MAUREEN KEANE, DANIELLA CHACE

Dieta w chorobach

nowotworowych

(What to eat if you have cancer)

(Tłum. Dr n. Med. Piotr Muldner-Nieckowski, Anna Omacka-Kempny)

Książkę tą dedykuję obojgu moim rodzicom zmarłym na tą straszliwą chorobę zanim

zdążyłem ich poznać oraz mojej obecnej matce – mam nadzieję szczęśliwie i w porę

uratowaną.

(h)udson

PODZIĘKOWANIA

Chciałybyśmy podziękować doktorom: Joe Pizzorno, Jay Littel, Dębowi Brammerowi,

Allanowi Gaby'emu, oraz Joh-nowi Lung za podzielenie się z nami swoją wiedzą; Darren i

Tonji Hill za wsparcie swoimi własnymi doświadczeniami i przeżyciami; Davidowi

Stevensonowi za ilustracje; Nelsowi Moultonowi za pomoc w pracach komputerowych; oraz

Merrilee Gomez.

Maureen pragnie podziękować swojemu mężowi, Johnowi, za miłość i wsparcie przez

cały okres terapii, podczas operacji i w trakcie rekonwalescencji; swojemu synowi, Mi-

chealowi, za fachową pomoc komputerową podczas przygotowywania tej książki; oraz Meave

- swojej kotce, która zawsze była przy niej.

SŁOWO WSTĘPNE

Trudne problemy związane z chorobami nowotworowymi od dziesiątków lat zajmują

lekarzy i naukowców, ale z wyjątkiem raka płuc, etiologia złośliwego charakteru guzów jest

nieznana. Na podstawie badań populacji i naukowych analiz epidemiologicznych odkryliśmy

jednakże wiele przydatnych wskazań dotyczących przyczyn raka. Na przykład, w krajach

rozwijających się częstotliwość występowania raka nie jest tak wysoka, jak w

społeczeństwach wysoko rozwiniętych. Epidemiczny charakter raka w Ameryce kojarzony

jest z zanieczyszczeniem powietrza i wód, skażeniem łańcuchów pokarmowych, technikami

przetwórstwa spożywczego, paleniem, narkotykami, ciągłymi stresami, otyłością i siedzącym

trybem życia. Wszystkie te czynniki mogą się wiązać z przyczynami raka, poprzez ich wpływ

na zaburzenia w odżywianiu. Jest już potwierdzony fakt, że dwie z trzech kobiet z rakiem

piersi cierpią na otyłość. Na odżywianie wpływają decyzje dotyczące stylu życia i sposób

odżywiania, który może albo spowodować osłabienie organizmu, doprowadzając do rozwoju

raka, albo wzmocnić system obronny organizmu, zwiększając nasze możliwości zapobiegania

i/lub kontrolowania procesów nowotworowych.

Badania epidemiologiczne oraz te dotyczące zwyczajów dietetycznych wskazują, że

określone, naturalnie występujące substancje chemiczne, stanowią ochronę przed rakiem.

Nastąpił postęp w nauce dotyczącej odżywiania, więc możemy leczyć zaburzenia

fizjologiczne dzięki spożywaniu określonych pokarmów i substancji pokrewnych. Dla

przykładu, składniki pożywienia (przeciwutleniacze) mogą wspomóc i wzmocnić system

odpornościowy, a składniki takie jak błonnik mogą chronić przed rozwojem komórek

rakowych. Ta publikacja może uświadomić pacjentów chorych na raka, dostarczając im

informacji, jak bardzo cenne jest zrozumienie procesów rakotwórczych i ich leczenie. W

ciągu ostatnich 25 lat wielu pacjentów przebywających pod moją opieką pytało, co mogą

zrobić, aby zmienić swój styl życia i zwiększyć możliwość zapobiegania i/lub wyleczenia

raka. Informacje zawarte tutaj mogą się okazać niezwykle cenne dla uzyskania odpowiedzi na

te pytania.

Opisy dotyczące diety, zawarte w tej książce, są odpowiednie dla pacjentów na

każdym etapie leczenia. Zmiana stylu życia, łącznie z poprawą sposobu odżywiania, może

wzbogacić tradycyjne metody leczenia raka. Ta książka definiuje program odżywiania, jako

uzupełnienie terapii medycznej. Ulepszone nawyki dietetyczne i zmieniony styl życia mogą

wspomóc konwencjonalne metody leczenia. W przeszłości wiele ofiar chorób

nowotworowych włączonych było w programy badawcze, które nie ujmowały jednak tych

spraw wszechstronnie. Osoby, które odgrywają aktywną i pozytywną rolę we własnym

leczeniu, zwiększają szansę na powrót do zdrowia i całkowite wyleczenie.

John A. Lung, M.D.,

chirurg onkolog

Instytut Onkologiczny w Mountain States, Boise, Colorado

WPROWADZENIE

Jeżeli stwierdzono u ciebie raka, na pewno dobrze pamiętasz moment, kiedy

otrzymałeś tę wiadomość. Ja nigdy go nie zapomnę.

Wszystko zaczęło się siedemnaście lat temu w dniu, który wydawał się zwykłym

dniem. Byłam w czwartym miesiącu ciąży z moim drugim dzieckiem i schylanie się było już

utrudnione. Jakoś byłam pewna, że to będzie dziewczynka. Mój bardzo ruchliwy syn miał już

osiemnaście miesięcy i byłam gotowa do zmiany w rodzinie. Ciągnąc dziecko za sobą

oglądałam wystawy sklepowe z ubrankami dla dzieci, zwłaszcza ciuszki dla małych

dziewczynek, z kokardkami i koronkami.

Tego dnia schyliłam się, aby wyjąć garnek z szafki. Plecy przeszył mi skurcz. Gdy

znieruchomiałam, by złapać oddech, poczułam strumień ciepłej krwi płynący po wewnętrznej

stronie ud. Minęły dwa tygodnie i po dwóch badaniach ultrasonograficznych wiedzieliśmy

już, że nasze dziecko nie żyje. Ale łożysko nie umarło, nadal żyło i rosło. Dziesięć dni

później, po wyłyżeczkowaniu jamy macicy, przeprowadzonym w celu usunięcia resztek

łożyska i płodu, zadzwonił mój ginekolog. Chciał się natychmiast zobaczyć ze mną i poprosił,

bym przyszła do niego z mężem. Gdy zapytałam, co się dzieje, po prostu odpowiedział, że

chce przedyskutować z nami wyniki histopatologiczne, a trudno było rozmawiać o tym przez

telefon. Wydusiłam z siebie: „To nie jest rak, prawda?". Chwila ciszy. Zawsze się bałam

milczenia. „Nie, to nie jest rak". Widziałam w wyobraźni, jak próbuje znaleźć odpowiednie

słowa. „Ale to coś może się rozwinąć w raka, jeśli nadal będzie się rozwijać. Prawdopodobnie

usunięto wszystko".

Rok później znalazłam się w gabinecie onkologicznym na Uniwersytecie

Waszyngtońskim. To „coś" najwyraźniej pozostało. Komórki łożyska mojego nieżyjącego

dziecka błąkały się w moim ciele, szukając dla siebie miejsca. „Nie ma powodu do

zmartwienia - zapewniano mnie, prawdopodobnie dotarły tylko do ściany macicy.

Chemioterapia powinna zadziałać. Prawie zawsze działa".

Gdy tomografia komputerowa wykazała, że płuca są czyste, poddano mnie pierwszej

serii chemioterapii metotrek-satem (ametopteryną). Robiąc wszystko, aby nie myśleć o igle,

którą pielęgniarka próbowała bezskutecznie wbić mi w grzbiet ręki, zapytałam ją: , Jeśli ta

choroba rozwija się jak rak i jest leczone jak rak, to jaka jest różnica między nią a rakiem"?

Spojrzała mi w oczy, a potem spuściła wzrok, by nadal popracować nad moją żyłą. „Gdy

rozwija się w ten sposób - powiedziała jakby do mojej dłoni - to jest to rak". „Och" - to

westchnienie było moją jedyną odpowiedzią.

Moją pierwszą reakcją było zakłopotanie. Jak mogłam mieć raka i nie wiedzieć o tym?

Dlaczego nikt nie zadał sobie trudu, by mi o tym powiedzieć? Oczywiście, kretynko,

powiedziałam do siebie, masz wizytę u onkologa w klinice onkologicznej, jesteś poddana

chemioterapii przez pielęgniarkę onkologiczną. Więc myślisz, że co masz? Ale nie raka, nie

ja. Nie wiem, co było gorsze w ciągu tych pierwszych kilku tygodni: skutki uboczne działania

metotreksatu czy świadomość, że mam raka. Słówko na R. Nie ja. To mnie nie dotyczy.

Wielu przyjaciół dawało mi jakieś rady zaraz po pierwszym etapie leczenia; inni

przysyłali pamiątki, kartki. Wszyscy się za mnie modlili. Uważałam za konieczne pójście na

oficjalny obiad sponsorowany przez Klub Irlandzki. Chciałam pokazać swoim przyjaciołom,

że ta choroba nie jest w stanie mnie załamać. Zaczynał się właśnie tydzień irlandzki i komitet

organizacyjny serwował wołowinę konserwową z chrzanem oraz kawę po irlandzku. Nikt w

klinice ani słowem nie wspomniał, jak się powinnam odżywiać.

Pierwsza seria metotreksatu nie poskutkowała. Druga też nie. Nie ma problemu,

stwierdził lekarz, prawdopodobnie zadziała aktynomycyna. Ale pierwsza seria aktynomycyny

nie zadziałała, tak jak i druga. Mój onkolog wspaniale potrafił przekazywać wiadomości:

„Masz trzy opcje - powiedział przez telefon. - Nie rób nic, a ja ci gwarantuję, że umrzesz do

roku. Możemy cię położyć w szpitalu jesienią, by zastosować złożoną chemioterapię, po

której będziesz się dość fatalnie czuła. Albo możesz się poddać operacji". Komórki rakowe

usadowiły się prawdopodobnie w macicy. Wybrałam operację. Poddałam się ostatniej serii

chemioterapii, po której usunięto mi macicę i jajowody.

To było szesnaście lat temu. Odrosły mi włosy i wkrótce wszystko było już tylko

wspomnieniem. Jedyną rzecz, jaka pozostała, była blizna po operacji i... niechęć do chrzanu.

Ani razu w ciągu szesnastu miesięcy testów i leczenia żaden z moich lekarzy, żadna z

pielęgniarek ani nikt spośród innych pracowników służby zdrowia nie rozmawiał ze mną o

odżywianiu. Ich zdaniem specjalna dieta była bez znaczenia przy raku. Nie rozumieli

prawdziwej istoty odżywiania, którą jest wspomaganie leczenia. Terapia odżywianiem

pomaga układowi odpornościowemu organizmu w lepszym spełnianiu funkcji, równocześnie

wspierając zdrowe komórki podczas uciążliwego leczenia choroby nowotworowej. Zatem

stosowanie się do rad zawartych w tej książce nikogo nie wyleczy z raka. Samo odżywianie

nie pokona raka. Ale gdy dodamy tę terapię do tradycyjnego sposobu leczenia chorób

nowotworowych, może to zwiększyć szansę na wyleczenie oraz poprawić jakość twego życia.

Ta książka jest podzielona na trzy części. Część pierwsza jest elementarzem -

podstawową wiedzą na temat ciała, różnych nowotworów i odżywiania. Ale bardzo cię

proszę, nie spiesz się z przeczytaniem tego. Ta część pomoże ci porozumieć się z twoim

lekarzem i pozwoli na podjęcie bardziej świadomych decyzji dotyczących odżywiania. Choć

to okropne, co chcemy ci powiedzieć, ale wkrótce staniesz się celem ataków licznych

sprzedawców żywności, a wielu z nich nic nie będzie wiedziało o istocie odżywiania i

nowotworach. Bądź przygotowany na to i zignoruj ich.

Część druga omawia różne skutki uboczne związane z leczeniem nowotworów. Każdy

rozdział pokazuje osobny problem, wyjaśnia, co go powoduje i sugeruje metody

postępowania.

W części trzeciej i zarazem głównej znajdziesz kilka propozycji diet. Są one tak

zaplanowane, aby odżywianie dostarczyło wysokowartościowych składników pacjentom

chorym na raka.

Do każdej propozycji diety dołączona jest propozycja żywności dodatkowej

(uzupełniającej).

Aby ułożyć swój własny program żywieniowy, wybierz z części trzeciej rodzaj diety,

która najlepiej odpowiada twojej sytuacji. Potem z części drugiej dodaj informacje dotyczące

wszystkich skutków ubocznych, jakich doświadczasz w trakcie leczenia.

Na końcu książki znajdziesz uwagi, które mają pomóc ci w realizacji planu. Notatki

zawierają słowniczek, przykłady nazw preparatów medycznych w celu ułatwienia ci kupna

substancji uzupełniających, informacje szczegółowe o produktach wspomnianych w tej

książce. Żałuję, że nie dano mi takiej książki, kiedy miałam własne problemy. Mam nadzieję,

że tobie pomoże.

Możesz rozpocząć ten program już dzisiaj. Szybka wyprawa do supermarketu i do

sklepu ze zdrową żywnością to wszystko, co musisz zrobić, aby objąć kontrolę nad swoim

zdrowiem. Zrób przysługę pracownikom opieki zdrowotnej i przyłącz się do nich. Razem

macie większą szansę na sukces.

I jeszcze kilka słów ostrzeżenia: nie zażywaj dużych dawek żadnych witamin czy

innych środków uzupełniających bez

wiedzy lekarza. Niektóre witaminy mogą redukować efekty leczenia.

I ostatnia rada: nie słuchaj przyjaciół „z dobrymi intencjami". Nie myśl: „Gdybym

zrobił to lub tamto, nigdy nie zachorowałbym na raka". Zapomnij o przeszłości, żyj

teraźniejszością i rób plany na przyszłość. Nie marnuj cennej energii, zadręczając się

rzeczami, na które nie masz wpływu.

Maureen Keane

CZĘŚĆ I

ORGANIZM, NOWOTWÓR I ODŻYWIANIE

Wiadomość o rozpoznaniu choroby nowotworowej działa trochę podobnie jak zapis na

przyspieszony kurs w szkole medycznej. W ciągu kilku miesięcy od diagnozy będziesz

wiedział więcej o swojej chorobie, narządzie, w którym się rozwija, i o badaniach, niż wie

twój lekarz domowy. Samokształcenie jest ogromnie ważne dla twojego leczenia, ponieważ

wiedza jest władzą - władzą nad chorobą i władzą nad terapią. Idź do biblioteki i przeczytaj

wszystko, co możesz znaleźć na temat sytuacji, w jakiej się znalazłeś. Zacznij od biblioteki

miejscowej, a potem spróbuj dotrzeć do książek w najbliższej szkole medycznej. Wejdź do

INTERNETU i przeszukaj strony WWW, aby znaleźć informacje o sposobach leczenia i o

grupach dyskusyjnych pacjentów. Podnieś słuchawkę telefonu i zadzwoń do zorientowanych

kolegów z prośbą o informacje i rady. Przyłącz się do grupy wspierającej, zaprenumeruj prasę

i wciąż czytaj i zadawaj pytania. Im więcej wiesz, tym lepiej dla ciebie. Część pierwsza tej

książki została napisana po to, aby pomóc ci zrozumieć znaczenie terminologii, której

wkrótce będziesz się uczyć. Jeśli dopiero niedawno zostałeś zdiagnozowany i mało wiesz o

biologii i raku, to masz w ręku najlepsze źródło wstępnej wiedzy ogólnej. Rozdziały w

pierwszej części książki w uproszczony sposób opisują anatomię ciała, charakterystykę

choroby nowotworowej oraz chemię odżywiania. Wyjaśniają też, jak działa terapia

dodatkowa, polegająca na wzmocnieniu twojego organizmu za pomocą odpowiedniego

odżywiania.

Ta część książki jest również dobrym wprowadzeniem do wiedzy o leczeniu raka i

odżywianiu w tej chorobie dla współmałżonka, członków rodziny, opiekunów i pracowników

opieki zdrowotnej. Pomoże im zrozumieć to, co chciałbyś osiągnąć.

MIKROSKOPIJNY ŚWIAT W TOBIE

Aby zrozumieć, co to jest nowotwór i jak się go leczy, musisz najpierw poznać

miniaturowy świat komórki. To jest być może najważniejszy rozdział tej książki, bo choroba

nowotworowa zaczyna się właśnie na poziomie komórki i to właśnie tu odżywianie wywiera

swój wpływ. Ten rozdział pomoże ci zrozumieć funkcjonowanie komórek i proces ich

podziału, gdy są zdrowe.

Wyobraź sobie przez chwilę, że twoje ciało to państwo, a komórki to obywatele tego

państwa. Ty, prezydent, mieszkasz w głównym budynku, czyli w głowie. Aby naród mógł być

silny i zdrowy, poszczególni członkowie społeczeństwa muszą mieć uczciwą pracę, system

transportowy, jedzenie i wodę oraz metody usuwania śmieci i odpadów. Muszą mieć ochronę

przed wpływami środowiska zewnętrznego oraz przed atakami wrogów wewnętrznych i

zewnętrznych. Z twoją pomocą ciało może im to wszystko zapewnić.

Twoje komórki - obywatele - występują we wszystkich możliwych kształtach i

rozmiarach, mają przeróżne zdolności i wykonują niemal nieskończoną liczbę funkcji.

Niektóre z nich zamieszkują wielkie miasta, którymi są narządy; inne wolą mieszkać na wsi,

jak najdalej od jaskrawych świateł - na przykład w paluchu u nogi. Ale bez względu na to,

gdzie dana komórka się znajduje, ma ona swoje zadanie do spełnienia dla dobra wielkiego

narodu twojego ciała: Zjednoczonych Stanów Jana czy Janiny.

Podstawowa budowa komórki

Zaczynamy tę książkę ód opisu typowej komórki człowieka. W latach pięćdziesiątych,

gdy byłam dzieckiem, uczono nas, że komórka to niewiele więcej niż woreczek wody z

pływającym w środku jądrem. Ja wyobrażałam sobie, że komórka musi przypominać surowe

jajko bez kruchej skorupki. Nie mogłam się nigdy nadziwić, że gdy upadłam, nie robiła się ze

mnie jajecznica.

Dzisiaj wiemy, że komórki mają bardziej skomplikowaną budowę. Cała komórka

wypełniona jest rusztowaniami, w których umieszczone są struktury zwane organellami.

Organelle to maleńkie odpowiedniki organów ciała. Każda z nich spełnia specjalną funkcję, a

gdy coś w tym przeszkodzi, ma to wpływ na całą komórkę.

Komórki mają „skórę" nazywaną błoną komórkową. Do jej zewnętrznej części

doczepiona jest duża ilość cząsteczek białka. Niektóre z nich znajdują się na górnej części

błony i spełniają rolę etykietki identyfikującej komórkę. Inne białka, zwane receptorami, są

punktami mocowania dla hormonów i innych substancji, łącznie z przeciwciałami, które są

częścią układu odpornościowego. Niektóre cząsteczki białkowe można znaleźć w grupach po

dwie lub cztery; część z nich przenika powierzchnię błony komórkowej. Te właśnie

cząsteczki spełniają rolę strażników drzwi, kontrolujących wnikanie wody i innych drobin w

głąb komórki.

W centrum komórki znajduje się jej „mózg" zwany jądrem komórkowym. Ten kulisty

twór również otoczony jest błoną. Mieści - chromatydy, czyli ciałka zawierające zakodowane

instrukcje dotyczące wszystkich funkcji komórkowych. Każda komórka, z wyjątkiem

czerwonych krwinek, ma jądro, a niektóre rodzaje komórek mają ich nawet kilka. Między

błoną komórki a błoną jądra komórkowego rozciągają się włókna komórkowe, które tworzą

trójwymiarowe rusztowania wypełniające komórkę. Odgrywając rolę mięśni komórkowych,

kurczą się i rozciągają, wytwarzając ruch w środku komórki, pozwalający na zmianę

jej kształtu. Właśnie w tych włóknach komórkowych umieszczone są organelle. Zewnętrzna

błona komórki i błona jądra połączone są siecią wyłożonych błonką kanałów, zwanych

siateczką śródcytoplazmatyczną. Sieć ta służy jako system transportowy i jest miejscem

wytwarzania białek (protein). W niektórych kanałach tej siatki znajdują się rybosomy, małe

okrągłe organelle, na których powierzchni produkowane są nowe białka.

Białka wytworzone w siateczce śródcytoplazmatycznej przekazywane są do aparatu

Golgiego - płaskich, ułożonych w stosiki pęcherzyków. Aparat Golgiego wytwarza duże

cząsteczki węglowodanów, które połączone z białkami, tworzą glikoproteidy. Gdy pęcherzyki

wypełnią się, stają się bardziej kuliste. Tak starannie zapakowane glikoproteidy

przemieszczają się w kierunku powierzchni komórki i przechodzą przez błonę komórkową.

Na zewnątrz pęcherzyki pękają i wtedy ich zawartość wydostaje się do otoczenia komórki.

Tak powstają różnego rodzaju ciecze złożone, od mleka matki, przez soki trawienne po pot.

Energia, potrzebna do tej czynności i do wielu innych zadań produkowana jest w

mitochondriach, organellach o kształcie kiełbasek utworzonych z dwóch błon. Błona

zewnętrzna nadaje mitochondrium gładki wygląd, natomiast wewnętrzna przypomina zbyt

dużą kiełbaskę, która musi być pozaginana aby mogła się w niej zmieścić. Na wierzchu tak

pofałdowanej błony znajduje się aż 500 enzymów używanych do produkcji energii.

Mitochondria mają swój własny kwas: dezoksyrybonukleinowy - DNA który odgrywa rolę w

genetyce komórki i rybosomy produkujące białka. To nasunęło badaczom przypuszczenie, że

komórki dużych organizmów są potomkami bakterii, które miliardy lat temu zostały

wchłonięte i wykorzystane przez większe komórki.

Układ trawienny komórki to zbiór lizosomów. Są to pęcherzyki, które zawierają

enzymy służące do trawienia składników odżywczych w komórce. Jeśli jakiś obiekt dostanie

się do wnętrza komórki, to zostaje otoczony przez lizosom, i strawiony jako nieproszony

gość. Lizosomy mogą również pękać i trawić własną komórkę. Dlatego czasami nazywa się je

„samobójcami".

Jak dzieli się komórka

Różne rodzaje komórek mają różny okres życia, zależnie od lokalizacji i funkcji.

Niektóre komórki, takie jak neurony (komórki nerwowe), żyją przez całe życie człowieka.

Inne, jak komórki krwi, żyją tylko kilka dni. Komórki, które wyścielają przewód pokarmowy,

żyją tylko przez 36 godzin, a potem się złuszczają. Komórki, tak jak ludzie, mogą zachorować

albo ulec uszkodzeniu, co może spowodować ich śmierć.

Aby tkanka pracowała właściwie, zniszczona lub martwa komórka musi być

zastąpiona nową. Nowe komórki są wytwarzane w procesie podziału, czyli mitozy, podczas

której jedna komórka macierzysta dzieli się na dwie identyczne potomne. Komórka wie,

kiedy ma rosnąć lub się dzielić, bo „porozumiewa się" ze swymi sąsiadami. Komórka w

sąsiedztwie szybko rosnącej luźnej tkanki nowotworowej otrzyma polecenie rozmnożenia się,

podczas gdy komórka w zatłoczonej, zdrowej tkance dowie się, że nowi obywatele nie są mile

widziani. Ponieważ zdrowa komórka-obywatel jest członkiem drużyny, dzieli się lub

podróżuje tylko wtedy, gdy społeczność uzna to za właściwe i konieczne.

Podział komórki ma swój początek wewnątrz jądra, „mózgu" komórki. Właśnie tu

znajdują się bowiem wszystkie zakodowane instrukcje niezbędne do codziennych czynności

komórki. Instrukcje zawarte są w materiale genetycznym komórki, kwasie

dezoksyrybonukleinowym (DNA).

Budowa molekuły DNA odznacza, się elegancką prostotą. Helisa, bo tak się nazywa ta

konstrukcja, przypomina długą, spiralną drabinkę z jednym pełnym obrotem co dziesięć

szczebli. Boczne podpory drabinki nici zbudowane są z dez-oksyrybozy (rodzaj cukru),

występującej na przemian z grupami fosforanowymi. Szczeble zbudowane są z cząsteczek

zwanych zasadami nukleinowymi. Każdy szczebel składa się z pary zasad lekko połączonych

w środku. Obie części pasują do siebie jak puzzle.

U ludzi występują dwa rodzaje zasad. Zasady purynowe: adenina i guanina,

zbudowane są z puryny aminokwasowej a zasady pirymidynowe: cytoza i tymina, z

pirymidyny. Adenina zawsze się łączy w parę z tymina, a guanina z cyto-zyną. To oznacza, że

gdybyś popatrzył na szczeble w jednej drabinie DNA, mógłbyś znaleźć pary adenina-tymina,

guani-na-cytozyna, tymina-adenina. W innej cząsteczce DNA byłaby to np. cytozyna-guanina,

adenina-tymina, guanina-cytozyna. Kolejność trzech par zasad tworzy kod zwany kodonem.

W ten sposób pary zasad są literami, a kodony wyrazami. Te litery i wyrazy tworzą język

życia. Gdy komórka zaczyna się dzielić, cząsteczki DNA skręcają się w pałeczkowate grupy,

zwane chromosomami. Każdy chromosom wytwarza swój duplikat. Na poziomie

molekularnym osiągane jest to przez rozerwanie drabinki DNA. Szczebelki dzielą się w

najsłabszym punkcie, na złączach między zasadami. Każda połówka odbudowuje się w całą

cząsteczkę, używając wolnych zasad unoszących się w jądrze. Na poziomie molekularnym

rezultatem tego procesu są dwie identyczne cząsteczki DNA. W czasie ostatniej fazy

duplikacji komórki cytoplazma komórkowa i błona komórkowa wciskają się między dwa

komplety chromosomów, tworząc dwie nowe komórki.

Nie wszystkie tego rodzaju procesy kończą się powstaniem duplikatów. Pary zasad

mogą się zgubić lub ułożyć się w innej kolejności. Nazywamy to mutacją. Powoduje ona

zagubienie się wyrazów lub zdań, zły zapis wyrazów lub istnienie zupełnego nieładu w

instrukcji komórkowej.

Mutacje nie należą wcale do rzadkości, ale często są nieznaczne i komórka jest w

stanie odczytać istotę instrukcji, mimo błędów. Od czasu do czasu cały zestaw wyrazów

zostaje zagubiony lub zapisany jako zupełnie niezrozumiały. Gdy się to zdarzy w ważnych dla

życia „dokumentach" mutacja powoduje śmierć. Aby temu zapobiec, nasze komórki

rozwinęły system pomocniczy. Specjalne enzymy przenoszą się w dół i w górę drabinek

DNA, poprawiając źle zapisane słowa. Są one pewnego rodzaju słownikami ortograficznymi

dla DNA. Ale taki słownik działa skutecznie tylko wtedy, gdy dostarcza mu się niezbędnych

enzymów.

Podsumowanie

Komórki, tak jak ludzie, zawierają w sobie pewną liczbę wyspecjalizowanych struktur.

Każda taka struktura, czyli or-ganellum, wykonuje określoną pracę. Działalnością komórki

kieruje jej jądro, które zawiera materiał genetyczny. Kiedy następuje podział komórki,

materiał genetyczny się dzieli. Jeśli w tym procesie następują jakieś błędy, rezultatem jest

mutacja.

TKANKI

Komórki nowotworowe mają wiele cech wspólnych z komórkami tkanek, w których

powstały. Twój lekarz, opisując nowotwór będzie używał wielu określeń, które znajdziesz w

tym rozdziale: rodzaj komórki, z której powstał i rodzaj komórki, z której się rozwija. Ta

informacja decyduje o metodzie i długości leczenia. Każda komórka należy do jakiejś tkanki,

czyli społeczności komórek podobnych fizycznie. Komórki danej tkanki to swego rodzaju

rodzina, wspólnota. Może nie mieszkają w sąsiedztwie czy tym samym mieście, ale są do

siebie podobne i spełniają te same funkcje. Istnieją cztery główne rodzaje tkanek:

nabłonkowa, łączna, mięśniowa i nerwowa. Nowotwory biorą swoje nazwy od rodzaju tkanki,

z której się rozwinęły, oraz od umiejscowienia guza.

Tkanka nabłonkowa

Większość komórek, które widzisz na swoim ciele, to komórki nabłonkowe. Komórki

w tym klanie zarabiają na życie, tworząc pokrywy i wyściółki, wydzielinę i pochłaniając.

Tkanka nabłonkowa pokrywa wszystkie te części ciała, które kontaktują się ze światem

zewnętrznym: od włosów do palców u nóg, wyściela jamy narządów wewnętrznych i jamy

ciała. Przewód pokarmowy od jamy ustnej aż do odbytu jest wyłożony tkanką nabłonkową,

podobnie jest w układzie oddechowym. Wnętrze macicy, pęcherza i wszystkich naczyń

krwionośnych jest wyścielone tkanką nabłonkową.

Istnieją dwa rodzaje tkanki nabłonkowej: okrywkowa i gruczołowa. Gruczołowa

tkanka nabłonkowa zawiera gruczoły wewnątrzwydzielnicze (gruczoły, które wydzielają

swoje produkty do kanalików). Wydzielają one różne substancje do otoczenia jam narządów

czy jam ciała. Na przykład w przewodzie pokarmowym nabłonek gruczołowy ułatwia

przesuwanie pokarmu i zbytecznych produktów przemiany materii przez wydzielanie

śliskiego śluzu. W żołądku tkanka ta wydziela kwas solny, enzym pepsynę oraz czynnik

niezbędny do absorpcji witaminy B

Przykłady nowotworów złośliwych

Raki

(Nowotwory powstające z tkanki nabłonkowej)

NAZWA

PUNKT WYJŚCIA

rak gruczołowy

gruczoł

rak gruczołowy płuca

tkanka płucna

rak żołądka

nabłonek gruczołowy żołądka

rak gruczołowy trzustki

trzustka

rak brodawczakowaty

tkanka nabłonkowa

Mięsaki

(Nowotwory powstające z kości i innych rodzajów tkanki łącznej)

NAZWA

PUNKT WYJŚCIA

włókniak mięsakowy

tkanka włóknista

naczyniakomięsak

naczynia krwionośne

chrzestniakomięsak

chrząstka

mięsak maziówkowy

tkanka maziowa

kostniakomięsak

tkanka kostna

tłuszczakomięsak

tkanka tłuszczowa

mięsak gładki

mięsień gładki

czerniak melanoma

komórki barwnikowe skóry

lub błon śluzowych

mięśniakomięsak

prążkowany

mięsień prążkowany

Białaczki

(Nowotwory układu białokrwiakowego i szpiku)

NAZWA

PUNKT WYJŚCIA

białaczka limfocytowa

przewlekła

limfocyty

białaczka szpikowa ostra

szpik

białaczka szpikowa

przewlekła

szpik

białaczka limfatyczna

przewlekła

komórki limfatyczne

choroba di Gugliemo

szpik

białaczka granulocytowa

układ siateczkowo-śródbłonkowy

białaczka

kosmatokomórkowa

komórki limfatyczne

Chłoniaki

(Choroby nowotworowe tkanki łącznej układu limfatycznego)

NAZWA

ZAATAKOWANA TKANKA

choroba Hodgkina

(ziarnica złośliwa)

węzeł chłonny

chłoniak złośliwy

węzeł chłonny

Choroby nowotworowe tkanki nerwowej

NAZWA

LOKALIZACJA

glejak

tkanka glejowa

mięsak osłoniaka

osłonka (otoczka) nerwowa

gwiaździak

astrocyty (rodzaj

komórki neuroglejowej

mięsak oponowy

opony (błony pokrywające mózg)

Inne nowotwory

NAZWA

Tkanka zaatakowana/Tkanka źródłowa

szpiczak mnogi

komórki

plazmatyczne

szpik kostny

nabłoniak

kosmówkowy złośliwy

łożysko (guz gamety)

rozrodczak

jajnik (guz gamety)

nasieniak

jądra (guz gamety)

grasiczak

grasica.

Nabłonek okrywowy służy jako okrycie lub wyściółka. Komórki takie są

sklasyfikowane według ich kształtu i rodzaju warstwy komórkowej.

• Komórki okrywowe występują w trzech kształtach. Komórki płaskie są podobne do łusek.

Komórki sześcienne mają kształt sześcianów i mają więcej cytoplazmy. Komórki

walcowate są wydłużone i wyglądają jak kolumny.

• Komórki okrywowe nabłonka dzielimy na cztery rodzaje pod względem typu tworzonej

warstwy. Nabłonek jednowarstwowy ma oczywiście tylko jedną warstwę komórek.

Nabłonek wielowarstwowy to komórki w kilku warstwach nałożonych jedna na drugą.

Nabłonek kolumnowy (dwurzędowy) sprawia wrażenie obecności więcej niż jednej

warstwy, ale w rzeczywistości jest pojedynczy. Nabłonek przejściowy składa się z

ułożonych w warstwę komórek różnych kształtów.

Połączmy obydwie te klasyfikacje różnego rodzaju komórek nabłonkowych. Na

przykład nabłonek płaski składa się z płaskich komórek, ułożonych w jednej warstwie. Różne

substancje w łatwy sposób mogą przenikać taką tkankę. Wielowarstwowy nabłonek

przejściowy ma zdolność rozciągania się, więc stanowi np. wyściółkę pęcherza moczowego.

Komórki nabłonkowe są beznaczyniowe (nie jest więc dostarczana do nich krew).

Gdy umierają, złuszczają się. Dobrym przykładem tego zjawiska jest stopniowe złuszczanie

się naskórka czy powstawanie łupieżu. Komórki nowotworowe tkanki nabłonkowej także

mogą się złuszczać, dzięki czemu pobieranie próbek i badanie są ułatwione. To ważne dla

diagnostyki, ponieważ komórki nowotworowe mają bardzo charakterystyczny obraz pod

mikroskopem. Znana metoda Papanicolau jest dobrym przykładem na to, jak złuszczające się

tkanki mogą być użyteczne w diagnozowaniu raka. Badanie to przeprowadza się pobierając

rozmaz złuszczonych komórek błony śluzowej macicy z szyjki macicy.

Komórki nabłonkowe muszą się dzielić bardzo szybko, aby zastąpić komórki utracone

w wyniku zużycia czy uszkodzenia. Dlatego metody leczenia choroby nowotworowej (takie

jak chemioterapia czy naświetlanie), które działają na szybko rozmnażające się komórki

nowotworu, mają również ujemny wpływ na zdrową tkankę nabłonkową.

Nowotwory wywodzące się z nabłonka okrywowego nazywamy rakami, natomiast z

nabłonka gruczołowego - gruczolakorakami lub rakami gruczołowymi.

Tkanka łączna

Tkanka łączna tworzy delikatne błony, płynną krew i twarde kości, które służą do

łączenia części ciała, wspierania ciała, poruszania się i ochrony ciała. Jest to zespół komórek,

połączonych różnymi rodzajami włókien, osadzonych w materiale zwanym macierzą,

substancją międzykomórkową lub istotą podstawową tkanki. Rodzaj macierzy i włókien

określa cechy charakterystyczne danej tkanki łącznej. Na przykład tkanka chrzestna ma

macierz galaretowatą, tkanka kostna ma macierz z twardych minerałów, a krew - macierz

płynną. Tkanka łączna może być podzielona na różne grupy, niektóre z nich zachodzą na

siebie. Oto te rodzaje.

Tkanka łączna wiotka łączy tkanki i narządy, działając jak elastyczny żel. Jej macierz

to miękka, lepka substancja galaretowata.

• Tkanka tłuszczowa jest tkanką łączną wiotką, ale dodatkowo ma komórki tłuszczowe.

Tworzy podściółkę ochronną np. wokół nerek i innych narządów oraz działa jako materiał

izolujący.

• Spoista tkanka włóknista zbudowana z mieszaniny kolagenu i elastycznych włókien w

płynnej macierzy. Tworzy ścięgna i więzadła, można ją znaleźć w skórze. Z tego rodzaju

tkanki tworzą się blizny. Tkanka włóknista to także elastyczne, silne połączenie między

tkanką kostną a tkanką mięśniową.

• Tkanka siateczkowa utworzona jest przez komórki, które pokrywają wiotkie rozgałęzione

włókna siateczko we, tworzące trójwymiarową sieć. Tkanka siateczkowa buduje swego

rodzaju rusztowanie dla śledziony, węzłów chłonnych i grasicy. W związku z tym jest

ważną częścią układu odpornościowego organizmu. Specyficzna budowa tej tkanki

pozwala śledzionie odfiltrowywać szkodliwe substancje z krwi i limfy.

• Tkanka kostna zbudowana jest z komórek kostnych (osteo-cytów) osadzonych w macierzy,

utworzonej przez włókna kolagenowe i sole mineralne. To właśnie sole mineralne nadają

kościom twardość.

• Chrząstka składa się z komórek chrzestnych (chondro-cytów) umieszczonych w elastycznej,

ziarnistej macierzy. Małżowiny uszne zawierają elastyczne płytki chrząstne, kolana

zawierają chrząstkę włóknistą, a oskrzela są zbudowane m.in. z pierścieni z chrząstki

szklistej. Tkanka chrzestna nie jest unaczyniona, więc substancje odżywcze muszą

dostawać się do niej za pomocą dyfuzji a nie przez krew. Z tego powodu zniszczona

chrząstka goi się bardzo wolno.

