Charakteryzowanie zjawisk oceanicznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Joanna Sznajder-Stworzyjanek

Charakteryzowanie zjawisk oceanicznych 311[23].Z4.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr inż. Barbara Siepracka
mgr inż. Andrzej Pyszczek

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Joanna Sznajder-Stworzyjanek

Konsultacja:
mgr inż. Andrzej Kacperczyk

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[23].Z4.01
„Charakteryzowanie zjawisk oceanicznych”, zawartego w programie nauczania dla zawodu
technik meteorolog.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Charakterystyka mórz i oceanów

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Zjawiska na morzach i oceanach

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Termika wód oceanicznych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Charakterystyka Morza Bałtyckiego

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy na temat zjawisk oceanicznych.
W poradniku zamieszczono:

—

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś wcześniej opanować, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

—

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie będziesz mógł kształtować podczas pracy
z poradnikiem,

—

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

—

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

—

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz kształtować

umiejętności praktyczne,

—

sprawdzian postępów,

—

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie programu całej jednostki modułowej,

—

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek moduowych

311[23].Z4.01

Charakteryzowanie zjawisk oceanicznych

311[23].Z4.02

Wykonywanie badań geofizycznych

311[23].Z4.03

Przeciwdziałanie zagrożeniom mórz i oceanów

311[23].Z4.

Podstawy oceanologii

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

wyjaśniać znaczenie hydrologii i meteorologii,

–

określać elementy hydrosfery,

–

charakteryzować formy występowania wody na kuli ziemskiej,

–

charakteryzować cykl hydrologiczny obiegu wody w przyrodzie,

–

charakteryzować procesy zachodzące w lądowej części cyklu hydrologicznego,

–

charakteryzować procesy atmosferycznej części cyklu hydrologicznego,

–

charakteryzować rodzaje wód występujących na kuli ziemskiej,

–

określać zasoby wód powierzchniowych i podziemnych,

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

obsługiwać komputer,

–

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

scharakteryzować cel i zadania oceanologii,

–

scharakteryzować zadania hydrografii morskiej,

–

określić warunki życia w strefie przybrzeżnej, pełnomorskiej i głębinowej,

–

posłużyć się morskimi mapami hydrograficznymi,

–

scharakteryzować metody badania zjawisk oceanograficznych,

–

scharakteryzować rozmieszczenie mórz i oceanów na kuli ziemskiej,

–

scharakteryzować bogactwa naturalne mórz i oceanów,

–

scharakteryzować ruchy wód oceanicznych,

–

wyjaśnić zjawiska powstawania pływów oraz sejszy,

–

wyjaśnić przyczyny i następstwa falowania mórz i oceanów, podwodnych trzęsień Ziemi,
wybuchów wulkanów, fal tsunami,

–

sklasyfikować prądy oceaniczne i morskie według określonych kryteriów,

–

zidentyfikować prądy morskie na Morzu Bałtyckim.

–

określić czynniki wpływające na termikę wody,

–

określić zjawiska lodowe na wodach morskich,

–

wyjaśnić wpływ czynników hydrometeorologicznych na zjawiska lodowe w akwenach
morskich, zalewach przybrzeżnych oraz ujściach rzek,

–

określić wpływ zjawisk oceanograficznych na procesy zachodzące w atmosferze,

–

określić wpływ wahań poziomu morza, falowania i prądów na formowanie brzegów
morskich i bezpieczeństwo żeglugi przybrzeżnej,

–

wyjaśnić rolę prądów oceanicznych na kształtowanie się pogody i klimatu,

–

scharakteryzować sposoby ochrony wybrzeży przed sztormami,

–

określić źródła zanieczyszczeń mórz i oceanów oraz ich brzegów,

–

określić oddziaływanie mórz i oceanów na środowisko przybrzeżne,

–

scharakteryzować

badania

oceanograficzne

Morza

Bałtyckiego

akwenów

przybrzeżnych,

–

ocenić znaczenie badań oceanograficznych dla rozwoju gospodarki morskiej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Charakterystyka mórz i oceanów

4.1.1.

Materiał nauczania

Oceanologia jest nauką związaną z badaniem zjawisk zachodzących w oceanach, swoim

zakresem obejmuje zagadnienia z pogranicza meteorologii, geofizyki, biologii. Ściśle
związana jest z hydrologią ogólną, ponieważ jej zagadnienia dotyczą składników hydrosfery,
którymi są morza i oceany tworzące oceanosferę. Celem oceanologii zwanej też oceanografią
jest badanie zjawisk i procesów fizycznych, chemicznych i biologicznych zachodzących
w morzach i oceanach oraz wzajemnych związków między oceanem, litosferą i atmosferą.
W skład powłoki wodnej hydrosfery wchodzą wody Wszechoceanu zwane też Oceanem
Ś

wiatowym. Jest on obiektem hydrograficznym, który obejmuje ogół oceanów i mórz

występujących na powierzchni Ziemi. Mimo dużej różnorodności i złożonej specyfiki
regionalnej oraz podziałów poziomych i pionowych wody Wszechoceanu, charakteryzują się
jednorodnością praw fizycznych, chemicznych i biologicznych w nich zachodzących.
Strukturę oceanu światowego określają specyficzne właściwości fizykochemiczne wód ze
złożoną wymianą energii i materii oraz świat flory i fauny. Wody Wszechoceanu pokrywają
71 % powierzchni Ziemi tj. 361,3 mln km

[1]. Są one rozmieszczone nierównomiernie

(rys. 1).

61%

39%

wody oceanu

wiatowego

81%

19%

wody oceanu

wiatowego

Rys. 1. Rozmieszczenie wód oceanu światowego na półkuli północnej A, na półkuli południowej B

[opracowanie własne]

W tabeli 1 zostały zestawione parametry Oceanu Światowego.

Tabela 1. Parametry Oceanu Światowego [opracowanie własne]

Parametr

Wielkość

powierzchnia

361,3 mln km

powierzchnia na półkuli północnej

61 %

powierzchnia na półkuli południowej

81 %

objętość wody zmagazynowanej

1,34 mld km

rednia głębokość wody

3704 m

maksymalna głębokość w Rowie Mariańskim

11034 m

W skład Oceanu Światowego wchodzi układ połączonych ze sobą wód mórz i oceanów,

do którego należą: Ocean Lodowaty Północny z 12 morzami, Ocean Atlantycki z 15

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

morzami, Ocean Indyjski z 5 morzami, Ocean Spokojny z 16 morzami (rys. 2). Każdy
z oceanów posiada odrębny:

−−−−

system cyrkulacji atmosfery,

−−−−

układ prądów powierzchniowych i głębinowych,

−−−−

poziom i rozkład temperatury oraz zasolenia wody.

W tabeli 2. przedstawione zostały dane morfometryczne Oceanu Światowego.

