Ontologia

Ontologia

Wykład I

Wykład I

„

„

Koncepcje ontologii

Koncepcje ontologii

dr hab. Andrzej M. Łukasik

dr hab. Andrzej M. Łukasik

Instytut Filozofii UMCS

Instytut Filozofii UMCS

http://

http://

bacon.umcs.lublin.pl

bacon.umcs.lublin.pl

/~

/~

lukasik

lukasik

[e-mail]

[e-mail]

Literatura

Literatura

„

„

K.

K.

Ajdukiewicz

Ajdukiewicz

,

,

Zagadnienia i kierunki filozofii

Zagadnienia i kierunki filozofii

„

„

Z.

Z.

Cackowski

Cackowski

,

,

Zasadnicze zagadnienia filozofii

Zasadnicze zagadnienia filozofii

„

„

T.

T.

Czeżowski

Czeżowski

,

,

O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach

O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach

„

„

M.

M.

Hempoliński

Hempoliński

(red.),

(red.),

Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych

Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych

„

„

M.

M.

Hempoliński

Hempoliński

,

,

Filozofia współczesna. Wprowadzenie do zagadnień

Filozofia współczesna. Wprowadzenie do zagadnień

i kierunków

i kierunków

„

„

W.

W.

Krajewski

Krajewski

,

,

Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i

Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i

ontologia

ontologia

„

„

E.

E.

Martens

Martens

, H.

, H.

Schnädelbach

Schnädelbach

(red.),

(red.),

Filozofia. Podstawowe pytania

Filozofia. Podstawowe pytania

„

„

T. Kotarbiński,

T. Kotarbiński,

Ontologia

Ontologia

, [w:] idem,

, [w:] idem,

Ontologia, teoria poznania i

Ontologia, teoria poznania i

metodologia nauk

metodologia nauk

, s. 101

, s. 101

-

-

232.

232.

Etymologia

Etymologia

(ontologia, metafizyka, filozofia pierwsza)

(ontologia, metafizyka, filozofia pierwsza)

„

„

filozofia pierwsza

filozofia pierwsza

—

—

najbardziej podstawowa dyscyplina filozoficzna,

najbardziej podstawowa dyscyplina filozoficzna,

badająca byt jako taki: najogólniejsze własności bytu, sposoby j

badająca byt jako taki: najogólniejsze własności bytu, sposoby j

ego

ego

istnienia i ostateczne zasady bytu (Arystoteles)

istnienia i ostateczne zasady bytu (Arystoteles)

„

„

metafizyka

metafizyka

—

—

gr.

gr.

ta meta ta

ta meta ta

fysika

fysika

(łac.

(łac.

metaphysica

metaphysica

)

)

„

„

Andronikos

Andronikos

z Rodos I w. p.n.e.

z Rodos I w. p.n.e.

–

–

nowa nazwa filozofii pierwszej

nowa nazwa filozofii pierwszej

„

„

problem: czy geneza nazwy „metafizyka” jest czysto przypadkowa,

problem: czy geneza nazwy „metafizyka” jest czysto przypadkowa,

czy też ma merytoryczne uzasadnienie

czy też ma merytoryczne uzasadnienie

W filozofii terminu „metafizyka” używano w

W filozofii terminu „metafizyka” używano w

następujących znaczeniach:

następujących znaczeniach:

„

„

teoria filozoficzna zawierająca sądy egzystencjalne (w opozycji

teoria filozoficzna zawierająca sądy egzystencjalne (w opozycji

do

do

ontologii) (

ontologii) (

Ingarden

Ingarden

i fenomenologia)

i fenomenologia)

„

„

teoria filozoficzna obejmująca całość tego, co istnieje i preten

teoria filozoficzna obejmująca całość tego, co istnieje i preten

dująca

dująca

do ostatecznego poznania istoty rzeczywistego bytu i koniecznych

do ostatecznego poznania istoty rzeczywistego bytu i koniecznych

związków między przedmiotami istniejącymi (

związków między przedmiotami istniejącymi (

Ingarden

Ingarden

)