• Tkanka mieloidałna tworzy szpik i komórki w nim powstające, łącznie z czerwonymi

krwinkami, płytkami krwi oraz granulocytami (dojrzałymi leukocytami) i monocy-tami

niezbędnymi do funkcjonowania układu odpornościowego.

• Tkanka krwi jest najbardziej niezwykłą tkanką łączną. Ma postać płynną i dlatego nie

zawiera ani włókien ani substancji międzykomórkowej (macierzy). Tkanka ta składa się z

dwóch składników: substancji płynnej, zwanej osoczem i części komórkowej w formie

stałej, która zawiera czerwone krwinki (erytrocyty), krwinki płytkowe i białe krwinki

(leukocyty) należące do układu odpornościowego. Nowotwory, które pojawiają się w

kościach i tkankach miękkich (łącznej i mięśniowej), nazywane są mięsakami.

Najpowszechniej występują one u dzieci. Nowotwory układu limfatycznego to

głównie chłoniaki. Chłoniaki mogą się pojawić w każdym miejscu układu limfatycznego, ale

najczęściej lokują się w węzłach chłonnych. Szpiczak mnogi to nowotwór komórek

plazmatycznych. Białaczki to nowotwory m.in. tkanek wytwarzających krew. Białaczki nie

tylko zmieniają sposób dojrzewania komórek, ale również ich funkcję.

Tkanka mięśniowa

Tkanka mięśniowa to źródło ruchu ciała. Można ją podzielić na trzy rodzaje:

• Mięśnie szkieletowe - łączą kości i poruszają szkieletem. Mięśnie te nazywamy

„poprzecznie prążkowanymi", gdyż w obrazie mikroskopowym włókna ich komórek mają

poprzeczne prążki. Ich praca zależna jest od naszej woli.

• Mięśnie trzewne - znajdują się w narządach wewnętrznych ciała (trzewia, wnętrzności).

Noszą nazwę mięśni gładkich, ze względu na brak poprzecznych prążków, lub

mimowolnych, bo nie można ich kontrolować w zależności od woli.

• Mięsień sercowy, z którego zbudowane jest serce. Jest to tkanka gładka z wieloma cechami

mięśni prążkowanych. Mięsaki tkanki mięśniowej zwykle atakują dzieci. Nowotwór

mięśnia prążkowanego zajmuje piąte miejsce na liście najbardziej powszechnie

występujących chorób nowotworowych dzieci, po białaczkach i chłoniakach, guzach

ośrodkowego układu nerwowego, nerwiakach niedojrzałych i guzach Wilmsa.

Tkanka nerwowa

Z tkanki nerwowej zbudowane są takie narządy jak: mózg, rdzeń kręgowy i nerwy.

Komórki nerwowe można sobie wyobrazić jako pracowników systemu połączeń

telefonicznych i bazy danych. Dzięki nim możliwa jest komunikacja taka jak w układach

elektronicznych. Istnieją dwa rodzaje tkanki nerwowej:

• Komórki nerwowe, zwane neuronami, faktycznie przetwarzają informacje. Neurony mają

jednostkę centralną, czyli komórkę, wypustkę osiową czyli akson, który może mieć do l m

długości i jedną lub kilka innych wypustek czyli dendrytów (włókna nerwowe).

• Komórki neuroglejowe to te, które podpierają i łączą neurony. Dla przykładu komórki

Schwanna tworzą neuro-lemowe (osłonowe) i mielinowe powłoki neuronów. Astro-cyty

(komórki gwiaździste) budują ciasną sieć dookoła naczyń włosowatych w mózgu. Wraz z

naczyniami włosowatymi tworzą zespół połączeń krew-mózg, strukturę odpowiedzialną za

kontrolę przedostawania się większych cząsteczek do mózgu.

Guzy, pojawiające się wewnątrz czaszki, biorą swoje nazwy od rodzaju komórek, z

których się rozwinęły. Przykładami są gwiaździaki (od komórek gwiaździstych - astro-

cytów), glejaki (od komórek neuroglejowych) i czemiaki (od komórek barwnikowych -

melanocytów). Guzy centralnego układu nerwowego są najczęściej spotykanymi guzami

litymi u dzieci. U dorosłych wiele wewnątrzczaszkowych guzów nowotworowych to twory,

które przeniosły się z innych części organizmu (guzy wtórne, tzw. przerzutowe).

Podsumowanie

Każda tkanka składa się z jednego rodzaju komórek. Ma swój charakterystyczny

rozmiar i cechy, własne wyspecjalizowane pole działania. Tkanka nabłonkowa wyściela,

wydziela i wchłania. Tkanka łączna podpiera, łączy i chroni. Tkanka mięśniowa specjalizuje

się w produkcji ruchu. Tkanka nerwowa umożliwia porozumiewanie się.

NARZĄDY I UKŁADY NARZĄDÓW

Gdy nowotwór rozwija się z jednej komórki do postaci guza, zmienia zdolność

narządu, w którym się umiejscowił, do funkcjonowania i jest przeszkodą w całym układzie,

do którego ten narząd należy. Ten rozdział pozwoli ci zrozumieć podstawową budowę

anatomiczną ciała i organizację narządów. Omówimy tutaj rodzaje nowotworów najczęściej

atakujących różne układy narządów.

Wyobraźmy sobie, że każda z twoich komórek-obywateli mieszka w mieście. Niektóre

z miast, jak np. mózg, serce z całym układem krążenia, wątroba czy skóra są bardzo duże i

wykonują niezastąpione czynności. Na przykład wielkie miasto układu krążenia, to miejsce,

gdzie ogromna rodzina komórek mięśniowych mieszka i pracuje. Jedne z tych komórek biorą

udział w gorączkowych zajęciach podstawowych narządu centralnego - serca. Inne cieszą się

z prostego życia przedmieść: tętnic. Wolą mniej stresowy styl życia w narządach odległych.

Każdy układ-miasto składa się z kilku rodzajów tkanek. I chociaż komórki wyglądają różnie i

pochodzą z różnych grup, wszystkie pracują razem, aby osiągnąć wspólny cel. Każde miasto

należy do większej organizacji o tej samej misji do spełnienia.

Układy narządów utworzone są z pewnej liczby odpowiednio dobranych narządów.

Działają wspólnie, aby wykonać niezbędną pracę na rzecz ciała. Narząd w danym układzie

jest zależny od innych, a każdy układ jest ściśle związany z pozostałymi. Na przykład w

układzie mięśniowo-szkieleto-wym szkielet jest podporą dla zepołu ruchu. Ale on sam nie

umożliwi poruszania się, musi korzystać z czynności mięśni. Współpracujące ze sobą

mięśnie, przesuwają ciało z miejsca na miejsce, zmieniają jego pozycję, ale również i kształt.

Układ mięśniowo-szkieletowy współdziała także z innymi układami narządów.

Wewnątrz kości długich i miednicznych znajduje się żółty szpik układu

odpornościowego i czerwony szpik układu krwionośnego.

Istnieje dziesięć głównych układów narządów: układ powłok czyli skóra, szkieletowy,

mięśniowy, krążenia, oddechowy, trawienny, nerwowy, hormonalny (wewnątrz-

wydzielniczy), rozrodczy i moczowy. Układ odpornościowy różni się od innych tym, że

zbudowany jest z pojedynczych komórek, a nie narządów. Omówimy go zatem osobno.

Skóra

„Powłoka ciała" to inne określenie skóry, a układ powłok obejmuje skórę i jej różne

uzupełnienia, takie jak włosy, paznokcie palców u nóg i rąk, wargi i gruczoły skórne.

Zbudowany jest z powierzchniowej tkanki nabłonkowej, umieszczonej na podstawie

zbudowanej z tkanki łącznej.

Ogólnie mówiąc, zadaniem skóry jest oddzielenie wnętrza organizmu od środowiska

zewnętrznego. Skóra sprawia, że jesteś wodoszczelny. Powoduje, że w czasie kąpieli nie

nasiąkasz wodą jak gąbka, a na słońcu nie wysychasz jak rodzynek. Skóra chroni twój

organizm przed otoczeniem. Komórki-obywatele skóry zapobiegają nielegalnej imigracji

olbrzymiej liczby bakterii i wirusów oraz uniemożliwiają wtargnięcie trujących substancji

chemicznych.

Skóra wykonuje również inne funkcje. Reguluje temperaturę ciała poprzez

wydzialanie potu, wytwarza ważne substancje chemiczne, takie jak witamina D, i działa jako

narząd czucia, reagujący na ciepło, zimno, dotyk, ucisk, ból. Wydziela także substancje

poprzez gruczoły i pory. Chodzi tu o różne sole, tłuszcze, białka.

Ponieważ jest wystawiona na działanie wielu czynników środowiskowych, właśnie w

niej najczęściej powstają komórki nowotworowe. Najbardziej powszechnymi rodzajami

nowotworów skóry są rak komórek podstawnych i rak komórek płaskich nabłonka. Obydwa

są spowodowane ekspozycją na szkodliwy wpływ promieniowania ultrafioletowego. Czer-

niak, najgroźniejszy rodzaj nowotworu skóry, nie jest rakiem bo rozwija się z komórek

barwnikowych, czyli komórek produkujących pigment, a nie nabłonkowych.

Układ szkieletowy

Czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa, kości rąk i nóg, więzad-ła, ścięgna i stawy to

części układu szkieletowego. Jest on prawie całkowicie zbudowany z dwóch rodzajów tkanki

łącznej: kości i chrząstki.

Wykonuje trzy podstawowe czynności:

1. Stawy (połączenia przegubowe) w szkielecie umożliwiają zginanie i prostowanie.

2. Tkanka kostna służy jako swoisty magazyn. Minerały, takie jak wapń, magnez czy

fosforany odkładają się w macierzy i są stamtąd w razie potrzeby pobierane.

3. Wewnątrz kości, jak w skrytce bankowej, ukryty jest czerwony szpik. Jest to część

układu krwionośnego. Tu odbywa się jedna z podstawowych czynności ustroju-hemopoeza,

czyli wytwarzanie krwinek czerwonych. Mięsaki tkanki kostnej występują rzadko i zwykle u

osób młodych. Wiele innych nowotworów może dotrzeć do kości w formie przerzutów z

innych narządów, na przykład rak żołądka, piersi czy prostaty.

Układ mięśniowy

Tkanka mięśniowa może tworzyć osobne mięśnie, które uważane są za oddzielne

narządy.

Razem stanowią one układ mięśniowy. Komórki w mięśniu spełniają dwa główne

zadania: odpowiadają za ruch i wytwarzanie ciepła. Chociaż stawy w układzie szkieletowym

pozwalają na ruch, nie mogą tego ruchu wykonać same. Potrzebny jest skurcz mięśnia

prążkowanego. Ruch wewnątrz ciała wykonują komórki mięśni gładkich. Przesuwanie

pożywienia w przewodzie trawiennym odbywa się dzięki skurczom mięśni gładkich przełyku,

żołądka i jelit. Mocz przechodzi przez układ moczowy dzięki mięśniom gładkim

moczowodów, pęcherza i cewki moczowej. Powietrze dostaje się do płuc i wydostaje się z

nich na skutek skurczu mięśni przepony. Układ mięśniowy służy też jako główny wytwórca

ciepła, niezbędnego do utrzymywania tkanek w odpowiedniej temperaturze.

Mięsień jest prawie całkowicie zbudowany z białka. Gdy dostarczamy organizmowi

za mało białka i pożywienia, gdy białko nie jest prawidłowo wchłaniane lub trawione, musi

ono pochodzić z innego źródła. Tym źródłem jest tkanka mięśniowa. Nawet gdy nasza dieta

dostarcza nam odpowiednie ilości białka, komórki nowotworowe atakują mięśnie, aby zdobyć

białko i przerobić je w glukozę. Gdy tkanka mięśniowa zmniejsza objętość, pojedynczy

mięsień słabiej wykonuje swoją funkcję, powodując słabość i uczucie zimna, spowodowane

ograniczoną produkcją ciepła. Chociaż nowotwór układu mięśniowego jest bardzo rzadki,

nowotwory innych narządów mogą spowodować poważną utratę masy mięśniowej.

Układ nerwowy

Mózg, rdzeń kręgowy i nerwy to narządy układu nerwowego. Składa się głównie z

tkanki nerwowej, wspieranej i chronionej przez tkankę łączną.

Komórki-obywatele układu nerwowego wykonują kilka ważnych funkcji. Są

odpowiedzialne za szybkie porozumiewanie się na linii komórka-komórka i narząd-narząd.

Komórki w tych narządach produkują chemiczne przekaźniki nerwowe, które uruchamiają i

podtrzymują impulsy elektryczne. To dzięki nim mózg może „rozmawiać" z narządami,

bliższymi i dalszymi, oraz koordynować, kontrolować i integrować ich pracę. Wiadomości

przenoszą się z ogromną szybkością. Komórki układu nerwowego funkcjonują też jako

czujniki. Są w stanie rozpoznać ciepło, światło, ucisk i temperaturę.

Nowotwory układu nerwowego mogą się umiejscowić w szarej istocie mózgu, w

oponach pokrywających mózg i w rdzeniu kręgowym. Gruczoły wewnątrzwydzielnicze

znajdujące się w mózgu również mogą być źródłem nowotworu. Czaszka jest częstym

miejscem guzów wtórnych, które przywędrowały tu z miejsca powstania, tak zwanych

przerzutów.

Układ hormonalny

Układ hormonalny (wydzielania wewnętrznego) obejmuje przysadkę mózgową i

szyszynkę; podwzgórze, tarczycę i nadnercza; trzustkę; jądra lub jajniki i łożysko. Gruczoły

te uwalniają hormony bezpośrednio do krwi, w przeciwieństwie do gruczołów wydzielania

zewnętrznego, które wydzielają swoje produkty do przewodów.

Komórki-obywatele gruczołu wydzielania wewnętrznego to „zarządcy": za pomocą

hormonów wysyłają przez krew polecenia. Gruczoły wykonują podobną pracę do systemu

nerwowego: przekazują informacje, ingerują i kontrolują funkcjonowanie organizmu. Sygnały

hormonalne przenoszą się wolniej, ale działają dłużej. Hormony są głównymi czynnikami

regulującymi przemianę materii, wzrost, rozwój organizmu i rozmnażanie.

Do najczęstszych nowotworów układu hormonalnego należą:

• nowotwory gamet - rak jądra (u mężczyzn), nabłoniak kosmówkowy, (wywodzący się z

łożyska) i rak jajnika (u kobiet)

• rak trzustki - ponad 90 procent nowotworów trzustki to gruczolakorak śluzowaty, który

powstaje w przewodzie trzustkowym

• rak tarczycy

Ponieważ nowotwory układu hormonalnego mogą wydzielać hormony, często ich

objawy obserwowane są w odległych częściach ciała.

Układ krążenia

Każda komórka-obywatel połączona jest z innymi komórkami za pomocą ogromnego,

zawiłego systemu transportowego, składającego się z autostrad, dróg i ścieżek. Składa się z

dwóch części: układu sercowo-naczyniowego i układu limfatycz-nego.

Układ sercowo-naczyniowy

Układ sercowo-naczyniowy składa się z trzech głównych części: płynnej tkanki

nazywanej krwią, zamkniętego obiegu rurek, przez które ta krew płynie, i pompy

wprawiającej krew w ruch.

Krew to słonawy czerwony płyn, który służy jako nośnik w układzie sercowo-

naczyniowym. Płynna część krwi, czyli osocze, zawiera dużą, zróżnicowaną ilość

rozpuszczonych substancji, takich jak witaminy, minerały, składniki odżywcze, glukoza,

insulina i inne hormony przeznaczone do przekazywania informacji, sole, enzymy, zbyteczne

produkty przemiany materii i gazy. W osoczu zawieszona jest stała część krwi. Składa się ona

z krwinek czerwonych, zawierających hemoglobinę i odpowiedzialnych za transport tlenu,

białych krwinek systemu odpornościowego i krwinek płytkowych biorących udział w

krzepnięciu krwi.

Krew wędruje przez rury nazywane naczyniami krwionośnymi. Tętnice przenoszą

krew bogatą w tlen od serca ku tkankom. Żyły przenoszą krew pozbawioną tlenu od tkanek

do serca. W naczyniach włosowatych, najmniejszych naczyniach krwionośnych, głodne

tkanki wymieniają niepotrzebny dwutlenek węgla na tlen. Stamtąd krew pozbawiona tlenu

odpływa do żył.

Serce jest równocześnie początkiem i końcem układu sercowo-naczyniowego.

Zbudowane prawie całkowicie z mięśni, działa jako czterokomorowa pompa, która w

pierwszej kolejności wprowadza odtlenioną krew do płuc. Tam dwutlenek węgla pochodzący

z tkanek wymieniany jest na tlen i krew wraca do serca, które pompuje je znowu do tętnic, a

więc na obwód, do tkanek.

Układ limfatyczny

Układ limfatyczny składa się z naczyń limfatycznych, węzłów chłonnych, limfy,

grasicy i śledziony. Transportuje płyny, duże cząsteczki, tłuszcze i odżywcze związki

tłuszczów z innymi substancjami. Jest również główną częścią układu odpornościowego. Do

układu odpornościowego należą: węzły chłonne, migdałki, grasica i śledziona. Tkankę

limfatyczną można również znaleźć w ścianie przewodu pokarmowego, klatce piersiowej i

szpiku. Układ limfatyczny jest wyposażony w mechanizm odzyskiwania płynów z tkanek i

zapobiegania obrzękom.

Rozmieszczenie węzłów chłonnych w głowie i szyi

Węzły chłonne to kombinacja komendy policji i koszar. Mają kształt nerkowaty.

Zwykle występują grupowo. Każdy ma w sobie od 500 do 1500 węzłów chłonnych, od

zupełnie maleńkich, aż do takich, których średnica wynosi około 2,5 centymetra. Gdy węzły

w szyi, pod pachami czy w pachwinie są powiększone, możesz to wyczuć. Dlatego lekarz

zawsze bada szyję i brzuch.

Z układu limfatycznego korzystają komórki układu odpornościowego. Gdy napastnik

(np. bakteria, wirus lub komórka nowotworu) zostaje wychwycony przez jedną z białych

krwinek, przenoszony jest do węzła chłonnego w celu uwięzienia i zbadania. Jeśli zostanie

przechwycona duża ilość tych kłopotliwych gości lub kiedy armia ochronna mobilizuje swoje

siły w obliczu zagrożenia, przepełnione koszary mogą być wyczuwalne przez lekarza.

Czasami węzły takie usuwa się podczas zabiegu chirurgicznego.

Są wtedy badane pod mikroskopem, czy w tym „więzieniu" znajdują się jakieś

komórki nowotworowe. Jeśli węzeł nie ma wewnątrz komórek nowotworowych, twój lekarz

wie, że nowotwór nie dotarł do miejsc kontrolowanych przez ten węzeł.

Narządy zaangażowane w tworzenie krwi są częstym miejscem rozwoju nowotworów.

To białaczki. Nowotwory układu limfatycznego to chłoniaki. Tabela w poprzednim rozdziale

zawiera listę często spotykanych nowotworów układu limfatycznego.

Układ oddechowy

Komórki w układzie oddechowym są odpowiedzialne za wymianę dwutlenku węgla i

tlenu między powietrzem i krwią. Narządy tego układu to nos, gardło, krtań, tchawica,

oskrzela i płuca.

Oddychanie obejmuje dwa równoległe procesy. Podczas oddychania zewnętrznego

(oddychanie płucne) powietrze bogate w tlen jest wprowadzane do płuc, gdy robisz wdech, a

dwutlenek węgla jest usuwany z ciała, gdy robisz wydech. W czasie oddychania

wewnętrznego (oddychanie tkankowe) tlen z czerwonych krwinek jest w tkankach

wymieniany z niepotrzebnym dwutlenkiem węgla.

Gdy robisz wdech, powietrze jest filtrowane i ogrzewane w jamie nosowej i gardle,

potem przechodzi przez krtań do tchawicy. Tchawica jest zbudowana z mięśni gładkich, z

umieszczonymi w nich obręczami chrząstkowymi w kształcie litery C, których funkcją jest

usztywnienie dróg oddechowych, aby zawsze były otwarte. W miejscu, gdzie tchawica

wchodzi do klatki piersiowej, rozdziela się na dwie części zwane oskrzelami, z których jedno

prowadzi do prawego płuca, a drugie do lewego. Oskrzela rozdzielają się na oskrzeliki, które

zakończone są pęcherzykami. Pęcherzyki przypominają małe baloniki, które rozszerzają się i

kurczą podczas wdechu i wydechu. Pod cienką błoną pęcherzyków znajdują się włoskowate

naczynia krwionośne, gdzie przekazywany jest tlen. Krew opuszczająca płuca płynie do serca,

które następnie wypom-powywuje ją przez tętnice do tkanek potrzebujących tlenu.

Dwa płuca podzielone są na płaty. Prawe ma trzy płaty górny, środkowy i dolny, lewe

tylko dwa górny i dolny. Między płucami znajduje się śródpiersie, czyli jama zawierająca

serce, aortę, przełyk, tchawicę i oskrzela. Każde płuco pokryte jest podwójną błoną opłucnej:

blaszką zewnętrzną opłucnej i blaszką wewnętrzną, która leży bezpośrednio na tkance

płucnej, zwaną opłucną trzewną. Jama klatki piersiowej oddzielona jest od jamy brzusznej

przegrodą mięśniową zwaną przeponą. Skurcze i rozkurczę przepony wywołują różnicę

ciśnień, niezbędną do oddychania. Każdego dnia narządy oddechowe przepompowują ponad

10000 litrów powietrza, zawierającego substancje toksyczne, kurz, mikroorganizmy i inne

niebezpieczne cząsteczki unoszące się w powietrzu. To sprawia, że narządy te są częstym

miejscem nowotworów. Nowotwory płuc dzielimy na cztery rodzaje.

1. rak płaskonabłonkowy (30-35% przypadków)

2. gruczolakorak (35-40% przypadków)

3. rak wielkokomórkowy (ok. 10% przypadków)

4. rak drobnokomórkowy (ok. 20-25% przypadków)

Te rodzaje są zwykle dla uproszczenia grupowane jako nowotwory

drobnokomórkowe.

Układ trawienny (pokarmowy)

Układ trawienny składa się z jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, jelit, odbytnicy i

odbytu. Narządy te tworzą długą, otwartą na obu końcach rurę, zwaną przewodem

pokarmowym. Dodatkowe narządy to zęby, język, gruczoły ślinowe, wątroba, pęcherzyk

żółciowy i trzustka. Przewód pokarmowy trawi pożywienie, wchłania składniki odżywcze i

eliminuje odpady. Cały przewód pokarmowy jest wyścielony komórkami nabłonkowymi,

które stale się złuszczają i są zastępowane przez nowe. Gdy wymiana tych szybko

rozwijających się

komórek jest wstrzymana na skutek chemioterapii lub naświetlania promieniami

oprócz takich objawów jak opryszcz-ka jamy ustnej, ból gardła, pojawia się rozstrój żołądka.

Zniszczenie nabłonka jelita cienkiego to nie tylko przyczyna złego samopoczucia, ale także

utrata elektrolitów z powodu biegunki lub niedożywienie spowodowane złym wchłanianiem.

Głównym zadaniem nabłonka w jelicie cienkim jest bowiem wchłanianie składników

pokarmowych. Umożliwia to jego niezwykła budowa. Wyściółka jelita cienkiego jest

pomarszczona, z aksamitnymi fałdami, zwanymi marszczkami. Marszczki są pokryte

milionami występków zwanych kosmkami. Każdy kosmek ma milimetr długości i ma małą

tętnicę, żyłę i naczynie limfatyczne, biegnące przez środek. Jest pokryty pojedynczą warstwą

komórek, które mają jeszcze delikatniejsze wypustki na szczycie, nazywane mikrokosmkami.

Każda komórka na kosmku ma ich około l 700. Pod mikroskopem mikrokosmki oglądane od

góry dają wrażenie pędzelka i często nazywamy je „rąbkiem szczoteczkowym". Niektóre

enzymy niezbędne do trawienia pożywienia są produkowane właśnie w rąbku

szczoteczkowym, blisko szczytu każdego kosmka. Przetrawione składniki odżywcze

przechodzą następnie przez ściankę kosmka do krwi lub naczyń limfatycznych. Taki układ

kosmków i mikrokosmków zwiększa powierzchnię wchłaniania jelita cienkiego do około 250

, czyli obszaru wielkości małego kortu tenisowego.

Jeżeli leczenie nowotworu jak chemioterapia lub radioterapia, zniszczy komórki

kosmków, niektóre składniki odżywcze nie mogą już być trawione (z powodu braku

enzymów) i wchłaniane (z powodu braku mikrokosmków i kosmków). To może doprowadzić

to do niedożywienia.

Ponieważ układ pokarmowy jest otwarty na środowisko zewnętrzne i trujące

składniki, często staje się miejscem rozwoju nowotworu. Podzielimy je na trzy grupy w

zależności od lokalizacji: jama ustna, przełyk i żołądek; dodatkowe narządy - wątroba i drogi

żółciowe, trzustka; jelito cienkie i grube.

Rak górnego odcinka układu oddechowego i przewodu pokarmowego

Obszar ten obejmuje narządy służące jednocześnie do oddychania i odżywiania się:

wargi, jamę ustną, język, nos, zatoki przynosowe, gardło, gruczoły ślinowe ł szyję. Nowotwór

płaskonabłonkowy, czyli rak jest najpowszechniejszą chorobą nowotworową tego obszaru.

Ten rodzaj nowotworu jest silnie powiązany z ekspozycją na działanie trujących składników,

takich jak alkohol, tytoń, przemysłowe substancje chemiczne. Ponieważ wszystkie

powierzchnie, które wchodzą w kontakt z toksynami są w niebezpieczeństwie, nowotwór

rozwijający się w jednej strukturze, często niezależnie pojawia się też w innej. Aby temu

zapobiec i doprowadzić do wyleczenia tkanki nabłonkowej należy zadbać o wyeliminowanie

wszelkich substancji toksycznych.

Czasami zabieg usuwający zmiany nowotworowe może spowodować trudności w

jedzeniu. Jeśli do tego dojdzie, należy koniecznie skontaktować się ze specjalistą od

odżywiania lub dietetykiem, który podpowie jak dostarczyć pożywienie niezbędne dla

organizmu, aby sam mógł się leczyć.

Rak przełyku, żołądka, jelita cienkiego

Połowa nowotworów przełyku pojawia się w środkowej części narządu, pozostałe

występują w podobnej liczbie w odcinku górnym i dolnym. Większość nowotworów górnego

odcinka przełyku to nowotwory płaskonabłonkowe, natomiast nowotwory dolnego odcinka to

zwykle groczo-lakoraki.

Nowotwory jelita cienkiego występują bardzo rzadko. Są to zwykle rakowiaki

rozwijające się z pewnego rodzaju komórek hormonalnych, rozrzuconych w jelicie cienkim,

lubchłoniakł, rozwijające się z komórek układu limfatycznego rozsianych w ścianie jelita.

Rak jelita grubego

Nowotwory okrężnicy, odbytnicy i odbytu sklasyfikowane są jako nowotwory jelita

grubego. Okrężnica jest najczęstszym miejscem pojawiania się guzów w przewodzie

pokarmowym. Amerykańskie Towarzystwo Onkologiczne oblicza, że z około 151000 nowych

przypadków tego typu nowotworów pojawiających się w USA - 98% to raki, z których 60-

70% umiejscowionych jest w dolnej jednej trzeciej okrężnicy i odbytnicy.

Nowotwór wątroby i przewodu żółciowego

Wątroba jest największym gruczołem, doglądającym i zarządzającym środowiskiem

wewnętrznym. Spełnia różnorodne funkcje: • odbiera z jelit, przez żyłę wrotną, krew bogatą

w składniki odżywcze i przetwarza białka i węglowodany,

• jest odpowiedzialna za odtruwanie organizmu z różnych niepotrzebnych i

toksycznych substancji,

• działa jako magazyn przechowujący zapasy witamin B<v>12<D>, A i D oraz żelaza

• jest to gruczoł wydzielania zewnętrznego, produkuje codziennie pół litra żółci. Żółć

działa jako emulgator, umożliwia rozpuszczanie tłuszczów w wodnistej limfie. Bez

odpowiedniej dostawy żółci, tłuszcz nie jest wchłaniany prawidłowo co prowadzi do stanu

nazywanego biegunką tłuszczową.

Wątroba ma do pewnego stopnia zdolność regeneracji. Jeśli duże obszary jej komórek

zostaną zniszczone lub usunięte, a pozostała część jest zdrowa, wątroba zregeneruje się i

podejmie większość swoich funkcji.

Układ żółciowy obejmuje pęcherzyk żółciowy, w którym przechowywana jest żółć

wytworzona przez wątrobę i przewody żółciowe, które łączą się z przewodem trzustkowym.

Przewody żółciowe pozawątrobowe, prawy i lewy wychodzą z wątroby i łączą się,

tworząc przewód wątrobowy wspólny. To właśnie tędy płynie żółć do jelita. Przewód

pęcherzykowy z pęcherzyka żółciowego łączy się z przewodem wątrobowym wspólnym i

wraz z nim tworzy przewód żółciowy wspólny. Żółć w drodze do dwunastnicy, może opuścić

pęcherzyk żółciowy przez przewód pęcherzykowy, albo odwrotnie - dostać się do pęcherzyka

żółciowego, gdzie zostanie przechowana. Przewód żółciowy wspólny łączy się z przewodem

trzustkowym przenoszącym z trzustki enzymy trawienne, tuż przed wejściem do dwunastnicy

w brodawce dwunastniczej Yatera. Najczęstszym nowotworem wątroby jest rak pierwotny

wątroby (z komórek miąższu), ale najczęściej występują w niej guzy wtórne czyli przerzuty

raka piersi, płuca czy narządów przewodu pokarmowego. Nowotwory dróg żółciowych to

przede wszystkim raki pęcherzyka żółciowego, pozawąt-robowych przewodów żółciowych i

brodawki dwunastniczej Vatera.

Układ moczowy

Oczyszczaniem krwi zajmuje się układ moczowy, do którego należą: para nerek z

moczowodami, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Nerki, obie wielkości pięści, filtrują

codziennie ponad 1700 l krwi, aby wyprodukować około l litra silnie zagęszczonego moczu.

Mocz to jak woda po myciu: zawiera odpady, które wyrzuciły do krwi inne narządy.

Mocz przechodzi z nerek w dół przez długi kanał zwany moczowodem i dociera do

pęcherza. Pęcherz moczowy to pusty narząd mięśniowy, który rozciąga się, gdy jest

wypełniony moczem. Mocz jest tam czasowo przetrzymywany przez jakiś czas, a następnie,

gdy przekroczy pewną objętość, zostaje wypchnięty przez cewkę moczową. Czynność tę

nazywamy oddawaniem moczu. Nerki pomagają również w utrzymaniu równowagi

elektrolitów, wody i kwasów w organizmie.

Najczęstszymi nowotworami nerek są: gruczolako-rak (zwany także rakiem

jasnokomórkowym), stanowiący około 85-90% nowotworów tego narządu; guz Wilmsa

(zwany też nerczakiem niedojrzałym), który jest nowotworem wieku dziecięcego, oraz

nowotwór miedniczek nerkowych. Nowotwory moczowodów są rzadkie, przeważnie są to

guzy wtórne, pochodzą z przerzutów. Najczęstszą postacią nowotworów pęcherza

moczowego są nowotwory nabłonka przejściowego, które stanowią około 90% raków

pęcherza, płasko-komórkowe i mieszane nabłonka przejściowego i komórek płaskich.

Gruczolaki pęcherza są rzadkie i obejmują nowotwory sygnetowatokomórkowe oraz

gruczolaki nerkopocho-dne. Wtórne guzy mogą się pojawić jako przerzuty z szyjki macicy,

macicy, prostaty (gruczołu krokowego) i odbytu. Większość nowotworów cewki moczowej to

raki płasko-komórkowe.

Męski układ rozrodczy

Męski układ rozrodczy obejmuje jądra, gdzie produkowana jest sperma, nasieniowody

i cewkę moczową; mosznę, prącie i powrózek nasienny. Męski układ rozrodczy ma za zadanie

produkować, transportować i wprowadzać nasienie do żeńskich dróg rodnych.

Jądra i najądrze

Jądra to para męskich gruczołów płciowych (gonad) umieszczonych w worku

mosznowym. Jądra to miejsce produkcji nasienia i równocześnie gruczoły wydzielające męski

hormon, testosteron. Nasienie wytworzone w jądrach wydostaje się przez najądrze, długi,

cienki przewód ciasno zwinięty w spiralę. W najądrzu nasienie dojrzewa przez ok. 1-3

tygodni, zanim przejdzie nasieniowodem do członka. Drogi nasienne są otoczone warstwą

tkanki łącznej.

Ponad 95% nowotworów jąder to nasieniaki, których punktem wyjścia są komórki

płciowe (gamety). Ponadto

występują nienasieniakowe nowotwory komórek płciowych, obejmujące raka

zarodkowego, nabłoniak kosmówkowy złośliwy, nowotwory wielotkankowe (potworniaki) i

guzy będące kombinacją tych wszystkich rodzajów.

Prostata (gruczoł krokowy)

Prostata to gruczoł otaczający cewkę moczową. Produkuje zasadową półpłynną

substancję, która jest główną częścią płynu nasiennego. Rak prostaty to najczęściej spotykany

nowotwór u mężczyzn. Co roku odnotowuje się ponad 100000 nowych przypadków.

Prącie (członek, penis)

' Istnieją dwa rodzaje nowotworów tego narządu: rak członka i rak umiejscowiony -

rodzaj nowotworu, którego komórki złośliwe nie przedostają się do sąsiednich tkanek ani nie

tworzą przerzutów do innych narządów.

Żeński układ rozrodczy

Żeński układ rozrodczy obejmuje jajniki (gonady żeńskie), drogi rodne (macica,

jajowody i pochwa) oraz sutki i srom. Drogi rodne produkują komórki jajowe, przyjmują

nasienie. Układ płciowy żeński umożliwia zapłodnienie, rozwój płodu, poród i odżywianie

potomstwa. Rak piersi jest najpowszechniejszym nowotworem u kobiet na zachodzie.

Według Amerykańskiego Towarzystwa Onkologicznego, rocznie odnotowuje się

około 143 000 nowych przypadków. Są to następujące nowotwory: rak przewodowy; rak

zraziko-wy, guz liściasty oraz rak wewnątrzprzewodowy.

Nowotwory związane z drogami rodnymi to: inwazyjne raki płaskokomórkowe szyjki

macicy, sromu i pochwy; jasno-komórkowe gruczolakoraki pochwy; rak trzonu macicy i

nabłoniak kosmówkowy złośliwy. Do nowotworów jajników należą m.in. rak (surowiczy,

śluzówkowy, jasnokomórkowy

i śluzowy), złośliwe guzy komórek płciowych (rozrodczaki, guzy pęcherzyka

żółtkowego i potworniaki). Wzrost zdrowej tkanki rozrodczej regulowany jest przez hormony

płciowe. Nowotwory rozwijające się w tych tkankach również reagują na te hormony,

zwiększając tempo swojego wzrostu.

Podsumowanie

Tkanki są zorganizowane w narządy, które wykonują określone funkcje. To jest tak jak

w mieście, gdzie kilka wspólnot dostarcza pracowników, poświęcających czas na pewne

prace. Narządy ciała organizują się w układy: grupy miast wytwarzających podobny produkt

lub usługę. Istnieje 10 głównych układów narządów w organizmie. To, co wpływa na jeden

narząd, wpływa na cały układ i stąd zdolność takiego układu do wytwarzania i utrzymywania

tkanek w dobrym stanie.

NOWOTWÓR: KOMÓRKI STAJĄ SIĘ ZŁOŚLIWE

Zrozumienie istoty nowotworu i guza nowotworowego wymaga wiedzy, jak normalna

komórka zmienia się w komórkę o charakterze nowotworowym. W tym rozdziale

prześledzimy życie jednej komórki nowotworowej od początku, przez transformację

nowotworową aż do momentu, gdy rozprzestrzenia się ona na inne narządy. Zrozumienie

każdej z faz rozwoju nowotworu jest ważne, ponieważ w tej wiedzy zawiera się klucz do

leczenia.

Od czasu do czasu jakiejś komórce przestaje odpowiadać istniejący stan rzeczy. Jak

niezadowolony pracownik, nie chce, żeby ktoś jej mówił, jak żyć, gdzie mieszkać czy jak się

rozmnażać. Zmienia swą zdolność do typowego wzrostu i rozwoju. Ten rebeliant potrafi

klonować samego siebie, aż powstanie cały klan prowadzący do anarchii. Gdy ich liczba

wzrasta, niektórzy anarchiści wskakują do układu transportowego (krwi) i wędrują do innych

narządów, gdzie powodują dalsze zniszczenia. Przenikają do wspólnoty tkanek i wywołują

strajki. Jeśli nie zacznie się ich kontrolować, ci dysydenci mogą w końcu przeszkodzić w

dostawach pożywienia i kompletnie zakłócić porządek panujący w organizmie.

W mieście z miliardami mieszkańców dysydenci nie są rzadko spotykani. Policja

odpornościowa dysponuje wieloma technikami, aby odnaleźć i aresztować tych, którzy

sprawiają kłopoty.

Powstawanie raka jest procesem, w trakcie którego normalna komórka-obywatel

zostaje zamieniona w nowotworowego anarchistę. Uważa się, że przyczyną tego zjawiska jest

mutacja - zmiana materiału genetycznego w kwasie dezoksyrybonukleinowym DNA w jądrze

komórki. Takie zmiany mogą wystąpić w grupie fosforanowej, w kolejności zasad lub

trójwymiarowej budowie cząsteczki DNA.

