S

TUDIA

W

HITEHEADIANA

2006

Janusz Jusiak

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Lublin

POJĘCIE CZASU U JAMESA I WHITEHEADA

J

AMES AND

W

HITEHEAD ON THE

C

ONCEPT OF

T

IME

The aim of the paper is to present thoughts of W. James concerning the

nature of change and time and to put questions of their influence on
Whitehead's idea of time and becoming actual occasions. Despite the fact that
these two philosophers differ significantly they both maintain that the correct
answer on the question of real time and its nature should contain a convincing
explanation of sources of Eleatic antynomies of movement and indicate the
way of solution. It is also refuted claim that James’ philosophy of time is
irrational.

Omawiana w tym artykule koncepcja wyrosła z przekonania, że

pojęcie czasu winno być tak utworzone, by z jego pomocą można było

wyjaśnić fakt odnoszenia się ludzkich doświadczeń zarówno do fak-

tualnego jak i aksjologicznego wymiaru rzeczywistości. Nowe ujęcie

relacji czasowych miało umożliwić uwolnienie filozofowania od du-

alistycznego sposobu interpretacji zależności istniejących między po-

znaniem a działaniem. Czas został potraktowany jako centralna kate-

gorii metafizyki posługującej się opisem opartym na bezpośrednim

doświadczeniu i poszukującej spójnego wyjaśnienia zagadnień nasu-

wanych przez terminy pozornie tylko nie mające odniesień do tempo-

ralnego aspektu doświadczenia. Terminami tymi są, na przykład, na-

stępujące przeciwieństwa pojęciowe: jedność — wielość, ciągłość —

nieciągłość, skończoność — nieskończoność, byty ustalone — byty

nieustalone, trwałe i nietrwałe, już powstałe i dopiero powstające.

Wspólnym stanowiskiem Williama Jamesa i Alfreda Northa Whi-

teheada był pogląd, iż tradycyjna metafizyka racjonalistyczna wadli-

wie interpretowała czas, spychając go do rangi pojęcia nieomal zby-

60

Janusz Jusiak

tecznego. Kategoria ta wymagała zatem nowego przemyślenia i zba-

dania — wykazania, dlaczego czas i pojęcie czasu mają kluczowe zna-

czenie nie tylko w filozofii, ale również w życiu praktycznym.

Szczegółowa realizacja tak pomyślanego programu badań u oby-

dwu filozofów przebiegała jednak odmiennymi drogami. James opie-

rał swe rozważania nad naturą czasu głównie na przesłankach empi-

rycznej psychologii, której podstawy zbudował. Whitehead, już

w swych wczesnych pracach, odwoływał się do pojęć algebraicznych

i logicznych oraz do wznoszonych w oparciu o nie konstrukcji poję-

ciowych ukazujących rolę pełnioną przez aczasowe, całkowicie abs-

trakcyjne, matryce relacji w konstytuowaniu przestrzenno-czasowego

i percepcyjnego wymiaru doświadczenia. W ostatnim okresie swej

działalności metodę tę, po pewnych przekształceniach, wykorzystał

dla utworzenia pojęciowych zrębów systemu, który nazwał filozofią

organizmu.

O nowe rozumienie relacji filozofia — nauka

Między koncepcjami filozoficznymi wypracowanymi przez Jame-

sa i Whiteheada nie ma prostych zależności, ani pełnej zgody co do
sposobu rozumienia szczegółowych zagadnień metafizycznych lub
teoriopoznawczych mających istotne konsekwencje dla sposobu ro-
zumienia czasu. Zestawiając je ze sobą można co najwyżej odnotować
pewne ogólne podobieństwo ujawniające się w ocenie obydwu auto-
rów znaczenia tradycyjnej filozofii (zwłaszcza rangi podejmowanych
w niej pytań), a także w interpretowaniu zadań i roli, jakie filozofa
winna spełniać zarówno w nauce, jak też życiu społecznym, w którym
abstrakcyjne uogólnienia pełnią często rolę dyrektyw kierujących na-
szych działaniem i modyfikowanych stosownie do korzyści, jakie
dają.

Na czym, zasadniczo, podobieństwo to polega? Chcąc na to pyta-

nie udzielić wstępnej odpowiedzi, można się odwołać do wypowiedzi
Whiteheada o Jamesie. Te są jednak nieliczne i — jak przy pierwszym
ich czytaniu wydać się może — zdawkowe. Podkreślają one głównie
talent filozoficzny James, błyskotliwość jego umysłu, uwidaczniającą
się w umiejętności skrótowego, a zarazem wnikliwego uchwycenia

Pojęcie czasu u Jamesa i Whiteheada

61

istoty zagadnień dla refleksji nad granicami i źródłami wiedzy pod-
stawowych, przez wzorce poznania wypracowane na terenie wąskich
specjalności naukowych nierzadko lekceważonych, a nawet trakto-
wanych jako pozbawione sensu.

Zdaniem Whiteheada, wysoka ranga psychologicznych i metafi-

zycznych rozważań Jamesa polegała na ich nowatorstwie. Zapocząt-
kowały one nową epokę w filozofii i nauce, podobnie jak w siedemna-
stym stuleciu medytacje Kartezjusza, których prawdziwe znaczenie
ujawniło się dopiero po pewnym czasie. Tak jak Kartezjusz, James był,
w opinii Whiteheada, odkrywcą nowych horyzontów wyłaniających
się u schyłku dziewiętnastego wieku przez poznaniem naukowym,
a także jego wielkim reformatorem. Nie zdołał jednak wypracować
dostatecznie precyzyjnych pojęć, z pomocą których można byłoby
ująć i rozwiązać najistotniejsze zagadnienia nadchodzącej epoki.
Przypadła mu w udziale czcigodna, lecz niewdzięczna rola inicjatora
nowego prądu umysłowego; dokonania Jamesa w krótkim czasie
przysłoniły sukcesy jego następców. Dlatego postaciami o wiele bar-
dziej reprezentatywnymi dla kolejnej fazy rozwojowej byli Bergson
i Dewey, podobnie jak w siedemnastym wieku Locke, który idee wy-
nalezione przez Kartezjusza dostosował do wymagań i oczekiwań
nowych czasów.