)

„

„

(

(

pseudo)naukowa

pseudo)naukowa

doktryna zawierająca sądy o istnieniu bytów

doktryna zawierająca sądy o istnieniu bytów

pozadoświadczalnych

pozadoświadczalnych

(kantyzm, neopozytywizm), względnie

(kantyzm, neopozytywizm), względnie

—

—

zbiór

zbiór

bezsensownych zdań, bo sensem zdania jest metoda jego

bezsensownych zdań, bo sensem zdania jest metoda jego

weryfikacji (neopozytywizm)

weryfikacji (neopozytywizm)

„

„

wszelka filozofia niedialektyczna, redukcjonistyczna i

wszelka filozofia niedialektyczna, redukcjonistyczna i

mechanistyczna (Hegel, marksizm)

mechanistyczna (Hegel, marksizm)

„

„

ontologia

ontologia

—

—

gr.

gr.

to on

to on

; to, co jest; nauka o tym, co jest

; to, co jest; nauka o tym, co jest

„

„

termin wprowadzony w XVII w. (R.

termin wprowadzony w XVII w. (R.

Gocnelius

Gocnelius

, J.

, J.

Clauberg

Clauberg

),

),

upowszechniony w XVIII w. (

upowszechniony w XVIII w. (

Ch

Ch

.

.

Wolff

Wolff

, A. G.

, A. G.

Baumgarten

Baumgarten

)

)

„

„

w ramach niektórych koncepcji filozofii utożsamia się ontologię

w ramach niektórych koncepcji filozofii utożsamia się ontologię

z

z

metafizyką, w ramach innych

metafizyką, w ramach innych

–

–

rozróżnia

rozróżnia

Ontologia (metafizyka) jako filozofia pierwsza

Ontologia (metafizyka) jako filozofia pierwsza

„

„

„

„

Najogólniejsza i najbardziej abstrakcyjna dyscyplina filozofii

Najogólniejsza i najbardziej abstrakcyjna dyscyplina filozofii

teoretycznej, badająca byt jako taki; bada najogólniejsze własno

teoretycznej, badająca byt jako taki; bada najogólniejsze własno

ści

ści

bytu, sposoby jego istnienia, poszukuje ostatecznej zasady

bytu, sposoby jego istnienia, poszukuje ostatecznej zasady

wszystkiego, co istnieje, próbuje ustalić podział bytów na kateg

wszystkiego, co istnieje, próbuje ustalić podział bytów na kateg

orie i

orie i

ustalić, co i w jakim sensie jest, istnieje, bytuje. (

ustalić, co i w jakim sensie jest, istnieje, bytuje. (

Parmenides

Parmenides

, Platon,

, Platon,

Arystoteles, Tomasz, Kartezjusz, Leibniz,

Arystoteles, Tomasz, Kartezjusz, Leibniz,

Spinoza

Spinoza

,

,

Fichte

Fichte

,

,

Schelling

Schelling

,

,

Hegel,

Hegel,

Meinong

Meinong

,

,

Whitehead

Whitehead

,

,

Hartmann

Hartmann

).”

).”