Mutacje najczęściej mogą spowodować takie czynniki jak: trucizny występujące w

środowisku zwnętrznym, wirusy i promienie jonizujące. Mutacja to częste wydarzenie w

życiu komórki, bo każdego dnia w DNA powstaje kilka tysięcy błędów. Komórki są stale

bombardowane czynnikami rakotwórczymi. Niektóre występują w naturze, jak np.

aflatoksyna z pleśni Aspergillusflavus i nitrozoamina wytwarzana w przewodzie

pokarmowym. Ze spożytych związków azotowych (np. w wodzie z płytkiej studni). Inne

atakują z nieba w postaci ultrafioletowego promieniowania słonecznego, albo przedostają się

spod ziemi, jak na przykład promieniotwórczy radon obecny w glebie czy gazie ziemnym.

Wdychamy wiele środków chemicznych wyprodukowanych przez człowieka np. dym

papierosowy czy dymy przemysłowe, włókna azbestowe, niektóre środki owadobójcze i inne

chemikalia.

Specjalne enzymy, które patrolują cząsteczki, szukając błędów, mogą wiele mutacji

naprawić. Ponad dwadzieścia różnych enzymów sprawdza „błędy ortograficzne" w

„wyrazach" DNA. Substancje znajdujące się w pożywieniu mogą zwiększyć zdolność

enzymów do odszukania i naprawienia mutacji. Poza tym wiele mutacji pojawia się w

sekwencji genetycznej, która decyduje o przeżyciu, a wtedy powodują śmierć komórki przed

przekazaniem mutacji następnym pokoleniom. Tylko komórki, które zwalczą te mechanizmy

ochronne, mogą stać się rakotwórcze.

Na nieszczęście, mimo tak zorganizowanej obrony, od czasu do czasu dochodzi do

powstania nowotworu. Ten proces odbywa się w trzech fazach: zapoczątkowanie procesu

(inicjacja), utrwalenie się nowotworu (promocja) i wreszcie jego rozwój (progresja).

Odżywianie ma wpływ na wszystkie trzy etapy.

Powstawanie raka: początek nowotworu

To nie sama komórka decyduje o tym, że zostaje anarchistą. Musi zaistnieć jakaś

przyczyna. Jeżeli dojdzie do naprawienia mutacji i komórka bez przeszkód dzieli się, kopiując

siebie z dokonaną mutacją, mówi się, że nastąpiła inicjacja. W momencie gdy inicjacja się

zakończy, nie da się już odwrócić biegu rzeczy, ale zainicjowana komórka nie jest jeszcze

nowotworem.

Może się nim stać tylko wtedy, gdy zadziała, promotor. W większości przypadków to

się nie zdarza i komórka rakowa ginie, zanim roześle swój wywrotowy manifest. Promotory

to substancje, które wspomagają rozrost nowotworu z zainicjowanej komórki. Nie mają one

wpływu na normalne komórki. Naukowcy twierdzą, że promotory nie oddziałują poprzez

zmianę struktury DNA, gdyż skutki promocji nie są stałe i są odwracalne. Inicjowana

komórka musi być stale pod działaniem promotora, aby rozwinął się nowotwór. Promotory

zmieniają zdolność tej komórki do różnicowania się, pobudzając tworzenie się komórek, które

nie mają zdolności dojrzewania. Niektóre czynniki rakotwórcze są zarówno inicjatorami, jak i

promotorami. Mówi się o nich, że są pełnymi czynnikami rakotwórczymi. Na przykład żeński

hormon estrogen jest promotorem w takich nowotworach zależnych od hormonów, jak rak

sutka czy macicy.

Gdy zwiększa się liczba promowanych komórek, stają się one bardzo podatne na

wpływy innej grupy składników, nazywanych czynnikami progresywnymi. Czynniki te

powodują rozmnażanie promowanych komórek oraz powodują dalsze mutacje (niszczenie

chromosomów), na skutek czego, komórki przestają wyglądać i działać jak otaczający je

sąsiedzi. Progresja, tak jak inicjacja, z punktu widzenia sił obronnych organizmu jest

procesem nieodwracalnym.

Guzy nowotworowe

Nowotwór doczepia się do tkanek i narządów i trzyma się ich uparcie. Często

mówimy o nim tak, jakby to była jedna określona choroba, ale tak nie jest. Nowotwór to

grupa chorób mających wspólną cechę: nienormalne komórki, które rozwijają się o wiele

szybciej niż inne, tworzą zbitą grupę zwaną guzem, ale czasami mogą też występować w

postaci rozproszonej. Onkologia (oncos to po grecku guz) jest to nauka o neoplazji (neo —

nowy, plasia = wzrost), czyli o powstawaniu nowotworów. Nowotwór to inaczej neoplazma.

Guz złośliwy zachowuje się jak pasożyt, odbierając normalnym tkankom substancje

odżywcze i energię. Istnieje kilka grup nowotworów, spośród których dla uproszczenia można

wyróżnić dwie główne grupy: łagodne i złośliwe. Zasadniczą cechą nowotworów łagodnych

jest ich powolny rozrost i brak skłonności do przerzutów.

Guzy złośliwe, zwykle rosną bardzo szybko i mogą rozprzestrzeniać się na odległe

tkanki w procesie potocznie zwanym przerzutem. Niektóre z komórek nowotworowych

oddzielają się od guza i wędrują do innych części ciała, zwykle w naczyniach krwionośnych

lub limfatycznych.

Wśród guzów złośliwych najczęściej występują raki (powstałe z tkanki nabłonkowej) i

mięsaki (z tkanki łącznej). Na przykład rak piersi, skóry, oskrzeli to nowotwory, których

punktem wyjścia był nabłonek znajdujący się w tych narządach. Mięsaki wyrastają z tkanek

mezodermalnych takich jak mięsień, chrząstka czy kość. Obydwie te postaci nowotworów są

roznoszone przez układ krwionośny lub limfatyczny. Typ histologiczny guza określany jest na

podstawie wyglądu i budowy jego komórek pod mikroskopem.

Wszystkie guzy lite składają się z dwóch części. Są to: 1. Miąższ, który tworzą

dzielące się i rosnące komórki nowotworowe. Te komórki decydują o cechach i rodzaju

nowotworu.

2. Zrąb, który jest tkanką wspierającą, utworzoną przez tkankę łączną i naczynia

krwionośne. Bez pomocy zrębu guz nie przetrwałby. Krew dostarczana przez naczynia zrębu

przekazuje guzowi pożywienie, a tkanka zrębowa stanowi obudowę dla miąższu.

Leczenie nowotworu może być nastawione na tkanki miąższowe, tkanki zrębowe lub

obydwie jednocześnie. Odpowiednie odżywianie równie wpływa na obydwa typy tkanek

nowotworowych.

Guzy

Większość guzów złośliwych rośnie z pojedynczej, przekształconej komórki. Te

samoklonujące się komórki są szczególnie podatne na dalszą mutację i produkują szczepy

podklonów. Podklony, które się nie uaktywniają, nie zwracają na siebie uwagi układu

odpornościowego. Takie komórki żyją dłużej i mogą się mnożyć. Podklony, które prowokują

system odpornościowy, są szybko niszczone przez białe krwinki. Podklony, które mają duże

potrzeby odżywcze, nie rosną i nie rozprzestrzeniają się tak szybko jak te, które świetnie się

czują w środowisku o małej ilości tlenu i energii. Jak zawsze, przetrwają najsilniejsi.

Komórki w guzach nowotworowych wyróżniają się kilkoma różnymi cechami.

• Ponieważ komórki nowotworowe są z natury anarchistami, rosną w

nieuporządkowanych skupiskach i nie mają styczności z innymi komórkami. W

przeciwieństwie do komórek prawidłowych, które lubią być ściśle związane z podłożem,

komórki nowotworowe łatwo się przenoszą.

• Komórki nowotworowe nigdy nie dojrzewają. Nigdy nie różnicują się na

wyspecjalizowane grupy. Zawsze pozostają w wieku młodzieńczym, zachowują zdolność do

rozmnażania, ale nigdy nie stają się określonym rodzajem komórki z konkretną pracą do

wykonania.

• Komórki nowotworowe w pewnym sensie są nieśmiertelne. Prawidłowe komórki

różnicują się i w końcu umierają po kilku podziałach. Niektóre komórki nowotworowe żyją w

hodowlach laboratoryjnych przez dziesiątki lat.

Guzy nowotworowe mogą się rozprzestrzeniać przez naciekanie, przenoszenie się do

innych okolic ciała i miejscowe niszczenie otaczających tkanek.

Inwazja

Aby komórki klonowe z guza mogły się rozprzestrzeniać, muszą:

1) znaleźć drogę wyjścia ze zdrowej tkanki otaczającej, .

2) przecisnąć się przez ścianę naczynia krwionośnego ł

3) wyjść z niego w innym odległym miejscu, aby zorganizować tu sobie nowe

gospodarstwo.

Pokazujemy to na ilustracji. Tkanka łączna, która otacza guz i ściany naczyń

krwionośnych, nazywana jest niekiedy macierzą pozakomórkową. Komórki nowotworowe

potrafią wydzielać enzymy, które rozpuszczają macierz pozakomórkową i formują tunel,

przez który wędrują komórki. Niektóre powstające w tym czasie związki chemiczne wspierają

rozwój

nowotworu. Gdy komórka krąży we krwi, jest poddawana działaniu armii komórek

układu odpornościowego, zwłaszcza „naturalnego zabójcy" NK, opisanego w następnym

rozdziale. Tempo dokonywania się przerzutów może być zwolnione, jeśli ta armia będzie

zdrowa i dobrze odżywiana.

Ustalanie stadium rozwoju nowotworów

Aby opisać zasięg zmian chorobowych w momencie diagnozowania, onkolodzy

oceniają guz, używając systemu określania stadium rozwoju. System taki pomaga lekarzowi

ustalić plan i porównać możliwości leczenia. Najczęściej używa się klasyfikacji TNM,

zaproponowanej przez Amerykańską Wspólną Komisję ds. Nowotworów.

• Litera T (od łacińskiego tumor- guz) określa guz pierwotny lub miejsce, w którym

nowotwór powstał. Liczba przy literze T określa wielkość guza i stopień zajęcia

sąsiadujących tkanek. TO określa nowotwór, który nie zaatakował miejscowych

sąsiadujących tkanek (carcinoma in situ), a T4 bardzo duży guz, który spenetrował

miejscowe tkanki i przeniknął do innych narządów.

• Litera N (od łacińskiego nodus - węzeł chłonny) określa miejscowe lub zlokalizowane w

innych obszarach organizmu węzły chłonne, do których spływa chłonka. Zakres zajęcia

węzła przez nowotwór zawiera się między NO, jeśli węzeł nie jest dotknięty chorobą, a N4

przy dużej penetracji węzła.

• Litera M (od łacińskiego metastasis- przerzut) określa albo brak przerzutów (MO) albo ich

istnienie (Ml).

Stąd wynik TON3M1 wskazuje, że duży guz nowotworowy rozwinął się w

miejscowej tkance, zaatakowane są węzły chłonne i pojawiły się przerzuty. Oznaczenia tego

systemu grupuje się w cztery fazy, określone rzymskimi liczbami od I do IV. Nowotwór w

fazie I jest mały i istnieje w jednym miejscu, a w fazie IV nastąpiły już przerzuty. Dodatkowe

zróżnicowania takich oznaczeń zależy od rodzaju nowotworu.

Podsumowanie

Powstawanie nowotworów odbywa się w wielu etapach, obejmuje różne rodzaje

guzów i prawdopodobnie wiele mechanizmów. Guzy wyrastają, gdy wzrost komórki nie jest

prawidłowo regulowany przez geny. Może to nastąpić, gdy mamy do czynienia z mutacją.

Mutacje to zmiany w DNA komórki. Nawet małe zmiany w DNA powodują zmiany w

genach, a tym samym w chromosomach. Mutacje mogą powodować zmianę chromosomów to

jest, albo ich utratę, albo pojawienie się nowych, lub zmiany ich rozmieszczenia. Ponieważ

mutacje mogą się okazać śmiertelne, organizm ma kilka sposobów na zapobieganie szkodom

lub ich naprawianie.

ORGANIZM ODPOWIADA WALKĄ

Mutacja to typowe zdarzenie w życiu komórki i dlatego organizm rozwinął

mechanizmy zapobiegające powstawaniu szkód w procesie mutacji. Ten rozdział przedstawia

dwa z tych mechanizmów: działanie układu odpornościowego i system przeciwutłeniaczy.

Elementy układu odpornościowego patrolują układ krążenia i narządy. Ich misja polega na

odnalezieniu ł zniszczeniu antygenów. System przeciwutłeniaczy wykorzystuje grupę

pewnych substancji do ochrony komórek i tkanek. W tym rozdziale dowiemy się, jak te

systemy obronne walczą, aby uwolnić twoje ciało od nowotworu. Opiszemy też, jakie rodzaje

pożywienia i środków odżywczych są niezbędne do wspomożenia pracy tych systemów.

Gdy myślimy o walce z przestępczością, wyobrażamy sobie policjantów ścigających

złodziei, bandytów czy handlarzy narkotyków. Często ich wysiłki nie są wystarczające i

przestępczość staje się nieuniknioną komplikacją w życiu społeczeństwa. Ale istnieje takie

miejsce, w którym walka z intruzami jest prowadzona i wygrywana codziennie - to twoje

ciało. W małym świecie organizmu ludzkiego występują trujące gazy, wolne rodniki,

niszczące promieniowanie, bakterie, wirusy, pasożyty i inne źródła szkód. Ciało ludzkie ma

dwa mechanizmy przeznaczone do radzenia sobie z tą sytuacją: układ odpornościowy, który

zapobiega inwazjom organizmu, i system przeciwutłeniaczy, który chroni przed szkodami

wywołanymi przez utlenianie.

W ostatnich latach nauka uznała ogromną rolę, jaką te mechanizmy odgrywają w

zapobieganiu chorobie nowotworowej. Często pomija się jednak ich zdolność do niszczenia

nowotworów już istniejących oraz wielkie znaczenie odpowiedniego odżywiania,

utrzymującego te systemy w szczytowej formie i efektywności.

Układ odpornościowy

Ciało ludzkie jest obdarzone zdolnością do chronienia się przed najeźdźcami

powodującymi choroby. Możliwe jest to dzięki układowi odpornościowemu (zwanemu też

immunologicznym - z łacińskiego immunitas, co znaczy „wolny od choroby"). Układ ten jest

najmniejszy, a równie ważny jak wszystkie inne. W przeciwieństwie do pozostałych układów,

opisanych w poprzednim rozdziale, układ odpornościowy nie ma własnych narządów. Składa

się z indywidualnych, mikroskopijnych komórek i cząsteczek, które mają szeroki dostęp do

każdego zakątka i zagłębienia naszego ciała. Do komórek odpornościowych należą limfocyty

(białe krwinki), fagocyty (koorki żerne) i komórki niszczące (zwane naturalnymi zabójcami

NK - z angielskiego natural killers), natomiast cząsteczkami są przeciwciała i interferon.

Składniki układu odpornościowego podchodzą do pojawiających się obiektów na

zasadzie białe-czarne, czyli dobre-złe. Naukowcy nie wiedzą jeszcze, jakich kryteriów system

odpornościowy używa do dokonywania takiej klasyfikacji. Jedna teoria mówi, że system

odpornościowy potrafi rozpoznać różnicę między komórkami-obywatelami, tkankami i

białkami, które należą do ciała („swój") i innymi białkami („obcy"). Jedna z nowszych teorii

sugeruje, że system odpornościowy dostrzega różnicę między wszystkim, co powoduje stres

komórki lub jej śmierć, a tym, co tych zjawisk nie spowoduje. Dokonuje tego przez

wysłuchanie „niebezpiecznych sygnałów".

Reakcja antygen -przeciwciało

„Obce", czyli niebezpieczne białka, nazywamy antygenami. Antygenami mogą być

peptydy umieszczone w ścianie żywej komórki, fragmenty zniszczonej obcej komórki lub

zabłąkane białka. Każdy antygen ma cechy, które odróżniają go od innych antygenów. Dany

antygen pobudza układ odpornościowy do utworzenia przeciwciała skierowanego przeciw

niemu. Przeciwciała to cząsteczki białek immunogłobulin, które wchodzą w reakcję tylko z

odpowiadającymi im antygenami, tak jak klucz pasujący do jednego zamka. Przeciwciała

mogą być umieszczone na powierzchni leukocytu lub są wydzielane jako białka

rozpuszczalne w wodzie i wtedy wędrują daleko poza miejsce powstania. Reakcja

przeciwciało - antygen czasami powoduje unieszkodliwienie antygenu. W innych

przypadkach przeciwciała formują smaczną warstwę na antygenie, przyciągając w ten sposób

głodne komórki, oczyszczające ciało ze śmieci.

Komórki żerne

„Oczyszczacze" ciała, czyli komórki żerne to monocyty i białe krwinki, głównie

obojętnochłonne (neutrofile), które prze-chwytują antygeny. Wędrują one po autostradach i

drogach bocznych ciała, szukając czegoś do jedzenia.

Jeśli biała krwinka obojętnochłonna znajdzie obcą komórkę czy białko, to po prostu ją

zjada. Wchłonięta cząstka jest niszczona pociskiem wolnego rodnika, opisanego dalej w tym

rozdziale.

Monocyty patrolują krew. Niektóre z nich wędrują do tkanek, gdzie zmieniają się w

komórki zwane makrofagami. Są one jeszcze skuteczniejszymi żołnierzami niż neutrofile.

Kiedy makrofag staje oko w oko z antygenem, połyka go, trawi i pozostawia resztkę na

powierzchni komórki. Ta resztka służy jako pamiątka po tym, co makrofag znalazł podczas

swojej podróży i jest używana do pobudzania produkcji przeciwciał. Makrofagi mogą być też

wzywane do zaatakowanych miejsc za pomocą sygnałów nadawanych przez limfocyty, co

również zostanie później opisane. Makrofagi potrafią unieszkodliwiać mikroorganizmy.

Komórki żerne należą też do grupy oczyszczającej pole bitwy. Zjadają martwe

leukocyty i bakterie, aby ich ciała nie powodowały infekcji.

Limfocyty

Limfocyty, rodzaj białych krwinek, są żołnierzami piechoty armii odpornościowej. Są

dwa rodzaje limfocytów: komórki T (limfocyty T), które powstają w grasicy (od łacińskiego

thymus- grasica) oraz komórki B, które powstają w szpiku (od .angielskiego bonę marrow -

szpik). Każda komórka T lub B jest tak zaprogramowana, aby mogła rozpoznawać jedno

określone przeciwciało za pomocą receptora antygenowego, umieszczonego na błonie

komórkowej. Każdemu rodzajowi antygenu odpowiada jeden rodzaj komórki B i jeden rodzaj

komórki T.

Limfocyty T tworzą oddział piechoty odporności komórkowej. Dzielą się one na dwa

główne rodzaje: komórki T pomocnicze i komórki T cytotoksyczne. Pomocnik T pomaga

komórce B w wytworzeniu przeciwciała. Limfocyty cytotoksyczne spełniają funkcje

regulacyjne.

Cytotoksyczne komórki T są najagresywniejszymi żołnierzami w armii. Potrafią

wykryć szpiegów: komórki, które wydają się normalne z wyglądu, ale przenoszą w swoim

wnętrzu wirusy lub zmutowane geny. Działając jednocześnie jako sędzia i kat, cytotoksyczna

komórka T decyduje, kto jest „nienormalny", i zabija wrogą komórkę, dziurawiąc jej błonę

lub zatruwając śmiertelnymi toksynami.

Komórki T nie potrafią rozpoznać przeciwciał krążących we krwi. Reagują tylko na

przeciwciała znalezione przez makrofagi i monocyty systemu fagocytarnego.

Komórki B kontrolują oddział odporności humoral-nej piechoty. Potrafią wytwarzać

ogromne kopie przeciwciał istniejących na własnej błonie komórkowej, a te, jako

rozpuszczalne w wodzie wędrują w układzie krążenia, i szukają ofiar.

„Naturalni zabójcy"

W walce przeciwko nowotworowi najważniejsze są komórki „naturalni zabójcy". W

przeciwieństwie do komórek T, nie muszą być one pobudzane do działania przez antygen. To

oznacza, że są w stanie zaatakować i zabić wiele różnorodnych komórek, których nigdy

wcześniej nie widziały. Po aktywacji przez cząsteczkę zwaną interleukina 2, „naturalni

zabójcy" zabijają nawet te komórki rakotwórcze, które nie zostały rozpoznane przez komórki

T i B. Dlatego utrzymanie tych superżołnierzy w dobrej formie jest tak ważne w walce z

rakiem.

Reakcja odpornościowa

Gdy fragment białka antygenowego zostanie umieszczony na powierzchni komórki

informującej o intruzie, na limfocytach B i T pojawia się odpowiednie przeciwciało.

Aktywacja limfocytu T następuje wtedy, gdy limfocyt z określonym przeciwciałem na swojej

powierzchni spotka się z komórką, na której powierzchni ulokowany jest fragment antygenu.

Aktywowane limfocyty T przesyłają sygnał alarmowy do innych limfocytów, informując o

odkryciu wroga. Robią to przez wydzielanie chemicznych informatorów, zwanych lim-

fokinami.

Limfokiny stawiają w pogotowiu limfocyty B. Niektóre limfocyty B odpowiadają na

taki alarm przez przemianę w szybko dzielące się komórki plazmatyczne i stają się

ruchomymi fabrykami przeciwciał. Każda komórka plazmaty-czna wytwarza określone

przeciwciało z prędkością 10 milionów cząsteczek na godzinę.

Płyn tkankowy

Wszystkie komórki odpornościowe tak długo podróżują we krwi, aż osiągną jeden z

wielu narządów układu limfatycznego drugiego stopnia, np. węzły chłonne, śledzionę czy

migdałki.

Tam łączą się i mieszają z innymi, porozumiewając się z limfokinami i wymieniając

informacje na temat rodzajów antygenów, jakie napotkały po drodze. W jednym gramie płynu

śródtkankowego można znaleźć nawet miliard białych krwinek. Gdy antygen aktywizuje

komórki B i T, doprowadzając do szybkiego ich podziału, lekarz może wyczuć zwiększone

„zaludnienie" w węzłach chłonnych. Powiększone węzły chłonne są sygnałem, że

odnaleziono antygen.

Odżywianie a system odpornościowy

Jak w każdej armii, również i w układzie odpornościowym wiele zależy od

odpowiedniego wyżywienia żołnierzy. Ciało dorosłego człowieka produkuje 126 miliardów

białych krwinek obojętnochłonnych. Zwykle około 25 miliardów patroluje krew, a około 25

miliardów stacjonuje w szpiku. Trzydzieści miliardów limfocytów mieszka w płynie

śródtkankowym. To wszystko powoduje ogromne zapotrzebowanie na pokarm. Jeśli tych

żołnierzy nie odżywi się odpowiednio, nie będą w stanie wykonać swoich zadań i nie będą

mieć energii do rozmnażania.

Niedobór pierwiastków śladowych i witamin zmniejsza aktywność żołnierzy. Oto lista

podsumowująca, jakie braki mogą wpłynąć na układ odpornościowy.

• Cynk - niedobór powoduje zmniejszenie aktywności limfocytów cytotoksycznych T i

komórek NK

• Żelazo - niedobór redukuje cytotoksyczność komórek NK, fagocytozę i zdolność białych

krwinek obojętnochłonnych do niszczenia wroga,

• Miedź - jej brak redukuje liczbę limfocytów T i hamuje działanie układu odpornościowego,

• Selen - jego brak obniża produkcję przeciwciał

• Selen i witamina E - niedobór tych dwóch współdziałających elementów odżywczych

obniża funkcję cytotoksyczną komórek NK,

• Pirydoksyna (wit B6) - brak tej witaminy zmniejsza produkcję przeciwciał i obniża

żywotność limfocytów. Na układ odpornościowy mają również wpływ następujące

witaminy:

• Witamina C - kwas askorbinowy, substancja zapobiegająca utlenianiu, która chroni płynne

części komórki przed skutkami ubocznymi leczenia nowotworów. Jako środek anty-

histaminowy hamuje działanie histaminy, która odgrywa rolę w powstawaniu reakcji

alergicznych.

• Witamina E - podobnie jak witamina C jest przeciwut-leniaczem. Chroni lipidowe składniki

komórek, w tym błonę komórkową i błony otaczające różne organelle. Współdziała z

selenem.

• Witamina A - jest rozpuszczalna w tłuszczu jak witamina E i powstrzymuje wzrost i rozwój

nowotworu. Jej brak zmniejsza liczbę komórek plazmatycznych wytwarzających

przeciwciała.

Ale silni wojownicy to tylko połowa sukcesu. Żołnierze odpornościowi powinni mieć

dobre uzbrojenie i muszą umieć nadawać i odbierać wiadomości. Cząsteczki, które są bronią

lub nośnikiem informacji, to białka, dlatego niedobór białek zmniejsza ilość przeciwciał,

które armia mogłaby wyprodukować, i tym samym liczbę możliwych do przesyłania

informacji.

Równie ważne są elementy ochronne. Do pomocy potrzebne są też zapobiegające

utlenianiu składniki odżywcze i substancje roślinne. Chronią one zdrowe komórki przed

wolnymi rodnikami, pojawiającymi się w trakcie leczenia (szkodliwe cząsteczki opisane w

następnym rozdziale).

Tłuszcze, takie jak olej rybi czy lniany, ograniczają możliwość rozprzestrzeniania się

komórek nowotworowych. Pewne rodzaje kwasów tłuszczowych wpływają na skład i

wydolność błon komórkowych makrofagów, zwiększając ich aktywność w czasie niszczenia

komórek nowotworowych. U zwierząt otrzymujących karmę bogatą w tłuszcze wielonie-

nasycone lub nasycone, cytotoksyczne właściwości makro-fagów ulegają

zmniejszeniu.

Wolne rodniki

Jedną z najczęstszych przyczyn uszkodzeń prowadzących do śmierci komórki są

wolne rodniki. Może do tego dojść na skutek naświetlania lub chemioterapii, starzenia się

komórki, zniszczenia przez fagocyty, stan zapalny tkanki albo proces niszczenia guza przez

makrofagi.

Wolny rodnik to cząsteczka, która ma samotny, pojedynczy elektron na orbicie

zewnętrznej. Elektrony dążą do występowania parami, dlatego cząsteczki, które mają

niedobór elektronu starają się pozyskać go z innej molekuły. Wchodzą w reakcje z lipidami

(tłuszczami), białkami i węglowodanami. Szczególnie podatne na takie działanie są składniki

błony komórkowej i DNA. Gdy dochodzi do reakcji, cząsteczka przestaje być reaktywna,

traci agresywny charakter. Natomiast staje się nią cząsteczka, której zabrano elektron i

dlatego z kolei ta zaczyna szukać elektronu dla siebie, rozpoczynając reakcję łańcuchową

zniszczeń.

Organizm dysponuje dwoma mechanizmami pozbywania się wolnych rodników:

1) Pozyskuje przeciwutleniacze (czynniki chroniące normalne cząsteczki przed utratą

elektronów na rzecz wolnych rodników), wytwarzając je samodzielnie lub pobierając ze

składników odżywczych.

2) W organizmie występują również enzymy neutralizujące wolne rodniki, które

powstają w czasie prawidłowego metabolizmu.

Przeciwutleniające składniki odżywcze

Najlepiej poznanymi przeciwutleniającymi składnikami odżywczymi są B-karoten

(prowitamina A), witaminy C i E oraz selen. Jest to jednak tylko wierzchołek góry lodowej.

B-karoten to jeden z wielu karotenoidów z właściwościami przeciwutleniającymi, ale

nie jest na pewno najsilniejszy. Inne silne karoteny obejmują a-karoten, (likopen barwnik

czerwony pomidora), luteinę (barwnik ciałka żółtego) i krypto-ksantynę. Flawonoidy, do

których należą karotenoidy, to duża rodzina barwników. Właściwości przeciwutleniające mają

m.in. rutyna, miricetyna i flawony cytrusowe. Inne barwniki neutralizujące wolne rodniki to

proantocyjaniny, tanina (garbnik) i antocyjanina.

Enzymy przeciwutleniające

Niezbędne organizmowi człowieka enzymy wytwarzane są przy użyciu matrycowego

DNA. Chociaż niektóre witaminy, minerały i substancje pochodzenia roślinnego działają jako

czynniki tłumiące wolne rodniki, to jednak główną ochronę przed nimi stanowi zespół

enzymów. To one produkują broń, za pomocą której układ odpornościowy walczy z

najeźdźcami i powstańcami. Główne enzymy używane w tej walce to peroksydaza

glutationowa, dysmutaza nadtlenkowa i katalaza.

Peroksydaza glutationowa

Peroksydaza glutationowa używana jest głównie przez komórki wątroby, płuc, serca i

krwi do dezaktywacji wolnych rodników, zanim dojdzie do szkód. Znosi ona aktywność

takich wolnych rodników jak nadtlenek wodoru i nadtlenek lipidowy, powstających w czasie

reakcji rodników tlenowych z nienasyconymi kwasami tłuszczowymi błony komórkowej. W

rezultacie błona komórkowa traci dwa podstawowe kwasy tłuszczowe: arachidonowy i

lipidowy. Ta strata prowadzi do jej przepuszczalności, a to z kolei do zachwiania równowagi

stężeń minerałów, takich jak wapń, magnez, sód i potas. W skład tego enzymu wchodzi selen,

a witaminy C i E wzmagają jego efektywność. Niektóre wyniki badań sugerują, że połączenie

selenu i witaminy E z glutationem jest bardziej skuteczne w zapobieganiu nowotworu niż

użycie każdej z tych substancji osobno. Glutation i aminokwas cystyna mogą zwiększyć

poziom peroksydazy glutatianowej. Glutation można znaleźć w wielu naturalnych produktach

spożywczych lub można go do nich dodać.

Dysmutaza nadtlenkówa i katalaza

Dysmutaza nadtlenkowa (SOD) zapobiega szkodom dokonanym przez wolne rodniki.

Jeśli działanie wolnych rodników nadtlenkowych nie zostanie powstrzymane, następuje

zwyrodnienie komórki. Dysmutaza redukuje wolne rodniki do mniej toksycznego nadtlenku

wodoru. Rodnik hydroksylowy jest niebezpieczny, gdyż kradnie elektrony właściwie z każdej

cząsteczki organicznej jaka znajdzie się w okolicy. Do działania dysmutazy w

mitochondrium, niezbędny jest magnez a w cytoplazmie, miedź i cynk.

Katalaza to enzym, który kończy reakcje zapoczątkowane przez dysmutazę. Redukuje

nadtlenek wodoru w wyniku czego powstają tlen i woda. Katalaza wykonuje swoją pracę we

krwi i w peroksysomach (organellach zawierających enzymy). Do pomocy potrzebuje żelaza.

Podsumowanie

Układ odpornościowy jest czymś w rodzaju armii z ogromnym kontyngentem

żołnierzy, obejmującym limfocyty, fagocyty, makrofagi i komórki NK. Komórki te albo

zabijają najeźdźców bezpośrednio, albo wydzielają substancje służące do zniszczenia wrogów

pośrednio. Aby wykarmić komórki odpornościowe i dostarczyć przeciwutleniaczy

niezbędnych do ochrony zdrowych komórek w czasie leczenia nowotworu, niezbędne jest

właściwe odżywianie. Tak jak wszystkie armie, nasza odpornościowa musi być dobrze

karmiona, aby mieć siłę do walki. Organizm dostarcza armii wszystkie niezbędne skład- niki

odżywcze. Ale w związku z tym ty z kolei musisz je dostarczyć organizmowi w postaci

dużych ilości owoców, warzyw, produktów pełnoziarnistych i innej zdrowej żywności. To

zapewni wszystkie składniki odżywcze, znane i nieznane, jakich potrzebuje twoja armia

immunologiczna.

WĘGLOWODANY A CHOROBA NOWOTWOROWA

Weglowodany są wytwarzane przez rośliny jako forma przechowywania energii

pobieranej ze słońca. W diecie człowieka węglowodany zapewniają większość energii

potrzebnej komórkom. Węglowodany przenoszone są z krwią jako glukoza, której stężenie

jest regulowane przez hormon - insulinę. Duże stężenie cukru dokarmia guzy nowotworowe.

W tym rozdziale opisujemy wpływ węglowodanów na ilość glukozy we krwi i na

przebieg choroby nowotworowej.

Bez wątpienia węglowodan to mój ulubiony makroskład-nik odżywiania. Wypełnia

żołądek i uspokaja umysł, jak żaden inny środek odżywczy. Istnieją trzy główne rodzaje

węglowodanów: monosacharydy, disacharydy (dwucukry) i polisacharydy (wielocukry).

Monosacharydy

Węglowodany (cukry) proste łatwo rozpoznać w pożywieniu ze względu na ich słodki

smak. Najprostszą jednostką węglowodanów są monosacharydy (mono = jeden, sacchari-de =

cukier), a głównym węglowodanem naszego ciała jest glukoza. Inne monocukry, o których

być może już słyszałeś, to fruktoza (główny cukier w owocach) i galaktoza (cukier, który

wraz z glukozą tworzy laktozę, czyli cukier mlekowy). Monocukry dzieli się na podstawie

liczby atomów węgla. Fruktoza, glukoza i galaktoza mają po 6 atomów węgla, 12 atomów

tlenu i 12 atomów wodoru rozłożonych w pierścieniu. Nazywamy je heksozami (hex = sześć,

ose = cukier). Wzór cząsteczkowy zapisujemy: C

. Węglowodany i większość

tłuszczów, dostarczają organizmowi glukozy.

Glukoza jest paliwem dla prawie wszystkich komórek, a przy tym jest jedyną formą

cukru, jaka może być transportowana we krwi. Na przykład centralny układ nerwowy używa

aż dziewięciu łyżek stołowych glukozy każdego dnia, a krwinki czerwone trzech.

Dwucukry

Dwa połączone monocukry tworzą dwucukier. W pożywieniu znajdują się trzy

dwucukry. Sacharoza jest dwucukrem, który prawdopodobnie znamy najlepiej, ponieważ jest

jedynym składnikiem rafinowanego białego cukru. Składa się z jednej cząsteczki glukozy

połączonej z jedną cząsteczką fruktozy. Laktoza znajduje się tylko w mleku i to ona

wspomaga wchłanianie wapnia z mleka. Laktoza zbudowana jest z jednej cząsteczki glukozy i

jednej cząsteczki galaktozy. Maltoza składa się z dwóch cząsteczek glukozy. Znajduje się

tylko w kiełkujących ziarnach zbóż i używa się jej do produkcji napojów słodowych. Syrop

słodowy z jęczmienia to smaczna substancja, której można używać zamiast cukru.

Enzymy: sacharaza i laktaza są niezbędne do rozbicia sacharozy i laktozy na

monocukry składowe. Cukry te są wchłaniane przez szczytową część mikrokosmków jelita

cienkiego. Wszystko, co może uszkodzić mikrokosmki, a więc np. chemioterapia czy

naświetlania, ma też wpływ na zdolność organizmu do trawienia i wchłaniania cukrów.

Ograniczenie tych czynności może spowodować, że sacharoza czy laktoza dotrą do okrężnicy

nie strawione, tam przyciągną do siebie wodę i dojdzie do biegunki. W dodatku bakterie w

okrężnicy spowodują fermentację cukru i w rezultacie wzdęcia oraz bolesne skurcze. Miliony

ludzi w USA utraciły zdolność do trawienia laktozy, jest to choroba zwana nietolerancją

lakto-zową. Zaburzenie to może być okresową dolegliwością podczas leczenia nowotworu.

Jeśli nie możesz jeść pożywienia zawierającego laktozę, wybierz dietę z rozdziału 25 albo

uzupełniaj brak laktazy w postaci proszku lub tabletek.

Wielocukry

Łańcuchy kilku cukrów prostych nazywamy wielocukrami lub polisacharydami (poly

dużo, wiele). Wielocukry zawarte w pożywieniu to: skrobia, dekstryna, celuloza i glikogen.

Połowa węglowodanów, które spożywamy, to skrobia. Gotowanie jedzenia zmiękcza

komórki, które zawierają skrobię i następuje ich rozerwanie, co udostępnia skrobię enzymom

trawiennym przewodu pokarmowego. Każda roślina produkuje swój własny, unikalny rodzaj

skrobi. Poszczególne rodzaje różnią się między sobą liczbą cząsteczek glukozy i ich

rozmieszczeniem. Skrobia może występować w formie prostych łańcuchów łączących

pierścienie glukozy lub w postaci różnie rozmieszczonych rozgałęzień. Skrobia zawiera więc

energię uwalnianą stopniowo, gdyż glukoza uwalnia się z niej do krwioobiegu cząsteczka po

cząsteczce, a więc z pewnym opóźnieniem.

Gdy nastąpi częściowe rozbicie skrobi, tworzą się dekstryny. Dzieje się to np. podczas

używania suchego ciepła do przygotowania potraw (chleb opiekany w tosterze) lub podczas

działania enzymów trawiennych. Dekstryny są słodsze niż skrobia i lepiej się rozpuszczają.