Nie ulega wątpliwości, że również siebie Whitehead uważał za

jednego z dziedziców przełomu u schyłku dziewiętnastego stulecia
spowodowanego psychologicznymi rozważaniami Jamesa. W wykła-
dach wygłoszonych w 1925 roku w Instytucie Lovelle’a nazwał Jame-
sa „godnym szacunku geniuszem” oraz odkrywcą kiełkującej wów-
czas świadomości poznawczych ograniczeń metody naukowej, która
zezwalać może na uznawanie w nauce jedynie takich zasad, które
z mozołem wykuwać trzeba „między młotem a kowadłem upartych
i nieuniknionych faktów”

1

. Odkrycie to kładło kres wszelkim nie li-

czącym się z bezpośrednim doświadczeniem spekulacjom oraz uczyło,
jak wielkiego trudu i wyostrzonej ostrożności trzeba, by dowieść

1

A. N. Whitehead, Nauka i świat współczesny, tłum. S. Magala, Warszawa 1988,

s. 11. Przytoczona tu przez Whiteheada wypowiedź jest fragmentem zdania pochodzą-
cego z listu Williama Jamesa do swego brata Henry’ego wysłanego doń wkrótce po
ukończeniu The Principles of Psychology.

62

Janusz Jusiak

zasadności najdrobniejszej nawet i niezbyt ogólnej jeszcze reguły lub
cząstkowego prawa. Toteż w opinii Whiteheada, sposób myślenia
wypracowany w traktacie Jamesa The Principles of Psychology repre-
zentował „nową mentalność”, znacznie ważniejszą niż nowa nauka
czy nowa technika, zdolną bowiem zmieniać „metafizyczne założenia
i wyobrażenia zawarte w naszych umysłach”

2

.

Geniusz kojarzy się z pomnikiem rzucającym cień, z którego za-

sięgu trudno się wydostać. Whitehead, w swym mniemaniu, pozo-
stawał w cieniu intelektualnych dokonań swojego wielkiego po-
przednika. Rozpoczętą u schyłku życia wyprawę w dziedzinę filozofii
spekulatywnej uważał za przedsięwzięcie, którego przeprowadzenie
byłoby niemożliwe bez twórczych dokonań uczonych nawiązujących
do rozpraw Jamesa. W jego ocenie, nowa generacja badaczy — ta,
z którą do pewnego stopnia utożsamiał się — była przesiąknięta wia-
rą w poznawczą użyteczność metody analizy, która właśnie na terenie
psychologii dała tak ciekawe rezultaty. Niewiele miała ona wspólnego
z wąskim empiryzmem czy dawnym racjonalizmem. Odżył w niej na
powrót duch rozważań spekulatywnych, spychanych na dalszy plan
przez metody badawcze posługujące się pojęciami zawężonymi do
wąskich dziedzin przedmiotowych. Whitehead był przekonany, że
tylko ludzie o usposobieniu filozoficznym, zdolni badać sploty spraw
ogólnych i szczegółowych oraz zastanawiać się, w jaki sposób nasze
abstrakcyjne uogólnienia odnoszą się do bezpośredniego doświad-
czenia, są prawdziwie twórczy. W naszych wyborach sposobów inter-
pretacji doświadczenia nie mamy wszakże zupełnej swobody. Nie
możemy „przeskoczyć” epoki, w jakiej przyszło nam żyć, ani cofnąć
się na pozycje myślowe zajmowane przed przełomem spowodowa-
nym dokonaniami wielkiego myśliciela.

Kryterium, jakim Whitehead się posłużył, kiedy wypowiadając te

znamienne słowa nazwał Jamesa godnym szacunku geniuszem oraz
jednym z ojców nowej mentalności, było oczywiste. Rozprawy Jamesa
otwierały kolejny rozdział w dziejach pojmowania takich podstawo-
wych pojęć jak: nawyk, strumień świadomości, stan psychiczny, spo-
strzeganie przestrzeni, uwaga, emocja, pamięć, instynkt, rozumowa-

2

Tamże.

Pojęcie czasu u Jamesa i Whiteheada

63

nie, pojmowanie, wyobraźnia, wola. To właśnie zmiana wprowadzona
do sposobu ich ogólnego rozumienia pozwalała twierdzić, iż w dzie-
jach nowoczesnej nauki James był kimś wyjątkowym. Odmienne niż
w kartezjańskim czy kantowskim nurcie epistemologii wyznaczenie
granic obowiązywania tych powszechnie stosowanych kategorii poję-
ciowych skutkowało wytworzeniem nowego rozumienia relacji za-
chodzących między filozofią a nauką. Nie bez powodu skrócony
wykład Zasad Filozofii, wydany w 1892 pod tytułem Psychology: Briefer
Course, kończył się rozdziałem dotyczącym powiązań psychologii z fi-
lozofią, a zwłaszcza z piętnowaną w tym czasie przez pozytywizm,
empiriokrytycyzm i neokantyzm metafizyką, którą James — wbrew
stanowisku wysuwanemu przez te kierunki — nazywa forum dysku-
syjnym innych nauk, możliwym dzięki temu, iż „metafizyka oznacza
jedynie niezwykle uporczywe usiłowanie, by myśleć jasno i logi-
cznie”

3

. Wedle Jamesa, forum to niezbędne jest każdej specjalności

naukowej, bo każda z nich pełna jest niejasności i sprzeczności, każda
zawiera mankamenty, na które można przymknąć oczy tylko
wówczas, kiedy się nie wychodzi poza ograniczony punkt widzenia
każdej z nich.

Podobny wizerunek metafizyki znajdujemy w pismach Whitehe-

ada, zwłaszcza pochodzących z drugiego okresu jego działalności, gdy
wykładał w Cambridge, a później w Londynie. Nie ma jednak potrzeby
eksponowania znaczenia tej ogólnej tezy. Także zabieganie o jej szcze-
gółowe uzasadnienie byłoby zbyteczne. Poniekąd jest ona oczywista.
Obydwaj uczeni zgodnie kładli nacisk na niesubstancjalny i w pewnym
sensie „płynny” w swej ostatecznej warstwie czy osnowie charakter
rzeczywistości, na prowizoryczność i problematyczność naszych sche-
matów pojęciowych oraz na ich ostateczne ugruntowanie w bezpo-
średnim doświadczeniu, częściowo tylko zdeterminowanym przez ję-
zyk i stosowaną w nauce aparaturę pojęciową i logiczną. W rezultacie
żywili podobny pogląd na naturę i cel filozofii oraz na jej przydatność
w naukowym i pozanaukowym sposobie interpretowania świata.