Arystoteles o przedmiocie filozofii pierwszej

Arystoteles o przedmiocie filozofii pierwszej

„

„

„

„

[…] jest nim samoistna, transcendentna i nieruchoma

[…] jest nim samoistna, transcendentna i nieruchoma

substancja, byt jako taki, w przeciwieństwie do dwóch

substancja, byt jako taki, w przeciwieństwie do dwóch

innych nauk, mianowicie fizyki, której przedmiotem jest

innych nauk, mianowicie fizyki, której przedmiotem jest

substancja wprawdzie oddzielna, ale w ruchu, i

substancja wprawdzie oddzielna, ale w ruchu, i

matematyki, której przedmiotem jest substancja

matematyki, której przedmiotem jest substancja

wprawdzie nieruchoma, ale nie oddzielna (nie

wprawdzie nieruchoma, ale nie oddzielna (nie

samoistna). Jeżeli istnieje nauka o substancji

samoistna). Jeżeli istnieje nauka o substancji

oddzielnej (transcendentnej), nieruchomej i „boskiej”,

oddzielnej (transcendentnej), nieruchomej i „boskiej”,

to jest nauką pierwszą. A jest nią właśnie metafizyka

to jest nauką pierwszą. A jest nią właśnie metafizyka

albo teologia, czyli filozofia pierwsza, która bada byt

albo teologia, czyli filozofia pierwsza, która bada byt

jako byt […]” (Arystoteles,

jako byt […]” (Arystoteles,

Metaph

Metaph

.)

.)

„

„

[…] jeśli nie istnieje inna substancja, niż ta, którą

[…] jeśli nie istnieje inna substancja, niż ta, którą

ustanowiła przyroda, to fizyka jest nauką pierwszą;

ustanowiła przyroda, to fizyka jest nauką pierwszą;

jeśli natomiast istnieje jakaś substancja nieruchoma, to

jeśli natomiast istnieje jakaś substancja nieruchoma, to

nauka o tej substancji powinna być wcześniejsza i

nauka o tej substancji powinna być wcześniejsza i

powinna być pierwszą filozofią i, w ten sposób ogólną,

powinna być pierwszą filozofią i, w ten sposób ogólną,

bo jest pierwsza” (Arystoteles,

bo jest pierwsza” (Arystoteles,

Metaph

Metaph

.)

.)

trzy stopnie abstrakcji w naukach teoretycznych:

trzy stopnie abstrakcji w naukach teoretycznych:

„

„

fizyka, czyli nauki przyrodnicze (filozofia druga)

fizyka, czyli nauki przyrodnicze (filozofia druga)

„

„

matematyka

matematyka

„

„

filozofia pierwsza

filozofia pierwsza

„

„

metafizyka

metafizyka

≠

≠

ontologia; niezależność od nauk przyrodniczych;

ontologia; niezależność od nauk przyrodniczych;

przedmioty: Bóg, dusza, świat

przedmioty: Bóg, dusza, świat

Ontologia (metafizyka)

Ontologia (metafizyka)

jako ezoteryczna doktryna o bycie

jako ezoteryczna doktryna o bycie

supranaturalnym

supranaturalnym

„

„

założenie

założenie

supranaturalizmu

supranaturalizmu

: u podstaw wszelkich

: u podstaw wszelkich

zjawisk znajdują się byty mające własności

zjawisk znajdują się byty mające własności

odmienne od naturalnych i nie podlegające

odmienne od naturalnych i nie podlegające

naturalnym prawidłowościom przyczynowo

naturalnym prawidłowościom przyczynowo

-

-

skutkowym

skutkowym

„

„

np

np

. spirytualizm, idealizm platoński,

. spirytualizm, idealizm platoński,

pitagoreizm

pitagoreizm

,

,

mistycyzm, gnostycy

mistycyzm, gnostycy

„

„

niezależność od nauki i doświadczenia potocznego,

niezależność od nauki i doświadczenia potocznego,

odwołanie się do

odwołanie się do

pozaracjonalnych

pozaracjonalnych

źródeł poznania

źródeł poznania

(objawienie, intuicja irracjonalna, emocje itp.)

(objawienie, intuicja irracjonalna, emocje itp.)

„

„

ezoteryczność (wiedza dostępna tylko wybranym)

ezoteryczność (wiedza dostępna tylko wybranym)

„

„

meta

meta

-

-

fizyka

fizyka

–

–

ponad przyrodą, badanie

ponad przyrodą, badanie

nadprzyrodzonej warstwy bytu

nadprzyrodzonej warstwy bytu

Ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku

Ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku

„

„

przekonania zdrowego rozsądku, ukształtowane

przekonania zdrowego rozsądku, ukształtowane

w historii setek pokoleń i wyrażone w języku

w historii setek pokoleń i wyrażone w języku

potocznym w zasadzie odzwierciedlają

potocznym w zasadzie odzwierciedlają

rzeczywistą strukturę świata

rzeczywistą strukturę świata

„

„

ontologia poddaje te twierdzenia krytycznej

ontologia poddaje te twierdzenia krytycznej

analizie (T.

analizie (T.