Tabela 2. Podstawowe dane morfometryczne oceanu światowego[1, s. 218]

Powierzchnia

Głębokość (m)

Ocean

mln km

Pojemność
mln km

rednia

maksymalna

Spokojny
Atlantycki
Indyjski
Arktyczny

178,7
91,7
76,2
14,7

49,5
25,4
21,1
4,0

707,1
330,1
284,6
18,0

3957
3602
3736
1225

11034
9218
7450
5450

Ocean
ś

wiatowy

361,3

100

1339,8

3704

11034

Wody Oceanu Światowego zostały podzielone na mniejsze zbiorniki, łączące się za

pośrednictwem kontynentów i archipelagów wysp.

Rys. 2. Podział Oceanu Światowego [1, s. 218]

Na mapie literami oznaczono poszczególne oceany: Atlantycki oznaczony literą A,

Lodowaty – B, Spokojny – C, Indyjski (Pacyfik) – D. Cyframi oznaczone zostały elementy
wchodzące w skład poszczególnych Oceanów.

W Oceanie Atlantyckim wyodrębnić można: Cieśninę Duńską (1.1.1), Morze

Labradorskie (1.1.2), Cieśninę Davisa (1.1.3), Zatokę Św. Wawrzyńca (1.2.2), Cieśninę La
Manche (1.2.3), Morze Irlandzkie (1.2.4), Morze Celtyckie (1.2.5), Morze Północne (1.2.6),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cieśniny duńskie (1.2.7), Morze Bałtyckie (1.2.8), Morze Saragossowe (1.3), Morze
Ś

ródziemne (1.3.3), Cieśniny Czarnomorskie i Morze Marmara (1.3.4), Morze Czarne (1.3.5),

Morze Azowskie (1.3.6), Morze Karaibskie (1.4.2.1), Zatoka Meksykańska (1.4.2.2), Zatoka
Gwinejska (1.5.1), Morze Scotia (1.9.1), Morze Wedella (1.10.1).

Ocean Lodowaty tworzą: Basen Arktyczny (2.1), Morze Norweskie (2.2.1), Morze

Grenlandzkie (2.2.2), Morze Barentsa (2.3), Morze Białe (2.4), Morze Karskie (2.5), Morze
Łaptiewów (2.6), Morze Wschodniosyberyjskie (3.3.3), Morze Czukockie (2.8), Morze
Beauforta (2.9), Morze Baffina (2.11), Wody Archipelagu Arktycznego (2.10), Zatoka
i Cieśnina Hudsona (2.12).

Do Oceanu Spokojnego należą: Morze Beringa (3.1.1), Morze Ochockie (3.1.2), Zatoka

Alaska (3.2.1), Morze Japońskie (3.2.2), Morze śółte (3.2.3), Morze Wschodniochińskie
(3.3.3), Morze Południowochińskie (3.4.2), Morze Australijsko-Azjatyckie (3.5.2), Morze
Nowogwinejskie (3.5.3), Morze Salomona (3.5.4), Morze Koralowe (3.6.3), Morze Tasmana
(3.7.1), Morze Rossa (3.10.1).

Ocean Indyjski tworzą: Morze Arabskie (4.1.1), Zatoka Adeńska (4.1.2), Zatoka Perska

(4.1.3), Morze Czerwone (4.1.4), Zatoka Bengalska (4.1.6), Morze Andamańskie (4.1.7),
Morze Timor (4.3.1), Morze Arafura i Zatoka Karpentaria (4.3.1), Kanał Mozambicki (4.3.2),
Wielka Zatoka Australijska (4.5.1).

Morza to zbiorniki wyodrębnione z dużych obszarów oceanicznych, które charakteryzują

się tym, że przylegają do kontynentu, oddzielone są od otwartych wód oceanicznych
łańcuchami wysp, półwyspami lub podwodnymi progami, utrudniającymi wymianę wód
głębinowych. Morza zajmują ok. 40 mln km

, co stanowi 11 % powierzchni Oceanu

wiatowego. Morza klasyfikują się ze względu na warunki wymiany wód morskich z wodami

oceanicznymi i stopień izolacji od oceanu.

Ze względu na warunki wymiany wód morskich z wodami oceanicznymi wyróżnia się:

–

morza przybrzeżne, położone na obrzeżach wielkich basenów oceanicznych, częściowo
lub w całości w zasięgu szelfu kontynentalnego, posiadają łatwą wymianą wód
z oceanem (np.: M. Północne, M. Ochockie),

–

morza śródziemne, zwane tez śródlądowymi otoczone są przez lądy i połączone
z oceanem wąskimi i płytkimi cieśninami. W grupie tej wyróżnia się morza
międzykontynentalne, powstałe w miejscach rozłamów skorupy ziemskiej, są one
zazwyczaj duże i głębokie (np.: M. Śródziemne, M. Czerwone) i wewnątrzkontynentalne,
szelfowe, stosunkowo niewielkie i płytkie (np. M. Bałtyckie, M. Białe) oraz
międzywyspowe, oddzielone od wód otwartego oceanu wyspami i archipelagami (np.
M. Koralowe, M. Banda).
Ze względu na stopień izolacji od oceanu wyróżnia się:

–

morza otwarte, łączące się bezpośrednio z oceanem, szerokie i głębokie przejścia
umożliwiają swobodną wymianę wód zarówno powierzchniowych jak i głębinowych (np.
M. Północne, M. Norweskie, M. Arabskie),

–

półzamknięte, oddzielone od oceanu wyspami, półwyspami lub wysokimi podwodnymi
progami ograniczającymi swobodną wymianę głębokich wód (np.: M. Bałtyckie,
M. Czerwone),

–

zamknięte, izolowane od wód oceanu (np. M. Aralskie, M. Kaspijskie).
Ze względu na genezę wyróżnia się:

–

morza głębokie (oceaniczne) powstałe w wyniku ruchów tektonicznych,

–

morza płytkie (kontynentalne) powstały wskutek zatopienia przez wody oceaniczne
brzegowych fragmentów kontynentów.
Do mórz zalicza się również wielkie jeziora o znacznym zasoleniu wód (np.: Morze

Kaspijskie, Morze Martwe), a także niektóre części otwartych wód oceanicznych, położone
dość daleko od lądu (np.: Morze Sargassowe, Morze Norweskie).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niektóre morza przybrzeżne są nazywane zatokami (np.: Zatoka Hudsona, Zatoka

Gwinejska), wcinają się głęboko w ląd i ograniczone są od otwartego oceanu półwyspami lub
głęboko wysuniętymi w morze przylądkami.

Pasmo wody, które rozdziela ląd i łączy dwa baseny wodne to cieśnina (np.: Cieśnina

Gibraltarska (rys. 3), Cieśnina Beringa, Cieśnina Hudsona).

Rys. 3. Schemat wymiany wód między morzem a oceanem na przykładzie Cieśniny Gibraltarskiej [1, s. 223]

Z morzami związane jest występowanie płytkich akwenów wodnych jak:

Zalew jest to płytki zbiornik, który od morza oddziela mierzeja (np.: Zalew Wiślany,
Zalew Kuroński) lub wyspa (np.: Zalew Szczeciński). Jest on zasilany wodami morskimi
lub rzecznymi.

Laguna jest częścią morza lub oceanu, oddzieloną od nich rafą koralową lub
piaszczystym wałem (np.: Laguna Patos u wybrzeży Brazylii).