Zasadność tej tezy wzmacnia skreślona w kilku zdaniach przez

Whiteheada, a tutaj krótko przypomniana, generalna ocena filozoficz-
nego i naukowego dorobku Jamesa.

3

W. James, Psychologia. Kurs skrócony, tłum. M. Zagrodzki, Warszawa 2002, s. 438.

64

Janusz Jusiak

Wpływ rozważań Jamesa o czasie na wczesną i późną myśl

Whiteheada

Można by jednak postawić pytanie, czy z tym ogólnym wpływem,

łatwym do rozpoznania, gdy się zestawia ze sobą i porównuje meta-
filozoficzny obszar zapatrywań obydwu autorów, nie jest związane
oddziaływanie bardziej szczegółowe. Otóż wydaje się, iż sytuacja taka
rzeczywiście ma tu miejsce i dotyczy ona głównie pojmowania przez
obydwu filozofów czasu, ściślej zaś — sposobu doświadczania czasu
oraz interpretacji trudności pojęciowych, jakie termin ten nasuwa.

O ile mi wiadomo, zagadnienia tego dotąd nie wyodrębniano i nie

badano oddzielnie. Częściowo problem ten został omówiony w
niewielkim rozmiarami artykule Victora Lowe’a William James and
Whitehead's Doctrine of Prehension

4

, w którym autor stawia tezę, iż klu-

czem do zrozumienia niektórych podstawowych zagadnień składają-
cych się na wyłożoną w Process and Reality filozofię organizmu jest
koncepcja radykalnego empiryzmu Jamesa oraz jego dociekania na
naturą pamięci pierwotnej i wtórnej sformułowane w IX rozdziale
Zasad Psychologii. Zdaniem Lowe’a, teoria uchwyceń Whiteheada, opi-
sująca sposób, w jaki organizm wyraża swą reakcję na bodźce otocze-
nia (czego skutkiem jest tworzenie zorganizowanej w przestrzenno-
czasową strukturę perspektywy postrzegania świata, bezpośrednio
powiązanej z konkretnym organizmem i determinującej sposób, w ja-
ki dokonuje się nie tylko percepcja otoczenia, ale i działanie) — ma
swój początek właśnie w psychologicznych dociekaniach Jamesa i
rozpatrywana w ich kontekście staje się bardziej zrozumiała.

Wydaje się jednak, że również dociekania Jamesa nad naturą cza-

su, pomieszczone zwłaszcza w pośmiertnie wydanej rozprawie Some
Problems of Philosophy: A Begining of an Introduction to Philosophy

5

,

wywarły bezpośredni wpływ na koncepcję czasu u Whiteheada.
Do wniosku takiego doszedł Richard W. Field w opublikowanym
w 1983 artykule William James and the Epochal Theory of Time. Wedle autora

4

V. Lowe, William James and Whitehead's Doctrine of Prehension, „Journal of Philo-

sophy” vol. 38 (1941), s. 113-126.

5

Przekład polski tej pracy nosi tytuł Z wybranych problemów filozofii. Początek wpro-

wadzenia do filozofii, tłum. M. Filipczuk, Kraków 2004.

Pojęcie czasu u Jamesa i Whiteheada

65

artykułu, wpływ Jamesa na Whiteheada widoczny jest także w jego
wcześniejszych rozprawach, w których teoria uchwyceń jest jeszcze
nieobecna

6

. Wedle Fielda, James początkowo pozostawał pod wpły-

wem prac Bergsona, zwłaszcza jego koncepcji doświadczenia jako
ciągłego strumienia doznań i przeżyć, ale u schyłku życia, uświadomił
sobie, iż koncepcja ta, jako narażona na wewnętrzne sprzeczności,
musi być zmieniona poprzez usunięcie z niej interpretacji czasu jako
działania z natury swej ciągłego.

Powstaje pytanie, czy wniosek ten jest zasadny? Wydaje się, że tak,

ale powinien być on obwarowany pewnymi uwagami. Należy przede
wszystkim zauważyć — niestety czyni się to bardzo rzadko, wspom-
niana przed chwilą rozprawa Jamesa jest bowiem przez jego komenta-
torów na ogół pomijana — iż James, idąc częściowo śladami Bergsona,
szczegółowo analizował paradoksy ruchu Zenona. Utrzymywał, że
właściwie utworzone pojęcie czasu musi uporać się z podniesionymi
przez eleatów trudnościami uniemożliwiającymi lub, co najmniej,
utrudniającymi podanie wewnętrznie niesprzecznej definicji czasu.
Podobnie jak Bergson, choć na nieco innej drodze, James doszedł do
wniosku, że mechanistyczne rozumienie czasu, milcząco zakładane
zarówno przez empirystyczne, jak i racjonalistyczne teorie poznania,
powinno być odrzucone i podbudowane argumentacją, iż czasu nie
można interpretować wyłącznie dystrybutywnie, jako sumy luźno ze
sobą powiązanych chwili czy momentów, cechujących się jedynie
stałym następowaniem po sobie. Należałoby rozpatrywać go również
kolektywnie, jako wewnętrznie zróżnicowaną całość strukturalną
i jedność dynamicznych oddziaływań.

Krytyczna akceptacja stanowiska Bergsona

Już w psychologicznych rozprawach Jamesa znajdujemy intere-

sującą zapowiedź tej koncepcji. Podstawowym argumentem na jej po-
parcie jest objaśniana na wiele sposobów teza, iż dla substancjali-
stycznej koncepcji umysłu, rozpatrującej akty psychiczne tak jak zwy-

6

R.W. Field, William James and the Epochal Theory of Time, „Process Studies” vol. 13

(1983) no. 4, s. 260-274

.