Reid

Reid

, G. E.

, G. E.

Moore

Moore

,

,

L.

L.

Wittgenstein

Wittgenstein

,

,

G.

G.

Ryle

Ryle

, J. A.

, J. A.

Austin

Austin

, P. F.

, P. F.

Strawson

Strawson

)

)

Ontologia jako metafizyka świadomości

Ontologia jako metafizyka świadomości

ludzkiej

ludzkiej

„

„

zagadnienia dotyczące istnienia czegokolwiek

zagadnienia dotyczące istnienia czegokolwiek

rozpatrywane są z perspektywy sposobu jego

rozpatrywane są z perspektywy sposobu jego

pojawienia się w świadomości

pojawienia się w świadomości

→

→

ontologia

ontologia

uświadamiania bytu

uświadamiania bytu

→

→

ontologia świadomości

ontologia świadomości

„

„

świadomość jest punktem wyjścia filozofii, wszelki byt

świadomość jest punktem wyjścia filozofii, wszelki byt

traktowany jako korelat świadomości

traktowany jako korelat świadomości

„

„

rodowód:

rodowód:

cogito

cogito

Kartezjusza, ontologie idealizmu

Kartezjusza, ontologie idealizmu

subiektywnego

subiektywnego

—

—

Berkeley

Berkeley

, Hume, Kant,

, Hume, Kant,

Fichte

Fichte

,

,

empiriokrytycyzm (Mach

empiriokrytycyzm (Mach

Avenarius

Avenarius

), fenomenalizm

), fenomenalizm

danych zmysłowych (

danych zmysłowych (

Ayer

Ayer

), fenomenologia

), fenomenologia

Husserla

Husserla

,

,

metafizyka egzystencjalizmu (

metafizyka egzystencjalizmu (

Heidegger

Heidegger

,

,

Sartre

Sartre

,

,

Jaspers

Jaspers

,

,

Marleau

Marleau

-

-

Ponty

Ponty

)

)

Ontologia jako analiza pojęć (

Ontologia jako analiza pojęć (

resp

resp

.

.

idei)

idei)

„

„

cel: opracowanie języka, za pomocą którego można by poprawnie

cel: opracowanie języka, za pomocą którego można by poprawnie

mówić o istnieniu czegokolwiek

mówić o istnieniu czegokolwiek

„

„

metody: spekulacje pojęciowe, analizy lingwistyczne, logiczne i

metody: spekulacje pojęciowe, analizy lingwistyczne, logiczne i

fenomenologiczne

fenomenologiczne

„

„

ontologia

ontologia

≠

≠

metafizyka

metafizyka

„

„

wstęp do metafizyki (

wstęp do metafizyki (

np

np

. kategorie Arystotelesa)

. kategorie Arystotelesa)

„

„

brak twierdzeń egzystencjalnych

brak twierdzeń egzystencjalnych

„

„

niezależność od nauk (

niezależność od nauk (

a priori

a priori

)

)

„

„

Wolff

Wolff

, Brentano,

, Brentano,

Meinong

Meinong

,

,

Husserl

Husserl

,

,

Frege

Frege

,

,

Russell

Russell

,

,

Wittgenstein

Wittgenstein

,

,

Ingarden

Ingarden

,

,

Quine

Quine

Kazimierz

Kazimierz

Ajdukiewicz

Ajdukiewicz

–

–

zadania ontologii

zadania ontologii

„

„

„

„

dążenie do definicji rzeczowych pewnych

dążenie do definicji rzeczowych pewnych

terminów opartych na wniknięciu w znaczenie

terminów opartych na wniknięciu w znaczenie

przysługujące tym terminom w języku, z którego

przysługujące tym terminom w języku, z którego

je czerpiemy” (

je czerpiemy” (

Zagadnienia…

Zagadnienia…

, s. 105)

