
11. Ryczek W.: Cechy osobowoci
oraz motywacji osi¹gniêæ a typ psycho-
logiczno-taktyczny szermierza. Sport
Wyczynowy 2000, nr 3-4.
12. Rygu³a I.: Raport z badañ za-
wodników Makroregionu l¹skiego. Ka-
towice 1996. AWF.
Somatyczne, wysi³kowe i koordynacyjne determinanty mistrzostwa sportowego...