Zaburzenia adaptacji społecznej dzieci z ADHD
„Dziecko nadpobudliwe nie ma czegoś za dużo.
Ma za mało zdolności do wewnętrznej kontroli i hamowania”.
Spis treści:
Charakterystyka ADHD.
Etiologia nadpobudliwości.
Z czym zmagają się „posiadacze” ADHD.
Z czym zmagają się rodzice i nauczyciele.
Jak pomóc?
Zakończenie.
Literatura.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ewelina
II rok IIº WPiNP
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest znany na świecie od około 150 lat, nie zawsze jednak nazywał się tak samo. W różnych okresach autorzy opisując charakterystyczne dla niego objawy, posługiwali się różnymi określeniami. W literaturze dla określenia zjawiska nadruchliwości psychoruchowej, używano różnych terminów, np.:
- zespół nadpobudliwości psychoruchowej,
- zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi,
- zespół nadruchliwości,
- zaburzenie z deficytem uwagi i hiperaktywnością,
- nadruchliwość dziecięca,
- niespokojne dzieci.
Po raz pierwszy pojęciem ADHD zdiagnozował angielski profesor medycyny Frederick Still. Nazwa, która jest w użyciu w obecnym czasie została ustalona w 1994 roku przez Amerykańskie Stowarzyszenie Psychiatryczne. Do Polski trafiło to pojęcie na przełomie wieków. Jako cel szerzenia tego zjawiska przyjmowano: poradzenie sobie z pojawiającym się problemem w taki sposób, aby dzieci z tym zaburzeniem i bez zaburzeń oraz osoby dorosłe działali wspólnie dla dobra wszystkich.
Przez ostatnie lata gdy świadomość o tym zaburzeniu wzrosła, ludzie nie krępują przyznać się do ADHD, a nawet pochwalić się nim w towarzystwie by móc „błyszczeć”, być kimś nietuzinkowym, kreatywnym. Z drugiej natomiast strony nadal można spotkać się ze stwierdzeniami, że zjawisko ADHD jest jedynie czyimś wymysłem, sposobem usprawiedliwiania swojego niekonwencjonalnego zachowania oraz zwolnienia z ponoszenia odpowiedzialności dzieci źle wychowane. Bywa też tak, że są osoby, które manipulują przy badaniach, dla osiągnięcia własnych korzyści.
Nadpobudliwość psychoruchowa. Wskazuje ona na to, że, że dziecko nią określone jest pobudzone ruchowo i całym sobą – pełno go wszędzie dookoła. Jest nadruchliwe i popędliwe, a więc wykazuje dwie istotne cechy dzisiejszego zakwalifikowania osoby do posiadania tego zaburzenia. Polska nazwa określona przez dr Hannę Nartowską nie obejmuje trudności w skupieniu uwagi, a jedynie te problemy które są widoczne.
ADHD (z ang. Attention Deficit Hiberactiv Disorder). Attention deficyt oznacza niedobór uwagi; hiberactivity – nadpobudliwość, nadaktywność; disorder – niepodporządkowanie, impulsywność.
ADHD to inaczej zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. To zaburzenie spotykane jest częściej u chłopców niż u dziewczynek. Jego pochodzenie nie zostało w pełni wyjaśnione, jednak wiadomo, że znaczącą rolę odgrywają tu czynniki genetyczne, czyli gdy mamusia lub tatuś byli „urwisami” w dzieciństwie, to prawdopodobne jest, że i ich pociecha przysporzy im wiele „wychowawczego wysiłku”. Dziecko z ADHD, wymaga od rodziców i wychowawców skoncentrowanej uwagi, tolerancji i cierpliwości, gdyż i jemu samemu takie zachowanie również sprawia poważne problemy- trudniej mu znaleźć przyjaciół, trudno odnieść sukces, trudniej usłyszeć pochwały.
Często również obok nadruchliwości, impulsywności, zaburzeń koncentracji uwagi i konfliktów z rówieśnikami występują specyficzne trudności w uzyskiwaniu umiejętności szkolnych takie jak: dysleksja, dysgrafia oraz dyskalkulia. I tu, bez pomocy dorosłych dziecko gubi się w coraz to nowych problemach.