Cwibak to suchy, twardy chleb upieczony ze skrobi rozbitej na dekstrynę, łatwy do strawienia

i dlatego karmi się nim dzieci. Syrop kukurydziany to częściowo rozbite łańcuchy skrobi

kukurydzianej. Rośliny magazynują węglowodany w formie skrobi, natomiast zwierzęta w

postaci dużych cząsteczek zwanych glikoge-nem. Glikogen to najbardziej dostępna postać

spolimeryzo-wanej glukozy. Wątroba i mięśnie magazynują około 300 g glikogenu -

wystarczająca ilość paliwa dla organizmu na pół dnia. 0ednakże mięso, które spożywamy,

zawiera bardzo mało glikogenu, gdyż zmienia się on w kwas mlekowy, w czasie uboju). Jeśli

jemy więcej węglowodanów niż potrzebujemy w danej chwili, to ich nie wykorzystana część

jest magazynowana właśnie jako glikogen. Jeżeli nie jest już możliwe magazynowanie

węglowodanów w wątrobie, z powodu braku miejsca, reszta węglowodanów zostaje

zamieniona w tłuszcz i przechowana w tkance tłuszczowej.

Celuloza to substancja organiczna (czyli zawierająca węgiel) najobficiej występująca

na Ziemi. Tworzy podstawowy zrąb ścian komórkowych prawie wszystkich roślin i nadaje im

kształt. Glukoza, która wchodzi w skład celulozy, tworzy w niej taki rodzaj wiązań, których

nie są w stanie rozbić produkowane w organizmie człowieka enzymy. To dlatego celuloza z

owoców, jarzyn, warzyw strączkowych czy zbóż dociera do okrężnicy w postaci nie

strawionej. Celuloza jest składnikiem błonnika, który pochłania i utrzymuje wodę,

zmiękczając kał i zwiększając jego masę.

Błonnik

Często słyszymy, że pożywienie musi zawierać niezbędny błonnik (niestrawne resztki

pokarmowe), aby lepiej funkcjonowały drogi pokarmowe i aby zmniejszyć ryzyko powstania

nowotworu, chorób serca, nadciśnienia i cukrzycy. Jednakże żadna definicja „błonnika" nie

jest akceptowana całkowicie i nie do końca wiadomo, w jaki sposób zapobiega on chorobom.

Słuszne wydaje się twierdzenie, że błonnik to grupa węglowodanów czy substancji

zawierających węglowodany, które mają następujące trzy cechy:

1) są oporne na ludzkie enzymy trawienne,

2) docierają do okrężnicy prawie w takiej samej postaci, w jakiej zostały zjedzone,

3) mają pewien wpływ na funkcjonowanie układu pokarmowego.

Błonnik składa się z celulozy, hemicelulozy, pektyn i substancji kleistych. Błonnik

oczyszczony to naukowa miara ilości celulozy i ligniny w pożywieniu, poddanym w

laboratorium działaniu kwasów i zasad. Ilości przybliżone często znajdujemy w tabelach

dotyczących odżywiania. Błonnik dietetyczny obejmuje dwa do pięciu razy więcej substancji

niż oczyszczony, w tym celulozę, ligninę, hemicelulozę, substancje kleiste, pektynę i inne

składniki.

Istnieją dwie podgrupy błonnika - błonnik rozpuszczalny i błonnik nierozpuszczalny.

Błonnik rozpuszczalny

Jak sama nazwa sugeruje, błonnik ten może się rozpuścić w wodnistej zawartości

przewodu pokarmowego, po czym zostaje zagęszczony do stanu galaretowatego. Łatwo

dochodzi wtedy do fermentacji błonnika dzięki przyjaznym bakteriom, które żyją w okrężnicy

i mają wpływ na funkcjonowanie całego organizmu.

Błonnik rozpuszczalny dociera do okrężnicy w postaci nie strawionej. Tam następuje

fermentacja i wytwarzane są gazy (dwutlenek węgla, wodór i metan), kwas mlekowy i krótko-

łańcuchowe kwasy tłuszczowe, głównie octany, propioniany i maślany. Produkty fermentacji

oddziałują na komórki przewodu pokarmowego lub są wchłaniane do krwi. Krótkołań-

cuchowe kwasy tłuszczowe mogą powędrować do wątroby, gdzie obniżają produkcję

cholesterolu i wpływają na metabolizm glukozy i tłuszczów.

Dieta bogata w błonnik rozpuszczalny obniża stężenie cholesterolu i insuliny we krwi

a zwiększa uczucie sytości. Błonnik rozpuszczalny zwalnia też szybkość przechodzenia

pokarmu z żołądka. Pektyna i substancje kleiste to właśnie błonnik rozpuszczalny.

Błonnik nierozpuszczalny

Inny rodzaj błonnika, nierozpuszczalny, nie odpowiada bak-

teriom okrężnicy i opuszcza organizm prawie w takiej samej postaci, w jakiej się do

niego dostał. Błonnik nierozpuszczalny wpływa na przewód pokarmowy, zwiększając ilość

kału przez zatrzymywanie wody. To z kolei zwiększa częstotliwość oddawania kału, pobudza

ruchy perystaltyczne jelit i skraca czas wędrówki pożywienia przez przewód pokarmowy.

Dieta bogata w błonnik nierozpuszczalny wpływa na zmniejszenie ryzyka rozwoju

nowotworu okrężnicy i odbytnicy, likwiduje zaparcia i obniża ciśnienie krwi.

Błonnik nierozpuszczalny to głównie celuloza i lignina. Celuloza jest węglowodanem

roślinnym zawartym w miazdze owocowej i jarzynowej, skórce, łodygach i liściach, a także w

zewnętrznej otoczce orzechów, nasion i ziarna. Hemi-celuloza to wielocukier zbudowany z

heksoz, pentoz i form kwasowych heksoz i pentoz oraz glukozy. Znajduje się zwykle tam,

gdzie celuloza. Lignina nie jest węglowodanem, chociaż znajduje się w błonach

komórkowych roślin. Źródłem ligniny są otręby pszenne i zdrewniałe części owoców i

warzyw. Obecność ligniny w diecie obniża wskaźnik zachorowalności na nowotwory piersi i

jajników.

Alkohol

Gdy drożdże fermentują glukozę w cukrze, owocach i ziarnach, wytwarza się etanol.

Pod względem chemicznym etanol jest małą, rozpuszczalną w wodzie cząsteczką, łatwo

wchłanianą. Jej metabolizm i odtruwanie następują głównie w wątrobie.

Działanie alkoholu jest obosieczne. U niektórych osób powoduje uzależnienie, innym

pomaga utrzymać zdrowie. Alkohol może wpływać na leki i zmieniać skutki ich działania,

toteż ważne jest, abyś powiedział swojemu lekarzowi, ile alkoholu dziennie wypijasz.

Alkohol ma zgubny wpływ na wątrobę zwłaszcza w czasie, kiedy narząd ten potrzebuje

pomocy. Lepiej unikaj alkoholu podczas choroby nowotworowej. Gdybyś chciał nadal

korzystać z dobrodziejstw, jakie daje wino, zamień je na sok z czerwonych winogron.

Rola węglowodanów

Organizm potrzebuje starych dostaw węglowodanów w postaci glukozy, bo tylko

wtedy wszystkie reakcje przemiany materii (metabolizm) zachodzą prawidłowo.

Najważniejsze są potrzeby energetyczne organizmu.

Głównym zadaniem węglowodanów jest dostarczenie energii. Każdy gram

węglowodanów daje około czterech kilokalorii (zwykle używamy skróconej nazwy „kalorie")

energii. Dotyczy to zarówno cukrów prostych, jak i skrobi.

Węglowodany wpływają też na oszczędzanie białka. Oznacza to, że jeśli nie

dostarczymy organizmowi odpowiedniej ilości węglowodanów, to organizm zacznie

traktować białko jako źródło energii. Aby aminokwasy były właściwie wchłaniane i

pożytkowane, muszą być spożywane razem z węglowodanami. Dlatego, aby zwiększyć ilość

białka wykorzystywanego do budowy nowych tkanek, trzeba przejść na dietę bogatą w

węglowodany.

Węglowodany są również niezbędne do prawidłowego metabolizmu tłuszczów. Jeśli

nie dostarczymy organizmowi odpowiedniej ilości węglowodanów, to do uzyskania energii

zacznie zużywać tłuszcze. O to może chodzić w diecie odchudzającej. Niestety, pośrednimi

produktami takiego procesu są ketony, które mogą powodować kwasicę (zbyt dużo kwasu we

krwi). Sód łączy się z tymi kwasami, a utworzone sole sodowe dostają się do moczu. Duże

stężenie sodu powoduje, że do moczu trafia więcej wody, co prowadzi do odwodnienia i

usunięcia nadmiaru sodu. Początkowa utrata masy ciała w czasie stosowania diety

niskokalorycznej jest spowodowana właśnie utratą wody, a przyczyną nieświeżego oddechu

są ketony wydzielane przez płuca.

Glukoza jest w zasadzie jedynym źródłem energii dla mózgu. Brak glukozy lub tlenu

do spalenia glukozy kończy się trwałym uszkodzeniem mózgu. Węglowodany i ich produkty

są prekursorami kwasów nukleinowych, macierzy tkanki łącznej i galaktozydów tkanki

nerwowej.

Jak rozpoznawać cukier

Informacje o zawartości cukru często pojawiają się na opakowaniach artykułów spożywczych

i listach składników pod różnymi nazwami. Uważaj, gdy na etykiecie zobaczysz następujące

nazwy:
Cukier

Fruktoza

Cukier mlekowy

Dekstroza

Dosładzany

Glukoza

Laktoza

Maltoza

Melasa

Miód

Słód jęczmienny

Słodzony naturalnie

Słodzony sztucznie

Sacharoza

Skoncentrowany sok owocowy

Sok owocowy

Syrop kukurydziany

Syrop kukurydziany wysokofruktozowy

Syrop z ryżu brązowego

Tak zwana zdrowa żywność, która jest dobrym źródłem węglowodanów, dostarcza

organizmowi również białko, sole mineralne, witamin z grupy B, niezbędnych do

metabolizmu węglowodanów.

Metabolizm węglowodanów

Węglowodany przed wchłonięciem w przewodzie pokarmowym muszą być rozbite na

wolne monocukry.

Glukoza wchłonięta przez jelito natychmiast wędruje do żyły wrotnej, która z krwią

transportuje ją do wątroby, a stamtąd przechodzi do krążenia ogólnego. W czasie trawienia

pokarmu, rośnie ilość glukozy we krwi. W odpowiedzi na to trzustka wydziela do krwi

hormon zwany insuliną. Glukoza i insulina jednocześnie docierają z krwią do głodnych

komórek.

Glukoza nie może dostać się do wnętrza komórki bez insuliny. Insulina działa niczym

klucz, który otwiera drzwi komórki i uruchamia receptory (odbiorniki). Jeśli ilość

wydzielonej insuliny nie jest wystarczająca, komórki zostają otoczone przez glukozę, która

nie może się do nich dostać, gdyż wszystkie drzwi są zamknięte. Na tym polega mechanizm

cukrzycy. Część nadmiaru glukozy jest wydzielana z moczem a badania laboratoryjne

wykazują jej obecność.

Jeśli glukoza dostanie się do komórki, może być użyta na różne sposoby. Jeżeli

komórka jest głodna, glukoza zostanie natychmiast wykorzystana do produkcji energii, w

innym wypadku, glukoza jest zamieniana w glikogen i w ten sposób zmagazynowana. Po

napełnieniu magazynu, pozostała glukoza zostaje zamieniona w tłuszcz i zgromadzona przede

wszystkim w komórkach tłuszczowych.

Następnym razem, kiedy komórki będą miały zapotrzbo-wanie na energię, a w posiłku

nie zostanie dostarczona glukoza, glikogen przechowywany w mięśniach i wątrobie z

powrotem zostanie zamieniony w glukozę i komórki zostaną nakarmione. Po zużyciu całego

glikogenu, do produkcji glukozy zostanie wykorzystany tłuszcz. To pobudza apetyt, i jesz

więcej, aby dostarczyć organizmowi nowej glukozy. Proces produkowania nowej glukozy

nazywamy glukoneoge-nezą (glucosa = cukier, neo = nowy, genesis = powstawać). Czasami,

gdy insulina i glukoza spotykają się przed głodną komórką, okazuje się, że ma ona za mało

wejść i receptorów. To powoduje opór insulinowy, który określa się jako zmniejszenie

tolerancji insulinowej.

Fruktoza również jest wchłaniana przez układ wrotny. W wątrobie układ atomów

fruktozy musi być zmieniany, aby mogła z niej powstać glukoza. Następnie, w razie potrzeby,

wątroba uwalnia glukozę do organizmu.

Węglowodany a choroba nowotworowa

Komórki nowotworowe lubią glukozę i zmieniają metabolizm organizmu, aby

pozyskać jej jak najwięcej. Dążą do tego, zwiększając w wątrobie glukoneogenezę z

aminokwasów, co prowadzi do utraty tkanki mięśniowej układu szkieletowego i narządów

wewnętrznych. Opór insulinowy zwiększa się, więc glukoza nie może się dostać do zdrowych

komórek, a to wszystko powoduje hiperglikemię, czyli duże stężenie glukozy we krwi.

Jednym z głównych celów terapii polegającej na odpowiednim odżywianiu jest

uniemożliwienie guzowi zdobycie glukozy, a jednocześnie dostarczenie odpowiedniej ilość

tego monocukru ośrodkowemu układowi nerwowemu i do wytwarzania czerwonych krwinek.

Można to osiągnąć, utrzymując jednakowy poziom cukru we krwi. Stanie się tak, jeśli

zastosujesz się do następujących wskazówek:

• Unikaj jedzenia i picia na pusty żołądek wszystkiego, co ma słodki smak. Chodzi tu o soki

ze słodkich owoców, warzyw, owoce, słodzone płatki śniadaniowe, miód i inne płyny

słodzone jakimkolwiek cukrem.

• Zawsze jedz posiłek złożony z różnych pokarmów. Posiłek bogaty w węglowodany i

błonnik zwolni proces opuszczania żołądka przez jedzenie, a więc opóźni uwalnianie

glukozy.

• Jedz słodkie rzeczy, np. owoce, tylko z głównymi posiłkami. Pij rozcieńczone soki z

owoców mało słodkich oraz warzyw tylko w czasie posiłków złożonych z tłustych dań.

Dieta, w której większość kalorii pochodzi z nierafinowa-nych węglowodanów ma też

inne składniki odżywcze, które powstrzymują wzrost komórek nowotworowych.

Podsumowanie

Węglowodany to różnej długości łańcuchy cukrów. Organizm zużywa je, aby uzyskać

energię cieplną i mechaniczną, zaoszczędzić białka i tłuszcze oraz nakarmić pożyteczne

bakterie okrężnicy i dostarczyć niestrawiony błonnik niezbędny do prawidłowego

funkcjonowania tego jelita. Zdrowa żywność bogata w złożone węglowodany zapobiega

zwiększaniu się stężenia glukozy, która mogłaby karmić komórki nowotworowe. Dostarcza

też witamin niezbędnych do walki z rakiem, soli mineralnych i związków fitochemicznych.

LIPIDY, TŁUSZCZE I OLEJE

Zwierzęta wytwarzają tłuszcze (lipidy), aby magazynować energię zdobytą w

pożywieniu. Energia może być składowana w postaci tłuszczów, węglowodanów lub białek.

Wszystkie tłuszcze zawierają w jednej jednostce tę samą liczbę kalorii, ale nie wszystkie

wytwarzane są w ten sam sposób. Ten rozdział pomoże ci odróżnić tłuszcze zdrowe od tych,

które mogą wpłynąć na powstanie i rozwój nowotworów.

Wyraz „tłuszcz" przeważnie przywodzi na myśl negatywne skojarzenia. Ale należy

pamiętać, że pod tą nazwą nie kryje się jednolita grupa substancji chemicznych. Niektóre

tłuszcze są dla zdrowia dobre, inne złe. Czasami to nie sam tłuszcz powoduje problem, ale

ilość jaką spożyliśmy. Wyrazy: „tłuszcze" i „lipidy" są używane zamiennie do określenia tej

samej substancji odżywczej. Oleje (które są płynnymi tłuszczami) należą właśnie do grupy

lipidów. Ogólnie mówiąc, lipidy są substancjami organicznymi (czyli zawierającymi węgiel),

które nie rozpuszczają się w wodzie.

Inne określenia, które powodują nieporozumienia, to tłuszcze nasycone, tłuszcze

wielonienasycone, tłuszcze ome-ga-3, olej ogórecznikowy, niezbędne kwasy tłuszczowe,

nieistotne kwasy tłuszczowe, olej rybny, olej z oliwek, cholesterol, lecytyna. Uważa się, że te

substancje wpływają na LDL (lipoproteiny małej gęstości), HDL (lipoproteiny małej gęstości)

i VLDL (lipoproteiny bardzo dużej gęstości). Wszystkich tych określeń tłuszczów używamy

na co dzień w rozmowach, ale niewiele osób tak naprawdę wie, czym one są i jak działają na

organizm. Aby docenić ważną rolę lipidów w walce z nowotworem, musimy się odwołać do

biochemii.

Kwasy tłuszczowe

Podstawową częścią lipidów są kwasy tłuszczowe. Zbudowane są one z atomów

węgla ułożonych w łańcuch. Na jednym końcu łańcucha jest grupa metylowa (CH

), a na

drugim - grupa karboksylowa (COOH). Dwa mniejsze kwasy tłuszczowe mogą się połączyć

w dłuższy łańcuch poprzez połączenie grupy metanowej jednego z nich z grupą karboksylowa

drugiego.

Kwasy tłuszczowe, które budują bloki lipidów, można sklasyfikować według stopnia

nasycenia, lokalizacji pierwszego podwójnego wiązania i długości łańcucha węglowego.

Nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe

Każdy atom węgla w łańcuchu węglowym kwasu tłuszczowego łączy się z dwoma

atomami wodoru. Gdy łańcuch węglowy kwasu tłuszczowego ma wszystkie atomy wodoru,

które może przyłączyć, to taki kwas nazywamy nasyconym. Jak widać, łańcuch tłuszczowy

nasycony jest prosty, a to ułatwia cząsteczkom tłuszczu nasyconego ułożyć się, ściśle

przylegać do siebie. Efektem tego jest tłuszcz, który w temperaturze pokojowe.} ma postać

ciała stałego. Nasycone kwasy tłuszczowe są trwałe i nie jełczeją szybko. Jednakże wiele

tłuszczów nasyconych zwiększa poziom wytwarzanego cholesterolu i jego ilość we krwi.

Masło jest tłuszczem naturalnym, bogatym w nasycone kwasy tłuszczowe.

Jeśli dwa atomy wodoru zostaną usunięte z dwóch sąsiednich atomów węgla, atomy

węgla wykorzystują wolne wiązania do utworzenia nowego połączenia i tworzą wiązanie

podwójne. Kwas tłuszczowy z jednym podwójnym wiązaniem nazywamy kwasem

tłuszczowym jednonienasyconym. Podwójne wiązanie powoduje powstanie węzła w

łańcuchu, co sprawia, że poszczególne łańcuchy trudno ściśle obok siebie poukładać, tak jak

trudno poukładać składane krzesła, jeśli jedno z nich jest rozłożone. Łańcuchy, podobnie jak

składane krzesła, przewracają się wtedy jeden na drugi. Oto dlaczego tłuszcz z podwójnym

wiązaniem przybiera postać płynną. Im więcej w nim jednonienasyconych kwasów

tłuszczowych, tym chętniej staje się płynny.

W dłuższych łańcuchach węglowych może powstać więcej podwójnych wiązań. Takie

kwasy nazywamy wielonienasyco-nymi. Ponieważ mają one więcej węzłów, tłuszcze z nich

zbudowane, są w temperaturze pokojowej płynne. Kwasy te powodują także elastyczność

komórek.

Podwójne wiązania w kwasach wielonienasyconych są bardzo podatne na działanie

tlenu atmosferycznego. Utlenienie powoduje zmiany w smaku i zapachu, które nazywamy

jełczeniem.

Zjełczałe oleje mogą być trujące, jeśli spożyje się je w dużej ilości. Aby zapobiec

procesowi jełczenia niektórych kwasów wielonienasyconych, dodaje się wodór do atomów

węgla połączonych podwójnym wiązaniem, co powoduje przerwanie tego wiązania i

nasycenie go atomami wodoru, a kwas tłuszczowy staje się dzięki temu trwalszy. Proces taki

nazywamy w chemii uwodornieniem, a w odniesieniu do tłuszczów -utwardzeniem.

Utwardzone oleje w temperaturze pokojowej są ciałem stałym. Im większy poziom nasycenia,

tym twardszy staje się tłuszcz. I odwrotnie, im mniejsze nasycenie, tym tłuszcz bardziej

płynny.

Jeśli kwasy tłuszczowe zostaną poddane procesowi uwodornienia, to nastąpi

zwiększenie nasycenia tłuszczu. Spożywanie dużej ilości tłuszczów nasyconych jest

czynnikiem ryzyka wielu chorób.

Liczba omega i długość

Innym sposobem klasyfikacji kwasów tłuszczowych jest uwzględnienie miejsca

pierwszego wiązania podwójnego. Określa się je licząc od grupy metylowej cząsteczki. Na

przykład we wzorze kwasu wielonienasyconego ze str. 96, pierwsze podwójne

wiązanie znajduje się przy trzecim atomie węgla. Dlatego mówimy, że ma on liczbę omega 3-

Coraz więcej mówi się obecnie o olejach bogatych w kwasy tłuszczowe typu omega 3

(zwłaszcza o oleju rybnym).

Trzy ważne kwasy tłuszczowe omega 3 to: EPA - kwas eikozapentaenowy, DHA -

kwas dekozaheksaenowy i kwas linolenowy. Zmniejszają one ilość tłuszczów

(trójglicerydów), zdolność zlepiania się płytek krwi i oczyszczają tętnice z pozostałości

tłuszczu. Proces ten, nie został do dzisiaj wyjaśniony. Aby dostarczyć organizmowi

wspomnianych tłuszczów, jedz ryby razem ze skórą (w przeciwieństwie do kurczaka, którego

powinno się spożywać bez skóry). Organizm może wytworzyć EPA i DHA z kwasu

linolenowego, ale nie zawsze jest to ilość wystarczająca. Jedząc ryby, dostarczasz

organizmowi ważnych substancji dla gospodarki tłuszczowej.

Niezwykłe właściwości mają kwasy tłuszczowe omega-6. Należą do nich między

innymi: kwas linolenowy, który nie jest wytwarzany przez organizm, musimy więc dostarczyć

go z pożywieniem; kwas arachidynowy, który jest wytwarzany z kwasu linolowego; oraz

kwas gamma-linolenowy. Ten ostatni jest produktem pierwszego etapu wytwarzania

substancji hormonopodobnych zwanych prostaglandynami. Nie wszyscy są w stanie

wytworzyć odpowiednią ilość tego kwasu, a wówczas konieczne jest dostarczenie go z

pożywieniem. Najlepszym źródłem jest olej z wiesiołka dwuletniego lub z ogórecznika.

Długość łańcuchów

Kwasy tłuszczowe dzieli się też ze względu na długość ich łańcuchów węglowych.

Kwas mrówkowy (uwalniany przy ukłuciu pszczoły czy mrówki) ma tylko jeden atom węgla.

Kwas octowy ma dwa atomy węgla. Ponieważ te kwasy tłuszczowe są krótkimi łańcuchami,

to rozpuszczają się w wodzie i działają tak, jak inne kwasy rozpuszczalne w wodzie.

Kwasy tłuszczowe znajdujące się w pożywieniu mają od czterech atomów węgla

(kwas masłowy) do dwudziestu czterech (w oleju rybnym).

W związku z tym kwas tłuszczowy określamy jako mający łańcuchy krótkie, średnie

lub długie.

• Kwasy tłuszczowe o krótkiej długości łańcuchów zawierają 2-6 atomów węgla. Znajdują się

one w mleku i w maśle.

• Kwasy tłuszczowe o średniej długości łańcuchów zawierają 8-12 atomów węgla. Łatwo się

wchłaniają i są dostępne w aptekach jako średniołańcuchowe trójglicerydy. Ma ich dużo

owoc kokosu.

• Kwasy tłuszczowe o długich łańcuchach zawierają 16 lub więcej atomów węgla.

Jak stosować powyższe klasyfikacje w praktyce

Spróbujemy określić narysowaną cząsteczkę. Wiemy, że jest to kwas tłuszczowy, gdyż

ma grupę metylową na jednym końcu i grupę karboksylową na drugim, oraz 18 atomów

węgla. Jest to więc kwas o długim łańcuchu. Podwójne wiązania znajdują się przy trzecim,

szóstym i dziewiątym węglu, więc liczba omega wynosi 3-

Pokazany wzór kwasu linolenowego ma tzw. konfigurację cis-, gdyż obydwa wodory

przy podwójnie wiązanych atomach węgla są po tej samej stronie cząsteczki. Cis- i trans- to

określenie położenia atomów wodoru przy podwójnych wiązaniach. Konfiguracja cis-

występuje w naturze.

To się może wydawać dziwne, ale kształt cząsteczki decyduje o jej funkcji. Zmieni się

jej kształt, zmieni się też jej funkcja. Cząsteczki w wersji trans- mają inny wpływ na

organizm, niż te o konfiguracji cis-. Kwasy tłuszczowe z konfiguracją trans-, które

znajdujemy w margarynach i innych tłuszczach do smarowania, mogą w jeszcze większym

stopniu niż kwasy nasycone zwiększyć stężenie cholesterolu we krwi.

Niezbędne kwasy tłuszczowe

Organizm wytwarza wszystkie kwasy tłuszczowe, których potrzebuje, z wyjątkiem tak

zwanych niezbędnych kwasów tłuszczowych. Należą do nich: kwas linolowy i kwas linoleno-

wy. Ponieważ organizm nie potrafi ich samodzielnie wytworzyć, musimy dostarczać je w

pożywieniu.

Obydwa te kwasy są prekursorami prostaglandyn. Zmieniając stosunek liczbowy tych

kwasów, wpływamy na syntezę prostaglandyn.

Małe dzieci potrzebują więcej niezbędnych kwasów tłuszczowych niż dorośli, a

mężczyźni więcej niż kobiety. Jeśli dzieci poniżej drugiego roku życia są karmione

niskotłusz-czowym mlekiem krowim, to może u nich wystąpić niedobór niezbędnych kwasów

tłuszczowych.

Rodzaje lipidów

Jaki związek mają kwasy tłuszczowe z tłuszczami stałymi i płynnymi, które znamy z

życia codziennego? Mówiąc najogólniej, tłuszcze są związkami chemicznymi kwasów

tłuszczowych i w takiej postaci występują w pożywieniu.

Trójglicerydy

Większość lipidów w pożywieniu to trójglicerydy, które są kombinacją czterech

cząsteczek: cząsteczki glicerolu (gliceryny) działającej jak potrójny wieszak i trzech kwasów

tłuszczowych, zwisających z ramion wieszaka. Właściwości każdego trójglicerydu zależą od

cech kwasów tłuszczowych, które się nań składają. Z kolei cechy np. tłuszczów płynnych

(olejów) wiążą się z rodzajem trójglicerydów, które w nich się znajdują.

Im dłuższy i bardziej nienasycony kwas tłuszczowy, tym bardziej miękki jest tłuszcz

w temperaturze pokojowej. Kolejność kwasów tłuszczowych na cząsteczce glicerolu wpływa

także na możliwość strawienia i wchłonięcia trójglicerydu. Ponieważ tak wiele różnych

kwasów tłuszczowych znajduje się w naturalnym pożywieniu, również wiele rodzajów

trójglicerydów występuje w tłuszczach i oleju. Oprócz trójglicerydów, pożywienie zawiera też

monoglicerydy (z jednym kwasem tłuszczowym wiszącym na glicerolu) i dwuglicerydy (z

dwoma cząsteczkami kwasu tłuszczowego). Te cząsteczki są wytwarzane także podczas

trawienia trójglicerydów.

Sterole

Inną znaną grupą lipidów są sterole, łącznie z najbardziej złowrogim cholesterolem.

Cholesterol znajduje się tylko w pokarmach pochodzenia zwierzęcego i jest produkowany

głównie w wątrobie. Nie jest on tak do końca szkodliwy, gdyż jest np. prekursorem

potrzebnych steroidów, w tym kwasów żółciowych i hormonów płciowych. W wątrobie może

być zmieniony w prekursora witaminy D, powoduje odporność skóry na wodę, jest niezbędny

do prawidłowego rozwoju mózgu u dzieci. Beta sitosterol, znajdujący się w otrębach

ryżowych, konkuruje z cholesterolem w czasie wchłaniania w jelicie, co obniża poziom

cholesterolu we krwi.

Lipidy złożone

Do grupy lipidów złożonych należą:

• Fosfolipidy czyli związki kwasów tłuszczowych z kwasem fosforowym i zasadami

zawierającymi azot. Do najważniejszych fosfolipidów należy lecytyna.

• Glikolipidy to związki kwasów tłuszczowych, węglowodanów i zasad zawierających azot.

Glikolipidy znajdują się w tkance nerwowej i błonach niektórych komórek.

• Sulfolipidy to lipidy zawierające siarkę.

• Lipoproteiny to lipidy połączone z białkiem. Najbardziej znane lipoproteiny to

chylomikrony - w takiej „spakowanej" formie lipidy wędrują z układu limfatycznego do

krwi; lipoproteiny bardzo małej gęstości VLDL to opakowania służące do transportu

trójglicerydów; lipoproteiny małej gęstości LDL - służą do transportu tak zwanego „złego"

cholesterolu; lipoproteiny dużej gęstości HDL - to „dobry" cholesterol, który usuwa

cholesterol z tkanek i przenosi z powrotem do wątroby.

• Lipopolisacharydy - to lipidy zawierające wielocukrowce.

Magazynowanie lipidów

Organizm człowieka zawiera dwa rodzaje tłuszczu: tłuszcz brunatny i tłuszcz biały.

Większość tłuszczu ludzkiego to tłuszcz biały, zbudowany z komórek tłuszczowych, które

zbierają się pod skórą, dookoła narządów wewnętrznych i w tkance tłuszczowej

zlokalizowanej w innych miejscach. Komórki tłuszczowe magazynują tłuszcz w postaci

płynnych trójglicerydów.

Brunatna tkanka tłuszczowa występuje w znacznie mniejszych ilościach. Jej ilość

zmniejsza się z wiekiem, a bierze ona udział w wytwarzaniu ciepła w odpowiedzi na zimno.

Tłuszcz brunatny produkuje energię w postaci ciepła, ogrzewa ciało.

Funkcje lipidów

Chociaż zwykle źle mówimy o lipidach, są one człowiekowi niezbędne. Oto ich

funkcje:

• Tłuszcze to najbardziej skoncentrowana postać energii. Dostarczają 9 kalorii z każdego

wykorzystanego grama czyli dwa razy więcej niż w przypadku węglowodanów.

• Tkanka tłuszczowa utrzymuje narządy w miejscu, w którym się znajdują a podskórna

stanowi doskonały izolator, chroniący przed zimnem i utrzymujący stałą temperaturę.

Tłuszcz oszczędza witaminę Bl (tiaminę). Tiamina jest zużywana przy produkcji energii

przez węglowodany.

• Tłuszcz oszczędza białko. Jeśli jest jego dostateczna ilość, to organizm nie musi spalać

białek.

• Tłuszcz ułatwia wchłanianie i transport witamin rozpuszczalnych w tłuszczach - witaminy

A, D, E i K.

• Lipidy spowalniają opuszczanie żołądka przez pożywienie. Oznacza to, że węglowodany

również są wolniej wchłaniane, a stężenie insuliny i glukozy we krwi utrzymuje się na

właściwym poziomie. Tłuszcz zmniejsza apetyt, zapewniając poczucie sytości.

• Tłuszcz dodaje smaku pożywieniu.

• Lipidy dostarczają składników budulcowych, z których tworzone są sterole, prostaglandyny,

tromboksany, pros-tacykliny i błony komórkowe.

Metabolizm lipidów

Cząsteczki tłuszczu są zbyt duże, aby mogły być wchłonięte bezpośrednio i dlatego

muszą być rozbite na mniejsze jednostki. Za trawienie tłuszczu odpowiedzialny jest enzym

lipaza. Lipaza żołądkowa tworzy emulsję i trawi krótko- i średniołań-cuchowe kwasy

tłuszczowe i wiele z nich ulega wchłonięciu zanim dotrą do jelita cienkiego.

Pojawienie się tłuszczów w dwunastnicy powoduje spływanie do niej żółci

wytwarzanej w wątrobie. Żółć jest czynnikiem tworzącym emulsję: rozbija tłuszcz na małe

kropelki lipidowe podobnie, jak robi to szampon z tłuszczem we włosach. Dzięki temu lipidy,

głównie długołańcuchowe kwasy tłuszczowe, są bardziej dostępne dla lipaz wydzielanych

przez trzustkę. Kwasy tłuszczowe są trawione, w wyniku czego powstają monoglicerydy,

dwuglicerydy i wolne kwasy tłuszczowe, które są wchłaniane przez ścianę jelita, a następnie

ponownie przekształcane w trójglicerydy.

Trójglicerydy są umieszczane w kropelkach lipoproteino-wych, zwanych

chylomikronami, i następnie transportowane przez układ limfatyczny z pominięciem żyły

wrotnej, która przenosi składniki rozpuszczalne w wodzie do wątroby. Naczynia limfatyczne

przynoszą chylomikrony do okolicy lewego barku, gdzie układ limfatyczny łączy się z

krwionośnym. Chylomikrony są na tyle duże, że surowica krwi po posiłku bogatym w tłuszcz

wygląda jak mleko.

Trójglicerydy o średnich łańcuchach (MCT) - złożone z 8-10 atomów węgla - nie

wymagają dużych ilości lipazy i żółci. W przeciwieństwie do długich łańcuchów, po

wchłonięciu nie muszą być zamieniane w trójglicerydy. Łatwo rozpuszczają się we krwi i są

przenoszone żyłą wrotną do wątroby. Ponieważ omijają powoli działający układ limfatyczny,

są wchłaniane równie szybko jak glukoza. Są znakomitym źródłem energii dla pacjentów

chorych na raka, którzy mają zniszczone kosmki jelitowe z powodu niedożywienia,

naświetlania czy chemioterapii, lub dla tych, którzy nie mają wystarczającej ilości enzymów

trzustkowych albo kwasów żółciowych.

Czysty średniołańcuchowy trójgliceryd można kupić w formie oleju w aptekach bez

recepty. Nie jest zbyt smaczny i trzeba go mieszać z pożywieniem. Dobrym źródłem tego

trójglicerydu jest mleczko kokosowe, mające przy tym lepszy smak.

Choroba nowotworowa a lipidy

Wykazano, że zbyt duża ilość tłuszczów w diecie ma związek z przyspieszeniem

rozwoju guzów nowotworowych. Prawdopodobnie lipidy pobudzają mnożenie się i

rozprzestrzenianie się komórek raka, albo hamują działanie układu odpornościowego. Być

może obydwa te czynniki działają jednocześnie.

Kwasy linolowy i linolenowy, tzw. niezbędne kwasy tłuszczowe, w różny sposób

wspomagają nowotwór. Kwas linolowy jest prekursorem kwasu arachidonowego omega-6,

który z kolei jest prekursorem prostaglandyny E2 (PGE2). PGE2 zmniejsza zdolność

makrofagów i komórek NK do niszczenia nowotworowych komórek i guzów. Kwas

linolenowy wstrzymuje działanie kwasów tłuszczowych omega-6, walcząc z nimi o te same

enzymy. To oznacza, że jest wtedy mniej PGE2, a więcej PGE1.

Ważna jest ogólna ilość tłuszczu w diecie. Aktywność „naturalnych zabójców" jest

większa, gdy 25% kalorii pochodzi z tłuszczów. U tych osób, które cierpią na nowotwory

związane z hormonami, jak np. na raka piersi, niskotłuszczowa dieta (poniżej 20% kalorii)

może zwolnić proces rozprzestrzeniania się komórek raka. Ważny jest też rodzaj tłuszczu w

diecie. Większość powinna pochodzić z olejów bogatych w jednonienasycone kwasy

tłuszczowe, jak np. olej z oliwek, oliwa. Powinno się też pamiętać o ograniczeniu spożywania

kwasu linołowego. Osoby chore na nowotwór związany z hormonami prawdopodobnie nie

powinny dostarczać organizmowi kwasów tłuszczowych omega-6 (łącznie z olejem z

wiesiołka dwuletniego).

Podsumowanie

Lipidy to tłuszcze spożywcze i oleje. Właściwości zdrowotne oleju określa liczba

podwójnych wiązań, umiejscowienie pierwszego podwójnego wiązania i długość łańcucha.

Kwasy tłuszczowe z jednym podwójnym wiązaniem są zdrowe, a z większą liczbą

wiązań - nie. Dwa niezbędne kwasy tłuszczowe - kwas linolowy i linolenowy - mogą

zwiększać lub zmniejszać syntezę prostaglandyn. Dieta zawierająca więcej kwasu

linolenowego niż linolowego pomaga systemowi odpornościowemu w zwalczaniu choroby

nowotworowej.

BIAŁKA A CHOROBA NOWOTWOROWA

Białka (proteiny) dostarczają budulcowych składników zwanych aminokwasami,

których twój organizm potrzebuje do tworzenia nowych tkanek i naprawiania uszkodzonych.

Aby szybko naprawić szkody spowodowane leczeniem raka, musimy jeść potrawy, które są

dobrym źródłem białka. W ostatnich latach, zmieniła się opinia o tym jakie białka są

korzystne. Ten rozdział pomoże uzupełnić wiedzę na temat najnowszych informacji o

źródłach białek, które powinieneś wykorzystać, i tych, których powinieneś unikać.