66

Janusz Jusiak

kłe rzeczy, które stawiać można naprzeciw innych rzeczy i porówny-
wać z nimi, nie sposób znaleźć uzasadnienia racjonalnego a zarazem
zgodnego z faktycznym przebiegiem doświadczenia.

James był przekonany, że naturę świadomości, a pośrednio także

czasu, najlepiej oddaje jej porównanie do strumienia osobnych, po-
wiązanych ze sobą doznań czy przeżyć, które dostarczają materiału
dla refleksji i myślenia pojęciowego. Dzięki asocjacji przeżyć, doko-
nującej się przy jednoczesnej ich dysocjacji, która polega na selektyw-
nym ich pomijaniu lub wybieraniu, świadomość osiąga swą funkcjo-
nalną jedność. Świadomość jest więc raczej funkcją, niż ustalonym
stanem czy rzeczą, i dlatego podlega nieustannym przemianom, sto-
sownie do zadań czy czynności, jakie spełnia w każdej nowej chwili
czasu. Zmiany świadomości, jak również zmiany tego, co sobie ona
uświadamia lub co czyni, są zatem płynne. Ewolucji stanów świado-
mościowych nie cechuje jakkolwiek rozumiana „skokowość” czy
„przerywistość”

7

.

Można więc powiedzieć, że James — utrzymując, iż świadomość

i doświadczenie są ze swej natury płynne i ciągłe — doszedł do poglą-
du bardzo bliskiego stanowisku Bergsona. Nie znaczy to jednak, że
w pełni zaakceptował Bergsonowską odpowiedź na pytanie, czym są
w swej istocie podstawowe fakty psychiczne. Ażeby opisać ich
funkcjonowanie, posłużył się podobnymi co Bergson porównaniami
i opisami. W szczególności utrzymywał, że świadomość jest faktem,
którego naturę najlepiej oddają rzeczowniki będące nazwami
przedmiotów podlegających nieustannym metamorfozom, cechują-
cych się zatem dynamizmem i niemożnością pełnego powrotu do
tego, co się wydarzyło wcześniej (np. „strumień”, „potok”, „podąża-
nie naprzód”, „stan”, „wybór”, „ciągłość”). James terminy te zaczer-
pnął ze swych komentarzy do prac Bergsona, do których studiowania
gorąco zachęcał swych czytelników i słuchaczy.

Mogłoby to świadczyć o całkowitej akceptacji bergsonizmu. Łat-

wo wrażenie takie odnieść. W swych wykładach wygłoszonych
w Kolegium Manchester James zapewniał, że antyintelektualistyczna

7

W. James, The Principles of Pychology, New York 1890, rozdz. VIII-IX; por. tenże,

Psychologia. Kurs skrócony, rozdz. 5.

Pojęcie czasu u Jamesa i Whiteheada

67

postawa francuskiego filozofa godna jest najwyższego uznania i że
dokonana jego piórem reinterpretacja podstawowych zagadnień filo-
zoficznych ma dalekosiężne skutki także w nauce, które prędzej czy
później doprowadzą do nieodwracalnych zmian

8

.

Skądinąd jednak wiemy, iż Bergson nie pozostawił po sobie

uczniów, ani nie założył żadnej szkoły. Także James, choć podkreślał
swe silne związki z autorem Materii i pamięci, nie był „bergsonistą”.
Wersja pragmatyzmu, której dał początek, była czymś zgoła odmien-
nym od Bergsonowskiego intuicjonizmu. Nawiązanie do języka i fra-
zeologii Bergsona miało u niego charakter twórczy. Posługiwanie się
niemal identyczną terminologią w analizie takich pojęć jak czas, świa-
domość czy umysł zaowocowało przekształceniem ich znaczenia. Te
same słowa otrzymały nowy sens.

Wyraźna różnica między obydwiema interpretacjami tego, czym

jest fakt psychiczny, strumień świadomości oraz czas realny, ujawniła
się w pełni dopiero w ostatniej, pisanej tuż przed śmiercią i niedokoń-
czonej pracy. W rozprawie tej nazwisko Bergsona pojawia się tylko
marginalnie, a jego poglądy nie są już szczegółowo rozważane. Wy-
wody składające się na tę niewielką objętościowo książkę prowadzone
są całkowicie samodzielnie, bez odwołań do kogokolwiek, o kim Ja-
mes mógłby powiedzieć, iż był jego poprzednikiem. Mamy tu zatem
do czynienia, być może, z zupełnie nowym ujęciem wcześniej oma-
wianych zagadnień i problemów, rozpatrzonych jednak w sposób,
który samego Jamesa prawdopodobnie nie zadowalał. Trzeba by o tej
pracy mówić w trybie hipotetycznym, bo śmierć przerwała jej ukoń-
czenie. Możemy jedynie snuć przypuszczenia, jaki kształt mogłaby
przybrać późna myśl Jamesa, gdyby pozostawiony szkic rozrósł się do
rozmiarów obszernego dzieła.

Nie sposób na przykład wykluczyć, że James, oddając się analizie

pojęciowej, której zaczątki w tej rozprawie znajdujemy, ponownie by
przemyślał swoją ocenę filozofii Bergsona, a nawet poddał ją
krytyce. W Wybranych problemach filozofii można wszakże znaleźć
wypowiedzi świadczące o tym, że Bergsonowska interpretacja źródeł
paradoksów ruchu Zenona jedynie w części go zadowalała. Bergson

8

W. James, Filozofia wszechświata, tłum. W. Witwicki, Lwów 1911, s. 249.

68

Janusz Jusiak

źródeł paradoksów ruchu Zenona upatrywał w skłonności umysłu do
uprzestrzenniania czasu, polegającego na pomieszaniu czasu z prze-
strzenią, czyli na traktowaniu relacji między jego częściami tak, jakby
niczym one nie różniły się od relacji między fragmentami przestrzeni.