Przyczyny ADHD nie są do końca znane. W etiologii nadpobudliwości psychoruchowej znajdzie się też wskazanie na czynniki środowiskowe. Niektórzy nadpobudliwość dzieci przypisują wynikowi zaburzenia funkcji ośrodkowego układu nerwowego lub efektem działania czynników społeczno – wychowawczych zaburzających równowagę procesów nerwowych u dzieci. Charakteryzuje się zespołem objawów świadczących o zaburzonej funkcji mózgu spowodowanej uszkodzeniem. Czynniki uszkadzające mogą działać na komórkę rozrodczą , na organizm dziecka w życiu płodowym, w czasie porodu oraz po urodzeniu. Podczas pierwszego trymestru ciąży ogromnym niebezpieczeństwem dla dziecka są zakażenia wirusowe, picie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie leków nasennych, niewłaściwe odżywianie się. Uszkodzenia mogą również powodować urazy mechaniczne , czyli upadki kobiety ciężarnej itp. Dla małego dziecka szczególnie niebezpieczne jest zapalenie mózgu, lub opon mózgowych, urazy czaszki spowodowane upadkiem . Jeśli znana jest przyczyna uszkodzenia, łatwo można ją wykryć. Natomiast często rodzice nie wiedza , jaka jest przyczyna występujących objawów, które mogą się pojawić dopiero kilka lat po uszkodzeniu. Początkowo występujące objawy są niewielkie , potem nasilają się . Dziecko ma duże trudności w nauce i wówczas rodzice i nauczyciele szukają przyczyn występowania nadpobudliwości u dziecka. Często u dzieci rozwijających się prawidłowo zaczynają pojawiać się objawy nadpobudliwości. W tej sytuacji najczęściej zaburzenie równowagi procesów nerwowych u dziecka spowodowało środowisko rodzinne (awantury, alkoholizm ).
Dzieci obarczone zespołem ADHD odczuwają otaczający ich świat w sposób bardzo emocjonalny, ale też same poprzez swoją osobę wywołują nie małe emocje wśród rówieśników i dorosłych. Osoby z ADHD są nieprzewidywalne, w danej sytuacji zachowują się krańcowo odmiennie. Dla nich samych najgorsze jest zaburzenie z koncentracją uwagi, natomiast dla ludzi przebywających w ich towarzystwie najgorsza jest impulsywność i nadruchliwość.
Większość ludzi w sposób naturalny nabywa umiejętności społeczne i po prostu wprowadza je w życie. Natomiast osoby z ADHD dokonują oceny zachowania innych zbyt pochopnie – poprzez pryzmat swoich tymczasowych potrzeb, a związane jest to z brakiem umiejętności społecznych. Osoby, które je posiadają w zetknięciu z tymi które ich nie mają, nagle stają przestają korzystać z tych kompetencji co prowadzi do drastycznych sytuacji.
Już od wczesnego dzieciństwa można zauważać cechy charakterystyczne dla nadpobudliwości. Ale najczęściej objawy te zaczynają występować między 3, a 7 rokiem życia dziecka. Jednakże objawy mogą ujawnić się też później.
Co powinno wzbudzić niepokój w zachowaniu dziecka?
W sferze b e h a w i o r a l n e j
Mały zakres uwagi.
Łatwość rozpraszania się.
Niepokój ruchowy.
Słaba kontrola impulsów.
Niszczycielstwo, hałaśliwość.
W sferze s p o ł e c z n e j
Słabe więzi z rówieśnikami.
Brak posłuszeństwa.
Agresja, kłamliwość, kradzieże.
Kłótliwość i lekceważący język.
Słaba samokontrola, duże ryzykanctwo.
Słabe umiejętności rozwiązywania problemów społecznych.
W sferze p o z n a w c z e j
Niedojrzały język wewnętrzny.
Brak uwagi – łatwe rozpraszanie się.
Niska przeciętna inteligencja.
Słabe poczucie moralne.
Słabe przewidywanie konsekwencji swoich zachowań.
W sferze z a j ę ć s z k o l n y c h
Osiągnięcia poniżej intelektualnych możliwości.
Specyficzne trudności w uczeniu się.
W sferze e m o c j o n a l n e j
Depresyjność.
Niska samoocena.
Drażliwość.
Niedojrzała kontrola emocjonalna.
Niski próg frustracji.
Nieprzewidywalność, zmienność nastrojów.
W sferze s o m a t y c z n e j
Fizyczny rozwój poniżej normy.
Niedojrzały rozwój kośćca.
Moczenie, zanieczyszczanie się.
Częste infekcje górnych dróg oddechowych.