Fiord jest przykładem długiej, wąskiej, głębokej i krętej zatoki morskiej w kształcie litery
U, w obrębie górzystego wybrzeża, która powstała w wskutek zatopienia przez morze
dolnej części żłobu lodowcowego.

Liman to przykład wąskiej zatoki, która jest zalanym wylotem doliny rzecznej,
oddzielonym od morza mierzeją.
Z punktu widzenia geologicznego morza są utworami, które powstały w trzeciorzędzie,

a ostatecznie ukształtowały się w czwartorzędzie i charakteryzują się urozmaiconą rzeźbą
dna, w której wykształciły się (rys. 4):
–

podwodne obrzeże kontynentalne,

–

strefa przejściowa dna oceanu,

–

właściwe dno oceaniczne.

Rys. 4.

Schematyczny przekrój skorupy ziemskiej pod oceanem (skala pionowa mocno przewyższona)

1 – woda, 2 – powłoka osadowa nierozdzielna, 3 – powłoka granitowa, 4 – powłoka bazaltowa,

5 – ogniska magmowe, 6 – wulkany, 7 – skorupa ziemska pod grzbietami śródoceanicznymi, skłony z obniżoną

gęstością w stosunku do skał płaszcza, 8 – górny płaszcz Ziemi, 9 – głębokie pęknięcia skorupy ziemskiej

[1, s. 226]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podwodne obrzeże kontynentalne zajmuje ok. 23 % powierzchni dna Oceanu

wiatowego, a w jego skład wchodzi: szelf, stok i podnóże kontynentalne (rys. 5). Strefa

przejściowa zajmuje 8,5 % powierzchni dna Oceanu Światowego i obejmuje: baseny
morskie, łuki wysp wulkanicznych i rowy oceaniczne. Dno oceaniczne właściwe nazywane
łożem oceanu zajmujące ok. 69 % powierzchni dna Wszechoceanu i są to baseny oceaniczne
i grzbiety śródoceaniczne. Na rysunku 6 przedstawiono schemat dna Oceanu Światowego
z zaznaczonymi charakterystycznymi formami morfologicznymi.

Rys. 5. Schemat przedstawiający budowę szelfu, stoku kontynentalnego i podnóża kontynentalnego.

A i B – skorupa ziemska typu kontynentalnego, C – osady szelfu i stoku kontynentalnego, D – osady podnóża

kontynentalnego, E m–skorupa ziemska typu oceanicznego [1, s. 233]

W obrębie dna Oceanu Światowego wyróżnia się:

Szelf kontynentalny, który stanowi podwodne przedłużenie kontynentów i wyznacza
granicę ich powierzchni oraz granicę wpływu morza na kontynent. Obejmuje on ok. 38 %
łącznej powierzchni podwodnego obrzeża kontynentalnego.

Stok kontynentalny nazywany też skłonem lub zboczem kontynentalny rozciąga się od
krawędzi szelfu do głębokości 2–3,5 km. Rozciąga się na ok. 30 % łącznej powierzchni
podwodnego obrzeża kontynentalnego.

Basen morski stanowi wklęsłość między łukami wyspowymi i kontynentem.

Łuk wyspowy jest to wał podwodny wzdłuż rowu głębokowodnego, ma przebieg
liniowy, może występować pojedynczo lub podwójnie i charakteryzować się złożoną
budową.

Rowy oceaniczne (głębokowodne) to głębokie, wąskie, silnie wydłużone obniżenia dna
oceanicznego powstałe na skutek ruchów tektonicznych.

Łoże oceanu to jego właściwe dno, rozciąga się na głębokości od 4000–6000 m i składa
się z platform oceanicznych oraz śródoceanicznych grzbietów (rys. 7).

Rys. 6.. Schemat dna Oceanu Światowego: podwodne obrzeże kontynentalne: 1 – szelf,

2 – stok kontynentalny, 3 – kanion, 4 – podnóże kontynentalne, platformy oceaniczne: 5–gujot, 6 – równina

abisalna, 7 – góry podwodne, 8 – grzbiet śródoceaniczny, 9 – rów głębokowodny, 10 – łańcuch wysp,

11 – morze przybrzeżne [1, s. 227]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W budowie dna można wyróżnić charakterystyczne wzniesienia (rys. 7.):

–

gujoty – podwodne góry o spłaszczonych (ściętych) wierzchołkach, kopulastych,
nierównych zboczach, o wysokości 1–5 km od dna oceanu,

–

atole – stanowiące nadbudowę wierzchołków podwodnych gór, zbudowane z pierścienia
rafy koralowej i zamykające płytkie laguny.

Rys. 7. Dno oceaniczne 1 – osady, 2–bazaltowa skorupa ziemska typu oceanicznego, 3 –młode skały

wulkaniczne, 4 – szczeliny, 5 – granitowa skorupa ziemska typu kontynentalnego, 6 – strefa Moho [1, s. 241]

Na dnie oceanu wyodrębnić można osady, które składają się z materiału o różnej genezie

(rys.8). Ze względu na ich genezę dzieli się je na kontynentalne, będące produktem niszczenia
lądu i pelagiczne, które gromadzą się na dnie otwartych mórz i oceanów, w wyniku
akumulacji szczątków obumarłych organizmów żyjących w wodzie oraz osady wulkaniczne,
związane z obszarami czynnymi wulkanicznie i chemiczne, będące produktem przeobrażeń
chemicznych substancji po ich wytrąceniu z wody morskiej.

Rys. 8. Osady denne Oceanu Światowego; 1 – osady przybrzeżne i szelfowe, 2 – osady wapienne,

3 – osady terygeniczne, 4 – osady krzemionkowe, 5 – czerwony ił [1, s. 248]

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Czym zajmuje się oceanologia?

Jak zdefiniować pojęcie Wszechocean?

Z jakich elementów składa się obszar Oceanu Światowego?

Co to jest i czym się charakteryzuje morze, cieśnina, zatoka?

Jak rozmieszczone są oceany na kuli ziemskiej?

Jakie są kryteria klasyfikacji mórz?

Jakie wyróżnia się formy w budowie dna oceanu?

Jak powstają osady oceaniczne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie rysunku, otrzymanego od nauczyciela, wymień i podpisz elementy budowy

geologicznej dna oceanicznego i wyjaśnij przyczyny ich powstawania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymienić elementy budowy geologicznej dna oceanicznego,

dokonać analizy otrzymanego od nauczyciela rysunku dna oceanicznego,

rozpoznać elementy budowy dna na rysunku,

nazwać elementy budowy dna i odpowiednio je podpisać.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, flamastry,

–

rysunek przedstawiający dno oceaniczne otrzymany od nauczyciela,

–

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Na podstawie otrzymanej mapy rozpoznaj i nazwij obiekty hydrograficzne wskazane

przez nauczyciela, a następnie określ ich cechy charakterystyczne i przyczyny powstania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymienić obiekty hydrograficzne: ocean, morze, cieśnina, zalew,

przeanalizować otrzymaną od nauczyciela mapkę wybranego obszaru hydrosfery,

rozpoznać i nazwać obiekty hydrograficzne,

określić cechy charakterystyczne rozpoznanych obiektów i wyjaśnić przyczyny ich
powstania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, flamastry,