Zapewne James zgodziłby się z Bergsonem, iż mamy tu do czy-

nienia z błędem i że błąd taki faktycznie pojawia się w czysto mecha-
nistycznych koncepcjach czasu. Wielokrotnie wszakże ukazywał
szkodliwe następstwa zbytniej intelektualizacji pojęć wyrażających
nieprzewidywalny i niepowtarzalny charakter zdarzeń. Intelektua-
lizacja czasu rodzi jedynie trudności pojęciowe — paradoksy i antyno-
mie. Czas jest wszakże realnością — pisał James — która „wciąż pącz-
kuje, wyłaniając nowe momenty, a każdy z nich stanowi byt, który
w swej niepowtarzalności nie istniał nigdy przedtem i nie zaistnieje
nigdy potem. Nie sposób wyobrazić sobie dokładnej kopii któregoś
z konkretnych fragmentów doświadczenia”

9

. Czysto dystrybutywne

potraktowanie relacji czasowych istnienie takich kopii właśnie przyj-
muje, wbrew świadectwu doświadczenia. Nie może być przeto wia-
rygodne.

Uzasadnione jest jednak przypuszczenie, iż James miałby pod-

stawy wystarczające do tego, by jednocześnie zakwestionować zasad-
ność wysuniętej przez Bergsona tezy, iż samo wskazanie tego rodzaju
błędu dostarcza poprawnego wytłumaczenia paradoksów Zenona.
Najbardziej dyskusyjne jest tu bowiem nie tyle samo jego zachodze-
nie, co ocena jego znaczenia epistemologicznego. U Bergsona uprze-
strzennianie czasu zostało zabsolutyzowane. Toteż jedynym sposo-
bem uniknięcia intelektualizacji jego pojmowania miało być oparcie
poznania na intuicji.

Tu jednak rodzi się zasadnicza trudność. Paradoksów ruchu nie

da się rozwiązać, czy choćby poprawnie zinterpretować przy założe-
niu, że są one rozumowaniami koniecznymi. Nieuchronność popada-
nia rozumu w antynomie głosił Kant, i Bergson, prowadząc z Kantem
spór, poniekąd mu w tym wtórował. Przyjmując taką nieuchronność
jako swego rodzaju fatum, wzmacniał jedynie stanowisko filozofów,
którzy wykopali przepaść między metafizyką a nauką. Filozofowie

9

Z wybranych problemów filozofii, s. 75.

Pojęcie czasu u Jamesa i Whiteheada

69

tacy zazwyczaj utrzymują, że czas i przestrzeni są transcendentalnymi
pojęciami i z empirycznym ich pojmowaniem niewiele mają wspólne-
go. Ale podobne twierdzenie, choć jest ono sprzeczne z jego praw-
dziwymi intencjami, wygłasza też intuicjonizm, gdy pojęcia czysto
metafizyczne przeciwstawia naukowym.

Nie wiadomo, czy argument taki faktycznie mógłby się pojawić w

hipotetycznie tu rozważanej argumentacji, jaką ewentualnie możny
byłoby włożyć w usta Jamesa. Ale przynajmniej jedno wydaje się nie
ulegać wątpliwości: pragmatyzm niewiele miał wspólnego z ta posta-
cią intuicjonizmu, która wyrosła z surowej oceny nauki nowożytnej
i doprowadziła do bardzo dwuznacznej pochwały wartości bezpo-
średniego doświadczenia. U Jamesa oceny takiej, ani takiego obrazu
doświadczenia, nie znajdziemy. Nie tylko dlatego, że jako ekspery-
mentalny psycholog sam zajmował się konstruowaniem abstrakcyj-
nych pojęć, których pochodzenie trudno byłoby wywodzić z jednego
tylko źródła, np. z intuicji.

Trudność, na jaką tu natrafiamy, ma charakter ogólniejszy i daje

się wyrazić w następującym pytaniu: Jak można oczekiwać dowarto-
ściowania ignorowanej przez racjonalizm empiryczno-cielesnej strony
doświadczenia, a jednocześnie domagać się, by owocem tego dowar-
tościowania była świadomość całkowicie uwolniona od wszelkich in-
telektualnych wtrętów, których dostarczycielem jest nauka? Usilne
dążenie do urzeczywistnienia tych dwóch sprzecznych postulatów
doprowadziłoby do groźnego w skutkach dualizmu: rozumu i intuicji,
intelektu i emocji, pojęcia i postrzeżenia. A dualizm to nieodłączna
część racjonalizmu. Czyż zatem Bergson, atakując dawny racjonalizm,
potrafił się zeń do końca wyzwolić?

Uprzedzając jakby możliwość wystąpienia takiego niebezpieczeń-

stwa, James, w swej ostatniej pracy, poszukiwał pojęć które rozpro-
szone elementy poznania i działania zdolne byłby łączyć, a nie dzielić.
Tak na ten temat pisał:

„Zasadnicza różnica między postrzeżeniami i pojęciami tkwi

w tym, że postrzeżenia są ciągłe, pojęcia zaś nieciągłe. Jednakże nie
pod względem swego i s t n i e n i a — ponieważ pojęcie jako akt jest
częścią strumienia doznań — lecz pod względem z n a c z e n i a. Każde
pojęcie ma własne, takie a nie inne znaczenie i jeśli ten, kto go używa,

70

Janusz Jusiak

nie wie, czy rozumie przez nie to, czy też coś innego, wówczas jego
pojęcie najwyraźniej utworzone zostało w błędny sposób. Samemu
strumieniowi doznań z kolei nie przysługuje żadne znaczenie; jest on
jedyni tym czym jest w swej bezpośredniości (...) i zawiera niezliczone
aspekty oraz własności, które pojęcie jest w stanie uchwycić i wy-
odrębnić, czyniąc je swą treścią (...) Tworzą go zmieszane ze sobą
dane wszystkich naszych zmysłów, a każda z tych danych ma swój
w nim mały lub większy udział”

10

.

Pojęciem jednoczącym owe zmieszane ze sobą dane byłoby poję-

cie wszechogarniającej jedności i całości, i gdyby można było je pomy-
śleć lub odczuć, zawierałoby ono w sobie całą wiedzę — ale jedynie w
tym momencie, w którym zostałoby utworzone. W kolejnej chwili
pojawiłyby się bowiem nowe dane, których działanie i znaczenie
należałoby uwzględnić ponownie tworząc pojęcie jedności. Jeśli zatem
właśnie taka jest natura czasu, bezzasadnym stanowiskiem jest
zarówno racjonalizm i dualizm jak też intuicjonizm w kształcie jaki
mu nadał Bergson. Chodzi tu wszakże o dane zwykłych zmysłów,
a nie o ponadracjonalną i ponadzmysłową intuicję.