O tłuszczach i węglowodanach często mówi się źle, z białkami nie ma takiego

problemu. W powszechnej opinii białko jest nadal najważniejszym makroskładnikiem

odżywiania. Kojarzy się z mocą, zwycięstwem, silnymi mięśniami. Jego nazwa przynosi na

myśl uprzywilejowaną pozycję. Miano „proteiny" wywodzi się z greckiego słowa

oznaczającego „coś boskiego najważniejszego". W rzeczywistości białka muszą się dzielić

dobrą opinią z tłuszczami i węglowodanami. Żaden z makroskładników nie jest ważniejszy

niż inny. Tak jak węglowodany i tłuszcze, białko jest zbudowane z atomów C, O i H. Białka

wyróżnia to, że w jego składzie jest też azot. Białko to główna cząsteczka budulcowa

organizmu. Około 10-15 kilogramów całkowitej masy ciała osoby dorosłej stanowią białka, a

połowa z tego to mięśnie. Wszystkie enzymy są białkami. Wiele hormonów to białka.

Jedynymi cieczami ustroju, które nie zawierają białka są mocz i żółć. Białka zbudowane są z

łańcuchów aminokwasów.

Kształt cząsteczki białka

W organizmie ludzkim występuje 17 różnych aminokwasów. Każdy z nich połączony

jest z innym za pomocą wiązania peptydowego, co umożliwia tworzenie łańcuchów peptydo-

wych lub polipeptydowych (wielopeptydowych). Pod względem chemicznym aminokwas

składa się z grupy aminowej zawierającej m. in. azot, grupy karboksylowej (węgiel i tlen),

atomu wodoru i reszty oznaczonej literą R, odróżniającej dany aminokwas od innych ze

względu na różnice w budowie. Grupa R może mieć też różną wielkość - od 23 do kilku

tysięcy grup aminowych.

Dwadzieścia dwa aminokwasy zidentyfikowane w organizmie ludzkim tworzą

pewnego rodzaju alfabet. Każda „litera" amłnokwasowa może być użyta do tworzenia

niezliczonej ilości słów białkowych. Co organizm robi z danym białkiem, zależy od budowy

cząsteczki. Łańcuchy polipep-tydów są skręcone, tworząc zwój. Atomy wodoru budują

skuteczne, ale słabe wiązania między zakrętami zwoju. Póki wiązania pozostają nienaruszone,

białko utrzymuje swój kształt. Takie spirale mają swoisty kształt, który zadecyduje, do czego

białko będzie użyte.

Proste, ale długie układy, nazywają się białkami fibrylar-nymi albo włóknistymi.

Białka te zwykle tworzą strukturalną część tkanki, łącznie z kolagenem w tkance łącznej,

keratyną we włosach i paznokciach oraz miozyną w mięśniach. Białka fibrylarne nie

rozpuszczają się w wodzie i mają bardzo silną strukturę.

Jeśli łańcuch zostanie skręcony, to tworzy się coś w rodzaju węzła. W zwoju

peptydowym węzeł taki podtrzymywany jest przez wiązania między atomami siarki,

znajdującymi się w niektórych aminokwasach. Te węzły nazywamy białkami kulistymi

(sferycznymi). Białka takie to głównie enzymy. Występują w pozakomórkowym płynie roślin

i zwierząt. Łatwo rozpuszczają się w wodzie. Znajdują się też w białku jaj, kazeinie w mleku,

hemoglobinie w krwinkach czerwonych oraz w albuminach i globulinach osocza.

Białko, które dostaje się z pożywieniem do przewodu pokarmowego, nie wchłonie się,

zanim zostanie rozbite na części składowe, czyli aminokwasy. Dzieje się to w czasie

hydrolizy, to jest w procesie rozbijania wiązań peptydowych przez cząsteczki wody. Tak

powstają mniejsze białka, dwu-peptydy, trójpeptydy i pojedyncze aminokwasy, które są łatwo

wchłaniane. (Warto zauważyć, że z kolei synteza peptydów polega na usunięciu cząsteczek

wody z dwóch sąsiednich aminokwasów i stworzeniu w ten sposób wolnych wiązań, co

umożliwia połączenie aminokwasów).

Wiązanie peptydowe może być zaatakowane przez trawienne enzymy bakterii.

Rozwój bakterii i tworzenie się potencjalnie trujących białek jako produktu ubocznego są

przyczynami psucia się żywności. To dlatego produkty białkowe takie jak mleko, jajka,

mięso, drób i ryby muszą być przechowywane w lodówce.

Rodzaje aminokwasów

Aminokwasy mniej istotne (endogenne)
alanina

glicyna

arginina

hydroksyprolina

kwas asparaginowy

prolina

histydyna

seryna

kwas glutaminowy
Aminokwasy niezbędne (egzogenne)

izoleucyna

fenyloalanina

leucyna

treonina

lizyna

tryptofan

metionina

walina

Aminokwasy niezbędne i mniej istotne

Organizm jest w stanie wyprodukować większość potrzebnych aminokwasów z

węglowodanów, tłuszczu i innych aminokwasów. Tak wytworzone aminokwasy nazywamy

mniej istotnymi. Nazwa jest myląca, gdyż jednak są one niezbędne do życia. Ich nazwa

dotyczy zaś tego, że nie muszą być uzyskiwane z pożywienia.

Organizm człowieka i zwierząt nie potrafi samodzielnie wyprodukować ośmiu

aminokwasów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania. Te aminokwasy nazywamy

niezbędnymi i muszą być one dostarczane z pożywieniem. Bez nich nie mogą powstawać

białka.

Funkcje aminokwasów

Oprócz dostarczenia materiału budulcowego dla białek, każdy aminokwas ma również

własne odrębne funkcje. Tryptofan jest potrzebny do wytwarzania niacyny (witaminy B) i

seroto-niny, przekaźnika nerwowego w mózgu. Metionina dostarcza grup siarkowych do

wytwarzania białek, niezbędnych też w procesie detoksyfikacji substancji trujących

zachodzącym w wątrobie. Fenyloalanina potrzebna jest do wytworzenia innego aminokwasu,

tyrozyny, potrzebnej z kolei do budowy barwnika włosów i skóry. Histydyna służy do

wytwarzania histaminy, substancji chemicznej, która rozszerza naczynia krwionośne, i

glicyny, która łączy się z toksycznymi związkami chemicznymi i unieszkodliwia je. Kwas

glutaminowy służy do wytwarzania kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), przekaźnika

zakończeń nerwowych.

Białka całkowite i niecałkowite

Pojęcie białek całkowitych i niecałkowitych to jedno z najbardziej mylących określeń

w nauce o odżywianiu. Powstało ono wtedy, gdy uważano, że białka zwierzęce są najwyższej

jakości. Obecnie teoria białek całkowitych i niecałkowitych nabrała zupełnie nowego

znaczenia.

Tzw. białka całkowite zawierają wszystkie dziewięć niezbędnych aminokwasów w

wystarczającej ilości, aby zapewnić proces wzrostu młodego zwierzęcia. Są to np.: albumina,

główny składnik białka kurzego, i kazeina, główny składnik białkowy w mleku. Białko

znajdujące się w organizmie zwierzęcia to również białko całkowite. Teoretycznie, gdyby

twoje przetrwanie zależało tylko od jednego rodzaju jedzenia, musiałoby to być pożywienie

składające się z białka całkowitego. Taka sytuacja zdarza się raczej rzadko, jedynie w wieku

niemowlęcym. Aminokwasy uzyskane z pożywienia łączą się w organizmie z aminokwasami

przetworzonymi w organizmie. To właśnie z tego źródła tkanki pobierają białko dla nowych

komórek.

Białka całkowite występują niejako w jednym opakowaniu z kompletnymi tłuszczami.

Ponieważ tłuszcz nasycony jest absolutnie konieczny dla rozwoju mózgu niemowlęcia,

pożywienie ludzi dorosłych, zawierające białka całkowite wydaje się głównym źródłem

niepotrzebnych, tłuszczów nasyconych, które mają niekorzystny wpływ na tętnice.

Białka niecałkowite natomiast nie mają wokół siebie tłuszczów nasyconych. Tak jak

białka całkowite, zawierają 9 niezbędnych aminokwasów. Jedyną różnicą jest fakt, że w

każdym rodzaju pożywienia aminokwasy występują w innch proporcjach, tak jak w

przypadku witamin czy soli mineralnych.

Źródła białek niecałkowitych przewyższają jakością źródła białek całkowitych. Białka

roślinne mają zwykle mniej tłuszczu w ogóle, a tłuszczu nasyconego w szczególności; nie

zawierają cholesterolu. Takie źródła białek niecałkowitych jak orzechy i inne ziarna mają

dużo tłuszczu, ale jest to tłuszcz zdrowy dla serca, a przy tym ułatwia zwalczanie nowotworu.

Bilans azotowy

Poważne niedobory białka są rzadkie i nie występują u osób zdrowych, dobrze się

odżywiających. Niedożywienie białkowe przeważnie jest rezultatem braku wystarczającej

ilości pożywienia co zdarza się m. in. w okresach zwiększonego niż zwykle zapotrzebowania

na białko lub w związku z niezdolnością do wchłaniania spożytego białka przez przewód

pokarmowy.

Pojęciem, o którym prawdopodobnie usłyszysz od swojego lekarza lub dietetyka jest

bilans azotowy. Ponieważ białko

jest jedynym makroskładnikiem zawierającym azot, określenie ilości azotu w

organizmie jest dobrą metodą do ustalenia zawartości białka w organizmie. Jeśli znamy ilość

białka obecnego w diecie i ilość białka wydzielanego, to można określić ilość białka, która

pozostała w organizmie. Jeśli spożycie i wydalenie azotu są równe co do ilości, to mówi się,

że osoba ma prawidłowy bilans azotowy, czyli występuje w niej stan równowagi.

Jeśli jest więcej azotu dostarczonego niż usuwanego, mówi się, o dodatnim bilansie

azotowym. To oznacza większą ilość tkanki tworzonej niż rozpadającej się. Tak dzieje się u

kobiet ciężarnych i karmiących, u niemowląt, dzieci i młodzieży; u dorosłych odzyskujących

zdrowie po chorobach, których skutkiem była utrata białka.

Ujemny bilans azotowy wskazuje, że dzieje się coś przeciwnego: więcej azotu się traci

niż otrzymuje. Więcej tkanek się rozpada niż buduje. Tak jest wówczas, gdy nie dostarczamy

organizmowi wystarczającej ilości białka lub jeśli białko jest spalane dla uzyskania energii,

gdyż jest za mało tłuszczu i węglowodanów. Inną przyczyną może być zwiększone

zapotrzebowanie na białko, np. z powodu choroby nowotworowej.

Choroba nowotworowa a białko

Komórki nowotworowe zmieniają metabolizm białka tak, aby tworzący się guz miał

dostęp do większej ilości aminokwasów. Dochodzi do utraty tkanki mięśniowej i prowadzi do

zakłócenia bilansu azotowego.

Większość białka w diecie powinna pochodzić z roślin. Rośliny zawierają również

wiele innych czynników pozwalających zwalczać nowotwory w tym substancje

fitochemiczne. Białko z tłustych ryb zawiera kwasy tłuszczowe omega-3, niezbędne do

prawidłowego funkcjonowania systemu obronnego. To właśnie ryby powinny znaleźć się na

drugim miejscu produktów spożywanych w twojej diecie. Najmniejszy wkład w dostarczanie

aminokwasów powinien mieć drób (bez skóry). Drób jest też dobrym źródłem soli

mineralnych, ale często nie smakuje pacjentom, którzy przeszli chemioterapię czy

naświetlenia.

Podsumowanie

Białka zbudowane są z aminokwasów. Są jedynym źródłem azotu dla organizmu.

Biorą udział w budowaniu tkanek, enzymów, przeciwciał, hemoglobiny, hormonów.

Nowotwór przeszkadza w prawidłowym metabolizmie, spalając niektóre białka mimo

obecności węglowodanów i tłuszczu. Brak białka ma niszczący wpływ na układ

odpornościowy.

WITAMINY ROZPUSZCZALNE W WODZIE A CHOROBA

NOWOTWOROWA

Kiedy rozpoczynano badania na temat racjonalnego odżywiania, naukowcy

stwierdzili, że dieta zawierająca węglowodany, lipidy, białko i sole mineralne nie wystarczy

do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmów zwierzęcych. Doprowadziło to do odkrycia

nowej grupy związków chemicznych zawierających węgiel — witamin. Proces wzrostu i

rozwoju człowieka wymaga 13 witamin. Podzielono je na dwie grupy: rozpuszczalnych w

wodzie i rozpuszczalnych w tłuszczach. W tym rozdziale opiszemy witaminy rozpuszczalne

w wodzie, ich związek z rozwojem nowotworu i ich udział w leczeniu raka.

Nazwa „witamina" została wymyślona przez Polaka Kazimierza Funka w 1912 r. Na

początku wiedziano tylko tyle, że witaminy mają zdolność zapobiegania pewnym chorobom.

Na przykład witamina C została odkryta dzięki temu, że leczy szkorbut (gnilec). Z czasem

okazało się, że taka definicja witamin jest zbyt wąska. Teraz już wiemy, że witaminy

odgrywają ważną rolę w organizmie i spełniają więcej funkcji niż tylko zapobieganie

chorobom wywołanym niedoborem pokarmów. Na przykład wiele witamin ma silne

własności przeciwutleniacza, a niektóre wspomagają wchłanianie innych witamin i soli

mineralnych. Wiedza o niedoborach witamin znacznie się pogłębiła i obejmuje następujące

sytuacje, związane z chorobą nowotworową: • niedobór choliny, lub witamin z grupy B

zwiększa ryzyko zachorowania na raka wątroby,

• niedobór witaminy E prowadzi do zwiększenia ryzyka choroby nowotworowej, w tym

białaczki,

• niedobór witaminy A również zwiększa ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową,

• niedobór pirydoksyny (witaminy B6) łączony jest z ryzykiem zachorowania na raka szyjki

macicy

W USA Państwowa Rada Naukowa ustaliła standardy dietetyczne i zawarła je w

dokumencie pt. „Zalecenia dietetyczne w zapobieganiu chorobom nowotworowym". Musimy

pamiętać, że dawki tam podane dotyczą tylko konkretnych chorób związanych z niedoborami

pokarmowymi. Na przykład zalecana ilość witaminy C jest określona na takim poziomie, jaki

zapobiega szkorbutowi. Nie bierze się natomiast pod uwagę użycia witaminy C jako

przeciwutleniacza. Komórki uzyskują witaminy w trojaki sposób:

1. Mogą wchłaniać witaminy z pożywienia w przewodzie pokarmowym.

2. Niektóre bakterie w okrężnicy wytwarzają witaminy (np. witaminę K) i te również

są wchłaniane.

3. Organizm wytwarza niektóre witaminy, np. witaminę D.

Witaminy nie są źródłem energii i nie przyczyniają się do wzrostu masy komórek. Są

one substancjami pomocniczymi, wspomagającymi inne składniki odżywcze. Każda witamina

to właściwie rodzina związanych ze sobą składników. Niektóre substancje, jak cholina,

karnityna, inozytol, tauryna czy pir-dochinolia hydrochidonu mają właściwości podobne do

witamin i mogą być niezbędne w pewnych okresach wzrostu. Witaminy rozpuszczalne w

wodzie to witaminy grupy B i witamina C. Przedostają się do krwi i przez układ wrotny

przenoszone są do wątroby, a potem do pozostałych narządów. Organizm nie magazynuje

tych witamin. Aby utrzymać optymalny poziom ważnych składników odżywczych w układzie

krążenia, należy stale spożywać pokarmy będące ich źródłem. Większość witamin grupy B

funkcjonuje jako enzymy. Wszystkie są wydalane z moczem.

Jak uzupełniać witaminy B w organizmie

Jeśli uzupełnianie jest niezbędne, zażywamy witaminę B compositum. Jeśli jesteś

uczulony na drożdże, szukaj preparatów zestawów witaminy B nie zawierających drożdży.

Zawsze zażywaj witaminę B compositum na pełny żołądek, aby uniknąć jego podrażnienia.

Jeśli mocz będzie miał jasnożółty kolor, oznacza to, że witaminy są wchłaniane. Nie kupuj

witaminy B compositum o wydłużonym czasie wchłaniania. Każda witamina B jest

wchłaniana w innym punkcie przewodu pokarmowego i jeśli dana witamina zostanie

uwolniona po przejściu tego punktu, to zostanie wydalona z kałem. Jeśli chcesz uzupełnić

brak tylko jednego rodzaju witaminy B, to mimo wszystko stosuj B compositum jako

podstawę. Bardzo duże dawki niektórych witamin z grupy B mogą uszkodzić wątrobę,

dlatego trzeba regularnie przeprowadzać testy wątrobowe podczas ich zażywania.

Witamina B compositum

Witamina B compositum spełnia dwie ważne funkcje:

Po pierwsze zawiera wszystkie witaminy z grupy B niezbędne do przemiany

węglowodanów w glukozę, główne źródło energii. Po drugie ma podstawowe znaczenie dla

właściwego funkcjonowania układu nerwowego. Ponadto witaminy grupy B wzmacniają

błony komórkowe.

Działanie witamin grupy B jest ściśle ze sobą powiązane. Niedobór jednej z nich

osłabia działanie innych. Właściwie witaminę B compositum powinno się traktować jako

jedną witaminę, a nie grupę. Nigdy nie zażywaj dużych ilości jednej witaminy B bez

konsultacji z lekarzem.

Tak jak inne witaminy rozpuszczalne w wodzie, witaminy B nie są magazynowane w

dużych ilościach. Ta informacja prowadzi do błędnego wniosku, że ich nadmiar jest usuwany

z moczem. Tak jak w przypadku innych substancji, witaminy B muszą zostać odtrute, zanim

zostaną wydalone przez nerki. Źródłem witamin z grupy B są drożdże piwne,

ziarna, otręby pszenne i ryżowe, kiełki zbóż, fasola, orzechy, mleko, jajka i warzywa

liściaste.

Tiamina, czyli witamina B,

W czasie absorpcji tiamina jest przemieniana w pirofosforan tiaminowy. W tej

aktywnej formie tiamina bierze udział w produkcji energii i przewodzeniu we włóknach

nerwowych. Tiaminę niszczy proces oczyszczania ziaren. Jej niedobór może spowodować

brak apetytu, drażlłwość, zmęczenie, depresję, kłopoty ze snem, utratę wagi.

Źródłem tiaminy są drożdże piwne, migdały, kiełki pszenne, orzechy, fasola, całe

ziarna zbożowe, groch łupany, soczewica.

Rybo/lawina, fosforan ryboflawinowy, czyli witamina B

Ryboflawina to bardzo ważna część mononukleotydu rybofla-winowego i

dwunukleotydu flawinoadeninowego, koenzymów biorących udział w produkcji energii. Na

wytwarzanie koenzymów z ryboflawiny mogą mieć wpływ hormony i leki. Hormony

tarczycy i steroidy kory nadnerczy wspomagają produkcję tych koenzymów, a środki

antydepresyjne i fenotiazyna ją wstrzymują. Zapotrzebowanie na ryboflawinę rośnie wraz ze

zwiększonym zużyciem energii oraz w procesie wzrostu organizmu. Przy zażywaniu

witaminy B

można zauważyć zmianę koloru moczu na jaskrawożółty oraz wyczuć ostry

zapach.

Źródłami ryboflawiny są drożdże piwne, migdały, kiełki pszenne, dziki ryż, grzyby,

proso, makrela, nasiona soi, jajka i groch łuskany.

Niacyna, amid kwasu nikotynowego, czyli kwas nikotynowy

Niacyna jest podstawowym składnikiem dwunukleotydu ni-kotynoamidoadeninowego

(NAD) i fosforanu dwunukleotydu nikotynoamidoadeninowego (NADP), koenzymów

potrzebnych w procesie metabolizmu. Wchłaniana jest z pożywienia oraz może być

wytwarzana przez organizm z aminokwasu tryptofanu.

Niacyna jest dostępna w formie leku o przedłużonym czasie działania, który nie

powoduje efektu „uderzania krwi do głowy", niestety może jednak powodować uszkodzenia

wątroby. Dlatego nie powinno się jej używać w dużych dawkach czy przez dłuższy czas

chyba, że jest stosowana jako lek w chorobach tętnic na podstawie ścisłych zaleceń lekarza.

Źródłem niacyny są drożdże piwne, otręby pszenne, orzeszki ziemne, ziarna

słonecznika i sezamu, brązowy ryż i oleje z roślin ziarnistych.

Pirydoksyna, pirydoksal, pirydoksamina, czyli witamina B

W tkankach wszystkie formy witaminy B

są przetwarzane w kodekokarboksylazę,

koenzym potrzebny do metabolizmu tłuszczu i białka oraz wspomagający funkcje

odpornościowe. Koenzym ten niezbędny jest też do metabolizmu tryptofanu. Jest ważnym

elementem około 100 systemów enzymatycznych.

Witamina B

jest niezbędna do funkcjonowania układu odpornościowego, a to dlatego,

że wpływa na produkcję przeciwciał. Niedobór pirydoksyny zmniejsza ilość limfocytów

walczących z chorobą i ogranicza zdolność innych elementów układu odpornościowego do

reagowania na chemiczne sygnały wysyłane przez limfocyty. Przetwórstwo artykułów

spożywczych może zniszczyć pewną ilość witaminy B

. Zwiększone zapotrzebowanie na

witaminę B

mają między innymi kobiety w ciąży, matki karmiące i osoby chore na

nadczynność tarczycy.

Źródłem pirydoksyny są drożdże piwne, ziarna słonecznikowe, kiełki pszenicy,

tuńczyk, łosoś, pstrąg, makrela, brązowy ryż, banany, halibut, orzechy włoskie, orzechy

laskowe, awokado, żółtka jaj kurzych i kapusta włoska.

Kwas foliowy, folan (sól kwasu foliowego), kwas tetrahydrojilowy

Kwas foliowy to często używana nazwa kwasu poliglutamino-wego. Jest potrzebny do

syntezy RNA. Niedobór tej witaminy powoduje anemię oraz wpływa na zwyrodnienie

wyściółki jelit, co prowadzi do zmniejszenia wchłaniania składników odżywczych.

Kwas foliowy pomaga w powstrzymaniu dysplazji, czyli nieprawidłowego rozwoju

tkanki lub narządu. Komórki dzielące się zbyt szybko mogą ulec nowotworzeniu. Nawet

niewielki niedobór kwasu foliowego może spowodować dysplazję szyjki macicy. Organizm

nie wytwarza żadnych związków foliowych dlatego muszą one być dostarczane z

pożywieniem. Sole kwasu foliowego są bardzo wrażliwe na zwiększoną temperaturę.

Gotowanie w wodzie czy na parze, a także smażenie od 5 do 10 minut może zniszczyć do

96% soli kwasu foliowego w pożywieniu.

Źródłem kwasu foliowego są drożdże piwne, groszek, otręby i kiełki pszenicy i ryżu,

fasola, produkty sojowe, soczewica, szparagi, warzywa liściaste, pszenica, owies, migdały.

Witamina B

, czyli kobalamina

Kobalamina jest uwalniana z pożywienia w żołądku w czasie trawienia pepsynowego.

Komórki okładzinowe żołądka produkują substancje nazywane czynnikiem zewnętrznym,

które wiążą się z witaminą B

. Powstały związek nie jest trawiony, ale zostaje wchłonięty w

jelicie cienkim. Witamina B

bierze udział w metabolizmie białka, tłuszczu i węglowodanów.

Organizm ludzi starszych nie zawsze produkuje ją w wystarczającej ilości. Wegetarianie

muszą uzupełniać witaminę B

Źródłem witaminy B

są skorupiaki, ryby, żółtka jaj, drób bez skóry, jogurt i mleko.

Biotyna

Biotyna jest niezbędna dla układu enzymatycznego. Znajduje się w wielu artykułach

spożywczych oraz może być wytwarzana przez bakterie jelitowe i wchłaniana w jelitach. Jest

odporna na temperaturę i związana metabolicznie z witaminą B

, solami kwasu foliowego i

kwasem pantotenowym.

Źródłem biotyny są grzyby, żółtka jaj, banany, grapefruity, arbuzy i truskawki.

Kwas pantotenowy

Kwas pantotenowy jako część koenzymu A bierze udział w uwalnianiu energii z

węglowodanów i w rozbijaniu oraz zużywaniu kwasów tłuszczowych. Zmniejsza skutki

stresów. Mielenie ziaren zbóż redukuje zawartość kwasu pantotenowego o 50%.

Źródłem kwasu pantotenowego są jajka, łosoś, całe ziarna zbożowe, warzywa

strączkowe, drożdże piwne, kalafiory, brokuły, ziemniaki, pomidory i melasa.

Witamina C, czyli kwas askorbinowy

Witamina C jest chyba najbardziej popularną i najchętniej używaną witaminą. Jest

przeciwutleniaczem odpowiedzialnym za ochronę wodnistych części komórki przed

działaniem wodnych rodników. Witamina C przeciwdziała utlenianiu kwasu foliowego,

przyczyniając się w ten sposób do zwiększenia jego ilości w organizmie. Pomaga we

wchłanianiu żelaza i zwiększa jego dostępność biologiczną. Na przykład gdy sok

pomarańczowy, będący źródłem witaminy C, zostanie spożyty z kromką razowego chleba

pszennego, żelazo z chleba łatwo się wchłonie w przewodzie pokarmowym. Ludzie należą do

nielicznych ssaków, które nie produkują witaminy C. Większość ssaków potrafi wytworzyć

tyle witaminy C, ile potrzebuje organizm.

Witamina C zapobiega negatywnemu działaniu histaminy na układ odpornościowy.

Pełni pomocniczą rolę w budowaniu spoistej tkanki łącznej i wspomaga leczenie

antybiotykami. Emocjonalny i fizyczny stres związany z chorobą nowotworową może

zwiększyć zapotrzebowanie organizmu na witaminę C.

Jak uzupełniać witaminę C

Kwas askorbinowy łatwo przenika do moczu, więc nie zażywaj jednorazowo dużych

dawek, gdyż spowoduje to najpierw nagły wzrost jego stężenia, a później gwałtowne

zmniejszenie ilości w organizmie. Zażywaj witaminę C w mniejszych dawkach, ale kilka

razy dziennie. Pamiętaj, że jest ona lepiej wchłaniana, jeśli zażywasz ją podczas posiłku.

Dobrze byłoby zażywać witaminę C razem z bioflawonoidami, zawartymi w warzywach i

owocach gdyż te substancje współdziałają z sobą.

Źródłem witaminy C są słodka papryka, kapusta włoska, kapusta ogrodowa, rzepa,

brokuły, czarne porzeczki, truskawki, papaja, owoce cytrusowe, mango, kantalupa, ziemniaki.

Podsumowanie

Witaminy to związki organiczne, które pomagają innym substancjom odżywczym w

biochemicznych procesach trawienia, wchłaniania i metabolizmu. Są dwa rodzaje witamin:

rozpuszczalne w wodzie i rozpuszczalne w tłuszczach. Do tych pierwszych należą: witamina

C, tiamina, ryboflawina, niacyna, pirydoksyna, kwas foliowy, kobalamina, biotyna i kwas

pantotenowy.

Te witaminy są szczególnie wrażliwe na działanie światła, temperatury i powietrza.

Dlatego właśnie świeże, surowe owoce i warzywa zawierają więcej tych witamin niż

gotowane czy zbyt długo przechowywane.

WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH A CHOROBY

NOWOTWOROWE

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach są ściśle związane z lipidami. Tłuszcze są

potrzebne, by witaminy te mogły ulec wchłonięciu, a gdy leczenie choroby nowotworowej

ingeruje w absorpcję tłuszczów, może dojść do niedoboru tych witamin w organizmie. W tym

rozdziale wyjaśnimy, w jaki sposób witaminy rozpuszczalne w tłuszczach chronią zdrowe

tkanki, wzmacniając układ odpornościowy.

Istnieją cztery rodziny witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E i K. Muszą się

one najpierw rozpuścić w tłuszczach i dopiero wtedy są wchłaniane w jelicie. Diety

niskotłuszczowe i niskokaloryczne, celowe lub przypadkowe, stwarzają więc ryzyko

powstania niedoboru tych witamin.

Tłuszcze i witaminy w nich rozpuszczalne wchłaniane są do naczyń limfatycznych,

omijając wrotny układ krwionośny, który przenosi do wątroby składniki odżywcze

rozpuszczalne w wodzie. Po wędrówce do okolicy lewego barku dostają się do lewej tętnicy

podobojczykowej.

Witaminy A i D zażywane w dużych ilościach mogą być trujące, podobnie jak przy

długim okresie ich zażywania. Magazynowane są w tkance tłuszczowej i w wątrobie. W

przeciwieństwie do witaminy C i B compositum, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach są

bardzo trwałe. Nie ulegają tak łatwo zniszczeniu w wysokiej temperaturze podczas gotowania

czy w czasie przetwarzania produktów spożywczych.

Witamina A, retinol, akseroftol, kwas retinowy

Niektóre roślinne substancje odżywcze zawierają składniki, które organizm może

zamienić w witaminę A. Są to np. alfa-karoten, beta-karoten, gamma-karoten. Do wchłaniania

retinołu niezbędne są żółć, enzymy trzustkowe i przeciwut-leniacze. W wątrobie

magazynowany może być ich sześciomiesięczny zapas w postaci estrów.

Przy pewnych dawkach (ponad 15000 j.m.) witamina A może być toksyczna, ale

zapobiega temu równoczesne zażycie witaminy E. Witaminy A i E współpracują z sobą.

Witamina A może wspomagać różnicowanie się komórek nabłonkowych i wpływać na

ustępowanie zmian przedrako-wych. Hamuje rozwój guzów nowotworowych. Brak witaminy

A ogranicza tworzenie się przeciwciał. Jej prawidłowe stężenie w organizmie zwiększa

działalność cytotoksyczną komórek T, komórek NK i makrofagów.

Witamina D, cholekalcyferol (D

), ergosterol (D

)

Istnieją dwa źródła witaminy D: może być dostarczana z pożywieniem lub uzyskiwana

w procesie syntezy, odbywającym się w skórze. Witaminę D nazywamy witaminą słońca,

ponieważ jeśli na duże ilości dehydrocholesterolu znajdującego się w skórze zadziałają

słoneczne promienie ultrafioletowe, to zostaną one zamienione na cholekalcyferol, czyli

witaminę D

. Obliczono, że w ten właśnie sposób organizm uzyskuje około 80% niezbędnej

dawki tej witaminy. Ilość produkowanej witaminy D zależy od tego, ile barwnika melaniny

znajduje się w skórze (melanina konkuruje z dehydrocholesterolem w wykorzystywaniu

światła słonecznego), jaka powierzchnia skóry jest wystawiona na światło słońca i jak duże

jest natężenie promieniowania. Oznacza to, że ciemnoskórzy ludzie mieszkający w chłodnym

klimacie (w którym powierzchnia ciała wystawiona na działanie słońca jest ograniczona) oraz

ludzie, którzy mieszkają na obszarach o małej liczbie dni słonecznych w roku

prawdopodobnie nie mogą liczyć na to, że ich organizm wyprodukuje odpowiednią ilość

witaminy D. Również osoby starsze muszą o tym pamiętać, gdyż rządzie] wychodzą na dwór

i nie spożywają odpowiednio wzbogaconego pożywienia.

Witamina D to hormon, który wpływa na równowagę mineralną. Stymuluje

wchłanianie jelitowe wapnia i fosforu, współpracuje z hormonem przytarczyc, uruchamiając

wapń z kości i pobudzając zatrzymywanie wapnia przez nerki. Odgrywa też ważną rolę w

procesie różnicowania się komórek i ich rozwoju.

Źródłem witaminy D jest skóra wystawiona na działanie promieni słonecznych,

wzbogacone mleko krowie, mleko sojowe, ryby głębokomorskie i ergosterol w roślinach.

Wskazówki na temat stosowania środków uzupełniających

Gdy kupujesz witaminy rozpuszczalne w tłuszczu i inne środki dodatkowe, upewnij

się, czy są świeże. Jeśli minął termin ważności lub właśnie się zbliża, to nie kupuj ich. Oleje

muszą być bardzo świeże, aby były w stanie neutralizować wolne rodniki. Zjełczałe oleje,

takie które mają zapach ryby, są stare, nieaktywne i mogą spowodować przyrost wolnych

rodników w organizmie. Przechowuj oleje i substancje uzupełniające rozpuszczalne w

tłuszczach w lodówce, w dokładnie zamkniętych pojemnikach. Nie dopuszczaj do ich

ekspozycji na światło słoneczne.

Witamina E, tokoferol

Witamina E to w rzeczywistości grupa ośmiu substancji ściśle ze sobą związanych i

zbudowanych z czterech tokferoli: alfa, beta, gamma i delta oraz z czterech tokotrienoli.

Witaminę E organizm magazynuje we wszystkich złożach tłuszczowych, w wątrobie i

mięśniach. Pożywienie bogate w duże ilości kwasu linolowego i wielonienasyconych kwasów

tłuszczowych powoduje zmniejszenie ilości wchłanianej witaminy E przez ograniczenie

tworzenia miceli (koloidów), niezbędnych do procesu absorpcji. Witamina E jest przeciw-

utleniaczem. Współpracuje z witaminą C, chroniąc lipidy w komórce, podczas gdy sama

witamina C chroni zawartość płynną. Zapobiega utlenianiu witaminy A, witaminy C i

karotenów.

Witamina E może chronić zdrowe komórki przed skutkami radioterapii i obniżać

toksyczność niektórych leków używanych w chemioterapii. Wydaje się również, że stymuluje

układ odpornościowy i chroni lipidy w błonie komórkowej przed zniszczeniem. Źródłem

witaminy E są: olej z kiełków pszenicy, kiełki zbóż, żółtka kurzych jaj i orzechy.

Witamina K, filochinon (K

), menakinon (K

), menadion (syntetyczna forma K

)

Witamina K

występuje w roślinach zielonych, a witamina K

produkowana jest przez

bakterie w okrężnicy. W wątrobie witamina K działa jako koenzym w procesach wytwarzania

czynników krzepnięcia oraz hamowania przeciwkrzepliwego wpływu działania

antykoagulantów. Jednakże przy dawkach mniejszych niż l miligram dziennie witamina Kj

może nawet wspomóc działanie antykoagulantów zapobiegających przerzutom.

Witamina K może też działać na komórki nowotworowe jako środek dla nich

toksyczny, nie niszcząc jednocześnie komórek zdrowych.

Źródłem witaminy K są: kapusta, brokuły, rzepa, sałata zielona, otręby pszenne, ser i

żółtko jaj kurzych.

Podsumowanie

Ilość witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E i K, u pacjentów chorych na raka

często jest ograniczona. Przyczyną jest zazwyczaj złe wchłanianie tłuszczów. Witaminy te

trudno uzyskać ze spożywanych pokarmów i dlatego dobrze jest uzupełniać ich niedobory

przez przyjmowanie preparatów witaminowych. Witamina E jest nietoksycznym przeciwut-

leniaczem, który chroni inne witaminy rozpuszczalne w tłuszczach oraz oleje przed

utlenieniem. Można ją zażywać w dużych dawkach, łącznie z tłuszczami spożywczymi, np.

olejem lnianym, rybim, a także innymi witaminami rozpuszczalnymi w tłuszczach.

MINERAŁY A CHOROBA NOWOTWOROWA

Minerały to proste składniki nieorganiczne. Te pierwiastki, które potrzebne są

organizmowi w dużych ilościach, nazywamy makroelementami, a te które potrzebne są w

małych ilościach - pierwiastkami śladowymi. Na obecnym etapie wiedzy mówi się o ponad

22 niezbędnych minerałach, a odkrywa się ich coraz więcej. W tym rozdziale opiszemy rolę

minerałów w odżywianiu, zwłaszcza u ludzi chorych na raka.

Minerały mogą występować albo w postaci jonów (atomów z ładunkiem

elektrycznym), albo związków chemicznych zwanych solami. Metale tworzą jony dodatnie

(kationy), a niemetale - jony ujemne (aniony). Kationy metali to np. jony sodu, potasu,

magnezu i wapnia. Aniony niemetali to np. jony chloru (chlorki), siarki (siarczany), fosforu

(fosforany), dwuwęglany. Sole powstają po połączeniu metalu i niemetalu. Najbardziej znaną

solą jest chlorek sodu, czyli sól kuchenna.

W kościach i zębach minerały występują w postaci soli (głównie wapniowe i

fosforany). W płynach ustrojowych sole występują głównie jako Na

(sód), K

(potas), Ca

(wapń), i aniony CP (jon chlorkowy) i H

(jon fosforanowy).

U pacjentów z chorobą nowotworową mogą wystąpić niedobory minerałów. Powody

tego stanu to: • zmniejszone przyjmowanie z pożywieniem ze względu na brak apetytu lub zły

dobór potraw,

• zmniejszone wchłanianie z powodu uszkodzeń na skutek naświetlań kosmków, stanów

zapalnych jelit lub niewystarczającej ilości enzymów trzustkowych,

• zmniejszone wykorzystanie minerałów na skutek zażywania niektórych leków lub zbyt

małej ilości energii uzyskanej z pożywienia,

• utrata minerałów z powodu biegunki, wymiotów czy działania lekarstw,

• zwiększone zapotrzebowanie spowodowane rozwojem nowotworu.

Makroelementy

Jest ich siedem: wapń, fosfor, magnez, siarka, sód, potas i chlor.

Wapń i fosfor

Wapń i fosfor są ściśle ze sobą powiązane, dlatego omówimy je razem. Wapń

występuje w organizmie w największych ilościach, stanowiąc 39% wszystkich minerałów.