–

mapa przygotowana przez nauczyciela,

–

atlas geograficzny,

–

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Na konturowej mapie świata, zaznacz Ocean Spokojny, Ocean Atlantycki, Ocean

Indyjski, Ocean Arktyczny, nazwij kontynenty, które je rozdzielają. Określ znaczenie
oceanów dla poszczególnych kontynentów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

dokonać analizy otrzymanej mapki,

rozpoznać położenie poszczególnych oceanów,

opisać oceany,

nazwać kontynenty, które rozdzielają oceany,

określić wpływ oceanów na kontynenty,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

opisać mapkę,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

mapa przygotowana przez nauczyciela,

−

atlas geograficzny,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj wskazany przez nauczyciela obiekt hydrograficzny, omów jego genezę

i wyjaśnij jego wpływ na otaczające go środowisko.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

rozpoznać obiekt hydrograficzny,

nazwać obiekt hydrograficzny,

wyjaśnić genezę powstania obiektu,

określić wpływ obiektu hydrograficznego na otoczenie,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

mapa przygotowana przez nauczyciela,

−

atlas geograficzny,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 5

Uzupełnij tabelkę, wpisując po 2 przykłady mórz danego typu oraz ich cechy.

Typ morza

Przykład morza

Cechy morza

przybrzeżne

ródziemne

międzywyspowe

otwarte

zamknięte

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić cechy mórz poszczególnych typów,

przyporządkować cechom i typom odpowiednie przykłady,

uzupełnić tabelę.

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić elementy Oceanu Światowego?

zdefiniować pojęcia: ocean, morze, cieśnina, zatoka, zalew?

określić przyczyny powstawania mórz?

sklasyfikować morza występujące na kuli ziemskiej?

rozpoznać główne obiekty hydrograficzne Oceanu Światowego?

wymienić elementy geologicznej budowy Oceanu Światowego?

scharakteryzować główne strefy dna oceanu?

rozróżnić elementy budowy dna oceanicznego?

wyjaśnić rozmieszczenie oceanów i mórz na kuli ziemskiej?

10)

scharakteryzować cele i zadania oceanologii?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Zjawiska na morzach i oceanach

4.2.1.

Materiał nauczania

Zjawiska zachodzące w wodach mórz i oceanów wprowadzają je w ruch, którego oznaką

jest falowanie lub pływy. Falowanie jest rytmicznym ruchem cząsteczek wody związanym
z siłą ciężkości, lepkością wody, a także jej sprężystością. Wpływa ono na wahania poziomu
oceanów i mórz, którym nie towarzyszy przemieszczanie się wody. Łączy się ze zjawiskiem
powstawania fal, które w zależności od siły, jaka je wywołuje można sklasyfikować na:

−

wiatrowe, powstające wskutek oddziaływania wiatru na powierzchnię morza,

−

baryczne, związane ze zmianami ciśnienia atmosferycznego na powierzchni oceanu,

−

pływowe, wywołane przez siły przyciągania Księżyca i Słońca,

−

sejsmiczne (tsunami), powstające podczas trzęsień dna morskiego i przy wybuchach
wulkanów,

−

okrętowe, powstające przy ruchu ciał stałych w wodzie.
Fale mogą powstawać na powierzchni mórz i oceanów (powierzchniowe) lub wewnątrz

masy wód oceanicznych na powierzchni rozdzielającej warstwy o różnej gęstości (fale
wewnętrzne). Wszystkie fale, których przyczyną są siły zewnętrzne to fale wymuszone,
natomiast te, które utrzymują się po ustaniu działania tych sił są falami swobodnymi (np.:
rozkołys, sejsze). Parametrami charakteryzującymi fale morskie są:

−

wysokość H, czyli odległość pionowa między rzędną doliny i grzbietu,

−

długość L, czyli pozioma odległość pomiędzy odpowiadającymi sobie punktami profilu
fali, np. między grzbietami,

−

okres fali T (częstość), czyli czas jaki mija po przejściu jednej fali,

−

prędkość c, czyli szybkość rozprzestrzeniania się,

−

stromość fali K, będąca stosunkiem jej wysokości do długości.

Rys. 9. Elementy fali morskiej [1, s. 275]

W zależności od głębokości wody fale morskie mogą być głębokowodne, gdy głębokość

wody przekracza połowę długości fali i płytkowodne, gdy głębokość wody jest mniejsza niż
1/20 długości fali (rys. 9). Wraz ze zmianą głębokości fale ulegają zniekształceniu, zmienia
się także ich prędkość, długość i stromość. Przyczyną powstawania fal sejsmicznych
określanych tsunami są:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

podmorskie trzęsienia ziemi,

−

podwodne wybuchy wulkanów,

−

podwodne osuwiska,

−

obrywanie się masywów skalnych,

−

pękanie i spływanie gór lodowych do morza,

−

wybuchy atomowe.
Są to fale swobodne, charakteryzujące się długością 100–200 km. Ich obecność przejawia

się tym, że na powierzchni oceanu tworzy się odkształcenie w postaci pojedynczej fali, które
przemieszcza się z epicentrum promieniście z prędkością od 400 do 800 km/godzinę. Fale te
występując na otwartym oceanie są niezauważalne, gdyż ich wysokość wynosi 1–2 m, jednak
zbliżając się do lądów osiągają one od 30 do 40 m i charakteryzują się ogromną siłą
niszczącą. Najczęściej fale tego typu występują na Oceanie Spokojnym.

Rys. 10. Schemat deformacji fali morskiej [1, s. 275]

Innym przykładem stojących fal swobodnych są sejsze. Ich obecność wiąże się

z powstawaniem kołysania masy wodnej, które jest następstwem rytmicznych ruchów cząstek
powietrza w pionie: w jednym miejscu następuje wznoszenie poziomu wody, w drugim
obniżanie bez przesuwania się grzbietów i dolin fal w kierunku poziomym. Powstawanie
sejszy jest wynikiem przejścia nad powierzchnią wody frontów meteorologicznych o dużym
gradiencie barycznym lub występowanie pływów oraz zjawisk sejsmicznych.

Przykładem ruchu mas wodnych są także pływy, które stanowią największe i najbardziej

regularne ruchy okresowe wód oceanicznych. Objawiają się rytmicznym wznoszeniem
i opadaniem poziomu morza, wywołanym siłą grawitacji Księżyca i Słońca, przy czym siła
przyciągania Księżyca jest dwukrotnie większa od siły Słońca. Mechanizm tworzenia się
pływów w zależności od położenia względem siebie Słońca i Księżyca przedstawiony został
na rysunku 11.

Rytm pływów składa się z przypływu, gdy poziom morza podnosi się (okres podnoszenia

się wody to czas trwania przypływu) i odpływu, gdy poziom morza opada (okres opadania
wód to czas trwania odpływu). Różnicę między maksymalnym stanem przypływu
i minimalnym stanem odpływu nazywamy wielkością pływu lub skokiem pływu.

Przyczyną pływów poza oddziaływaniem Słońca i Księżyca są także kształt, głębokość

i wielkość morza, typ wybrzeża oraz zjawiska rezonansowe.