Wzrost częstotliwości wad wymowy.
Częste alergie.
Większa liczba drobnych fizycznych anomalii.
Słaba reaktywność centralnego systemu nerwowego.
Krótkie cykle snu.
Wysoka tolerancja na ból.
Słaba koordynacja motoryczna.
Co charakterystyczne, aktywność dziecka nadpobudliwego zwykle jest dość chaotyczna, nie służy określonemu celowi.
Objawy ADHD widoczne są zazwyczaj między 5., a 7. rokiem życia. Cechą charakterystyczną ADHD jest występowanie trwałych wzorców zachowania, utrzymujących się przynajmniej przez 6 miesięcy. Oznaki można scharakteryzować w następujący sposób:
zaburzenia koncentracji uwagi (krótki czas skupienia się, brak umiejętności skupienia na jednej rzeczy, łatwe rozpraszanie pod wpływem zewnętrznych bodźców, brak umiejętności długotrwałej pracy nad jednym zadaniem, gubienie
i zapominanie rzeczy). Zazwyczaj ludzie kiedy chcą coś osiągnąć zastanawiają się jaki sposób wybrać i który będzie lepszy, a następnie w zależności od wniosków jakie w czasie tych przemyśleń powstały robią to czy tamto. U dziecka
z ADHD, z powodu kłopotów z zahamowaniem reakcji proces ten przebiega odmiennie – pojawia się pomysł i natychmiast jego realizacja.;
nadmierna impulsywność (częste wtrącanie się do rozmowy, przypadkowe
i nieumyślne niszczenie rzeczy, brak umiejętności zaplanowania swoich działań na przyszłość);
nadruchliwość (niepokój w obrębie miejsca siedzenia – machanie nogami, rękami, wiercenie się; nadmierna gadatliwość, przymus chodzenia).
Dodać należy, iż:
sześć lub więcej z podanych objawów zaburzeń, musi utrzymywać się przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym funkcjonowanie dziecka, bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju,
niektóre upośledzające funkcjonowanie dziecka objawy ujawniły się przed 7 rokiem życia,
nie występują u dziecka rozległe zaburzenia rozwojowe.
W pracy z dzieckiem mającym problemy, najtrudniej jest oddzielić zachowanie od dziecka. Jeśli dziecko nie chce podporządkować się regułom, nie spełnia standardów, wymyka się spod naszego wpływu staramy się je różnymi, znanymi sobie sposobami zdyscyplinować. Czasem się to udaje. Komunikaty, które wysyłamy są czytelne i dziecko się im podporządkowuje. Zdarza się jednak, że mimo czytelnego komunikatu dziecko nie reaguje, albo reaguje na krótko. Wtedy oceniamy dziecko jako „niegrzeczne” i dystansujemy się . Nasza postawa jest oceniająca. Takich złych ocen jest coraz więcej, obok „niegrzecznego” pojawia się „gaduła”, „leniwy”, „rozrabiaka”, itd. coraz trudniej jest nam takie dziecko zaakceptować, dystans między nauczycielem i uczniem powiększa się i utrwala. Nauczyciel utwierdza się w przekonaniu, że uczeń robi wszystko na złość, uczeń w krzyku rozpaczy wymyśla coraz to nowe zachowania, żeby tylko zwrócić na siebie uwagę i aby tę uwagę jak najdłużej zatrzymać. Jeśli ten stan będzie trwał dłużej, coraz trudniej będzie nam zaakceptować dziecko, a dopóki nie zaakceptujemy dziecka, dopóty nie będziemy mieli wpływu na jego zachowanie, albo będzie ten wpływ niewystarczający.
Dzieci posiadające zaburzenie o nazwie ADHD są trudne do prowadzenia. Aby codzienna praca z nimi przynosiła efekty, dorośli muszą świadomie, konsekwentnie i systematycznie wprowadzać w czyn nowoczesne metody pracy z dziećmi. Warto też chociaż spróbować poczuć świat w taki sposób jak czują go te dzieci. Te, które są niezrozumiałe dla innych, źle prowadzone mogą z czasem stać się agresywne, podatne na uzależnienia, ich funkcjonowanie intelektualne spada poniżej ich możliwości, a to wszystko powoduje straty społeczne.