, s. 105)

Roman

Roman

Ingarden

Ingarden

—

—

ontologia a metafizyka:

ontologia a metafizyka:

„

„

ontologia

ontologia

—

—

założenie i przygotowanie metafizyki;

założenie i przygotowanie metafizyki;

a priori

a priori

,

,

niezależna od nauk, brak sądów egzystencjalnych

niezależna od nauk, brak sądów egzystencjalnych

„

„

„Rozważanie ontologiczne polega na analizie zawartości idei.

„Rozważanie ontologiczne polega na analizie zawartości idei.

Najistotniejsze swe uzasadnienie posiada ono w czystym

Najistotniejsze swe uzasadnienie posiada ono w czystym

uchwyceniu ostatecznych jakości idealnych (»czystych istot«) i

uchwyceniu ostatecznych jakości idealnych (»czystych istot«) i

zachodzących między nimi związków

zachodzących między nimi związków

koniecznościowych

koniecznościowych

. Z drugiej

. Z drugiej

strony jednak przedłuża się w analizę czystych możliwości, jakie

strony jednak przedłuża się w analizę czystych możliwości, jakie

dla

dla

indywidualnego bytu wynikają z tego, co stwierdzono w zawartości

indywidualnego bytu wynikają z tego, co stwierdzono w zawartości

idei. Badanie ontologiczne nie zakłada żadnego przedmiotowego

idei. Badanie ontologiczne nie zakłada żadnego przedmiotowego

faktu w szerszym tego słowa znaczeniu, a więc ani istnienia świa

faktu w szerszym tego słowa znaczeniu, a więc ani istnienia świa

ta

ta

realnego, ani przedmiotów w jego obrębie, ani też istnienia

realnego, ani przedmiotów w jego obrębie, ani też istnienia

jakiejkolwiek dziedziny przedmiotowej określonej przez pewien uk

jakiejkolwiek dziedziny przedmiotowej określonej przez pewien uk

ład

ład

aksjomatów […]” (R.

aksjomatów […]” (R.

Ingarden

Ingarden

,

,

Spór o istnienie świata

Spór o istnienie świata

)

)

„

„

„Rozważania zagadnień ontologicznych są w stosunku do nauk

„Rozważania zagadnień ontologicznych są w stosunku do nauk

szczegółowych

szczegółowych

a)

a)

teoretycznie

teoretycznie

wcześniejsze i jako takie od nich

wcześniejsze i jako takie od nich

niezależne, b) ogólniejsze od nich, c) nie pociągają za sobą żad

niezależne, b) ogólniejsze od nich, c) nie pociągają za sobą żad

nych

nych

pozytywnych twierdzeń o faktach realnych, dla których wyznaczają

pozytywnych twierdzeń o faktach realnych, dla których wyznaczają

jedynie granice ich możliwości”.

jedynie granice ich możliwości”.

(R.

(R.

Ingarden

Ingarden

,

,

Spór

Spór

, s. 45)”

, s. 45)”

Trzy grupy zagadnień ontologicznych według

Trzy grupy zagadnień ontologicznych według

Ingardena

Ingardena

„

„

egzystencjalno

egzystencjalno

-

-

ontologiczne: jaki sposób istnienia jest wyznaczony

ontologiczne: jaki sposób istnienia jest wyznaczony

przez istotę przedmiotu (czy przedmiot faktycznie istnieje

przez istotę przedmiotu (czy przedmiot faktycznie istnieje

—

—

nauki

nauki

szczegółowe lub metafizyka)

szczegółowe lub metafizyka)

„

„

formalno

formalno

-

-

ontologiczne: czy X jest rzeczą, procesem…, co to jest

ontologiczne: czy X jest rzeczą, procesem…, co to jest

forma rzeczy w ogóle itp.

forma rzeczy w ogóle itp.