Prawie 99% wapnia magazynowane jest w kościach, zębach i innych tkankach twardych,

reszta znajduje się w tkankach i płynach poza-komórkowych, gdzie bierze aktywny udział w

metabolizmie.

Fosfor to drugi pod względem ilości minerał w organizmie człowieka. Około 80%

fosforu znajduje się w kościach i zębach, pozostałe 20% dostarczane jest do każdej komórki i

płynu pozakomórkowego, gdzie bierze udział w wielu reakcjach chemicznych.

Wapń i fosfor występują w kościach w postaci węglanu wapnia i fosforanu wapnia. Te

dwie sole ułożone są razem w strukturze krystalicznej dookoła macierzy z materiału

białkowego. Tę strukturę nazywamy hydroksyaparytem. Zapewnia ona wytrzymałość i

twardość kościom.

Wapń potrzebny jest też niektórym enzymom biorącym udział w wytwarzaniu energii,

a także do zapewnienia krzepliwości krwi oraz skurczów mięśni. Wpływa na transport

substancji przez błony komórkowe i podkomórkowe. Bierze udział w uwalnianiu

neuroprzekaźników oraz w uwalnianiu i aktywacji enzymów.

Wapń jest niezbędny w przewodzeniu nerwowym i do regulacji rytmu pracy serca.

Fosfor to najaktywniejszy minerał. Ma związek z prawie każdą funkcją metabolizmu.

Co najważniejsze, fosfor bierze udział w obiegu energii. Energia magazynowana jest w

akumulatorze, zwanym adenozynotrójfosforanem (ATP). Gdy energia jest potrzebna do

reakcji chemicznej, cząsteczka ATP opuszcza mitochondrium i jest kierowana do

odpowiedniego miejsca. Energia umiejscowiona jest w jednym z wiązań fosfor-węgiel

cząsteczki ATP. Enzymy rozrywają to wiązanie i uwalniają energię. Po reakcji powstaje

adenozynodwufos-foran (ADP) i wolna grupa fosforanowa. Cząsteczka ADP i wolna grupa

fosforanowa wracają do mitochondrium, gdzie zostają połączone czyli ponownie naładowane

energią, powstałą ze spalenia glukozy.

Jest kilka czynników, które mają znaczenie w procesie wchłaniania wapnia i fosforu:

• stopień kwaśności soku żołądkowego - kwas solny (chlorowodór) obecny w żołądku obniża

pH (czyli zwiększa kwaś-ność miazgi pokarmowej i zmienia odczyn pokarmu do poziomu

korzystnego dla wchłanialności wapnia i fosforu,

• spożywanie tłuszczów - gdy w przewodzie pokarmowym obecny jest tłuszcz, zwalnia on

ruchy miazgi pokarmowej, wydłużając czas potrzebny do wchłaniania minerałów,

• spożywanie białek - przy zwiększonym spożyciu białek następuje lepsze wchłanianie

wapnia i fosforu

• witamina D - ta witamina pobudza wchłanianie jelitowe,

• potrzeba organizmu w danej chwili - gdy poziom wapnia jest niski, organizm sprawniej go

wchłania; gdy organizm potrzebuje wapnia do wzrostu, lepiej go wchłania, ale z wiekiem

wchłanianie się zmniejsza.

Fosforu jest tak dużo w pożywieniu, że jest prawie niemożliwe, by go zabrakło.

Większym problemem są zbyt duże ilości fosforu spożywane jako fosforany (PO

) w

przetworzonym pożywieniu i napojach gazowanych.

Zbyt dużo fosforanu powoduje zachwianie równowagi, prowadzi do utraty wapnia z

moczem. Fosfor w pożywieniu naturalnym (nie przetwarzanym) nie jest szkodliwy.

Źródłem wapnia są: wzbogacone mleko sojowe, zagęszczony sok pomarańczowy,

odtłuszczone produkty mleczne, płatki kukurydziane, rzepa, kapusta, kapusta włoska i

brokuły.

Magnez

Magnez jest odpowiedzialny za zielony kolor chlorofilu, dlatego warzywa zielone, są

dobrym źródłem magnezu. Magnez i wapń często działają przeciwstawnie. Przy normalnym

skurczu mięśni wapń działa pobudzająco, a magnez hamująco. Obecność wapnia, tłuszczu,

alkoholu i fosforanów zmniejsza wchłanianie magnezu. Gdy obniżymy spożycie wapnia,

zwiększy się wchłanianie magnezu. Nerki regulują wydalanie magnezu. Jeśli poziom

spożycia magnezu jest niski, to następuje wchłonięcie zwrotne większości magnezu

znajdującego się w moczu pierwotnym, aby organizm utracił go jak najmniej. Niedobór

magnezu może być spowodowany jego niskim spożyciem, utrzymującymi się dłuższy czas

wymiotami (soki żołądkowe zawierają dużo magnezu) lub szybkim przechodzeniem

pożywienia przez przewód pokarmowy. Alkohol i środki moczopędne zwiększają straty

magnezu, który jest wydalany z moczem.

Źródłem magnezu są orzechy, drożdże piwne, nasiona soi, suche morele, kapusta

ogrodowa, całe ziarna zbożowe i wszelkie spożywcze rośliny zielone.

Siarka

Siarka jest obecna w każdej komórce ciała. Największa jej koncentracja występuje we

włosach, skórze i paznokciach. Siarka spełnia kilka funkcji:

• jest składnikiem trzech witamin: tiaminy, kwasu pantotenowego i biotyny,

• działa jako czynnik odtruwający, łącząc się z substancjami toksycznymi i unieszkodliwiając

je (potem następuje ich wydalanie),

• bierze udział w tworzeniu skrzeplin i transporcie energii.

Siarkę uzyskujemy głównie z aminokwasów zawierających ten minerał — metioniny i

cysteiny. Nadmiar siarki wydalany jest z moczem.

Elektrolity

Sód, potas i chlor nazywamy potocznie elektrolitami. Przenoszą one prąd elektryczny

między komórkami. Prawidłowy ruch mięśni, funkcjonowanie mózgu i serca wymagają

idealnej równowagi elektrolitów. Wymioty i biegunka mogą zmniejszyć ilość elektrolitów, co

w skrajnych przypadkach może stanowić śmiertelne zagrożenie.

Nie próbuj uzupełniać elektrolitów, pijąc napoje używane przez sportowców. Są one

specjalnie przygotowane dla osób tracących duże ilości wody pod wpływem intensywnych

ćwiczeń. Do uzupełniania elektrolitów często zaleca się owoce i warzywa, ale są one w nich

zbyt skoncentrowane i towaryzszy im zbyt duża ilość cukrów. Przesłodzone napoje u osób

wrażliwych lub chorych mogą spowodować wymioty. Specjalne płyny uzupełniające

elektrolity są dostępne w aptekach lub w dziale żywności dla dzieci w sklepach spożywczych.

Pierwiastki śladowe (mikroelementy)

Do pierwiastków śladowych należą m.in.: żelazo, cynk, miedź, selen, chrom, jod,

mangan, kobalt, arsen, bor, molibden, nikiel, krzem, wanad, kadm, ołów. lit. brom, fluor i

cyna. Pozostałe mikroelementy są dopiero przedmiotem naukowych badań. Wiadomo, że

pierwiastki śladowe są potrzebne w minimalnych ilościach, a niektóre, jak np. ołów i kadm,

mogą być wręcz trujące, jeśli zbyt dużo dostanie się ich do organizmu. Ogólnie rzecz biorąc,

najlepszym źródłem pierwiastków śladowych jest tak zwana zdrowa żywność, a zwłaszcza

pełne ziarna zbóż.

Żelazo

Czerwony kolor krwinek pochodzi z żelaza. Żelazo, jako czynny składnik

hemoglobiny przenosi tlen z płuc do tkanek, a dwutlenek węgla z tkanek do płuc. Również

żelazo sprawia, że mięśnie mają czerwoną barwę. Jest bowiem aktywną częścią mioglobiny,

składnika dostarczającego tlen do włókien w komórkach mięśniowych. Jest też ważnym

składnikiem wielu enzymów.

Na wchłanianie żelaza ma wpływ skład pożywienia. W ziarnach zbóż żelazo wiąże się

z kwasami organicznymi, tworząc nierozpuszczalne związki. Jeśli wraz z ziarnem zostanie

spożyta witamina C, to związek ten rozpadnie się, uwalniając części składowe - żelazo i kwas

(łączy się to z obniżonym ryzykiem zachorowania na raka).

Do utraty żelaza dochodzi na przykład w czasie krwawienia miesiączkowego lub

krwawienia w jelitach. Np. każde 500 mg aspiryny może spowodować utratę około jednej

łyżeczki krwi.

Oto kilka wskazówek, jak zwiększyć wchłanianie żelaza:

• jedz małą ilość (l lub 2 łyżki stołowe) mięsa ryby lub drobiu (bez skóry) do każdego posiłku,

• gotuj w żeliwnych garnkach. To dodaje żelaza do posiłku, zwłaszcza jeśli jest on

przyrządzany z kwaskowym sosem, np. pomidorowym,

• jedz posiłki bogate w kwas jabłkowy, askorbinowy lub cytrynowy,

• unikaj kawy, herbaty, szpinaku i szczawiu w połączeniu z posiłkami bogatymi w żelazo,

gdyż zawierają one składniki zmniejszające wchłanianie minerałów.

Artykuły spożywcze bogate w żelazo

POKARM

Zawartość żelaza

(w miligramach)

małże, w konserwie, 85 g

12,8

ziarna słonecznika, 1 /2 filiżanki

4,9

Ostrygi gotowane, 85 g

4,4

orzechy nerkowca 1/2 filiżanki

4,1

krewetki gotowane, 100 g

3,1

soczewica, gotowana 1 /2 filiżanki

3,1

ziemniak, pieczony ze skórą, 1 średni

2,8

fasola gotowana 1 /2 filiżanki

2,6

fasola pieczona 1 /2 filiżanki

2,2

śliwki, suszone, 10 sztuk

2,1

pstrąg, pieczony lub z grilla, 85 g

2,1

migdały, 1 /2 filiżanki

2,5

indyk, pieczony, ciemne mięso, 85 g

2,0

czarna fasola, gotowana, 1/2 filiżanki

1,8

morele suszone, 1 /2 filiżanki

1,7

karczoch, 1 cały

1,6

groszek gotowany, 1/2 filiżanki

1,6

rodzynki, 1/2 filiżanki

1,5

kurczak pieczony, ciemne mięso, 85 g

1,1

Cynk

Pierwiastek śladowy cynk jest niezbędny do metabolizmu witaminy A. Odgrywa

ważną rolę w funkcjonowaniu wielu układów naszego organizmu, zwłaszcza układu

odpornościowego i podczas gojenia się ran. Cynk w diecie jest konieczny do właściwego

funkcjonowania enzymów zawierających metale, stabilizuje błony komórkowe i potrzebny

jest w procesie wzrostu.

U ludzi chorych na nowotwory małe stężenie cynku powoduje zaburzenia zmysłu

smaku, co prowadzi do utraty apetytu. Niedobór cynku spowalnia gojenie się ran

pooperacyjnych oraz odrost tkanek zniszczonych chemioterapią czy naświetlaniem. Cynk

wpływa na aktywność limfocytów T i NK, zmniejszając zdolność układu odpornościowego

do obrony. Jest niezbędny do prawidłowego wykorzystania insuliny, hormonu regulującego

poziom glukozy we krwi. To ważne dla pacjentów z chorobą nowotworową , bo wpływa na

metabolizm glukozy.

Pełne -ziarna zbóż są lepszym źródłem cynku (i innych materiałów) niż przetworzone.

Mimo że cynk z przetworzonych ziaren łatwiej się wchłania niż cynk z całych ziaren,

korzystniej jest go spożywać w tej drugiej postaci, gdyż po prostu zawartość cynku jest w niej

wielokrotnie większa.

Jeżeli konieczne jest uzupełnienie niedoborów cynku, to powinno się go zażywać

między posiłkami, nie łącząc go z innymi preparatami. Źródłem cynku są orzechy, pełne

ziarna, skorupiaki, groch łupany, fasola, ryby: sardynki, sardele i łupacze, rzepa, ziemniaki,

żółtko jaj, lecytyna sojowa, migdały, orzechy włoskie i czosnek.

Miedź

Miedź odgrywa ważną, choć nie do końca wyjaśnioną, rolę w metabolizmie żelaza.

Początkowo niedokrwistość (anemię) wiązano właśnie z niedoborem miedzi. Miedź jest

niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, a badania nad

zwierzętami wykazały związek między niedoborem miedzi i zmniejszoną aktywnością

limfocytów NK. Miedź jest częścią dysmutazy nadtlenkowej - enzymu koniecznego do

obrony przed wolnymi rodnikami. Stopień wchłaniania miedzi zależy od zawartości posiłku.

Wysokie dawki witaminy C, które zalecaliśmy wcześniej, zmniejszają absorpcję miedzi, więc

musi być ona uzupełniana inaczej (nie równocześnie z zażywaniem witaminy C). Taki sam

skutek wywołują duże ilości fruktozy zawartej w owocach. Dlatego nie poleca się jej jako

substancji słodzącej. Również cynk powoduje zmniejszanie absorpcji miedzi.

Miedź dostaje się do wody z miedzianych rur, zbiorników, garnków i naczyń z miedzi.

Źródłem pokarmowym miedzi są skorupiaki i warzywa strączkowe.

Selen

Badania zwierząt wykazały, że selen powstrzymuje tworzenie się nowotworów i ich

rozwój. Jest on elementem peroksydazy glutationowej, enzymu, który w układzie

odpornościowym zaangażowany jest w walkę z wolnymi rodnikami. Jeśli poziom selenu jest

niski, to zmniejsza się produkcja przeciwciał i obniża aktywność komórek NK. Jest też wiele

dowodów na to, że selen jest toksyczny bezpośrednio dla guzów nowotworowych. Selen

współdziała z witaminą E, chroniąc lipidy w błonach komórkowych.

Optymalny poziom dawki uzupełniającej selenu wynosi 200 miligramów dziennie.

Nie wolno dopuścić do tego, aby dawka ta przekraczała 800 miligramów. Mogłaby się okazać

toksyczna. Źródłem selenu są przede wszystkim mieczniki (ryby) i orzechy brazylijskie oraz

łososie, tuńczyki, homary, krewetki, małże, łupacze (ryby), nasiona słonecznika, jęczmień,

ryż brązowy i buraki.

Chrom

Chrom jest elementem czynnika tolerancji glukozy, który współdziała z insuliną.

Komórki nowotworowe zmieniają metabolizm węglowodanów, powodując wysokie stężenie

glukozy we krwi. Chrom stabilizuje stężenie glukozy, nie dopuszczając do jej użycia jako

energii dla nowotworu. Źródłem chromu są pełne ziarna zbóż i drożdże piwne.

Podsumowanie

Trudno zmierzyć spożycie minerałów. Całkowita ilość danego minerału, skalkulowana

przez dodawanie poszczególnych pierwiastków do pożywienia, nie daje prawdziwego obrazu,

gdyż nie wiemy, ile wchłonął organizm. Absorpcja i zużycie minerałów zależy nie tylko od

tego, ile go spożyjemy w czasie posiłku, ale również od tego, jakie inne artykuły spożywcze

znajdują się żołądku, jaka jest kwasowość soku żołądkowego, aktywność biologiczna

minerału, czas przebywania w przewodzie pokarmowym, zapasy danego pierwiastka w

organizmie i potrzeby organizmu w danej chwili. Równowaga mineralna zależy też od tego,

jaka ich ilość jest zmagazynowana w organizmie, a jaka jest wydalana.

ROŚLINNE ZWIĄZKI CHEMICZNE A CHOROBY NOWOTWOROWE

Związków chemicznych pochodzenia roślinnego jest tak wiele i występują w tylu

postaciach, że trudno je sklasyfikować. W tym rozdziale skupimy się na tych ich

właściwościach, które mają istotne znaczenie w planowaniu diety. Dowiemy się, co to są

substancje roślinne, skąd pochodzą i jak wspierają układ odpornościowy, zwiększają stężenie

enzymów i zapobiegają przerzutom.

Przez wiele lat, mówiąc o wartościach odżywczych pożywienia, mówiło się o

witaminach, minerałach i wartości energetycznej. Znane powiedzonko o jednym jabłku

dziennie, które miało trzymać lekarza z dala od nas, zaczęto uważać za mit, bo cóż miało do

zaoferowania skromne jabłuszko? Nie zawierało witaminy C, w które bogate są owoce

cytrusowe, wapnia, które znajduje się w warzywach liściastych, ani złożonych

węglowodanów, dostarczanych przez ziemniaki. A więc - śmiechu warte. Nieważne.

Potem odkryto funkcję błonnika. Amerykanie cierpieli na zaparcia, a błonnik okazał

się sposobem na uporanie się z tą przypadłością. Jabłko nazywane „miotłą natury",

utrzymywało okrężnicę w porządku i czystości. Awansowało do roli środka

przeczyszczającego. Dzisiaj nowym kolegą jabłka na podwórku odżywiania, są substancje

roślinne. Są to zawarte w roślinach związki chemiczne, które organizm człowieka nauczył się

wykorzystywać. Nie są ze sobą spokrewnione i ich niedobór nie daje żadnych widocznych

objawów. W rzeczywistości większości z nich jeszcze nawet nie odkryto. Substancje

chemiczne, takie jak polifenole, które zabijają wirusy, glutationy, które unieszkodliwiają

wolne rodniki, czy pektyna, która zmniejsza stężenie cholesterolu - nagle stary się głównym

przedmiotem zainteresowania. Tak, zgadłeś - wszystkie te substancje możesz znaleźć w

jabłku. A więc jabłko znowu górą! Czy dane pożywienie jest dobrym źródłem substancji

roślinnych, można poznać dzięki zmysłowi wzroku i powonienia. Barwniki mają właściwości

przeciwutleniające, a najbardziej znany jest pomarańczowy karoten. Silne zapachy często

kojarzą się ze związkami zawierającymi siarkę, która nadaje czosnkowi, kapuście i innym

roślinom charakterystyczną woń. Wielu roślinnych związków chemicznych prawie nie znamy,

są mniej widoczne. Ale natura nie marnuje żadnej części rośliny. Może nie do końca wiemy

jeszcze, dlaczego lub jak dany związek chemiczny funkcjonuje, ale niezaprzeczalny jest fakt,

że tak zwana zdrowa żywność poprawia zdrowie i zapobiega chorobom.

Karotenoidy

Karotenoidy to wielka rodzina ponad 600 barwników, od żółtego do czerwonego, z

których beta-karoten jest chyba najbardziej znany. Każdy karotenoid jest unikalny, a każdy

narząd preferuje inny jego rodząj. Komórki wątroby, serca, tarczycy, nerek i trzustki lubią w

równym stopniu beta-karoten i likopen (barwnik czerwony - pomidory), natomiast komórki

gruczołów nadnerczy oraz jąder wolą sam likopen.

Grupy pokarmów z karotenoidami

a-karoten i B-karoten

beta-

kryptoksantyna

ksantyna

marchew

pomarańcze

brzoskwinie

bataty

grejpfruty

kukurydza

kabaczek

cytryny

luteina i beta-karoten

dynia

mandarynki

warzywa o ciemno

zielonej barwie

ignam (roślina tropikalna)

likopen

astaksantyna

gamma-karoten

pomidory

łosoś

pomidory

arbuzy

Ksantyna i beta-karoten to związki występujące w jajnikach, a w plamce żółtej oka

dominuje luteina i ksantyna.

Najwięcej badań poświęcono beta-karotenowi. Udowodniono, że działa on

przeciwnowotworowo, powodując ich cofanie się (regresję). Wiadomo też jednak, że alfa-

karoten może być dziesięciokrotnie skuteczniejszy. Zajrzyj do rozdziału 5, gdzie jest mowa o

układzie odpornościowym i barwnikach.

Jak dostarczać organizmowi beta-karotenu

Nie zażywaj dużych dawek beta-karotenu w oczyszczonej formie. W ilościach

powyżej 20 000 jm. czysty beta-karoten zmniejsza stężenie innych ważnych karotenoidów

krążących we krwi. Jest to prawdopodobnie skutek konkurencji w czasie wchłaniania.

Zażywaj substancje zawierające mieszaninę naturalnych karotenoidów. Chodzi tu o beta- i

alfa-karoteny, luteinę, kryptoksantynę i likopen. Międzynarodowa jednostka aktywności jm.

odnosi się do takiej ilości witaminy A w organizmie, jaka może być wyprodukowana z

dostarczonej dawki danego środka uzupełniającego. Jednakże np. z ksantofilu czy likopenu

nie można uzyskać witaminy A, więc nie da się określić jm. Dlatego przy ksantofilu i

likopenie używa się miligramów, a nie jednostki międzynarodowej. Sprawdź kolor środka

uzupełniającego - powinien być barwy pomarańczowej lub czerwonej. Jeśli tak nie jest,

może to oznaczać małą dawkę karotenoidów. Może też oznaczać, że minął termin ważności

lub że doszło do utlenienia barwników. Produkty rozpadu większości karotenoidów są

bezbarwne.

Flawonoidy

Początkowo tę grupę związków nazywano witaminą P. Litera P wzięła się od słowa

„przepuszczalność" oraz od słowa „papryka", gdyż właśnie ekstrakt węgierskiej papryki

zwiększa zdolność witaminy C do naprawiania przepuszczalności naczyń krwionośnych.

Dzisiaj wiemy, że flawonoidy cytrusowe to tylko jeden z licznych rodzajów flawonoidów.

Często stosuje się też nazwę bioflawonoidy, co oznacza flawonoidy o biologicznej

aktywności.

Flawonoidy, tak jak karotemy, są pigmentami (barwnikami). Wytwarzają bogatą gamę

kolorów w owocach i warzywach, począwszy od bezbarwnych flawononów w owocach

cytrusowych do barwy czerwonej i niebieskiej w jagodach. Koncentrują się przeważnie w

skórce i zewnętrznych częściach rośliny. Źródłem bioflawonoidów jest też herbata i wino.

Wydaje się, że bioflawonoidy współpracują z witaminą C, pobudzając rozkład leków przez

enzymy wątrobowe.

Oto bioflawonoidy ważne dla pacjentów z nowotworem:

• kwercetyna jest najpowszechniejszym flawonoidem; blokuje produkcję prostaglandyny E2

(która hamuje działanie układu odpornościowego) oraz może być bezpośrednio toksyczna

dla komórek nowotworowych

• rutyna, znajdująca się w gryce, też może być toksyczna dla komórek nowotworowych; jest

ważnym przeciwutlenia-czem, wzmacniającym naczynia włosowate.

• aglikon, kaempferol i miricetin to flawonoidy zawarte w zielonej i czarnej herbacie; dzięki

nim zielona herbata japońska ma właściwości przeciwutleniaczowe.

Warzywa z rodziny krzyżowych

Państwowy Instytut Onkologiczny w USA utrzymuje, że warzywa z rodziny

krzyżowych (kapusta, rzodkiewka, brukiew, chrzan itp.) wpływają na zmniejszenie ryzyka

powstania nowotworu okrężnicy i są czynnikami ochronnymi przeciwko nowotworowi płuc,

przełyku, krtani, odbytnicy, okrężnicy, żołądka, gruczołu krokowego (prostaty) i pęcherza.

Warzywa te zawierają silne substancje zapobiegające lub powstrzymujące nowotwory, takie

jak izotiocyjaniny (np. izotiocyjanin benzylowy), flawony, fenole i indole. Niektóre z tych

substancji powstrzymują rozwój nowotworu, zanim nastąpi zmiana struktury DNA. Inne

zwalniają rozwój lub rozprzestrzenianie się komórek nowotworowych, a także pobudzają

uwalnianie enzymów przeciwnowotworowych. Indole przyspieszają proces odtruwania z

estrogenów przez zmniejszanie zdolności tego hormonu do wspomagania rozwoju

nowotworów hor-monozależnych.

Warzywa te zawierają witaminy przeciwutleniaczowe: A, C i E, które są dobrym

źródłem błonnika rozpuszczalnego i nierozpuszczalnego.

Przyprawy

Czosnek jest naturalnym „antybiotykiem", pomagającym zwalczać infekcje bakteryjne

i wirusowe. Jedzenie czosnku po zabiegach leczniczych, gdy funkcjonowanie systemu

odpornościowego jest zakłócone, wzmacnia barierę przeciwzakaź-ną. Czosnek zawiera

związki organiczne siarki, (dwusiarczek dwuallilowy, merkaptan allilowy, dwusiarczek

allilowy), które blokują aktywację karcinogenną, przyspieszają odtruwanie i powstrzymują

rozwój nowotworu.

Inne warzywa z tej rodziny posiadające podobne właściwości to cebula, por i szalotka.

Czosnku nie powinno się spożywać w bardzo dużych ilościach.

Grzyby shiitake, maitake i reishi zawierają lenitan, substancję wzmacniającą walkę

układu odpornościowego z nowotworem. Inne przyprawy o działaniu medycznym to:

• rozmaryn zawierający 4 różne przeciwutleniacze, które wspomagają układ odpornościowy

• imbir świeży lub sproszkowany jest środkiem przeciw-wymiotnym stosowanym w chorobie

lokomocyjnej; zażyj go przed zabiegiem chemioterapii

• mięta stymuluje przepływ żółci oraz wspomaga trawienie

• gałka muszkatołowa spowalnia ruchy perystaltyczne przewodu pokarmowego w czasie

biegunki.

Produkty sojowe

Spożywanie produktów sojowych przez pacjentów chorych na nowotwór nazwano

„metodą tofu" (tofu to rodzaj sera przygotowanego z kwaśnego mleka, uzyskanego z fasoli

sojowej). Brzmi to może zabawnie, ale naprawdę przynosi efekty. Kubek fasoli sojowej

zawiera 28 g białka, błonnik, cynk, witaminy B, połowę dziennej dawki żelaza i mnóstwo

wapnia. Biorąc pod uwagę samą tylko zawartość witamin i minerałów można powiedzieć, że

produkty sojowe mają wartość terapeutyczną. Jednak najważniejszą sprawą, na którą zwraca

się uwagę, są rodzaje roślinnych związków chemicznych, które znajdują się w tych

produktach. Soja wydaje się powstrzymywać rozwój nowotworu piersi przez zmniejszanie

stężania estrogenu ł w ten sposób blokowanie jego działania rakotwórczego. Jedno danie z

produktu sojowego dziennie może zmniejszyć ryzyko rozwoju kilku rodzajów nowotworów

prawie o 40%. Soja ma również wpływ na obniżenie stężenia cholesterolu.

A oto kilka rodzajów związków roślinnych, które można znaleźć w produktach

sojowych:

• fitoesterole pomagają chronić organizm przed chorobami serca i są skuteczne w walce z

rakiem skóry

• saponiny to przeciwutleniacze i substancje odgrywające pewną rolę w zapobieganiu

nowotworom

• izoflawon znajdujący się w produktach sojowych chroni przed nowotworem okrężnicy,

piersi, płuc, prostaty i skóry oraz przed białaczką

• daidzein, również izoflawon, spowalnia rozwój komórek raka piersi,

• proteaza powstrzymuje lub zapobiega rozwojowi nowotworu.

Podsumowanie

Dieta oparta na tzw. zdrowej żywności okazuje się tak skuteczna dlatego, że dostarcza

organizmowi substancji mających ogromny wpływ na układ odpornościowy. Tabletki

zawierające te składniki są tylko słabą imitacją naturalnych produktów.

CZĘŚĆ II

JAK SOBIE RADZIĆ

SKUTKI UBOCZNE LECZENIA NOWOTWORÓW

W przeciwieństwie do męża, który nigdy o nic się nie martwi i na nic nie skarży, ja

byłam i wciąż jestem mięczakiem i słabeuszem. Moje ciało nie odczuwa małego bólu: albo

nic mnie nie boli, albo boli okropnie, przeważnie ma miejsce ta druga sytuacja. Nie lubię poza

tym nowych doświadczeń i nigdy ich nie poszukuję. Igły, lekarze, szpitale powodują, że

ciśnienie krwi idzie mi ostro w górę. Nie muszę więc chyba dodawać, że to, co się wydarzyło,

miało być najgorszym doświadczeniem w moim życiu.

Ale tak się nie stało. Przeszłam przez to. Leczenie nowotworu nie było łatwe, na

pewno nie chciałabym tego jeszcze raz przeżyć, ale nie dałam się pokonać. Przejęłam

kontrolę nad wszystkim, co było możliwe i dałam sobie spokój z tym, na co nie miałam

wpływu. Czytałam, dociekałam, wyobrażałam sobie i się modliłam.

Gdy zbliżał się czas rozpoczęcia terapii, byłam przerażona. Już wcześniej słyszałam o

tych wszystkich strasznych historiach; ty pewnie też jesteś o tym przekonany. Ale

chemioterapia nie okazała się taka okropna, a operacja nie aż taka nie do zniesienia. Teraz,

szesnaście lat później, łatwo mi o tym mówić, prawie tak jak o horrorze porodów, które z

perspektywy czasu nie są czymś strasznym.

Najgorsze były dwie pierwsze serie chemioterapii. Metot-reksat spowodował, że

wyłysiałam, miałam owrzodzony język, obolałe gardło, krosty na czole, nudności, bóle głowy

i ciągle byłam zmęczona. Ale kupiłam sobie perukę, do ust wkładałam tampony nasączone

ksylokainą i prowadziłam lekcje tańca irlandzkiego, korzystając z tablic z wypisanymi

krokami. „Włosy" nasunęłam na krosty i tańczyłam w przedstawieniu z okazji Dnia Świętego

Patryka. Następne dwie serie wydawały się łatwiejsze do przeżycia, ale gorzej odbiły się na

moim organizmie. Aktynomycyna spowodowała nie tylko zmęczenie, ale także uszkodzenie

wątroby i dlatego zabiegi trzeba było skrócić. A ja kontynuowałam pracę, ucząc tańca i

próbując równocześnie zapanować nad czteroletnimi bliźniętami, które nieustannie próbowały

mi ściągnąć z głowy perukę. Być może nie chce ci się tańczyć w czasie terapii, bo to nie twój

zawód, ale staraj się zachować dawny porządek dnia, jeśli to tylko możliwe.

Być może znasz powiedzenie: „Powiedz mi, co jadasz, a powiem ci, jak się czujesz"

ale jego odwrotność jest także prawdziwa: „Powiedz mi, jak się czujesz, a powiem ci co

jadasz". Jeśli kiepsko się czujesz po terapii przeciwnowo-tworowej, albo z powodu samej

choroby, to twoja dieta pewnie też jest niewiele warta. W czasie leczenia, byłam matką bardzo

aktywnego niemowlaka. Dbanie o jedzenie męża i syna pochłaniało mnóstwo mojej energii. O

sobie myślałam na końcu.

Ale tak nie może być. Jeśli masz małe dzieci, spróbuj podzielić się pracami nad

przygotowaniem posiłków ze współmałżonkiem. Starsze dzieci mogą pomóc w karmieniu

młodszych. Twój układ pokarmowy musi się zająć dostarczaniem substancji odżywczych

twemu układowi odpornościowemu, a ty musisz zapewnić im zdrowe pożywienie.

Maureen Keane

PRZYGOTOWYWANIE POTRAW

Sposób, w jaki przygotowujesz potrawy jest równie ważny, jak dobór jedzenia. Nie ma

sensu zjedzenie bogatego w EPA łososia, jeśli usmażysz go w dużej ilości tłuszczu

nasyconego. Niemądre jest długie gotowanie świeżych warzyw w wodzie. W tym rozdziale

podamy kilka wskazówek, jak sprawić, aby mimo uciążliwej terapii przeciwnowotworowej

jedzenie było przyjemnością. Jeśli jesteś w trakcie leczenia i nie masz zbyt dużo energii i

cierpliwości, poproś o pomoc małżonka, przyjaciół czy członków rodziny. Będą mogli w ten

sposób praktycznie okazać swoją troskę o ciebie i zaangażować się w twoje sprawy.

Soki

Opinie o samodzielnym sporządzaniu soków, to skutki podejścia typu „białe lub

czarne". Zwolennicy wierzą w reklamy telewizyjne, z których wynika, że świeży sok jest

lekarstwem na wszystko. Przeciwnicy twierdzą, że to chwilowa moda. Prawda, jak zwykle,

leży pośrodku.

Sokowirówki działają w ten sposób, że rozrywają ścianę komórkową rośliny i

oddzielają cytoplazmę oraz inne składniki płynne od części włóknistych. Część płynna, czyli

sok, zawiera składniki plastydów (organelle komórki roślinnej) i wodniczek, witaminy,

minerały, składniki smakowe, a także pektyny z cytoplazmy. Część stała, czyli miąższ,

zawiera celulozę, ligninę i pozostałe pektyny. Ponieważ sok nie zawiera błonnika, nigdy nie

powinien całkowicie zastępować pięciu sztuk owoców i warzyw, jakich twój organizm

codziennie potrzebuje.

Wprawdzie o sokach mówi się krytycznie, bo nie mają błonnika, ale pamiętajmy, że w

wielu sytuacjach na tym polega ich wartość terapeutyczna.

Na ogół nie zdarza się nam zjadać na raz pół kilograma marchwi, ale odpowiednik tej

ilości w postaci soku bez trudu udaje się spożyć. A więc sok pozwala zwiększyć konsumpcję

owoców i warzyw, zwłaszcza wtedy, gdy nie można jeść z powodu owrzodzenia jamy ustnej,

bólu gardła, problemów z żuciem i połykaniem, braku apetytu, stałego uczucia sytości czy po

prostu niechęci do warzyw. Jest to jedyny sposób dostarczania organizmowi owoców i

warzyw, w czasie realizowania diety o małej zawartości błonnika.

Leki uzupełniające są łatwe w stosowaniu, ale nigdy nie zastąpią normalnego

pożywienia. Zastanów się nad beta-karotenem. Mówi się, że duże jego dawki nie są

szkodliwe, i rzeczywiście nie są. Im więcej przyjmujesz beta-karotenu, tym wyższe jest jego

stężenie we krwi. Ale duże ilości beta-karotenu wpływają na obniżenie zawartości innych

karo-tenoidów, które często są lepszymi przeciwutleniaczami. Ostatnie badania wskazują, że

100

beta-karoten współzawodniczy o wchłanianie z innymi karotenami.

Sok w przeciwieństwie do leków uzupełniających zawiera wszystkie rodzaje

karotenoidów z danego owocu czy warzywa. Więc mimo że sok jest jednym ze składników

danej rośliny, jest substancją zdrowszą niż lek uzupełniający. Tylko nie przesadzaj. Znam

osoby, które wypijają pięć, a nawet dziesięć litrów soku dziennie, znam też takie, które piją

tylko sok, a nic nie jedzą. Nie nadwerężaj organizmu w ten sposób. Bez białka twój organizm

nie będzie mógł walczyć z nowotworem. Jedna lub dwie szklanki świeżego soku warzywnego

dziennie w zupełności wystarczą.

Kupując, wybierz starannie sokowirówkę, tak jak to robisz z innym sprzętem

elektrycznym. Sok będzie zawsze taki sam, niezależnie od maszyny. Ale niektóre

sokowirówki mają mocniejsze silniki i łatwiej je czyścić. Polecamy sokowirówki z osobnym

pojemnikiem na miazgę, bo najłatwiej utrzymać je w czystości.

Gotowanie pod ciśnieniem (szybkowary)

Jeśli jesteś zmęczony, albo źle się czujesz po zabiegu, nie masz ochoty stać przy piecu

i gotować, usiądź sobie wygodnie, a niech szybkowar zrobi to za ciebie.

Zalet dzisiejszych szybkowarów, które są bardzo bezpieczne, jest wiele.

• Jedzenie przygotowuje się w nich szybciej niż jakąkolwiek inną metodą, łącznie z

mikrofalówkami. Posiłek jest zdrowy, i szybko się go przyrządza. Całe ziarna (np. ryż

brązowy) gotują się krócej niż 15 minut.

• Jedzenie jest miękkie, łatwe do połknięcia, a przy tym nie jest wysuszone - ważne cechy,

jeśli twoja jama ustna jest sucha czy obolała.

• Gotowanie w szybkowarze pozwala zachować wszystkie substancje odżywcze i smak.

Warzywa nie tylko świetnie wyglądają, ale także smakują.

• Zapachy gotowania zostają w garnku, nie roznoszą się po domu.

• Używając metalowej miski umieszczonej w szybkowarze możesz przyrządzić posiłek w

naczyniu, które od razu można będzie podać na stół. Mniej zmywania!

Nie kupuj małych szybkowarów. Zdecyduj się od razu na garnek o pojemności co

najmniej 6 litrów. Dzięki temu możesz przygotowywać posiłki w naczyniach, w których

będziesz je serwować. Można w nich przygotować cały posiłek. Tego typu naczynia

przeżywają teraz renesans w handlu istnieją odpowiednie zestawy.

Gotowanie na parze

Garnki do gotowania na parze (tzw. parowary) ułatwiają przygotowanie warzyw i

posiłków z ziaren zbóż. Nie są tak szybkie jak szybkowary, ale nie trzeba ich pilnować w

czasie gotowania. Są odpowiednie zwłaszcza do delikatnych warzyw, w tym liściastych. Małe

101

ziarna, jak na przykład proso, często w zwykłym gotowaniu stają się kleistą masą, natomiast

po ugotowaniu na parze pozostają sypkie i bardziej apetyczne. Jest wiele rodzajów

parowarów. My polecamy plastikowe nie metalowe, bo łatwiej utrzymać je w czystości. Oto

korzyści gotowania na parze:

• Nie spalisz rondla z podstawką do gotowania na parze bo parowar ma wmontowany

automatyczny wyłącznik, który wyłącza prąd, gdy zabraknie wody.