Dziecko z ADHD doskonale zna ogólnie obowiązujące reguły zachowania i używa ich zgodnie z własnymi potrzebami odczuwanymi w danej chwili. Nie hamuje swoich zachowań i swoich emocji. Ten brak kontroli powoduje, że uczucia jakie przeżywa w danej chwili są na tyle silne, że uniemożliwiają obiektywną ocenę sytuacji – można tą sytuację nazwać działaniem w afekcie. Jeśli dokładnie przyjrzymy się zachowaniu dziecka, można dojść do wniosku, że wykorzystuje ono luki w uznawanych zasadach zachowania. Jest to dla niego niezwykle ważna rzecz, ponieważ za kluczową sprawę przyjmuje potrzebę zwrócenia na siebie uwagi. Wykonanie zadań jednakowych dla wszystkich, nie zaspokaja tej potrzeby.
Występowanie Zespółu Nadpobudliwości Psychoruchowej na świecie wynosi od 3% do 5 %. U 60% pacjentów objawy utrzymują się też w okresie dorosłości (z reguły występuje u nich tylko część objawów). Nie leczone lub zaniedbane ADHD prowadzi do odległych konsekwencji społecznych i ekonomicznych. Ludzie z ADHD nie radzą sobie w dorosłym życiu, często popadają w konflikt z prawem, są bardziej podatni na uzależnienia, uzyskują gorsze wykształcenie, często powodują wypadki drogowe, nierzadko są bezrobotni i skazani na opiekę rodziny lub państwa.
Rozpoznanie ADHD jest trudne, ponieważ prawie całkowicie opiera się na obserwacji dziecka. Diagnostyka w kierunku ADHD powinna obejmować:
informacje zebrane od rodziców na temat rozwoju dziecka i obecnego jego
zachowania,
informacje uzyskane od nauczyciela na temat zachowania dziecka w szkole lub
w przedszkolu,
badanie pediatryczne,
badanie neurologiczne i EEG,
obserwację zachowania dziecka,
rozmowę z dzieckiem,
ocenę nasilenia problemu nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń koncentracji uwagi oraz zachowań problemowych przy pomocy skali kwestionariuszy diagnostycznych,
ocenę aktywności ruchowej dziecka,
badanie psychologiczne,
ocenę ilorazu inteligencji.
Zamęt w kwestii ADHD dotyczy wszystkiego. Zaczynając od odpowiedzi na pytanie o częstotliwość występowania owego zaburzenia, przez opis objawów, po sposoby skutecznej interwencji. Najczęściej decyzję o sposobie interwencji podejmuje się pod wpływem emocji i czasu.
Stworzono 10 próśb dziecka nadpobudliwego:
Pomóż mi skupić się na jednej czynności!
Proszę, ucz mnie także przez zmysł dotyku. Potrzebuję, abyś poprowadził mnie za rękę.
Potrzebuję wiedzieć co zdarzy się za chwilę!
Proszę, stwórz mi bardzo uporządkowane otoczenie, gdzie wszystko będzie podporządkowane stałym zasadom. Daj mi wyraźnie znać, gdyby miały nastąpić zmiany.
Poczekaj na mnie, ja ciągle się zastanawiam!
Proszę, pozwól mi działać w moim własnym tempie. Jeśli zacznę się śpieszyć, na pewno coś pomylę lub zrobię błąd.
Jestem w kropce, nie potrafię tego zrobić!
Proszę, zaproponuj mi możliwość wyjścia z trudnej dla mnie sytuacji. Potrzebuję dowiedzieć się jak można iść dalej, jeśli droga jest zablokowana.
Czy to jest dobrze? Ja potrzebuję od razu wiedzieć!
Zaraz po tym jak coś zrobię, szybko i szczegółowo pochwal to, co było dobre w mojej pracy.
Nie zapomniałem, ja tylko za pierwszym razem nie usłyszałem Cię!
Proszę, dawaj mi tylko jedno drobne polecenie na raz. Proś, abym powtórzył Ci co usłyszałem przed chwilą.
Nie pomyślałem, mnie już nie było!
Proszę, przypomnij mi, abym zatrzymał się, pomyślał i dopiero potem działał.
Ja zawsze pracuję tylko w danej chwili!
Proszę, dawaj mi tylko krótkie etapy pracy do wykonania, tak abym sam mógł ocenic, kiedy dojdę do końca.
Wiem – znowu WSZYSTKO zrobiłem źle!
Nagradzaj mnie choć za część dobrze wykonanego zadania, za poprawę, doskonalenie się, a nie za bycie doskonałym.