Jeśli zaś dodatkowo uwzględnić podkreślany często przez prag-

matyzm fakt, że znaczenia danych nieustannie modyfikowane są
w działaniu, przeciwieństwo między ciągłymi a nieciągłymi aspekta-
mi doświadczenia, paradoksalnie, wzrośnie. Działanie dokonuje się
„skokami”, posiłkować się bowiem musi abstrakcyjnymi znaczeniami
pojęć i znaków, między którymi brak ciągłości. Nieciągłość znaczeń
cząstkowych ma jednak również swą dobrą stronę. Skoro musimy
polegać na cząstkowych ujęciach świata, co nie zależy jedynie od na-
szej świadomości lub wolnej woli, bynajmniej nie zagraża nam rela-
tywizm czy skrajny sceptycyzm. Zarzut ten czasem stawia się proce-
sualistom, lecz najwyraźniej jest on skutkiem niezrozumienia lub nie-
uwzględniania ich faktycznych zapatrywań.

10

Tamże, s. 28.

Pojęcie czasu u Jamesa i Whiteheada

71

Dwa rodzaje nieskończoności

Czym można byłoby uzupełnić powyższy wywód, gdyby założyć,

że hipotetyczna krytyka Bergsona, oparta o tekst ostatniej pracy Jame-
sa, nie kończy się w tym miejscu? Zapewne James był świadom no-
watorstwa swej koncepcji czasu jako realności wewnętrznie ustruktu-
ryzowanej, lecz wyłaniającej z siebie „pączkujące” chwile warunkują-
ce autentyczną nowość i przyrost danych, o których występowaniu
wiemy z doświadczeniu. Gdyby mógł swą koncepcje czasu rozwinąć
dalej i wyciągnąć z niej wszystkie konsekwencje, zapewne musiałby
zauważyć, że czysto intuicjonistyczną interpretacja paradoksów ruchu
Zenona, która doświadczenie rozpatruje jedynie pod kątem ciągłego
napływu i odpływu jakości, nie daje się utrzymać.

Źródłem dwóch pierwszych paradoksów Zenona jest założenie, iż

droga oraz czas potrzebny na jej przebycie dają się dzielić w nieskoń-
czoność, co prowadzi do wniosków sprzecznych z doświadczeniem.
Czym innym jednak, twierdzi James, jest nieskończoność przypisy-
wana obiektom istniejącym stale [standing] — takim np. jak prze-
strzeń, czas, przeszłość, istniejący przedmiot — a czym innym nieskoń-
czoność przypisywana obiektom, które się stają [growing], jak na przy-
kład zmiana czy działanie

11

. Nie popełniamy żadnego błędu, jeśli przypi-

11

Tamże, s. 85. W polskim przekładzie tego fragmentu rozważań Jamesa rzeczow-

nik standing został przetłumaczony jako „obiekt istniejący aktualnie”, a rzeczownik
growing jako „obiekt istniejący potencjalnie”. Translacja ta wydaje się wątpliwa. Różnica
między standing a growing nie jest tożsama z Arystotelesowskim odróżnieniem aktu od
potencji, czy z rozróżnieniem bytów aktualnych od jedynie pomyślanych lub możli-
wych, co przekład taki może sugerować. Dwie stronice dalej James wyraźnie stwierdza,
że przykładem drugiego rodzaju obiektów czy przedmiotów może być każdy realny
„proces choćby najmniejszej zmiany, każdego zdarzenia, które ujmujemy jako proces
rozwijający się w sposób ciągły”. Ciągłe, wedle Jamesa, jest stawanie się, wzrost lub
rozrost (growing), nieciągłe zaś, czyli dające się ujmować dystrybutywnie — to wszyst-
ko, co się nie staje, lecz trwa (standing), np. gwiazda czy przestrzeń jakiegoś pomiesz-
czenia. W jakim znaczeniu zdarzenia czy procesy miałyby być bytami istniejącymi po-
tencjalnie? W pracach Jamesa nie znajdujemy odpowiedzi na to pytanie; problemu tego
w ogóle on nie podejmuje. Dlatego lepiej pozostać przy dosłownym tłumaczeniu stan-
ding i growing jako określeń oddających ustalony czy też trwały i nieustalony (będący
w procesie powstawania, zaniku czy jakkolwiek dającej się pomyśleć zmiany) aspekt
istniejących rzeczy.

72

Janusz Jusiak

sujemy nieskończoność obiektom istniejącym stale. Zarówno bowiem
opis realnego istnienia tego rodzaju przedmiotów (np. gwiazd na nie-
bie), jak i sposobu ich liczenia lub podziału wymaga posługiwania się
tym terminem i nie prowadzi do antynomii czy sprzeczności. Obiekty
takie możemy ujmować dystrybutywnie, czyli w możliwym do po-
myślenia ich wzajemnym rozdzieleniu (lub w rozdzieleniu ich części
składowych), a proces ich liczenia (lub liczenia ich części) ciągnąć
w nieskończoność.

W przypadku obiektów istniejących stale pojęcie nieskończoności

nie nasuwa zatem jakichkolwiek trudności pojęciowych. Pojawiają się
one dopiero wtedy, gdy przedmiotem naszego myślenia czynimy
przedmioty, które stając się podlegają rozwojowi — np. zdarzenia czy
procesy. Przedmioty te są ciągłe, co oznacza, że muszą być podzielne
w nieskończoność. James podkreśla, że składników tych przedmiotów
nie możemy ujmować dystrybutywnie i jednocześnie zakładać, że
tworzą one skończoną całość. Jako coś ciągłego proces jest podzielny
w nieskończoność. Każda jego tak czy inaczej dająca się wydzielić
część może wzrastać i różnicować się bez żadnych ograniczeń. Każda
zatem próba dystrybutywnego ujęcia procesu nigdy nie mogłaby mieć
swego zakończenia, i należałoby w konsekwencji twierdzić, że proces,
jakby z samej swej natury, nie mógłby nigdy dobiec do końca i urze-
czywistnić swego celu. Zawsze bowiem jakąś jego część można było-
by myśleć sobie jako mającą się dopiero urzeczywistnić. Rzeczy pod-
legające rozwojowi byłby wtedy nieujmowalne dla poznania i rację
miałby Zenon: Achilles nigdy nie zdoła dogonić i schwytać żółwia.