Rodzajem postępowego ruchu mas wodnych są prądy morskie. Polegają one na

przenoszeniu dużych ilości wody na znaczne odległości i powstają pod wpływem:

−

oddziaływania stałych wiatrów,

−

ciśnienia i tarcia powietrza o powierzchnię oceanu,

−

różnic w gęstości wody wywołanych zmianami temperatury i zasolenia,

−

różnic w wysokości poziomu zwierciadła wody w sąsiadujących częściach oceanu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prądy morskie charakteryzuje się poprzez określenie kierunku, czyli strony świata,

w którą płynie oraz prędkości, wyrażonej w węzłach lub km/godz., m/s, cm/s [1]. W tabeli
3 określona została klasyfikacja prądów ze względu na czynnik je wywołujący.

Rys. 11. Położenie Ziemi, Księżyca i Słońca w czasie przypływów syzygijnych (A, B) i przypływu

kwadraturowego (C) [1, s. 281]

Tabela 3. A. Klasyfikacja prądów morskich [opracowanie własne]

Czynnik
klasyfikacji

Przyczyna

Stałość
i czas
trwania

Głębokość warstwy
objętej prądem

Miejsce
występowania

Rodzaje prądów

wiatrowe (dryfowe),

grawitacyjno-
gradientowe,
do których należą:
barogradientowe,
spływowe,

gęstościowe,
kompensacyjne,

pływowe.

stałe,
okresowe,
czasowe.

przypowierzchniowe,
głębinowe,
przydenne.

przybrzeżne,
ciśnieniowe,
morza otwartego.

Tabela 3. B. Klasyfikacja prądów morskich [opracowanie własne]

Czynnik klasyfikacji

Kierunek

Cechy termiczne

Właściwości chemiczne

Charakter ruchu

Rodzaje prądów

poziome,
pionowe.

ciepłe,
zimne.

wysłodzone,
neutralne,
słone.

prostoliniowe,
krzywoliniowe,
cyklonalne,
antycyklonalne.

Prądy morskie wywoływane są najczęściej przez kilka przyczyn jednak na ich

powstawanie i rozkład mają największy wpływ wiatry. Wpływają one również na
występowanie i rozmieszczenie mas wodnych oceanu, zakłócają strefowość w rozkładzie
temperatur i kształtują zasolenie wody morskiej [1].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest falowanie?

Jakie są przyczyny falowania?

Jakie są główne parametry fali?

Jak zmienia się kształt fali w zależności od głębokości wody?

Jak powstaje fala tsunami?

Co to są pływy?

Jakie czynniki mają wpływ na poziome ruchy wód morskich?

Jak można sklasyfikować prądy morskie?

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ parametry fali morskiej na podstawie pomiaru na stanowisku w kanale

pomiarowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymienić elementy charakteryzujące falę morską,

dokonać pomiaru fali w kanale pomiarowym,

zapisać otrzymane wyniki: wysokość fali, długość fali, okres fali wynikające
z przeprowadzonego badania,

dobrać wzory i określić prędkość rozprzestrzeniania się fali i jej stromości,

zapisać otrzymane wyniki,

porównać wyniki z danymi z literatury i zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

kanał do pomiarów długości i wysokości fali,

−

literatura zgodna z rozdziałem 6.

Ćwiczenie 2

Określ wpływ dynamiki morza na kształtowanie się linii brzegowej. Wymień

skutki ruchu wód morskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyjaśnić przyczyny ruchu wód morskich,

scharakteryzować procesy związane ze zmianą poziomu wód morskich,

scharakteryzować rodzaje wybrzeży morskich,

scharakteryzować procesy na brzegu wywołane falowaniem, prądami morskimi
i pływami,

określić skutki wynikające z ruchu wody morskiej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Określ różnicę pomiędzy przemieszczaniem się wody w falach wiatrowych, pływowych

i w prądach morskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zdefiniować pojęcie fali morskiej i prądu morskiego,

określić przyczyny wywołujące fale morskie,

nazwać fale ze względu na przyczyny je wywołujące,

określić przyczyny powstawania prądów morskich,

określić różnice w przemieszczaniu się wody w fali wiatrowej, pływowej oraz prądach
morskich,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Korzystając z różnych źródeł informacji opisz przykłady niszczącej działalności fal

morskich na świecie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać przykłady niszczącej działalności fal morskich,

określić zasięg fali i przyczyny powstawania,

określić wielkość zniszczeń i strat,

określić tereny zagrożone niszczącą działalnością fali,

zaproponować środki ochrony przed niszczącym działaniem fali,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 5

Na konturowej mapie świata, wskaż miejsca występowania falowania, podwodnych

trzęsień Ziemi, podwodnych wybuchów wulkanów, określ ich przyczyny i skutki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zdefiniować zjawisko falowania, podwodnego trzęsienia Ziemi, podwodnego wybuchu
wulkanu,

określić przyczyny zjawisk,

przeanalizować mapkę,

zlokalizować obszary występowania zjawisk,

określić skutki zjawisk,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

mapka przygotowana przez nauczyciela,

−

atlas geograficzny,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 5

Określ wpływ zjawisk oceanicznych na klimat w różnych regionach świata.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymienić zjawiska występujące na oceanach,

określić cechy zjawisk,

przeanalizować strefy klimatyczne na kuli ziemskiej,

określić wpływ ruchów wody oceanicznej na klimat w różnych regionach świata,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura z rozdziału 6.

4.2.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić przyczyny ruchu wód morskich?

wyjaśnić zjawisko falowania?

scharakteryzować parametry fali morskiej?

obliczyć parametry fali morskiej?

sklasyfikować fale ze względu na przyczynę ich powstawania?

określić przebieg deformacji fali morskiej?

wyjaśnić zjawisko przypływu i odpływu?

wymienić siły pływotwórcze?

scharakteryzować poziome ruchy wód oceanicznych?

10)

sklasyfikować prądy morskie?

11)

określić wpływ ruchu wody na kształtowanie się typów wybrzeży?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.

Termika wód oceanicznych

4.3.1.

Materiał nauczania

W wodach oceanicznych zachodzą procesy wymiany i przenoszenia ciepła, a jego

głównym źródłem jest promieniowanie słoneczne oraz prądy morskie. Wody Oceanu
Ś

wiatowego charakteryzuje duża pojemność cieplna, gdzie prawie 80 % promieniowania

słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi pochłaniane jest przez wody
Wszechoceanu. Warstwa 10 cm wód oceanu zawiera cztery razy więcej ciepła niż cała
atmosfera. Procesowi magazynowania ciepła towarzyszy jego ubytek w wyniku
wyparowania, które stanowi 80 % pochłoniętego ciepła oraz wymiana turbulentna
z atmosferą. Ze względu na temperaturę wód powierzchniowych i jej zmienność sezonową
Wszechocean sklasyfikowany został na osiem regionów (rys. 12). Regiony A, B, C, D są to
obszary typowo oceaniczne, a regiony E, F, G, H pozostają pod wpływem kontynentu [1].
Charakterystykę obszarów podano w tabeli 4.