Dlaczego zawsze na mnie krzyczysz?!
Proszę, doceń mnie, jeśli zrobię coś dobrze, pochwal jeśli uda mi się odpowiednio zachować. Przypominaj mi (i sobie) o moich dobrych i mocnych stronach, kiedy mam zły dzień.
Inne możliwości pomocy dziecku z zaburzeniem ADHD:
Organizacja środowisko zewnętrzna ( uporządkowane otoczenie).
Próbuj zrozumieć , tolerować i bądź cierpliwy.
Wprowadzaj porządek i rutynę. Większość dzieci lubi, kiedy rytm dnia jest stały.
Ograniczaj bodźce(głośna muzyka, telewizor, gry komputerowe). Niech wykonuje tylko jedną czynność np. je obiad, ale bez włączonego radia lub telewizora. Ponieważ dziecko łatwo się rozprasza, należy się starać by w domu był spokój. mogło się skupić na jednej czynności.
Mów jasno i wyraźnie.
Staraj się planować. Dzieci nadpobudliwe wytrąca z równowagi wszystko, co jest nagłe i niespodziewane.
Przewiduj za dziecko wydarzenia. Rozkładaj jego przyszłe zadania na prostsze.
Zadbaj o miejsce pracy dziecka. Miejsce do pracy powinno być jasne i nie zagracone.
Kąpiel dziecka traktuj jako doskonały moment do relaksu i wyciszenia.
Staraj się interweniować w sytuacjach konfliktowych, w jakie uwikłało się twoje dziecko, reguluj jego zachowania, ucz go innego sposobu negatywnych uczuć.
Zachęcaj dziecko do wykonywania rożnego rodzaju prac plastycznych, które pomogą mu uzewnętrznić jego uczucia.
Staraj się dostosować tempo pracy i zabawy do możliwości psychofizycznych dziecka.
Zapewnij dziecku specjalistyczną pomoc psychologiczno - pedagogiczną w momencie, gdy dziecko zaczyna mieć problemy w nauce.
Daj dziecku szansę wypowiadania się, jednocześnie porządkuj jego wypowiedzi, pamiętając o tym, że dziecko ma skłonność do udzielania pochopnych odpowiedzi.
Staraj się budzić zainteresowania dziecka i angażować go w bardzo konkretnym działaniu.
Bądź elastycznym rodzicem. Pamiętaj, że twoje wypróbowane metody wychowawcze mogą cię zawieść.
Nie obwiniaj się.
Ucz się skutecznych metod radzenia sobie w trudnych sytuacjach.
Staraj się konfrontować dziecko z konsekwencjami swoich zachowań.
Staraj się współpracować ze szkołą, przedszkolem do którego uczęszcza twoje dziecko - dbaj o jego pozytywny wizerunek w oczach innych.
Możesz, po konsultacji z lekarzem podawać leki.
Baw się razem z dzieckiem. Są zabawy, które powoli ale dość skutecznie mogą pomóc wyciszyć dziecko i poprawić jego funkcjonowanie szkolne i społeczne
Przypominaj dziecku o obowiązkach.
Podsuwaj dziecku rozwiązania alternatywne. Zamiast mówić, żeby przestało coś robić, staraj się mu posunąć, co mogłoby zacząć robić.
Stwarzaj możliwości wyładowania swojej nadpobudliwości.
Aby ułatwić dziecku sprostanie naszym oczekiwaniom warto też pamiętać o tym, aby:
Termin zakończenia działania nie był zbyt odległy i nie uległ zapomnieniu;
Przyzwyczajamy dziecko do tego, że jeśli coś zaczynamy to doprowadzamy do samego końca;
Należy systematycznie kontrolować poczynania dziecka przypominając o obowiązkach;
Nadpobudliwemu dziecku lepiej będzie się pracowało, kiedy będzie miało możliwość siedzenia w pierwszej ławce – wtedy mniej bodźców będzie rozpraszało jego uwagę;
Reguły zachowania jakie oczekujemy od dziecka powinny być napisane lub narysowane w sposób czytelny i umieszczone w widocznym miejscu w szkole i w domu. Przy współpracy rodziców i nauczycieli zasady będą z biegiem czasu ewoluowały, w miarę nabywania doświadczeń. Oczywiście ustalony kodeks trzeba wprowadzać w życie konsekwentnie i w atmosferze akceptacji dziecka.