Rozumowanie takie, twierdzi James, doprowadziło wielu racjona-

listów filozofów do wniosku, że ciągłość procesów jest złudzeniem,
a w konsekwencji do czysto mechanicznego ich ujmowania. Pozbyto
się zatem sprzeczności pojęciowej w najprostszy sposób: zanegowano
realną nieskończoność tkwiącą w stawaniu się tylko dlatego, iż nie
można jej przebyć w skończonym ciągu operacji umysłowych, takich
jak dzielenie czy odliczanie. Przykładów takiego pomieszania pojęć
dostarczają zarówno paradoks Achillesa i Żółwia, jak i antynomie
Kanta, które powstają wtedy, gdy obiekty występujące w postaci nie-
skończonych ciągów traktujemy zarówno dystrybutywnie (jako nie-
skończenie przeliczalną sumę elementów), jak też kolektywnie (jako

Pojęcie czasu u Jamesa i Whiteheada

73

całość, której wszystkich składników nie da się ująć myślą i odtworzyć
w skończonym lub nieskończonym ciągu operacji). Paradoks ma swe
źródło w niemożliwości uzgodnienia ze sobą dwu tych odmiennych
pojmowań nieskończoności — przeliczalnej, którą zasadnie przy-
pisywać można przedmiotom trwałym, dającym się ujmować dystry-
butywnie — z nieprzeliczalną, która jest skończoną całością mająca
granice dające się wprawdzie zdefiniować, lecz nieosiągalne za pomo-
cą procedur jakich użyto dla jej pojęciowego określania

12

.

Skokowy charakter procesu

Argumenty, jakie James przytaczał na poparcie koncepcji czasu

jako realności nie poddającej się zabiegom jej arytmetyzacji, świadczą
o tym, że intuicję uważał za jedno z najważniejszych źródeł wiedzy.
Nawiązując w omawianej tu pracy do Charlesa Renouviera pisał, iż
„lepiej uznać nieprzejrzyste dane percepcji niż wewnętrznie sprzeczne
pojęcia”

13

. Akceptacja swoistej postaci intuicjonizmu szła jednak u

Jamesa w parze z gotowością tropienia sprzeczności pojęciowych
występujących, jak sądził, u czołowych racjonalistów, a więc tam,
gdzie ich nie powinno być.

Któż zatem — zapytać można —jest prawdziwym racjonalistą?

Ten, kto odrzuca intuicję w każdej dającej się pomyśleć formie, czy
ten, kto jej istnienie nie tylko uznaje czy dopuszcza, ale i waloryzuje,
nie obawiając się jej sprzeczności z rozumem?

Jak wiadomo, pragmatyzm był przez długi czas podejrzewany o

irracjonalizm, a zarzut posługiwania się mętnymi pojęciami bodaj
najczęściej kierowano właśnie przeciwko Jamesowi, którego stanowi-
sko jeszcze dziś uważa się za zbieżne z intuicjonizmem Bergsona.
Tymczasem to właśnie James, w zgodzie z metafizyką przedkantow-
ska, zwracał się do rozumu jako do narzędzia zdolnego doprowadzić
do wyswobodzenia się ze sprzeczności pojęciowych, których źródłem
stał się nowożytny racjonalizm.

12

Tamże, s. 87.

13

Tamże, s. 94.

74

Janusz Jusiak

Bo to właśnie metafizyka, dziedzina w pełni rozumowa, miała —

jak sądził — tropić sprzeczności, w jakie popada czysty rozum, oraz
dociekać, z pomocą opartego na intuicji opisu doświadczenia, jakie
przypuszczenia na temat natury rzeczywistości są bardziej racjonalne,
a jakie mniej. I właśnie gdy tworzymy zgodne z intuicją pojmowanie
czasu rodzi się to podstawowe zagadnienie. Czy bardziej racjonalna
byłaby teza, że czas jest ciągły, czy też raczej że składa się z odrębnych
fragmentów jakiegoś tworzywa, które choć wspólne wszystkim rze-
czom, pozostają w stanie rozdzielenia?

James udziela następującej odpowiedzi na to pytanie. Aby urato-

wać raq*onalność świata, trzeba przyjąć postulat, że upływ czasu do-
konywać się musi z pomocą niepodzielnych jednostek trwania, swo-
istych atomów czasu, czy też kropli doświadczenia, których istnienie
sugeruje już doświadczenie zmysłowe. Jest to wniosek, do którego
doszedł dopiero u schyłku życia, kiedy zdał sobie sprawę z ograni-
czoności intuicjonizmu odziedziczonego po Bergsonie.

Wróćmy jednak do początku tych rozważań. W swych wczesnych

pismach Whitehead ujmował czas jako rozciągłe kontinuum, czyli —
mówiąc językiem Jamesa — dystrybutywnie. Wczesna wersja teorii
zdarzeń zakładała, że czas można dzielić w nieskończoność. Ponie-
waż rozprawy Jamesa Whitehead znał, a w Process and Reality nawet
się na nie powoływał, można zasadnie twierdzić, że właśnie pod
wpływem Jamesa dokonał znaczącej, by nie powiedzieć kluczowej ko-
rekty swej pierwotnej koncepcji czasu. Relację zachodzącą między
ciągłym a nieciągłym aspektem procesualnej zmiany Whitehead ujął
w krótkim, często cytowanym przez komentatorów, zdaniu: „Stawa-
nie się jest ciągłe, lecz nie ma ciągłości stawania”

14

.