Rys. 12. Regiony klimatyczne Oceanu Światowego [1, s. 269]

Tabela 4. Charakterystyka wód powierzchniowych oceanu światowego [1, s. 269]

Regiony o charakterze oceanicznym

Typ

Wody oceaniczne

niskich szerokości

Wody oceaniczne

średnich

szerokości

Wody oceaniczne

wysokich szerokości

Strefa

upwellingu

Temperatura
zimowa

20–30

5–20

ok. -2

15–20

Roczne amplitudy
temperatury wody

mniej niż 5

ok. 10

mniej niż 5

ok. 8

rednie zasolenie

35–37 ‰

ok. 35 ‰

28–32 ‰

ok.35 ‰

Roczne amplitudy
temperatury
powietrza

mniej niż 5

ok. 10

do 40

ok.5

Bilans parowania
i opadów

E>P

P>E

E>P

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Regiony o charakterze kontynentalnym

Wody śródlądowe

Typ

Wody

monsunowe

Wody

kontynentalne

średnich

szerokości

Polarne wody

kontynentalne

H’

H”

Temperatura
zimowa

20–25

ok. –1- +5

ok. -1

0–25

15–25

0–5

Roczne
amplitudy
temperatury
wody

mniej

niż

15–25

do 7

8–20

ok.10

15–25

rednie

zasolenie

30–37 ‰

30– 33 ‰

do 28 ‰

do 41 ‰

37–41 ‰

do 33 ‰

Roczne
amplitudy
temperatury
powietrza

do 10

15–35

ok. 10

Bilans
parowania
i opadów

zmienny

P>E

P i H>E

zmienny

E>P

P i H>E

Wody oceaniczne charakteryzuje spadek temperatury wraz ze wzrostem głębokości

(rys. 13), wyjątek stanowią obszary arktyczne, gdzie sytuacja jest odwrotna. Wody
oceaniczne zalicza się do wód chłodnych, średnia temperatura to +3,8

C. Gromadzenie się

ciepła związane jest z warunkami klimatycznymi panującymi w danym regionie, dlatego też
retencja ciepła odbywa się w obszarach międzyzwrotnikowych, aby mogło być ono oddane
w szerokościach umiarkowanych i polarnych.

Rys. 13. Pionowy rozkład temperatury wody w oceanie [1, s. 270]

Na różnorodność termiczną i zjawiska atmosferyczne na kuli ziemskiej wpływ ma także

lód pokrywający około 6 % powierzchni Oceanu Światowego oraz lód w postaci: gór

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lodowych, lodu szelfowego oraz formy zlodzenia pochodzące z lodowców utworzonych na
lądzie. Lody występują na Oceanie Arktycznym, wokół Antarktydy oraz sezonowo na
morzach i oceanach w umiarkowanych szerokościach geograficznych. Powstawanie lodu
zależy od temperatury oraz zasolenia wody (rys. 14).

Rys. 14. Wykres zależności temperatury zamarzania i temperatury największej gęstości wody morskiej

od zasolenia [1, s. 270]

Rodzaje lodów na powierzchni oceanów to:

Lód morski charakteryzuje zasolenie do 1‰, pojemność cieplna, która wzrasta
proporcjonalnie do zasolenia i temperatury oraz gęstość od 0,92 do 0,953 g/cm

. Lód

morski, który powstaje na powierzchni wód Oceanu Arktycznego dzieli się na trzy
rodzaje: lód polarny, lód stały, kra lodowa.

−

lód polarny – stanowi główną formę zlodzenia Oceanu Arktycznego, jego grubość
waha się od 6 m w czasie nocy polarnej do poniżej 2 m w czasie miesięcy letnich.
Zbudowany jest on z wielkich, grubych tafli o płaskiej powierzchni, podzielonych
szczelinami lub spiętrzonych do wysokości kilkunastu metrów. Podlega on ciągłej
wymianie i odbudowie. Stale istniejąca pokrywa lodowa nosi nazwę paku polarnego
lub lodowego,

−

lód stały powstaje zimą i przylega do brzegów morskich, a w okresie ocieplenia
przechodzi w krę lodową, grubość jego w okresie zimy nie przekracza 2 m, a latem
zanika.

−

kra lodowa powstaje zimą na obrzeżach Oceanu Arktycznego, a jej grubość sięga do
2 m w miesiącach zimowych. Ruch jej wywołany jest wiatrem i prądami morskimi.

Góry lodowe tworzą się z lodu pochodzącego z lodowców lądowych, który dociera do
wybrzeży morskich. Powstają na skutek zsuwania się lodowców do oceanów (rys. 15),
które są następnie przemieszczane za pośrednictwem prądów morskich. Góry lodowe
powstają w miesiącach letnich, ich żywotność nie przekracza 2 lat na obszarach Arktyki,
a góry antarktyczne mogą istnieć nawet do kilku lat.

Rys. 15. Proces powstawania gór lodowych [1, s. 273]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Skąd pochodzi ciepło wód mórz i oceanów?

Jaka jest pojemność cieplna wód oceanicznych?

Jaka jest zależność między poborem ciepła a jego ubytkiem w wodach oceanicznych?

Czym charakteryzuje się temperatura wód oceanicznych?

Jakie są regiony klimatyczne oceanu światowego?

Gdzie występuje lód na powierzchni kuli ziemskiej?

Od czego zależy formowanie się lodu na kuli ziemskiej?

Jakie można wyróżnić rodzaje lodu powstającego na Oceanie Arktycznym?

Czym charakteryzuje się lód stały, kra lodowa i lód polarny?

10.

Jak powstają góry lodowe?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na otrzymanej mapie, wskaż regiony klimatyczne o charakterze oceanicznym, określ

cechy klimatu oraz przyczyny jego występowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymienić regiony klimatyczne Oceanu Światowego,

dokonać analizy otrzymanej mapy pod kątem regionów klimatycznych,

wskazać regiony występowania klimatu oceanicznego,

określić przyczyny decydujące o przynależności regionu do danego typu klimatu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

mapka przygotowana przez nauczyciela,

−

atlas geograficzny,

−

literatura zgodna z rozdziałem 6.

Ćwiczenie 2

Wymień przyczyny powstawania lodowców na obszarach wskazanych przez nauczyciela

i określ ich wpływ na klimat.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymienić obszary, na których powstają lodowce,

wymienić przyczyny powstawania lodowca,

odszukać na mapie obszary wskazane przez nauczyciela,

określić rodzaje lodu na danym obszarze,

wymienić przyczyny powstawania różnych rodzajów lodowców,

określić wpływ lodowców na klimat,

zapisać wnioski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

literatura zgodna z rozdziałem 6.

Ćwiczenie 3

Określ zależność między szerokością geograficzną a temperaturą powierzchniową wód

oceanicznych wskazanych przez nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w atlasie wskazany przez nauczyciela obszar,

rozpoznać i nazwać obszar,

określić szerokość geograficzną obszaru,

odszukać w atlasie informacje o temperaturze powierzchniowej charakteryzującej dany
obszar,

wyjaśnić zależność temperatury powierzchniowej wód oceanicznych od szerokości
geograficznej,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodna z rozdziałem 6.