„

„

materialno

materialno

-

-

ontologiczne

ontologiczne

: pytania o jakościowe,

: pytania o jakościowe,

resp

resp

. materialne

. materialne

określenie przedmiotu

określenie przedmiotu

Ontologia jako dział logiki formalnej

Ontologia jako dział logiki formalnej

„

„

analiza kategorii semantycznej, przedmiotu (jako

analiza kategorii semantycznej, przedmiotu (jako

desygnatu nazwy lub elementu zbioru),

desygnatu nazwy lub elementu zbioru),

zbioru

zbioru

przedmiotów własności, relacji itp.

przedmiotów własności, relacji itp.

„

„

dostarcza narzędzi pojęciowych do analiz w

dostarcza narzędzi pojęciowych do analiz w

innych typach ontologii

innych typach ontologii

„

„

S.

S.

Leśnieski

Leśnieski

, G. W. Leibniz,

, G. W. Leibniz,

Ch

Ch

. S.

. S.

Peirce

Peirce

, G.

, G.

Cantor

Cantor

, B.

, B.

Russell

Russell

, A. N.

, A. N.

Whitehead

Whitehead

, L.

, L.

Chwistek

Chwistek

,

,

A.

A.

Tarski

Tarski

, K.

, K.

Ajdukiewicz

Ajdukiewicz

, W. V. O.

, W. V. O.

Quine

Quine

.

.

Ontologia w sensie Quine’a

„

„Teoria zakłada istnienie tylko tych bytów, których występowanie
wśród zmiennych kwantyfikacji jest warunkiem koniecznym
prawdziwości twierdzeń tej teorii”.

Ontologia (metafizyka) jako ogólna teoria

Ontologia (metafizyka) jako ogólna teoria

świata realnego

świata realnego

„

„

Hempoliński

Hempoliński

: „ogólna teoria świata realnego, przestrzenno

: „ogólna teoria świata realnego, przestrzenno

-

-

czasowego, oparta na wiedzy przyrodniczej; bada świat jako całoś

czasowego, oparta na wiedzy przyrodniczej; bada świat jako całoś

ć;

ć;

historycznie wyprzedzała ontologię i współcześnie jest głównym

historycznie wyprzedzała ontologię i współcześnie jest głównym

tematem badań ontologicznych (jońska filozofia przyrody,

tematem badań ontologicznych (jońska filozofia przyrody,

Demokryt

Demokryt

,

,

filozofia przyrody Platona, Arystotelesa i Stoików, Epikur i

filozofia przyrody Platona, Arystotelesa i Stoików, Epikur i

Lukrecjusz, Kotarbiński,

Lukrecjusz, Kotarbiński,

Armstrong

Armstrong

,

,

Quine

Quine

,

,

Putnam

Putnam

…)”

…)”

„

„

Cackowski

Cackowski

: „nauka o najogólniejszych prawach zmienności wszelkiej

: „nauka o najogólniejszych prawach zmienności wszelkiej

rzeczywistości (przyrody martwej, ożywionej i społeczeństwa)”

rzeczywistości (przyrody martwej, ożywionej i społeczeństwa)”

„

„

kosmologia filozoficzna, filozofia fizyki i nauk biologicznych,

kosmologia filozoficzna, filozofia fizyki i nauk biologicznych,

filozofia

filozofia

człowieka, ontologia społeczeństwa i filozofia umysłu

człowieka, ontologia społeczeństwa i filozofia umysłu

„

„

ontologie spekulatywne (

ontologie spekulatywne (

Spinoza

Spinoza

, Leibniz, Hegel) i naukowe

, Leibniz, Hegel) i naukowe

(materializm, filozofia nauki)

(materializm, filozofia nauki)

„

„

ontologia = metafizyka świata realnego; zależna od nauk

ontologia = metafizyka świata realnego; zależna od nauk

przyrodniczych

przyrodniczych