Komentarz do tego zdania może być następujący: Tym, co się sta-

je, jest byt aktualny, niepodzielny i przemijający. W stawaniu się bytu
aktualnego nie może być przerw czy skoków, bo byt stanowi niepo-
dzielną jednostkę istnienia. Gdyby jednostek takich w procesie nie
było, wszechświat byłby mistyczną otchłanią i irracjonalnością. Jako
inwariant zmiany byt aktualny „ratuje” zatem racjonalność świata.
Czymś zgoła innym jest natomiast przechodzenie od jednego bytu

14

A. N. Whitehead, Process and Reality, New York 1978, s. 35.

Pojęcie czasu u Jamesa i Whiteheada

75

aktualnego do drugiego lub od jednego ich nagromadzenia do dru-
giego. Przejście to musi być skokowe, w przeciwnym bowiem razie
byt aktualny nigdy by nie mógł odpłynąć w przeszłość, co by znaczyć
musiało, że czas (czy przemijanie) jest złudzeniem.

Rozważania Jamesa dotyczące natury zmiany i czasu wywarły na

Whiteheada bezpośredni wpływ zwłaszcza w amerykańskiej fazie je-
go działalności, kiedy poszukiwał ogólnych pojęć niezbędnych dla
sformułowania swej filozofii organizmu. Na początku dwudziestego
wieku to właśnie James jasno uświadomił sobie, że poprawnie utwo-
rzona koncepcja czasu musi znaleźć sposób na przekonujące odparcie
eleackich antynomii. Czysto fenomenologiczne rozważania nad natu-
rą czasu, które w Niemczech zapoczątkował Edmund Husserl, pro-
blemu tego w ogóle nie podejmowały. Koncentrowały się wyłącznie
na psychologicznej i epistemologicznej stronie zagadnienia. Jedynie
Jamesowi udało się wykazać, że źródło paradoksów jest wprawdzie
ściśle intelektualne, lecz nie związane, jak twierdził Bergson, z domi-
nacją myślenia praktycznego nad czysto oglądowym. Być może to
właśnie z tego powodu Whitehead nazwał Jamesa godnym szacunku
geniuszem. O Bergsonie nigdy się w ten sposób nie wypowiadał, bro-
niąc go jedynie przez posądzeniem o irracjonalizm

15

.

Nie wynika stąd, rzecz jasna, że późna metafizyka Whiteheada

była prostym rozwinięciem czy uszczegółowieniem koncepcji czasu
Jamesa. Whitehead był myśliciel samodzielnym. Nie przynależał do
jakiejkolwiek „szkoły”, ani nie nawiązywał, w jakiś szczególny spo-
sób, do jakiegokolwiek wcześniej żyjącego filozofa. Nie był ani plato—
nikiem, ani arystotelikiem, ani leibnizjanistą, ani pragmatystą, choć do
każdej z tych tradycji nawiązywał, podobnie jak do wielu innych, np.
do Hume'a, Berkeley'a czy Kanta. Posługiwał się własną metodą filo-
zofowania, której podstawy sam wynalazł i rozbudował. Metoda ta
polegała na tworzeniu podstawowych pojęć filozoficznych w oparciu
o analizę istotowych zależności zachodzących na najwyższym, jaki
w ogóle da się pomyśleć, piętrze abstrakcji, a następnie na konkrety-
zowaniu tych zależności — na próbnym ich wykorzystywaniu do
wyjaśniania zależności, jakie się wyłaniają, gdy modelowo ujęte dane

15

Tamże, Preface, s. xii.

76

Janusz Jusiak

doświadczenia na powrót są konfrontowane z wnioskami wynikają-
cymi z teorii. Metody takiej nie znajdziemy ani u Jamesa, ani u żadne-
go innego filozofia, którego Whitehead studiował i komentował, choć
oczywiście zasadnie twierdzić można, że historycznie pierwsze jej
sformułowanie pojawia się już w dialogach Platona.

Konkluzja

Różnice między obydwiema koncepcjami czasu są spore, mimo

wszystkich podobieństw między nimi. Nie sposób wszakże mówić
o nich w całkowitym oderwaniu od celu, dla realizacji którego zostały
wytworzone. Wkraczamy tu na powrót w dziedzinę zapatrywań naj-
ogólniejszych, uwidaczniających się w całościowej ocenie wartości
filozofowania i wiedzy jako takiej.

Jako pragmatystą James utrzymywał, że tylko idee skuteczne

w praktyce mogą pretendować do miana prawdziwych. Whitehead
sięgał głębiej: zastanawiał się, dzięki czemu abstrakcyjne pojęcia znaj-
dują w praktyce i w naukowym poznaniu świata owocne zastosowa-
nie. Odpowiedzi na to pytanie poszukiwał wychodząc z przekonania,
iż o skuteczności idei decyduje jej umocowanie w racjonalnej struktu-
rze uniwersum: skuteczne — praktycznie i poznawczo — może być
jedynie to, co na takiej czy innej drodze przyczynić się może do zaist-
nienia procesu oraz wypełnienia jego celu: wytworzenia czegoś, czego
dotąd nie było.

Tak pomyślanego projektu badań u Jamesa nie znajdziemy. Mamy

w jego pismach jedynie ogólne wskazanie, iż wkroczenie na nową
drogę rozumienia poznania i działania jest konieczne, w przeciwnym
bowiem razie człowiek zatraci instynkt, jaki mu przysługuje jako isto-
cie społecznej. Jeśli uwierzy, że jego umysł zastaje gotowy świat, któ-
rego naturę trzeba jedynie poznać — albowiem jest ona z góry dana —
zdegraduje swój byt do rangi bezmyślnego automatu, i będzie wów-
czas gotów na to, by poddać swe życie każdemu autorytetowi powo-
łującemu się na istnienie odwiecznie bytujących i niezmiennych praw
lub rzeczy.

Pojęcie czasu u Jamesa i Whiteheada

77

Słuszne wydaje się zatem stwierdzenie, iż Whitehead, budując

swój system, na drogę tę już wkroczył, podczas gdy James jedynie
nawoływał aby zdążać w tym kierunku. Jego rozważania nad naturą
czasu i ludzkiej świadomości bardziej były szkicem pewnego progra-
mu aniżeli wykończoną teorią, jaka mogłaby powstać, gdyby udało
się komuś program ten zrealizować.