Ćwiczenie 4

Przeanalizuj tabelę przedstawiającą regiony i subregiony trwale zlodzone oraz określ

obszary współcześnie zlodowacone.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zdefiniować pojęcie obszarów pokrytych lodem,

określić cechy decydujące o trwałym zlodzeniu,

przeanalizować tabelę dotyczącą charakterystyki regionów i subregionów trwale
zlodzonych,

określić cechy obszarów zlodzonych współcześnie,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tabela,

−

atlas geograficzny,

−

literatura zgodna z rozdziałem 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela do ćwiczenia 4

4.3.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić główne źródła wymiany i przenoszenia ciepła wód
oceanicznych?

wymienić regiony klimatyczne Oceanu Światowego?

określić średnią temperaturę wód oceanicznych?

wyjaśnić przyczyny zmian temperatury wód morskich?

wymienić obszary występowania lodu na kuli ziemskiej?

wymienić przyczyny powstawania lodu?

zdefiniować pojęcia: lód polarny, lód stały, kra lodowa?

wyjaśnić przyczyny powstawania gór lodowych?

określić wpływ lodu na klimat?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.

Charakterystyka Morza Bałtyckiego

4.4.1.

Materiał nauczania

Morze Bałtyckie jest przykładem morza śródlądowego otoczonego przez kraje

uprzemysłowione, z intensywnie zagospodarowaną strefą brzegową i rozwiniętym
transportem morskim. Z punktu widzenia genezy jest to najmłodsze morze pochodzenia
polodowcowego na Ziemi. W okresie jego formowania można wyróżnić kilka etapów:
Późnoglacjalne Morze Yoldiowe, powstałe w wyniku połączenia się jezior utworzonych na
przedpolu ustępującego lądolodu skandynawskiego, a nazwa pochodziła od dominującego
małża Yoldia arctica. Kolejny etap to Bałtyckie Jezioro Lodowe wykształcone w paleolicie
charakteryzujące się wyższym poziomem wody niż w oceanie i występowaniem małej ilości
gatunków słodkowodnych. Na skutek obniżenia poziomu wody ok. 10000 lat temu powstał
zbiornik o nazwie Preborealne Morze Yoldiowe, charakteryzujący się dużym zasoleniem
ok. 36 ‰. Po około 1000 lat i odcięciu wód Morza Yoldiowego od oceanu powstało
słodkowodne Jezioro Ancylulsowe, którego nazwa pochodziła od ślimaka Ancylus fluviatilis.
Kolejne lata to połączenie z oceanem i wzrost zasolenia wody oraz powstanie Morza
Msstogloja i w końcu Morza Litorynowego, które ok. 4000 lat temu przekształciło się
w Morze Mya.

Charakter wybrzeży Morza Bałtyckiego związany jest z działalnością lądolodu

skandynawskiego, a linia brzegowa jest urozmaicona wieloma zatokami i zalewami (rys. 16).

Część północna dna morza jest misą wyżłobioną przez lądolód w skalistym podłożu

tarczy bałtyckiej w prekambrze. Brzegi morza charakteryzuje typ wybrzeży fiordowych
i szkierowych. Część południowa to obszar dennej moreny z piaszczystymi i klifowymi
brzegami. Na klimat Morza Bałtyckiego mają wpływ wilgotne masy powietrza dopływające
od Oceanu Atlantyckiego, powietrze polarno-kontynentalne ze wschodu i arktyczne
z północy. Efektem tego jest temperatura, która w zimie jest wyższa nad morzem niż lądem,
a w lecie odwrotnie. W tabeli 5 zestawiono najważniejsze cechy Morza Bałtyckiego.

Tabela 5. Cechy Morza Bałtyckiego [opracowanie własne]

Cecha

Opis

wiek

13000 lat

pochodzenie

polodowcowe

typ morza

szelfowe, półzamknięte

powierzchnia zlewiska

1721238 km

długość linii brzegowej

800 km po uwzględnieniu wysp i wybrzeży 22000 km

powierzchnia

415 266 km

maksymalna głębokość

459 m

rednia głębokość

52,3 m

redni opad roczny

550 – 680 mm

parowanie roczne z powierzchni

500 mm

dopływ rzeczny roczny

471 km

rednia roczna temperatura wody

8–9

liczba mieszkańców w zlewisku

80 mln ludzi

zasolenie

7–8 ‰, morze słonawe

bilans wodny morza

dodatni

amplituda wahań poziomu morza

160–240 cm

Zmiany położenia poziomu morza w głównej mierze spowodowane są sztormami, ze

względu na które Bałtyk należy do mórz burzliwych. Sztorm występuje na nim średnio od

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

160 do 320 dni w roku, zależnie od regionu [1]. Mimo, że jest to morze śródlądowe oznacza
się znacznym falowaniem wiatrowym, co związane jest z występowaniem prądów
powierzchniowych (rys. 17).

Rys. 16. Zlewisko Morza Bałtyckiego [1, s. 316]

Rys. 17. Schemat kierunków prądów powierzchniowych w Bałtyku [1, s. 323]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ze względu na położenie krajów uprzemysłowionych w zlewisku, Morze Bałtyckie

narażone jest na zanieczyszczenia wody, które można podzielić na:

−

substancje toksyczne, przenoszone na znaczne odległości przez prądy morskie gromadzą
się w osadach i organizmach żywych,

−

zanieczyszczenia ropopochodne,

−

skażenia sanitarne,

−

substancje radioaktywne,

−

inne np.: śmieci. [1]
Zanieczyszczenia te mogą prowadzić do nadmiernej eutrofizacji wód, zmniejszenia

przezroczystości oraz zatrucia organizmów żywych.

ycie organiczne w Bałtyku w porównaniu z innymi morzami jest raczej ubogie. Wynika

to z różnic w zasoleniu wód, ze względu na które w Morzu Bałtyckim wyróżnić można
gatunki słodkowodne, słonawowodne i morskie, stanowiące największą grupę organizmów.
Organizmy występujące w Bałtyku należą do grupy euryholitowych odpornych na zmiany
zasolenia. Florę i faunę morską klasyfikuje się na pięć grup:
1.

Fitoplankton tworzą mikroskopijne glony unoszone w warstwie toni wodnej. Do grupy
tej należy ponad 700 gatunków, z których najliczniejsze to okrzemki, brudnice i sinice.

Fitobentos to organizmy porastające dno morskie, do których należą zielenice,
brunatnice, krasnorosty i trawa morska.

Zooplankton tworzą mniej lub bardziej bierne organizmy zwierzęce jedno
i wielokomórkowe oraz te o bardziej złożonej budowie występujące w toni wodnej m.in.:
wrotki, skorupiaki, meduzy (chełbia modra, bełta) oraz larwy ryb.

Zoobentos to zwierzęta bytujące na dnie morza: małże, omułek, sercówka, rogowiec
bałtycki, skorupiaki, krewetki, ślimaki, wieloszczety i skąposzczety.