Dla dzieci z nadpobudliwością zaraz obok treści wypowiedzi ważny jest ton emocjonalny. Przekazujemy mu informacje w sposób ciepły i ze spokojem wynikającym z pewności swojej mocy. Starajmy się zaprezentować ważne normy jako narzędzie umożliwiające współpracę w społeczności klasowej, dzięki któremu jest nam łatwiej i przyjemniej osiągać sukcesy.
Niezwykle skuteczne w wychowaniu dzieci z objawami nadpobudliwości są metody stymulacji rozwoju. Dotyczą one najczęściej pracy z samym dzieckiem, polegają na pobudzaniu niektórych funkcji poznawczych oraz rozwijaniu możliwości dziecka. Do takich metod zaliczamy:
„Metoda Dobrego Startu” - prezentująca postępowanie korekcyjno-kompensacyjne, które wykorzystuje się w pracy z dzieckiem dyslektycznym,
„Kinezjologia Edukacyjna” – dr P.Dennisona - ma ona na celu stymulację układów mózgowych odpowiedzialnych za koncentrację i uwagę poprzez stosowanie bodźców ruchowych, które pobudzają inne zmysły,
„Metoda ruchu rozwijającego” – Weroniki Sherbone - w tej metodzie poprzez ruch dzieci uczą się poznawać siebie i świat, uczą się, że mogą wpływać na swoje otoczenie,
„Program korelacji zachowań” - opracowany przez T.Opolską i E.Potempską - głównym celem programu jest dostarczenie dzieciom okazji do przeżycia pozytywnych doświadczeń społecznych, korygujących obraz siebie, umożliwianie nabycia umiejętności radzenia sobie z nadpobudliwością oraz stworzenie okazji do odreagowania napięć leżących u podłoża nadpobudliwych zachowań.
W programie tym proponowane są odpowiednie ćwiczenia dla grupy dzieci, w tym zabawy pomagające rozładować energię, ćwiczenia ułatwiające pracę w grupie oraz ćwiczenia relaksacyjne.
Zajęcia takie mogą stanowić uzupełnienie podjętych wobec dziecka terapeutycznych oddziaływań indywidualnych, podjętej pracy z rodziną, jej problemami oraz zastosowanego w razie potrzeby specjalnego programu postępowania z dzieckiem nadpobudliwym, programu o charakterze wychowawczym.
Pojęcie, które jest pokrewne impulsywności to spontaniczność, która pozytywnie nam się kojarzy w odpowiednim natężeniu. Jest wręcz niezbędna dla zdrowia psychicznego, radości życia, poczucia swobody, w twórczości. Kiedy występuje nadmiar spontaniczności, jest ona uciążliwa, zwłaszcza dla społeczeństwa.
„Nosiciele” ADHD nie wyginą, ponieważ są bardzo atrakcyjni dla płci przeciwnej. Im się chce. Robią niespodzianki, szarą rzeczywistość przemieniają w niezapomniane chwile. Do czasu.
Osoby nadpobudliwe uwielbiają się starać, robić dobre wrażenia na kimś nowym. Małżeństwo natomiast nakłada nowe obowiązki i zaczyna uwierać. Należy sprostać wymaganiom przyniesienia pieniędzy, ustalonego rytmu dnia, porządku w dokumentach, współodpowiedzialności za rodzinę. Zmianom ulegają bodźce, a wraz z nimi reakcje. Coraz częściej i gwałtowniej pojawiają się zachowania nieprzyjemne: rozdrażnienie, niegrzeczne odpowiadania, wybuchy złości, trzaskanie drzwiami.
W roli zalotnika małżonek z zespołem ADHD dominuje, a jego nieprzewidywalność wywołuje zachwyt. W roli małżonka te same cechy mają niskie notowania. Tu ceni się wytrwałość, zrównoważenie – czyli przeciwieństwo impulsywności.
Hallowell E. M., Ratey J., W świecie ADHD, Poznań 2004
Opolska T., Potempska E., Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań, Warszawa 1998
Prekop J., Schweizer Ch., Niespokojne dzieci. Poradnik dla zaniepokojonych rodziców, Poznań 1997
Wielowiejska-Comi I., ADHD z szacunkiem dla genów, [w.] Psychologia w szkole, 4/2010
Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Prawie wszystko co chcielibyście wiedzieć, Lublin 1999
Materiały własne.