• Gotowanie na parze to najłatwiejsza metoda gotowania całych ziaren zbóż. Ugotuj taką

ilość, jaka wystarczy na tydzień i przechowuj w lodówce. Aby przygotować szybki

posiłek, odgrzej kilka łyżek pożywienia na parze z dodatkiem np. pokrojonych warzyw

liściastych i przypraw.

• Potrawy nie tracą smaku i witamin, co ma miejsce przy gotowaniu w wodzie. Dania są

smaczniejsze i zdrowsze.

• Tak przygotowane jedzenie jest miękkie i nie wysuszone. Nie rani dziąseł i jamy ustnej,

łatwo się je przełyka.

• W parowarach można przyrządzać potrawy bezpośrednio w naczyniach, które podasz na

stół. Są łatwe do utrzymania w czystości. Większość plastikowych części po prostu

wyciera się ściereczką.

I w tym przypadku proponujemy kupno parowani większego, najlepiej z minutnikiem

- nie trzeba będzie pamiętać, kiedy go wyłączyć. Te urządzenia nie są drogie.

Wskazówki na temat higieny jamy ustnej

Zęby i dziąsła przygotowują zjedzone pożywienie do trawienia. Jeśli są chore czy

bolą, dobre odżywianie jest utrudnione. Ponieważ niektóre zabiegi związane z leczeniem

nowotworu powodują bolesność tkanek jamy ustnej, dziąseł i gardła, jeszcze przed zabiegiem

trzeba zadbać, aby były w dobrym stanie. Przed rozpoczęciem leczenia zrób wszystko, aby

uchronić jamę ustną od infekcji, które mogą pomniejszyć efekty leczenia.

Zanim rozpoczniesz leczenie

Odwiedź dentystę, aby skontrolować uzębienie. Jeśli masz jakiekolwiek trudności z

jedzeniem z powodu zębów, najwyższa pora uzupełnić ubytki i poddać się innym niezbędnym

zabiegom.

Poinformuj dentystę o swoich problemach zdrowotnych. Usuwanie zęba i inne zabiegi

chirurgiczne muszą być wykonane przynajmniej na miesiąc przed rozpoczęciem leczenia, aby

było dość czasu na zagojenie się ran. Terapia przeciwnowotworowa hamuje regenerację

tkanek. Może to spowodować trwałe problemy.

Poproś o oczyszczenie zębów z kamienia. Bakterie i grzyby nie będą miały pola do

102

rozwoju. Jeśli masz sztuczną szczękę, upewnij się, czy jest dobrze dopasowana i nie

powoduje najmniejszych nawet otarć.

W czasie leczenia

Gdy już rozpoczniesz terapię szczególnie dbaj o higienę zębów.

• Czyść zęby delikatnie, trzy razy dziennie, szczoteczką z krótszym włosiem. Używaj pasty

do zębów z fluorem, bez substancji ściernych.

• Używaj nitki stomatologicznej codziennie, aby nie dopuścić do powstania kamienia.

• Jeśli bolą cię dziąsła przy czyszczeniu zębów szczoteczką, użyj do ich mycia delikatnej

tkaniny. Używaj bardzo delikatnej pasty do zębów. Pasta samodzielnie zrobiona z sody do

pieczenia i wody jest delikatna i odświeżająca.

• Nie używaj płynów do płukania ust zawierających alkohol, bo powodują podrażnienie

tkanek.

• Płucz jamę ustną wodą, po każdym piciu soków czy jedzeniu słodkich potraw.

• Ulgę obolałej jamie ustnej przynosi smarowanie witaminą E lub olejkiem z drzewa

herbacianego.

• Dbaj, by szczoteczka do zębów nie stała się siedliskiem zarazków często ją wymieniaj,

dobrze płucz po użyciu i susz przed schowaniem.

103

NUDNOŚCI I WYMIOTY

Jednym z najczęstszych ubocznych skutków terapii przeciw-nowotworowej jest

rozstrój żołądka. W tym rozdziale znajdziesz wskazówki, jak radzić sobie z tym problemem

za pomocą odpowiedniego odżywiania.

Dolegliwości te są przeważnie krótkotrwałe. W wielu przypadkach nudności i

wymioty samoistnie ustępują po zakończeniu terapii. Jeśli kłopot jest jednak poważny i

długotrwały, to konieczne jest zażywanie leków przeciwwymiot-nych, aby organizm mógł

utrzymać substancje odżywcze, których tak potrzebuje. Mimo że niektóre osoby starają się

unikać dodatkowych leków, w tym wypadku dobre odżywianie jest ważniejsze.

Wymioty to sposób w jaki żołądek pozbywa się zawartości, która nie powinna w nim

zalegać. Są wywoływane przez receptory (czujniki) czuciowe w ścianie żołądka, m.in.

receptory miotatyczne (wrażliwe na rozciąganie), które wskazują, kiedy żołądek jest zbyt

pełny, oraz chemoreceptory, które wyczuwają ewentualne toksyny czy trucizny.

Ośrodek wymiotny w mózgu reaguje na te sygnały lub na obecność substancji

toksycznych, powodując falę wstecznych ruchów perystaltycznych doprowadzającą do

wyrzucenia zawartości.

Wymioty są nieprzyjemne, a czasem także bolesne, gdy jama ustna czy gardło są

obolałe, ale niebezpieczne stają się dopiero wtedy, kiedy są masywne i długotrwałe. Głównym

niebezpieczeństwem jest utrata płynów i elektrolitów, co powoduje odwodnienie, utratę wagi i

zaburzenia równowagi elektrolitycznej. W poważnych przypadkach konieczne jest

uzupełnianie płynów za pomocą kroplówek.

104

Do zapamiętania

Nudności - rozstrój żołądka Nudności związane z wyczekiwaniem - rozstrój żołądka

przed terapią, wywołany przez obawę przed zabiegiem, a nawet przez sam widok szpitala,

gdzie leczenie ma się odbywać. Ośrodek wymiotny - miejsce w mózgu, które kontroluje

wymioty. Środki przeciwwymiotne - leki zmniejszające nudności i wymioty. Potencjał

wymiotny - zdolność leku do wywołania nudności i wymiotów. Leki takie jak cisplastyna,

dakarbazyna czy mechloretamina, mają duży potencjał wymiotny i powodują nudności i

wymioty u ponad 90% pacjentów. Niechęć do pokarmu - zjawisko powstające wtedy, gdy

pokarm zjedzony w czasie leczenia powodującego wymioty, kojarzony jest w mózgu ze

skutkami tego leczenia. Najczęściej dotyczy to pokarmów o silnym zapachu.

Zdarza się też, że nabywa się niechęci do danej potrawy. Tuż po moim pierwszym

zabiegu chemioterapii, poszłam na obiad, na który podano świeżo starty chrzan i wołowinę

konserwową. Dostałam wtedy nudności, zewnętrzną część dłoni miałam obolałą po igle z

kroplówki. Przez dziesięć lat, za każdym razem, gdy poczułam zapach chrzanu czy wołowiny

konserwowej, dostawałam mdłości i bolało mnie miejsce, w które kiedyś wkłuwano mi igłę

lekarską. Taki odruch warunkowy wcale nie należy do nietypowych.

Aby zapobiec niechęci do ulubionych dotychczas potraw, nie należy ich jeść

bezpośrednio przed lub po zabiegu. Oczywiście nie poskutkuje to u wszystkich. Czasami

najlepiej posłuchać własnego organizmu i jeść to, co on toleruje i lubi.

Przyczyny nudności

• Chemioterapia. Najczęstszym skutkiem ubocznym chemioterapii są nudności i wymioty.

Zabieg ten powoduje nudności, oddziałując na mózg i żołądek. Ośrodek wymiotny w

mózgu, kontrolujący wymioty, może być pobudzany przez leki. Niektóre preparaty działają

bezpośrednio na żołądek, powodując miejscowe podrażnienia, które prowadzą do rozstroju

żołądka.

• Stres spowodowany przez obawę, ból czy chorobliwym lękiem np. przed igłami, szpitalem

czy kroplówkami często jest pomijany jako przyczyna nudności i wymiotów. A dla wielu z

nas właśnie ten stan jest pierwszą oznaką stresu.

• Naświetlania kręgosłupa czy czaszki w przypadku guzów ośrodkowego układu nerwowego

często powodują nudności. Naświetlania przewodu pokarmowego również mogą wywołać

nudności, podobnie zresztą jak napromieniowanie całego ciała przed przeszczepem szpiku.

Jak dawać sobie radę z nudnościami

Planuj z wyprzedzeniem. Przygotuj się do walki z tym problemem.:

• Zapytaj swojego lekarza o potencjał wymiotny twojej terapii

105

i poproś o lek przeciwwymiotny. Musisz go zażyć przed rozpoczęciem leczenia.

• Jeśli skutki stresu odczuwasz w żołądku albo obawiasz się szpitala, igieł, krwi, iniekcji

dożylnych, to przygotuj się na nudności wywołane przez emocje.

• Poproś kogoś do pomocy w robieniu posiłków. Jeżeli nie będzie to możliwe, to przygotuj

posiłek sam, ale z dużym wyprzedzeniem. Zapakuj porcje do torebek, które będziesz mógł

otworzyć w każdej chwili.

• Na kilka godzin przed jedzeniem załóż opaski do akup-resury na nadgarstki. Pobudzają one

akupresurowe punkty nudności. Można je kupić w niektórych drogeriach i aptekach.

106

Przed i w czasie leczenia

• Jeżeli stres wywołuje niepokój w żołądku, to staraj się z tym walczyć robiąc głębokie i

długie oddechy. Ciekawe czemu tak wielu zapomina o tej metodzie, a przecież bardzo

łagodzi ona skutki napięć.

• Nie jedz dwie godziny przed i po chemioterapii. Leki mogą pobudzać żołądek i ośrodek

wymiotny w mózgu.

• Unikaj jedzenia silnie pachnących potraw w dniu leczenia. Mogłyby w późniejszym czasie

przypominać o nudnościach i nawet je wywoływać „na samą myśl o tym".

Jak zapobiegać nudnościom po leczeniu

• Jedz posiłki małe, ale często, a nie trzy większe, jak dotychczas. Unikaj picia dużych ilości

płynu w czasie jedzenia. Nadmiar płynów czy pokarmu powoduje rozciąganie ścian

żołądka i receptorów, które wysyłają sygnały do ośrodka wymiotnego w mózgu. Z tego

samego powodu nie należy pić napojów gazowanych.

• Ważna jest pozycja ciała. Jeść powinno się na siedząco. Nie należy kłaść się natychmiast po

posiłku. Leżenie na brzuchu sprzyja powracaniu pokarmu do przełyku.

• Jedzenie powinno się odbywać w spokoju, bez pośpiechu. Można czytać albo oglądać

telewizję. Po posiłku trzeba się odprężyć w pozycji siedzącej. W czasie jedzenia unikaj

załatwiania spraw i dyskusji.

• Unikaj zapachów kuchennych. Silne wonie można likwidować gotując w szybkowarze.

Warto kupić tzw. od-świeżacze, które działają na zasadzie zastępowania wyziewów

przyjemnym zapachem delikatnej perfumy. Są sprzedawane w sprayu jako preparaty do

usuwania zapachów zwierząt domowych.

• Perfumy o ciężkim zapachu i dym papierosowy powodują nudności. Kupuj środki

czyszczące i higieny osobistej z oznaczeniem na etykiecie, że są „bezwonne" lub „nie

zawierają środków zapachowych". (Na mnie wymiotnie działały chusteczki jednorazowe

nawaniane perfumami).

• Nie jedz pokarmów polewanych tłuszczem ani wysoko-tłuszczowych. Tłuszcze sprzyjają

długiemu pozostawaniu pożywienia w żołądku, co zwiększa możliwość występowania

wymiotów. Unikaj pokarmów mocno wysmażonych, mięsa, pełnego mleka i serów, masła,

oleju, majonezu, chipsów i frytek, a także masła orzechowego, nutelli itp.

• Jedz wszystko co łatwo strawne, a więc krakersy, lekko solone precle, sucharki, bułki.

Unikaj pożywienia surowego, zawierającego duże ilości włókna roślinnego. Zawsze każdy

kęs dokładnie przeżuj, zanim go połkniesz. Pod koniec dnia przyjmuj pokarmy

niskotłuszczowe i wysoko-białkowe, na przykład pierś kurczęcia bez skóry, delikatną rybę

107

albo zupę jarzynową.

• Unikaj potraw o silnym zapachu i smaku, takich jak cebula. czosnek, chrzan, kapusta,

brokuły, kalafior, brukselka, jajka, ostra papryka oraz potraw mocno przyprawionych. Nie

jedz potraw, po których ci się odbija.

Jak złagodzić nudności po terapii

• W uspokojeniu żołądka pomagają zimne, niekwaśne płyny. Mam tu na myśli małe łyki

lodowatej wody, herbaty, herbaty ziołowej i owocowych sorbetów.

• Pij płyny solone. Polecam np. rosół, który jest bardzo pożywny. Pomaga również herbata

miętowa.

• Jeśli nie masz ochoty na jedzenie, nie jedz. Posłuchaj swojego żołądka i poczekaj, aż

nudności miną.

• Imbir w kapsułkach często pomaga w łagodzeniu nudności, ale nie wtedy, gdy już doszło do

wymiotów.

• Przyłóż lód na kark. Miej zawsze w lodówce kostki lodu, aby móc ich użyć w każde) chwili.

• Wietrz mieszkanie. Zapach perfum i dym papierosowy potęgują nudności i często prowadzą

do wy Razem stanowią one układ miotów.

• Pamiętaj o utrzymywaniu zębów, języka i jamy ustnej w czystości.

Ostre nudności

Jeśli nasze rady nie przynoszą poprawy, skontaktuj się z lekarzem lub pielęgniarką.

Być może niezbędna jest kroplówka nawadniająca i uzupełniająca elektrolity.

108

SUCHOŚĆ JAMY USTNEJ I KŁOPOTY Z PRZETYKANIEM

Suchość jamy ustnej powoduje kłopoty z przeżuwaniem i połykaniem. Ponieważ ślina

utrzymuje jamę ustną w czystości, jej brak sprawia, że rozwijają się bakterie, które są

przyczyną próchnicy zębów i infekcji. Aby temu zapobiec konieczna jest właściwa higiena,

zwłaszcza że z powodu terapii układ odpornościowy jest osłabiony.

Do zapamiętania

Suchość ust - zmniejszenie ilości śliny, powodujące uczucie wysuszenia jamy ustnej.

Dysfagia - utrudnienie potykania pokarmu. Ślinianki, gruczoły ślinowe -gruczoły

wydzielające ślinę (ślinianki przyuszne, podszczękowe i podjęzykowe) Ślina -wydzielina

gruczołów ślinowych i śluzowych, która utrzymuje wilgotność jamy ustnej i ułatwia

przełykanie. Środek ślinopedny - lek zwiększający ilość wydzielanej śliny.

Przyczyny

• Chemioterapia - niektóre środki chemioterapeutyczne, takie jak bleomycyna czy

daktinomycyna powodują okresową suchość ust. Taki skutek mogą mieć też środki

zapobiegające nudnościom.

• Naświetlania - naświetlanie szyi lub głowy może spowodować uszkodzenie gruczołów

ślinowych. Skutkiem tego jest zmniejszanie produkcji śliny lub zmiana jej jakości - staje

się gęsta i lepka.

• Operacja - zabieg chirurgiczny głowy czy szyi, usuwający jedną lub więcej ślinianek,

zmniejsza wydzielanie śliny.

Jak rozwiązać ten problem

Przed posiłkami

Cierpki smak potrawy pobudza wytwarzanie śliny. Dodaj łyżkę świeżego lub mrożonego soku

z cytryny do szklaneczki wody. Wypij na 15 minut przed posiłkiem.

Podczas posiłków

• Jedz częściej mniejsze porcje zamiast trzech dużych posiłków

• Unikaj suchego i lepkiego pożywienia, jak krakersy, chleb, masło orzechowe.

• Żując, pij małymi łykami wodę. To ułatwia połykanie.

• Nie próbuj przeżuwać dużych kawałków. Pokrój jedzenie na małe części, które łatwiej

przełknąć.

• Jedz „mokre" potrawy, jak potrawki, gulasze, zupy, owoce. Dodaj do potrawy sos albo rosół.

• Dodaj ocet, marynatę czy sok z cytryny do potraw, aby pobudzić wytwarzanie śliny.

Między posiłkami

109

• Zawsze miej przy sobie butelkę z wodą i od czasu do czasu popijaj małymi łykami. Ja

miałam zawsze przy sobie płaską plastikową buteleczkę, której zawartość stale

uzupełniałam. Noś taką buteleczkę w torebce, kieszeni płaszcza czy dyplomatce. Pamiętaj

też o butelce przy łóżku, aby szybko wypić łyk po przebudzeniu.

• Ssij kostki lodu, jeśli to możliwe.

• Sucha jama ustna to raj dla bakterii, które powodują próchnicę czy infekcje. Pamiętaj o

czyszczeniu zębów i płukaniu ust.

• Użyj specjalnych substancji nawilżających do ust, możesz o nie spytać w aptece.

110

ZMIANY SMAKU I BRAK APETYTU

Jeśli masz problemy z jedzeniem, bez względu na powód, to każdy posiłek czy

potrawa nabierają szczególnego znaczenia. To nie jest odpowiedni czas na porzucenie

dobrych zwyczajów żywieniowych. Chociaż zawsze możesz dostarczyć organizmowi wielu

kalorii, jedząc na przykład lody, to jednak są na to lepsze sposoby, więc nie uciekaj się do

takich bezwartościowych produktów.

Często pomija się tak ważną sprawę w odżywianiu jak odczucia smakowe. Jeśli się

zmieniają, na pewno nie zagraża to życiu, ale jednak utrudnia racjonalne odżywianie. Smak

pobudza wydzielanie śliny, tak ważnej dla właściwego żucia pokarmu i jego połykaniu oraz

stymuluje produkcję soków żołądkowych, niezbędnych w procesie trawienia. Utrata odczuć

smakowych zmniejsza przyjemność jedzenia, a to prowadzi do utraty apetytu.

Zmiany smaku

Pobudzanie tak zwanych kubków smakowych daje cztery odczucia smakowe: słodkie,

kwaśne, gorzkie, słone. O tym, co odczuwamy, decyduje mózg. Smak jest kombinacją tych

czterech odczuć i łączy się z wrażeniami uzyskanymi przez receptory węchowe i zakończenie

nerwu trójdzielnego, które wyczuwają takie czynniki drażniące, jak ostra papryka czy mięta.

Kubki smakowe są zbudowane z szybko dzielącej się tkanki nabłonkowej, nie są szczególnie

wrażliwe na terapię przeciwnowotworową.

Do zapamiętania

Kubki smakowe - chemiczne receptory smakowych włókien nerwowych Stomatitis

mucositis - zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, powodujące owrzodzenia.

Przyczyny zmian smakowych

• Chemioterapia - zmiany w odczuwaniu smaku powodują leki stosowane w

chemioterapii. Cisplatyna, 5-fluorouracil, dactinomycyna, daunorubicyna i metotreksat

wymienia się jako najczęstszą przyczynę tych zaburzeń. Po zastrzyku cyklofosfamidu czy

winkrystyny możesz czuć smak tych leków. Wielu pacjentów pamięta gorzki lub metaliczny

smak po podaniu chemioterapeutyku.

• Naświetlanie może spowodować uszkodzenie lub całkowite zniszczenie kubków

smakowych. Naświetlanie głowy czy szyi powoduje czasową utratę smaku przez dwa do

trzech tygodni po zabiegu. Może to również trwać dłużej nawet kilka tygodni. Naświetlanie

całego ciała, jako przygotowanie do przeszczepu szpiku, także uszkadza kubki smakowe.

Swoją funkcję odzyskują one po 45 do 60 dni po przeszczepie.

• Operacja - chirurgiczne usunięcie tej części jamy ustnej, dzięki której odczuwamy

111

smak, spowoduje trwałą utratę receptorów. Po usunięciu języka traci się poczucie smaku

słodkiego i słonego. Usunięcie podniebienia powoduje utratę większości receptorów

odbierających smak kwaśny i gorzki.

• Infekcje jamy ustnej powodują zapalenie błony śluzowej i obniżają zdolność odczuwania

smaku, gdyż komórki receptorów smaku są zaatakowane przez czynnik zakaźny.

Jak rozwiązać ten problem

Oto wskazówki pomocne przed i w czasie leczenia:

• Nie jedz swych ulubionych potraw przed zabiegłem chemioterapii, bo potem możesz

zmiany w smaku kojarzyć z tą potrawą. Jedz krakersy lub niesolone precle.

• Jeśli odczuwasz nieprzyjemny smak w ustach podczas zabiegu chemioterapii, to ssij

cytrynowego lub miętowego dropsa.

Po chemioterapii lub operacji:

• Jeśli poczujesz małą wrażliwość na gorzki smak, unikaj wołowiny jeszcze jedna przyczyna

zmiany smaku! Zamiast niej wybierz białe mięso drobiowe - bez skóry, delikatne ryby,

potrawy sojowe, masła orzechowe i rośliny strączkowe, bo są źródłem białka.

• Według własnego upodobania zwiększ albo ogranicz solenie potraw.

• Używaj ziół, przypraw, ekstraktów smakowych i marynat do wzmocnienia smaku potrawy.

Jeśli jednak cierpisz na zapalenie jamy ustnej, unikaj ostrych przypraw, aby nie drażniły

owrzodzeń błony śluzowej.

• Prawdopodobnie będziesz wolał jeść potrawy zimne bądź o temperaturze pokojowej a nie

gorące.

• Innymi zmysłami nadrabiaj brak smaku. Może ci w tym pomóc np. zapach czosnku czy

cebuli. Przygotuj wielokolorowe warzywa, których widok ucieszy twoje oko, staraj się

urozmaicać swoje posiłki.

• Możesz mylić nieprzyjemne zapachy z nieprzyjemnym smakiem. Przejrzyj jeszcze raz

fragment o nudnościach, aby się dowiedzieć, jak tego uniknąć.

• Używaj sztućców plastikowych zamiast metalowych.

• Pij wodę filtrowaną. Filtry nie są drogie i w dużym stopniu redukują smak i zapach

chemikaliów tak częsty w wodzie z kranu.

• Dodatkowa dawka cynku może poprawić odczuwanie smaku. Zapytaj o to lekarza.

• Utrzymuj jamę ustną, język i zęby w czystości. Często płucz usta, aby usunąć nieprzyjemny

smak.

112

Słowa do zapamiętania

Anoreksja - utrata apetytu Kacheksja - utrata masy ciała, tkanki tłuszczowej i masy

mięśniowej. Nasycenie - uczucie pełności po zjedzeniu posiłku. Wczesne nasycenie - uczucie

pełności i brak apetytu po zjedzeniu małej ilości pokarmu.

Brak łaknienia

Nie myl braku apetytu występującego u pacjentów z chorobą nowotworową, z tak

zwanym jadłowstrętem psychicznym (anorexia nervosa), który nie ma żadnego związku z

nowotworem. Wczesne nasycenie może zabić apetyt, utrudniając racjonalne odżywianie. Brak

apetytu prowadzi do utraty masy ciała, niedożywienia i obniżonej odporności na infekcje.

Przyczyny

Brak łaknienia nie ma przeważnie jednej przyczyny, jest rezultatem kilku czynników.

• Toksyczne skutki terapii - skutki uboczne, takie jak nudno-ści, obolała jama ustna i gardło,

skurcze żołądka i zmiany w odczuwaniu smaku mogą zmniejszyć apetyt.

• Miejscowe skutki istnienia guza - Guz w przewodzie pokarmowym może być przeszkodą

dla przesuwania się pokarmu co prowadzi do utraty apetytu. Niektóre guzy produkują

związki chemiczne, które mają wpływ na układ hormonalny, powodujący uczucie

wczesnego nasycenia.

• Operacja chirurgiczna - usunięcie jakiejkolwiek części przewodu pokarmowego może

zmniejszyć zdolność przyjmowania pokarmów i ochotę do jedzenia.

Sposoby zwalczania braku apetytu

Podczas planowaniu swoich posiłków pamiętaj, że:

• Największy apetyt występuje rano, więc niech twoje śniadanie będzie największym

objętościowo posiłkiem dnia.

• Planuj posiłki i rób zakupy sam, jeśli oczywiście pozwala ci na to stan zdrowia.

• Jedz sześć małych posiłków dziennie zamiast trzech większych albo co godzinę przekąś coś

treściwego.

• Jedz zawsze, gdy jesteś głodny, nie czekaj na odpowiednią do posiłku porę.

• Zrób wszystko, by twego domu nie wypełniały zapachy kuchenne.

Gdy jesz, pamiętaj że:

• Płynne posiłki są bardziej zachęcające niż stałe. Zamiast jedzenia całych owoców i warzyw

pij soki ze świeżych owoców i warzyw, zamiast jedzenia fasoli sojowej pij mleko sojowe.

Dodawaj miękkie owoce do koktajli mlecznych.

• Nie pij płynów do posiłków. Zaczynaj posiłek od potraw najbardziej wartościowych.

113

• Unikaj potraw i napojów niskokalorycznych i niskobiał-kowych (herbata, kawa, napoje

gazowane). Napoje z dużą ilością wody zabijają apetyt i sycą bez dostarczania

organizmowi kalorii i białka.

• Unikaj surowych warzyw. Rozdrobnij jarzyny ugotowane na parze i dodawaj je do potraw

wysokokalorycznych.

• Dodaj oliwę lub olej słonecznikowy do potraw, aby zwiększyć w nich zawartość tłuszczu.

Następujące rady mogą ci pomóc w poprawieniu apetytu:

• Popytaj w aptece o wzbogacone pożywienie w puszkach, to wygodne w stosowaniu źródło

składników odżywczych.

• Nie wyczerpujące ćwiczenia gimnastyczne mogą wzmóc apetyt. Zapyta] lekarza, czy

możesz zrobić krótkie spacery przed posiłkiem.

• Zadba] o miłą atmosferę podczas posiłku. Zapal świecę, włącz cichą muzykę, ładnie i

kolorowo nakryj do stołu.

• Bardzo słodkie i cierpkie potrawy pobudzają produkcję śliny. Ssij plasterek cytryny lub

wypij lemoniadę.

114

ZAPALENIE BŁONY ŚLUZOWEJ JAMY USTNEJ I PRZEŁYKU

Zapalenie błony śluzowej zaczyna się od uczucia suchości i zaczerwienienia. Jama

ustna i gardło stają się obolałe. Potem następuje obrzęk, nadżerki i w niektórych przypadkach

krwawienie. Stan zapalny jest bolesny i ogranicza spożywanie pokarmów, psuje całą

przyjemność posiłku. Mówienie przychodzi z trudem, bólowi w jamie ustnej często

towarzyszy ból głowy. Otwarte rany zwiększają ryzyko wystąpienia infekcji.

Do zapamiętania

Zapalenie błony śluzowej - stan zapalny wyściółki jamy ustnej i przełyku. Stomatitis

- zapalenie błony śluzowej jamy ustnej i dziąseł Nadżerki - ubytki nabłonka błony śluzowej

Owrzodzenie - ubytki błony śluzowej, głębsze niż nadżerki Zapalenie przełyku - zapalenie

błony śluzowej przełyku. Dysfagia - utrudnienie połykania.

Przyczyny zapalenia śluzówki

• Chemioterapia - wstrzymuje podział komórek błony śluzowej języka, warg, dziąseł i

podniebienia, a także dna jamy ustnej i przełyku. Jeżeli złuszczają się komórki warstwy

zewnętrznej czyli nabłonka, to nie zastępują ich komórki nowe. Tak powstaje stan zapalny

z nadżerkami już w trzy dni po chemioterapii, a po tygodniu może się rozwinąć

owrzodzenie. Leki, które powodują najostrzejsze zapalenie błony śluzowej to:

dactinomycyna, plicamycyna, metotrek-sat i 5-fluorouracil.

• Naświetlanie - naświetlanie głowy i szyi może spowodować zniszczenie błony śluzowej

jamy ustnej i gardła. Stan zapalny zaczyna się po około dwóch tygodniach po pierwszym

zabiegu, a proces gojenia rozpoczyna się mniej więcej w dwa tygodnie po zakończeniu

terapii. Naświetlanie klatki piersiowej może spowodować stan zapalny przełyku i trudności

w połykaniu.

• Naświetlanie całego dala - przygotowanie do przeszczepu szpiku jest główną przyczyną

stanów zapalnych i owrzodzenia jamy ustnej i przełyku. Może do tego dojść już w cztery

dni po radioterapii poprzedzającej np. przeszczep szpiku, a zaczyna się goić po

wszczepieniu szpiku i powrocie liczby krwinek białych obojętnochłonnych do normy.

Jak sobie z tym radzić

Posiłki

• Jedz miękkie, nie drażniące potrawy, takie jak odtłuszczone jogurty, owsianka, mączka z

brązowego ryżu, ugotowane na miękko ziarna, przetarte warzywa, ziemniaki puree i

słodkie ziemniaki.

• Jedz tylko potrawy letnie lub zimne, bo gorące mogą poparzyć podrażnione tkanki.

• Przy obolałym gardle dobrze jeść przecierane zupy jarzynowe.

115

• Unikaj potraw kwaśnych, cierpkich i ostro przyprawionych, takich jak soki i owoce

cytrusowe, pomidory, sosy, przyprawy sałatkowe z dodatkiem octu, ostre papryczki, curry,

chili i inne pikantne przyprawy. Nie pij alkoholu.

• Unikaj suchych i chropowatych potraw, takich jak grzanki i suchary.

• Wypijaj dziennnie szklankę lub dwie soków ze świeżych, niekwaśnych warzyw i owoców,

np. z marchwi, selera czy jabłek.

• Jeśli rany są tylko na języku, pij napoje przez rurkę lub słomkę.

• W przypadku silnego bólu przy przełykaniu, będziesz musiał przejść na dietę płynną.

Jak leczyć i uśmierzać ból tkanek

• Przegryź kapsułkę witaminy E (400 jm.) i rozprowadź jej zawartość w jamie ustnej przed

połknięciem.

• Dostarczaj organizmowi witaminy C w tabletkach powlekanych pomoże w gojeniu

owrzodzeń i nadżerek.

• Przyłóż olejek z drzewa herbacianego bezpośrednio na rany. Olejek ten działa jak

antybiotyk.

• Ssanie kostek lodu łagodzi bolesność gardła i jamy ustnej.

• Dbaj o higienę jamy ustnej. Nawet jeśli czyszczenie zębów sprawia ci ból, pamiętaj, że

zaniedbana jama ustna to świetna pożywka dla bakterii, które mogą się dostać do

organizmu przez otwarte rany.

Jeśli z powodu bólu nie możesz jeść, poradź się lekarza lub pielęgniarki. Może będzie

ci potrzebny środek uśmierzający miejscowo ból spowodowany przez owrzodzenia i nadżerki.

116

ZAPARCIE I BIEGUNKA

Zaparcie i biegunka to dwa problemy związane z jelitem grubym, czyli okrężnłcą,

które mogą wystąpić u osób poddanych terapii przeciwnowotworowej. Na szczęście

odpowiednie odżywianie może skutecznie pomóc w obu przypadkach.

Trawienie odbywa się w przewodzie pokarmowym, dziesięciometrowej rurze,

biegnącej przez środek ciała. Zadaniem układu trawiennego jest nie tylko trawienie, ale

również wchłanianie tego, co zostało strawione, zagęszczenie nie strawionych resztek oraz

wydalenie ich wraz ze zbytecznymi produktami przemiany materii. Pokarm przesuwa się w

przewodzie pokarmowym dzięki skurczom mięśniowym, zwanym ruchami perystaltycznymi

(robaczkowymi).

To, co powoduje zwiększenie ruchów perystaltycznych w jednej części przewodu

pokarmowego, powoduje tę samą reakcję w innej jego części. Powiedzmy, że bierzesz lek,

którego skutkiem ubocznym jest rozluźnienie mięśni okręż-nicy. To właśnie może

spowodować zaparcie. Ale może też wywołać zgagę, ponieważ mięsień, który utrzymuje soki

trawienne w żołądku, również się rozluźnia ł powoduje ich wydostanie się do przełyku.

Ruchy perystaltyczne, błonnik i woda

Jelito grube jest podzielone na cztery części: okrężnicę wstępującą (wstępnicę),

poprzecznicę, zstępującą (zstępnicę) i esowatą (esicę). Okrężnica wstępująca otrzymuje z

jelita cienkiego luźną miazgę z nie strawionym błonnikiem. Wraz z poprzecznicą wchłania z

treści pokarmowej elektrolity i wodę w ilości około 2 l dziennie. Od ilości wody w miazdze

pokarmowej zależy, jak szybko przesuwa się ona poprzez te części okrężnicy. Jeśli treść

przesuwa się zbyt wolno, to oddaje zbyt dużo wody i wówczas kał staje się suchy (zaparcie).

Jeśli przesuwa się zbyt szybko, to nie ma czasu na wchłanianie wody i kał robi się zbyt

wodnisty (biegunka).

Gdy ruchy robaczkowe okrężnicy przesuwają odwadniającą się masę, wodę

zatrzymuje nie strawiony błonnik (z reguły nierozpuszczalny), znajdujący się w miazdze

pokarmowej, nie pozwalając na zbytnie wysuszenie kału. Inny nie strawiony błonnik

(przeważnie rozpuszczalny) jest zużywany przez wiele rodzajów przyjaznych bakterii (które

żyją w okrężnicy). To powoduje ich szybki przyrost, a co za tym idzie, również zwiększenie

objętości masy kałowej.

Okrężnica zstępująca i esica służą jako magazyn. Gdy masa kałowa dostaje się do

odbytnicy, jej rozciągnięcie pobudza oddanie kału.

117

Zaparcie

Przyczyny zaparcia

Uboczne skutki leczenia. Toksyczne skutki chemioterapii, naświetlania czy operacji

chirurgicznej mogą spowodować takie problemy, jak bolesność i suchość jamy ustnej i gardła,

trudności w przełykaniu, nudności i wymioty, brak apetytu. Skutki uboczne sprawiają, że

chory unika spożywania pokarmów bogatych w błonnik, co powoduje zaparcie. Ponadto

lekarstwa służące do usuwania skutków ubocznych terapii przeciwnowotworowej

dodatkowo utrudniają oddawanie stolca.

Na przykład leki przeciwbólowe - pochodne morfiny osłabiają ruchy robaczkowe,

podobnie jak leki przeciwcholi-nergiczne, używane do łagodzenia nudności i wymiotów.

• Zmniejszona aktywność - terapia przeciwnowotworowa często powoduje uczucie

zmęczenia. Zapomina się o ćwiczeniach, a przez to cierpią wszystkie mięśnie, także te

odpowiedzialne za ruchy okrężnicy.

• Stres - organizm zachowuje się tak, jakby był atakowany, więc przygotowuje się do dużego

wysiłku, do walki. Układy narządów niepotrzebnych do natychmiastowej reakcji, łącznie z

układem pokarmowym, stają się chwilowo mniej aktywne, a dodatkowy bagaż jest

odrzucany. W przypadku przewodu pokarmowego żołądek opróżnia się przez wymioty, a

okrężnica przez biegunkę. Pokarm z jelita cienkiego nie może być usunięty aż do czasu

118

podjęcia normalnej pracy przez cały układ.

• Zanik funkcjonowania nerwów w mięśniach okrężnicy - naświetlania i operacje chirurgiczne

mogą powodować czasowy lub trwały zanik napięcia mięśniowego z powodu uszkodzenia

nerwów.

Jak sobie radzić z zaparciami

Następujące rady dietetyczne mogą pomóc w zapobieganiu lub leczeniu zaparć:

• Zwykle zaleca się otręby pszenne, które zawierają dużo błonnika, ale otręby ryżowe są

smaczniejsze i działają lepiej. W czasie porannego posiłku posyp potrawę otrębami

pszennymi lub ryżowymi, np. płatki śniadaniowe, odtłuszczony jogurt czy świeże owoce.

Zacznij od małej łyżeczki, a potem stopniowo zwiększ ilość do łyżki stołowej. Otręby są

skoncentrowanym źródłem nierozpuszczalnego błonnika, który dzięki wchłanianiu wody

zwiększy ilość masy kałowej i częstotliwość oddawania stolca. Otręby pszenne chłoną trzy

razy więcej wody niż same ważą, a ryżowe jeszcze więcej. Skuteczne mogą też być otręby

rozpuszczalne, np. z owsa.

• Zwiększ ilość wypijanej wody do przynajmniej ośmiu szklanek dziennie. To jest szczególnie

ważne, jeśli spożywasz otręby. Odmierz odpowiednią porcję wody i stopniowo popijaj ją

przez cały dzień.

Do zapamiętania

Biegunka - wodniste stolce Perystaltyka, ruchy robaczkowe - skurcze mięśni

przewodu pokarmowego, przesuwające pokarm Enteritis - zapalenie błony śluzowej jelit

• Zwiększ ilość błonnika w diecie. Jedz całe ziarna zamiast oczyszczonych (rafinowanych),

brązowy ryż zamiast białego i chleb pełnoziarnisty zamiast białego. Jedz różne zboża,

łącznie z owsem i jęczmieniem. Każde zboże ma unikalną mieszankę składników więc

przynosi organizmowi wiele korzyści. Otręby są cennym źródłem minerałów. Jeśli zaś

chodzi o ziarna, to zawsze lepsze są te ciemne.