Nekton są to duże zwierzęta pływające w toni wodnej ryby i ssaki. W Bałtyku występuje
26 gatunków ryb morskich oraz kilka słodkowodnych i dwuśrodowiskowych oraz 4
gatunki ssaków: foka szara, foka obrączkowana, foka pospolita i morświn, przedstawiciel
waleni.
W Morzu Bałtyckim znajdują się także bogactwa naturalne. Głównym bogactwem są

ryby – śledź, dorsz, szprot i inne, wpływające na rozwój rybołówstwa. W wodach Morza
Bałtyckiego występują również bogactwa mineralne, wśród których wyróżnić można: ropę
naftową i gaz ziemny wzdłuż południowo-wschodnich wybrzeży, materiały budowlane
(żwiry, otoczaki, głazy i piaski), bursztyn, minerały ciężki (ilnolit, rutyl, cyron, granat,
magnetyt), występujące w postaci rozsypiskowych złóż u południowych wybrzeży oraz
konkrecje żelazowo-manganowe.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie etapy składają się na genezę Morza Bałtyckiego?

Jakie cechy charakteryzują Morze Bałtyckie?

Jakie typy wybrzeży występują na linii brzegowej Morza Bałtyckiego?

Jakie są źródła zanieczyszczeń Morza Bałtyckiego?

Jakie są bogactwa naturalne Morza Bałtyckiego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie map zlewiska Morza Bałtyckiego scharakteryzuj formy występujące na

linii brzegowej i podaj przyczyny ich powstania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować mapkę zlewiska Morza Bałtyckiego,

zaznaczyć flamastrem linię brzegową Morza Bałtyckiego,

rozpoznać formy kształtowania się linii brzegowej,

wyjaśnić przyczyny kształtowania się różnych form wybrzeży,

określić znaczenie form linii brzegowej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

literatura zgodna z rozdziałem 6.

Ćwiczenie 2

Określ miejsca na Morzu Bałtyckim narażone na sztormy i zaproponuj sposoby ochrony

wybrzeży przed sztormami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymienić przyczyny sztormów,

wymienić miejsca narażone na niszczące działanie fal na Morzu Bałtyckim,

wymienić sposoby zabezpieczenia brzegów przed sztormami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

materiały wyszukane w Internecie,

−

literatura zgodna z rozdziałem 6.

Ćwiczenie 3

Na mapie konturowej Morza Bałtyckiego wpisz:

nazwy krajów leżących nad Bałtykiem,

nazwy następujących akwenów wodnych: Zatoka Botnicka, Zatoka Fińska, Zatoka
Ryska, Bałtyk Właściwy, Cieśniny Duńskie, Kattegat,

nazwy głównych portów znajdujących się nad Bałtykiem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wskazać na mapie kraje nadbałtyckie,

rozpoznać obiekty hydrograficzne,

podpisać główne porty,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

mapka konturowa Morza Bałtyckiego,

−

literatura zgodna z rozdziałem 6.

Ćwiczenie 4

Określ typy wybrzeży Morza Bałtyckiego i wyjaśnij przyczyny ich powstawania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić typy wybrzeży morskich,

wskazać przyczyny ich powstania,

rozpoznać formy wybrzeży Morza Bałtyckiego,

zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlas geograficzny,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodna z rozdziałem 6.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić genezę powstania Morza Bałtyckiego?

określić główne cechy Morza Bałtyckiego?

określić kształt linii brzegowej Morza Bałtyckiego?

wymienić formy życia w Morzu Bałtyckim?

nazwać formy wybrzeży na linii brzegowej Morza Bałtyckiego?

określić znaczenie prądów morskich w kształtowaniu się linii
brzegowej Morza Bałtyckiego?

wymienić źródła zanieczyszczeń Morza Bałtyckiego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 25 min.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Wody Oceanu Światowego pokrywają
a)

27% powierzchni Ziemi.

52% powierzchni Ziemi.

71% powierzchni Ziemi.

81% powierzchni Ziemi.

Ocean Światowy dzieli na mniejsze części
b)

zatoki i morza.

cieśniny i zalewy.

lądy i morza.

archipelagi i kontynenty.

Największą częścią Wszechoceanu jest Ocean
a)

Spokojny.

Atlantycki.

Indyjski.

Północny.

Przykładem morza przybrzeżnego jest morze:
a)

Północne.

Czerwone.

Bengalskie.

Martwe.

Obszar będący częścią morza lub oceanu, wcinający się w ląd i ograniczony półwyspami
lub przylądkami to
a)

cieśnina.

zatoka.

laguna.

zalew.

Przykładem cieśniny oddzielającej od siebie dwa kontynenty jest cieśnina
a)

Tatarska.

Beringa

Bosfor.

Gibraltarska.

W wyniku oddzielenia części oceanu lub morza rafą koralową, od otwartych wód
powstaje
a)

zatoka.

laguna.

fiord.

zalew.

Formą łoża oceanu jest
a)

platforma oceaniczna.

szelf kontynentalny.

rów oceaniczny.

stok kontynentalny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na rysunku numerem „11” oznaczono

rów oceaniczny.

stok kontynentalny.

równinę oceaniczną.

morze przybrzeżne.

10.

Podwodne góry o płaskich wierzchołkach powstające na skutek wybuchów wulkanów
podwodnych to
a)

atole.

gujoty.

kaniony.

fiordy.

11.

Główną przyczyną powstawania osadów kontynentalnych na dnie oceanu jest
a)

transport rzeczny.

erozja eoliczna.

abrazja brzegów.

topnienie lodu.

12.

rednia temperatura wód oceanicznych wynosi

–5,2°C.

0°C.

+3,8°C.

+10,5°C.

13.

Na rysunku numerem 4 oznaczono

stok kontynentalny.

szelf kontynentalny.

górę podwodną.

rafę koralową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14.

Stosunek wysokości fali do jej długości to
a)

okres fali.

stromość fali.

prędkość fali.

przyspieszenie fali.

15.

Tsunami jest przykładem fali
a)

sejsmicznej.

barycznej.

wiatrowej.

wewnętrznej.

16.

W czasie pełni i nowiu Księżyca występuje
a)

przypływ kwadraturowy.

odpływ syzygijny.

odpływ kwadraturowy.

przypływ syzygijny.

17.

Morze Bałtyckie jest przykładem morza
a)

otwartego.

szelfowego.

przybrzeżnego.

zamkniętego.

18.

Ssaki bytujące w toni wodnej Morza Bałtyckiego zaliczane są do grupy
a)

nektonu.

bentosu.

zoobentosu.

fitobentosu.

19.

Na skutek eutrofizacji (przeżyźnienia) wód Morza Bałtyckiego następuje
a)

zwiększenie ilości tlenu w wodzie,

wzrost pH wody.

rozwój fitoplanktonu i biomasy.

zanik produkcji pierwotnej.

20.

Ze względu na zasolenie Bałtyk jest morzem
a)

bardzo słonym.

słonym.

słonawym.

słodkim.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Charakteryzowanie zjawisk oceanicznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z.: Hydrologia ogólna. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2007

Dera J.: Fizyka morza. PWN, Warszawa 1983

Majewski A.: Oceany i morza. PWN, Warszawa 1992

Majewski A., Lauer Z. (red): Atlas Morza Bałtyckiego. IMGW, Warszawa 1994

www.naszbaltyk.pl