• Jedz więcej surowych warzyw. Bierz do ust małe kawałki, dokładnie je przeżuj. Jeśli masz z

tym problemy, to zetrzyj je na tarce lub zmiksuj. Jeżeli masz sokowirówkę, to zrób sok i

połącz go z pozostałą miazgą.

• Jedz więcej warzyw kapustnych (łącznie z brukselką, kalafiorem, kapustą ogrodową i

brokułami) oraz więcej warzyw strączkowych, np. fasolę i soczewicę. Gazy, które są dzięki

nim wytwarzane, pomogą zwiększyć wielkość i miękkość oddawanego kału.

• Orzechy i nasiona innych roślin są nie tylko bogate w błonnik, ale stanowią świetne źródło

zdrowych tłuszczów. Jeśli chcesz zwiększyć liczbę spożywanych kalorii i ilość błonnika,

119

jedz orzechy i nasiona dwa razy dziennie. Orzechy mogą być całe lub drobno zmielone

(masło orzechowe, które łatwo jeść, jeśli masz obolałą jamę ustną i gardło). Nie jedz

orzechów solonych i prażonych. Świeże, obrane prosto z łupinki, są najzdrowsze.

• Uzupełnij dietę potrawami o działaniu przeczyszczającym. Suszone śliwki i sok z nich są

dobrym źródłem D-sorbitolu, naturalnego środka przeczyszczającego, podobnie zresztą jak

sok z jabłek i gruszek.

• Jedna filiżanka kawy wypitej rano może poskutkować jak środek przeczyszczający, ale duża

kawa powoduje zbytnie pobudzenie mięśni okrężnicy, w rezultacie czego stają się one

leniwe. Kawa działa też jako środek moczopędny, bo wciąga wodę z okrężnicy i odwadnia

stolec. Najważniejsze jest więc jej umiarkowane spożycie. Pozostań przy jednej filiżance.

• Wyeliminuj mleko i ser. U niektórych osób te potrawy powodują zaparcia. Należy je

wówczas wyeliminować.

• Pij przed posiłkiem gorące lub ciepłe płyny, bo pobudzają one działanie przewodu

pokarmowego.

Mogą też okazać się pomocne:

• Poruszanie mięśniami „zewnętrznymi" to metoda na pobudzenie mięśni „wewnętrznych".

Zapytaj lekarza lub pielęgniarkę, jakie ćwiczenia wolno ci wykonywać. Nawet krótki

spacer może pomóc.

• Śmiech to świetne ćwiczenie. Głęboki, autentyczny śmiech nie tylko pobudza mięśnie

brzucha, ale zwiększa wydzielanie endorfiny, związku chemicznego zawartego w mózgu,

odpowiadającego za dobre samopoczucie i zmniejszenie bólu.

• Często masuj mięśnie brzucha.

Biegunka

Przyczyny biegunki

• Chemioterapia czasami ma toksyczny wpływ na błonę śluzową wyścielającą jelito cienkie.

Niektóre leki stosowane w chemioterapii mogą uszkodzić kosmki, co utrudnia wchłanianie

substancji odżywczych, lub mikrokosmki, co zmniejsza ilość enzymów produkowanych na

użytek procesu trawienia. W jelicie grubym niektóre leki zwiększają tempo ruchów

robaczkowych i czas przejścia pożywienia przez okrężnicę, co powoduje skrócenie czasu

na wchłanianie wody.

120

• Naświetlanie skierowane na jakąkolwiek część przewodu pokarmowego może spowodować

zniszczenie kosmków jelita cienkiego i zmniejszenie liczby naprawianych komórek. To

powoduje utratę enzymów trawiennych, a co za tym idzie większa ilość nie strawionego

pożywienia, które dostaje się do okrężnicy. A to prowadzi do biegunki.

• Dieta - zmiana w diecie może spowodować luźne stolce; niektóre pokarmy wykazują takie

działanie. Chwilowa nietolerancja na cukier mlekowy może być przyczyną biegunki,

podobnie jak związki zobojętniające kwas.

Jak sobie radzić z biegunką

Unikaj następujących potraw, które mogą zaostrzyć biegunkę:

• Gorące potrawy pobudzają ruch mięśni i mogą zwiększyć intensywność biegunki. Jedz

potrawy i pij napoje zimne lub o temperaturze pokojowej.

• Powodem biegunki może być mleko i inne produkty nabiałowe, jeśli w twoim organizmie

chwilowo brakuje laktazy, enzymu trawiącego laktozę (cukier mlekowy). Zażywaj laktazę

w tabletkach (dostępne w aptekach i sklepach ze zdrową żywnością) przed jedzeniem, albo

stosuj się do diety bezlaktozowej opisanej w rozdziale 25.

• Unikaj surowych potraw. Warzywa przygotowuj na parze lub w szybkowarze.

• Unikaj potraw i napojów drażniących, tj. kawy, alkoholu, słodyczy, napojów gazowanych,

pikantnych potraw.

• Niskokaloryczne napoje gazowane nie są dobrym źródłem płynów, gdyż nie dostarczają

minerałów, które trzeba uzupełniać. Z kolei napoje dla sportowców i soki owocowe

121

zawierają zbyt dużo cukru, a to może doprowadzić do silniejszej biegunki.

• Unikaj suszonych śliwek i soku z nich. Nie pij też soku jabłkowego i gruszkowego, bo mają

działanie przeczyszczające.

• Unikaj potraw zawierających sorbitol, naturalny środek przeczyszczający (np. cukierki

bezcukrowe i dietetyczne).

• Unikaj potraw powodujących wytwarzanie gazów i tych, które nie są dobrze wchłaniane,

takich jak fasola i warzywa kapustowate (brokuły, kalafior, kapusta, kapusta włoska,

brukselka itd.)

Oto rady, które pomogą wybrać właściwe potrawy, kiedy dokucza ci biegunka:

• Spożywaj, potrawy zawierające skrobię, takie jak zupa ziemniaczana czy grochowa,

owsianka lub zupa ryżowa, dojrzałe banany.

• Dawniej zalecano w czasie biegunki lekką dietę, aby jelita mogły odpocząć. Teraz jednak

wiemy, że taka dieta głodzi jelita, a więc i cały organizm. Zwłaszcza podczas leczenia

potrzebujemy dużo substancji odżywczych, żeby zwalczać skutki uboczne tego leczenia i

żeby organizm miał siłę walczyć z nowotworem. Aby okrężnica dobrze pracowała,

konieczne jest pobudzenie jej odpowiednim pożywieniem. Nie używane kosmki będą

zanikać.

• Białko sojowe chroni przed biegunka spowodowaną przez chemioterapię.

• Proszki białkowe zawierające białko sojowe i mleko sojowe są dobrym źródłem białka.

• Pij kubek jogurtu beztłuszczowego dziennie. Jest to dobre źródło przyjaznych bakterii i

naturalny antybiotyk. Upewnij się, czy jogurt zawiera kultury bakterii. Na opakowaniu

powinna być odpowiednia informacja.

• Gałka muszkatołowa zmniejsza perystaltykę. Dodaj jej trochę do jogurtu czy rozgniecionego

banana.

• Aby uzupełnić utracony potas, jedz więcej potraw zawierających ten pierwiastek, np.

ziemniaki i banany.

122

CZĘŚĆ III

PLANY DIET.

WPROWADZENIE WŁASNEGO REŻIMU ODŻYWIANIA

123

Nowotwór i stosowane w tej chorobie leki mogą usuwać składniki odżywcze z

organizmu i powodować utratę masy ciała, a to zmniejsza apetyt, zdolność trawienia i

wchłanianie substancji odżywczych. Równocześnie nowotwór przyspiesza przemianę materii,

zwiększając zapotrzebowanie na te substancje.

Uregulowana i wzbogacona dieta z odpowiednią ilością kalorii i białka dostarczy

organizmowi tych składników odżywczych. Regeneracja zdrowych komórek zmniejszy skutki

uboczne leczenia i utrzyma funkcjonowanie układu odpornościowego na wysokim poziomie.

Diety opisane w dalszej części książki uwzględniają często występujące problemy, na

jakie napotykają pacjenci chorzy na raka podczas leczenia i po jego zakończeniu. Dodatkowe

składniki odżywcze pomogą zwalczyć osłabienie, naprawić uszkodzone tkanki, pobudzić

układ odpornościowy i ogólnie wspomóc proces leczenia. Diety polecane w okresie leczenia i

opisane w tej części książki, dotyczą następujących spraw:

• Zmienione odczucia smakowe i węchowe - rozwój guza, naświetlania i chemioterapia mogą

zmienić poczucie smaku i węchu. Potrawy mogą mieć posmak gorzki lub metaliczny. To

prowadzi do utraty apetytu, a więc ograniczenia spożywania substancji odżywczych i w

rezultacie do utraty wagi a w końcu niedożywienia.

• Anoreksja - jeden ze skutków ubocznych terapii, powodujący utratę poczucia smaku,

nudności, biegunkę i wymioty, może spowodować utratę apetytu. Chociaż jest to trudne,

staraj się jeść jak najwięcej. Jeśli jelita nie zostaną zmuszone do pracy to będą

rozleniwione. Niedożywienie doprowadzi do zmniejszenia ilości enzymów trawiennych i

ograniczenia obszaru wchłaniania w jelicie cienkim, jeśli pokarm w ogóle zostanie

strawiony.

• Zakłócenia stężenia glukozy - ustabilizowanie stężenie glukozy we krwi jest bardzo ważne

w czasie leczenia raka. Zbyt wysoka lub zbyt niska zawartość glukozy we krwi powoduje

upośledzenie układu odpornościowego. Komórki nowotworowe potrzebują glukozy jako

paliwa, więc zmieniają metabolizm organizmu, aby utrzymać wysokie stężenie glukozy.

Staraj się aby nowotwór był „głodny". Można to uzyskać eliminując z diety cukry

rafinowane i zwiększając spożycie błonnika.

• Alergeny pokarmowe - unikaj alergenów pokarmowych, gdyż alergia może się pogłębiać na

skutek terapii przeciw-nowotworowej. Staraj się urozmaicać dietę, aby nie dopuścić do

powstawania szczególnej wrażliwości na określone potrawy.

• Złe wchłanianie - pokarm może nie być prawidłowo wchłaniany z jelit do krwi. Każda część

jelit wchłania inne składniki. Operacja usunięcia fragmentu jelita ma wpływ na zdolność

do absorpcji określonego składnika. Rak trzustki może spowodować zmniejszenie

124

produkcji insuliny, wpływając na metabolizm węglowodanów. Naświetlania czy operacja

jelit lub innych narządów jamy brzusznej może spowodować biegunkę, napadowe skurcze

lub ograniczenie wchłaniania.

• Złe trawienie - stres związany z chorobą może zmniejszyć produkcję enzymów trawiennych

a tym samym trawienie i wchłanianie. Sygnały, które zwykle pobudzają apetyt, mogą nie

działać. To spowoduje, że przewód pokarmowy nie będzie wytwarzać soków trawiennych.

• Trudności mechaniczne - przeżuwanie lub połykanie może być utrudnione przez obecność

guza w głowie lub szyi albo przez zmniany anatomiczne po operacji chirurgicznej.

• Utrata masy ciała - zmniejszony apetyt i w związku z tym spadek na wadze prowadzi do

zmęczenia i depresji. To z kolei powoduje zmniejszenie aktywności fizycznej i dalsze

chudnięcie. Wkrótce obrona organizmu przed chorobą i zdolność do wyleczenia również

się zmniejszą. Mniejszy opór organizmu może spowodować konieczność ograniczenia

naświetlań czy chemioterapii i tym samym zmniejszenie skuteczności leczenia.

Najlepiej rozpocząć stosowanie opisanych tu diet przed leczeniem. Są one tak

ułożone, aby sprzyjały tworzeniu się zapasów odżywczych i przygotowywały organizm na

„przyjazne uderzenie" leczenia przeciwnowotworowego. Przeanalizuj zamieszczony dalej

plan terapii odżywczej. Posłuż się tą listą w rozmowie z lekarzem.

125

DIETA PODSTAWOWA

Dieta opisana w tym rozdziale jest pomyślana dla osób, u których dopiero rozpoznano

chorobę nowotworową (i nie ma jeszcze jej wyraźnych objawów). Najkorzystniejszą dietą dla

wszystkich jest tak zwana zdrowa żywność, oparta na pełnych ziarnach, roślinach

strączkowych, owocach, warzywach i rybach. Wszystko to powinno być jak najmniej

przetworzone i oczyszczone ze składników dodatkowych. Takie pokarmy mają

skoncentrowane składniki odżywcze, są pełne błonnika i zawierają mało chemikaliów.

Kupowanie produktów uprawianych w gospodarstwach ekologicznych jeszcze

bardziej zmniejszy narażenie na działanie sztucznych dodatków. Spożywanie zdrowej

żywności zapewni twojemu organizmowi bogactwo substancji odżywczych, co pomoże w

budowie nowych, zdrowych komórek, dostarczy pożywienia dla mózgu i pełną dawkę kalorii.

Każda choroba i jej leczenie naruszają zapasy zmagazynowanych składników

odżywczych, stwarzając potrzebę uzupełnienia diety mikroskładnikami - witaminami i

minerałami. Ilość spożywanego tłuszczu, węglowodanów i białek musi być wystarczająca do

zaspokojenia potrzeb związanych z procesem leczenia i dobrym funkcjonowaniem

organizmu. Jeśli nie możesz zapewnić sobie tych składników wraz z pożywieniem, trzeba to

zrobić w inny sposób. Uniknięcie stanu niedożywienia ma dla ciebie ogromne znaczenie.

Ideałem jest, jeśli żywność można przygotować w domu, gdzie najlepiej możesz się

zrelaksować i uczynić każdy posiłek miłym wydarzeniem. Jeśli lubisz zamawiać posiłki

(zdrowe!) z restauracji, lub jeśli lubisz jeść poza domem, to też jest to dobry pomysł. Jeśli nie

masz siły gotować, to wyjście do restauracji może być dobrym rozwiązaniem.

Plan diety

Oto cechy diety złożonej ze zdrowej żywności: bogata w białka roślinne i błonnik,

zawierająca małą ilość tłuszczu całkowitego i tłuszczów nasyconych. Uwzględnia szczególnie

dużą koncentrację składników odżywczych (występującą w fasoli, groszku, soczewicy,

jarzynach, owocach, orzechach i nasionach) zwiększających zapasy, wzmacniających układ

odpornościowy, osłabiających przyczynę choroby jeszcze przed rozpoczęciem leczenia.

Wskazówki makroodżywcze

• 30% tłuszczu (z ryby, drobiu, siemienia lnianego, tranu, oleju z oliwek)

• 55% złożonych węglowodanów (z całych ziaren zbóż, roślin strączkowych i warzyw)

• 15-20% białek (z fasoli, groszku i soczewicy)

• 8-10 szklanek (po 200 ml) wody dziennie (najlepiej filtrowanej)

Aby sprawdzić, czy spożywasz wystarczającą ilość białka i kalorii, dokonaj

126

następującej kalkulacji: (Spójrz na tabelę na s. 189 i wypełnij)

Pożądana masa ciała: ______ kg

Minimalne zapotrzebowanie na białko =

Pożądana masa ciała x 1,11 = ______ g

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn)

Pożądana masa ciała x 40 = ______ kalorii

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet)

Pożądana masa ciała x 35,5 = ______ kalorii

Departament Rolnictwa USA Departament Zdrowia i Opieki Społecznej USA

Pożądana masa ciała u osób dorosłych w kg**

Wzrost*

1,52

1,55

1,57

1,60

1,62

1,65

1,67

1,70

1,73

1,75

1,78

1,80

1,83

1,85

1,88

1,91

1,93

1,96

1,98

19-34 lat

44-56 kg

46-60 kg

47-62 kg

48-64 kg

50-66 kg

52-68 kg

53-70 kg

55-72 kg

57-74 kg

58-77 kg

60-79 kg

62-81 kg

63-83 kg

65-86 kg

67-88 kg

69-91 kg

71 -93 kg

72-96 kg

74-98 kg

35 lat i więcej

49-63 kg

50-65 kg

52-67 kg

54-69 kg

55-71 kg

57-73 kg

58-75 kg

60-77 kg

62-79 kg

63-82 kg

65-84 kg

67-86 kg

68-88 kg

70-91 kg

72-93 kg

74-96 kg

76-98 kg

77-101 kg

79-103 kg

127

* mierzony bez butów " bez ubrania *" większa masa ciała w danym zakresie

odnosi się do mężczyzn, którzy zwykle mają więcej mięśni i kości: mniejsza dotyczy

kobiet.

Na podstawie danych z Biura Informacji ds. Odżywiania Człowieka. Departament

Zdrowia USA. Raport Komisji Doradczej ds. Dietetyki na temat wskazówek dietetycznych

dla Amerykanów - 1990, Hyattsville, MD: Biuro Wydawnicze Rządu USA, czerwiec, 1990.

Planowanie posiłku

• Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych

• Jeśli nie możesz zjeść wszystkich zalecanych ilości warzyw, zrób z nich sok i wypij.

• Potrawy o słodkim smaku powinno się jeść tylko na pełny żołądek.

• Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające.

• Wypijaj 8-10 szklanek wody (najlepiej filtrowanej) dziennie

• Jeśli jesteś głodny, zjedz coś wysokobiałkowego, np. garść orzechów.

• Nie pij płynów przed i w czasie posiłków. Zupę jedz po daniu głównym. Płyny wypełnią ci

żołądek i nie zmieści się najważniejsza potrawa odżywcza.

• Spraw, aby pora posiłku była miłym wydarzeniem dnia, zrelaksuj się przed jedzeniem,

spożywaj posiłek w towarzystwie rodziny czy przyjaciół, zadba] o miłą atmosferę przy

stole.

• Jeśli tracisz na wadze, zwiększ ilość spożywanego jedzenia. Jeśli przybierasz na wadzę, jedz

mniej.

Za znaczący uważa się 5-procentowy spadek wagi. Utrata 10% z normalnej masy ciała

to już powód do alarmu. 15-procentowy spadek prowadzi do utraty apetytu, zmęczenia,

depresji i zmniejszenia szans na wyleczenie.

Jeśli nie możesz spożywać wystarczającej ilości kalorii, białek i substancji

odżywczych zawartych w zdrowej żywności i nie możesz przybrać na wadze lub utrzymać

masy prawidłowej, niezbędne jest odżywianie uzupełniające. Proponujemy przygotowywane

w domu koktajle i multiwitaminę, a nie gotowe, płynne środki uzupełniające w puszkach.

Podstawowa dieta uzupełniająca

Wraz z zalecanymi potrawami, przyjmuj codziennie następujące środki uzupełniające:

• Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferolów. Część może być zawarta w

multiwitaminie, a reszta w preparatach przeciwutleniaczy.

• Witamina K - zażywaj taką ilość tej witaminy jaka jest zawarta w multiwitaminie. Duże

dawki witaminy E wymagają dodatkowego uzupełnienia dawki witaminy K.

• Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów, część z multiwitaminy,

128

resztę z preparatów przecłwutleniaczy.

• Multiwitamina zawierająca dodatkowo minerały - zażywaj optymalną dawkę, zalecaną na

opakowaniu.

• Środki z przeciwutleniaczami - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i

inne karoteny oraz selen. Niektóre preparaty tego typu zawierają też ekstrakt zielonej

herbaty i silimarynę.

• Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów EPA. Sprawdź zawartość EPA w

kapsułkach .

Ostrzeżenie: Jeśli bierzesz dawki uzupełniające jakichkolwiek witamin

rozpuszczalnych w tłuszczach, musisz też zażywać witaminę E, aby zapobiec ich utlenianiu.

Potrawy, które powinieneś jeść codziennie

Włącz do diety możliwie największą liczbę dań z podanych poniżej. Czasami zjesz

większą porcję, czasami mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż ich wielkość.

Warzywa z rodziny krzyżowych

przynajmniej dwa razy dziennie (raz może być w postaci soku)

brokuły

kapusta włoska

brukselka

kapusta ogrodowa

kapusta

kalafior

Propozycje dań: Dodaj warzywa z rodziny krzyżowych do potrawek czy sałatek.

Podawaj podsmażone z tofu i nasionami. Wymieszaj 1/4 filiżanki oliwy z 1/4 filiżanki octu i 2

łyżkami stołowymi nasion sezamu; wylej to na surową, pokrojoną kapustę i kalafior. Ugotuj

na parze brukselkę i przed podaniem połóż na wierzchu ostróżki masła. Maczaj główki

cząstek kalafiora w sosie sałatkowym, aby nabrały delikatności.

Warzywa o działaniu przeciwutleniającym

przynajmniej 1-2 razy dziennie (l porcja może być w postaci soku)

ignam (roślina tropikalna)

pomidory

bataty

papryka słodka

marchew

szparagi

129

szpinak

Propozycje dań: Ugotuj na parze, upiecz, ugotuj w szybkowarze lub podsmaż z łyżką

oleju. Nafaszeruj pieczone warzywa ziarnami zbóż lub fasolą.

Warzywa liściaste

1-2 razy dziennie

botwina

ciemnozielona sałata

mniszek lekarski

szczaw

cykoria endywia

cykoria

kiełki

Warzywa zielone są bogate w karoten, w tym beta-karoten, inne karotenoidy i

witaminę C, oczyszczające z wolnych rodników, stymulujące układ odpornościowy, a nawet

działające toksycznie na guzy.

Badania epidemiologiczne wykazują wyraźny związek między spożywaniem dużych

ilości /J-karotenu a zmniejszoną liczbą przypadków zachorowań na nowotwory komórek

płaskich nabłonka nawet u palaczy.

130

Co to jest jedna porcja danej potrawy?

Oto średnie jednorazowe porcje. Jeśli nie możesz zjeść takiej ilości jedzenia np.

podczas terapii, ogranicz wielkość porcji, ale nie liczbę porcji na dzień. Różnorodność

potraw jest ważniejsza niż wielkość poszczególnych porcji. Początkowo sprawdzaj ilość

jedzenia. Może ci się wydawać, że jesz filiżankę jakiejś potrawy, a po obliczeniu okazuje

się, że wcale tak nie jest.

Chleb, kasze zbożowe, ryż, makaron

1 kromka chleba

28 g gotowej kaszy zbożowej (sprawdź na opakowaniu: 28 dag to od 1/4 do 2

filiżanek, w zależności od rodzaju zboża i stopnia zmielenia)

1 /2 filiżanki gotowanej kaszy, ryżu lub makaronu

1/2 bułki wielkości jabłka

3 lub cztery krakersy (małe)

Warzywa

1 filiżanka surowych warzyw liściastych

1/2 filiżanki innych warzyw, gotowanych i grubo pokrojonych

1/2 filiżanki świeżego soku z warzyw

Owoce

1 średnie jabłko, albo banan, pomarańcza, nektarynka, brzoskwinia

1/2 filiżanki pokrojonych, gotowanych lub suszonych owoców

3/4 filiżanki soku z owoców

Mleko, jogurt, ser

1 filiżanka mleka lub jogurtu

45 g sera (cienki plaster)

Drób, ryby, fasola, jajka, orzechy

60-90 g gotowanego mięsa z drobiu lub ryby (wielkość talii kart)

1 filiżanka gotowanej fasoli

1 jajko

2 łyżki stołowe masła orzechowego garść nasion lub orzechów

Tłuszcze i oleje

2 łyżeczki oleju roślinnego lub orzechowego

2 łyżeczki masła , 2 łyżeczki majonezu

1 łyżka stołowa sosu sałatkowego przygotowanego z oleju lub majonezu

131

Warzywa zielone zawierają też związki fitochemiczne, które potrafią walczyć z

rakiem, takie jak wapń, indole i flawonoidy. Warzywa liściaste zawierają też błonnik

rozpuszczalny i nierozpuszczalny, który zwiększa ilość masy kałowej i rozpuszcza szkodliwe

substancje w jelitach.

Propozycje dań: Ugotuj warzywa na parze lub podsmaż je z łyżką stołową czystej

oliwy i łyżeczką nasion sezamu. Podawaj z sosem sojowym. Warzywa liściaste szybko się

gotują, nie dłużej niż 1-2 minuty. Podawaj też z tofu lub potrawami przygotowanymi z fasoli.

Inne warzywa

raz dziennie

ziemniaki

grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

rzepa

rzodkiewki

buraki

dynia zimowa lub letnia

kalarepa

ogórki

kasztany

kukurydza

fasolka szparagowa

fasolka zielona

groszek słodki

warzywa morskie (wodorosty, kombu, agar-agar, krasnorosty,

mech irlandzki,

morska sałata)

Warzywa morskie zawierają substancje pobudzające pracę tarczycy i mnóstwo

minerałów (wapń, potas, żelazo, fosfor i jod). Mają dużo błonnika, mało tłuszczu oraz

zawierają witaminę A, B compositum i w niewielkich ilościach witaminę C).

Propozycje dań: Gotuj na parze, usmaż lub dodaj do potrawy. Dodaj surowe warzywa

do kanapek. Zrób z nich sok, albo ugotuj zupę. Warzywa morskie możesz rozgnieść lub

pokroić oraz dodawać do zup, gulaszów, dań smażonych i sałatek.

Owoce

Przynajmniej dwa razy dziennie z posiłkami, w tym jeden owoc cytrusowy (raz może

być w postaci soku)

132

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty, mandarynki)

inne świeże owoce (banany, śliwki, brzoskwinie, morele, wiśnie, jabłka, jagody, mango,

papaja, gruszki, truskawki, arbuz)

owoce suszone (figi, daktyle, rodzynki, śliwki)

owoce duszone (sos jabłkowy)

Owoce suszone zawierają dużo skoncentrowanych witamin, minerałów i błonnika, a

równocześnie satysfakcjonują osoby lubiące słodkości. Spożywając je, pij wodę, gdyż to

pomaga w trawieniu. Unikaj owoców suszonych z użyciem konserwantów, a zwłaszcza z

siarką.

Propozycje dań: Jedz owoce tylko przy posiłkach. Obierz ze skórki, aby usunąć

pozostałości środków owadobójczych. Owoce można podawać na surowo, gotowane na parze

lub pieczone. Pieczone gruszki z odrobiną cynamonu i miodu są łatwo strawne, a zapach

pieczonych owoców pobudza apetyt.

Warzywa strączkowe

2-3 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi)

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola

fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski)

soczewica

groch łuskany

groszek zielony

Fasola, groch i soczewica zawierają proteazę, która hamuje wzrost guza

nowotworowego. Zawierają też węglowodany złożone i są niskotłuszczowym pożywieniem

białkowym. Błonnik łączy się z toksynami w okrężnicy i unieszkodliwia je, zanim nastąpi ich

wchłonięcie.

Powoli trawione węglowodany uwalniają glukozę do krwi stopniowo, co sprawia, że

warzywa te idealnie służą do stabilizowania stężenia glukozy we krwi. Nasiona soi zawierają

izoflawiny i fitoestrogen, które są silnymi roślinnymi związkami przeciwnowotworowymi.

Propozycje dań: Suche rośliny strączkowe długo się gotują, więc lepiej namoczyć je

na noc i rano gotować przez godzinę, a czasami nawet dłużej. Jeśli masz szybkowar, nie

musisz moczyć warzyw strączkowych, a ugotujesz je w około pół godziny. Możesz je dodać

do zup, gulaszów i potrawek lub uzupełnić nimi sałatki. W trawieniu i redukowaniu

wytwarzanych gazów pomagają enzymy trawienne.

133

Orzechy i nasiona

przynajmniej raz dziennie

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzechy laskowe, pistacje,

orzechy włoskie)

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, len)

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów

laskowych, nerkowców, słonecznika) mleczko orzechowe

Orzechy i nasiona są doskonałym źródłem białka i błonnika. Mają też zdrowe dla

serca tłuszcze i nie zawierają cholesterolu. Dla tych, którzy chcą przybrać na wadze, orzechy i

nasiona oraz masła z nich wytworzone są wysokokalorycznym źródłem białka.

Spożywaj je surowe i nie solone.

Propozycje dań: Orzechy można jeść jako osobne danie, można je dodać do sałatek

lub ugotować z warzywami. Dodaj trochę masła orzechowego do sosów i zup, albo posmaruj

nimi kanapki czy krakersy.

Produkty sojowe

przynajmniej raz dziennie

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

tofu (ser z mleka sojowego)

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

orzechy sojowe

mąka sojowa

kasza sojowa

ser sojowy

nasiona soi

miso (sfermentowana pasta z fasoli sojowej)

Jedna filiżanka soi zawiera 28 g białka (połowę RDA), błonnik, cynk, witaminę B, połowę

wymaganej dziennej dawki żelaza i mnóstwo łatwo wchłanianego wapnia. Wydaje się, że soja

może być wykorzystywana do walki z nowotworem. Produkty sojowe hamują rozwój raka

piersi, zmniejszając poziom estrogenu. Soja blokuje działanie rakotwórcze naturalnego

estrogenu. Jedna porcja soi dziennie może zmniejszyć ryzyko rozwoju kilku rodzajów

nowotworów o prawie 40%. Soja również obniża poziom cholesterolu. Nasiona soi zawierają

fitoesterole, które wspomagają ochronę przed chorobami serca i są skuteczne w walce z

rakiem skóry. Soja zawiera saponiny, które są przeciwutleniaczami i odgrywają ważną rolę w

zapobieganiu raka. Wysokie stężenie estrogenu we krwi zwiększa ryzyko zachorowania na

134

raka piersi i inne nowotwory związane z hormonami. Izoflawony są anty estrogenami i

działają jako substancje chroniące przed tymi nowotworami.

Jedna z izoflawin, genisteina, chroni przed białaczką i rakiem jelita grubego, piersi,

płuc, prostaty i skóry. Onkogeny produkują enzymy, które mogą powodować niebezpieczną

mutację komórek, wskutek czego często prowadzą do choroby nowotworowej. Jednym z tych

enzymów jest kinaza tyrozynoproteinowa, pobudzająca rozwój nowotworu. Genisteina jest

czynnikiem powstrzymującym działanie tego enzymu i wydaje się również skutecznym

środkiem przeciw-nowotworowym, działającym na inne enzymy biorące udział w procesie

nowotworzenia.

Propozycje dań: Picie mleka sojowego to prosty i smaczny sposób na wprowadzenie

potraw sojowych do diety. Dodawaj mleko sojowe do kaszek jedzonych na śniadanie,

gorących napojów i do gotowania. Zamiast jajecznicy przygotuj danie z tofu (podsmaż 1/2

posiekanej cebuli w l łyżce oliwy. Dodaj około 45 dag pokruszonego tofu i smaż dalej. Posyp

kurkumą i polej sosem sojowym). Zrób kanapki z pokruszonym serem sojowym. Aby zastąpić

tuńczyka czy jajko w kanapce, jedz orzechy sojowe, dodawaj kostki miso do zup. Zrób

zdrowy sos - zmieszaj 45 dag tofu i l awokado. Użyj tofu zamiast hamburgera w taco (rodzaj

płaskiego, chrupiącego placka, złożonego na pół i wypełnionego mięsem mielonym, serem,

pomidorami i pikantnym sosem); do smażonego tofu dodaj przyprawy używane zwykle w

sosie taco. Dodaj zmiksowane tofu do zup-kremów, sosów-kremów oraz budyniów i kremów,

do ciast zamiast zagęszczonego mleka. Zamarynuj kawałki tofu z miodem, nasionami sezamu

i świeżym imbirem (spożywaj na zimno jako przekąskę). Pokrój tempeh i posmaruj sosem do

potraw z grilla. Miso może być używane jako przyprawa lub do szybkiego przygotowania

zupy.

Zboża

przynajmniej 6-11 razy dziennie

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto,

komosa, pszenica orkisz, pszenica, dziki ryż)

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, nie solony popcorn) kaszki (na

gorąco lub zimno, bez cukru)

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

kiełki (pszenne, ryżowe)

Każde ziarno ma unikalną kombinację witamin, minerałów, błonnika i związków

fitochemicznych. Całe ziarna oraz ich otręby i kiełki są wspaniałym źródłem witamin z grupy

B, witaminy E i białka, a także minerałów wapnia, żelaza, magnezu, fosforu, potasu, selenu i

135

cynku.

Zarówno otręby pszenne, jak i ryżowe są świetnym źródłem błonnika niezbędnego dla

funkcjonowania jelita grubego. Pamiętaj, aby zawsze jeść witaminę C przy spożywaniu

ziaren, co zwiększy wchłanianie minerałów.

Propozycje dań: makarony, kaszki i owsianki to łatwy sposób wprowadzenia ziaren

zbóż do diety. Jedz kaszki z mlekiem ryżowym, sojowym lub migdałowym. Jako dania

gorące, ugotuj brązowy ryż, amarant, proso, komosę, pszenicę orkisz lub dziki ryż. Sałatki z

ziarna na zimno, takie jak na przykład tabula (sałatka z kuskusu czyli specjalnie

spreparowanej pszenicy, pietruszki, pomidorów, mięty, oliwy i soku z cytryny) działają

łagodząco na gardło. Gotowanie ziarna w wywarze z warzyw czy nietłustego kurczaka doda

rosołowi głębokiego smaku bez konieczności dodawania drażniących przypraw, które mogą

być zbyt ostre dla chorego po chemioterapii. Ugotuj ziarna i podawaj z warzywami lub fasolą.

Dodaj je do zup i potrawek, z mąki razowej piecz chleb, ciastka i placki. Można kupić

gotowe pełnoziarniste krakersy, makarony i chleby. Takie produkty jak łuskana pszenica,

semolina czy mąka kukurydziana mogą być stosowane w podobny sposób jak pełne ziarna.

Zawierają delikatne oleje, więc muszą być przechowywane w lodówce (w zamkniętych

pojemnikach), aby nie zjełczały.

Produkty mleczne

przynajmniej raz dziennie

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne

mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

twaróg (odtłuszczony, niskotłuszczowy)

Jogurt to mleko poddane działaniu zdrowych bakterii, takich jak Lactobacillus bulgańus,

Lactobacillus acidophilus i Strep-tococcus thermophilus. Dostarcza dużo białek, witamin i

wapnia oraz innych minerałów. Bakterie zawarte w jogurcie wspomagają odtwarzanie

zdrowej mikroflory w jelitach po zniszczeniu jej przez antybiotyki, leki stosowane w

chemioterapii czy naświetlanie. Równowaga biologiczna bakterii jelitowych jest ważna dla

dobrego trawienia i wchłaniania witamin. Jogurt może zawierać żywe kultury bakterii

(informacja o tym umieszczona jest zazwyczaj na opakowaniu, poszukaj jej).

Propozycje dań: polej jogurtem potrawy z fasoli lub ryżu. Użyj jogurt do zrobienia

koktajlu, albo do sosów sałatkowych, zamiast kwaśnej śmietany czy majonezu.

136

Przyprawy

używaj według upodobania

czosnek, cebula, por i szalotka(surowa lub gotowana)

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana) curry

kminek

bazylia

nasiona kminku

rozmaryn

goździki

estragon

kurkuma

Tłuszcze i oleje

maksimum raz dziennie olej z siemienia lnianego olej z oliwek

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

sosy sałatkowe (majonez z oleju z siemienia lub z oliwy)

Napoje

dowolnie

herbata (zielona, czarna)

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

woda filtrowana

herbata imbirowa

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa napoje z cykorią lub prażonym

jęczmieniem) mleko ryżowe

137

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W TYGODNIU (DO WYBORU)

Masło 2-3 razy w tygodniu

solone,

nie solone

śmietankowe

Produkty mleczne 1-2 razy w tygodniu

mleko skondensowane

ser, niskotłuszczowy

ser kremowy

śmietana kwaśna

Propozycje dań: dodaj ser do sosów, podawaj z warzywami, krakersami, w

potrawkach, z ziemniakami, w potrawie włoskiej lasagna i jako przekąskę między posiłkami.

Jedz ser tylko wtedy, kiedy twój układ pokarmowy toleruje laktozę i prawidłowo wytwarza

śluz.

Jaja

do 6 w tygodniu jaja gotowane

Propozycje dań: dodawaj jajka na twardo do sałatek i kanapek. Używaj jaj do

sporządzania sosów, omletów, zup i kanapek. Nigdy nie jedz jaj surowych czy nie

dogotowanych.

Drób i ryby

3-5 razy w tygodniu

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, jak łosoś, makrela, śledź)

Propozycje dań: Używaj drobiu jako dodatku do kanapek, zup, sałatek czy dań

smażonych.

Orzeszki ziemne

raz w tygodniu

prażone,

świeże,

nie solone,

masło z orzeszków ziemnych

Nie polecamy masła z orzeszków ziemnych do codziennego spożycia z powodu dużej

zawartości aflatoksyny. Spożycie nadmiaru aflatoksyny może się okazać rakotwórcze. Jednak

138

wiele innych maseł orzechowych nie ma tak dużych ilości tej substancji.

Propozycje dań: smaruj masłem grzanki, ciasteczka, seler, krakersy, albo jedz samo

masło łyżeczką.

Słodycze

2-3 razy w tygodniu

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane)

cukierki twarde

czekolada

słodzone kakao

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące)

przetwory owocowe

Nigdy nie jedz nic słodkiego na pusty żołądek. Słodkie potrawy niech zawsze będą

tylko częścią posiłku.

POTRAWY, KTÓRYCH NALEŻY UNIKAĆ

Kawa

Kawa bezkofeinowa

kawa zwykła

kawa rozpuszczalna

kawa aromatyzowana

kawa z ekspresu kawa mrożona

Napoje słodzone

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach

(zwykle dietetyczne, bezkofeinowe) herbaty mrożone w butelkach i puszkach napoje

owocowe sztucznie aromatyzowane napoje w proszku (łącznie ze słodzonym i nie

słodzonym Kool-Aid, lemoniadą) soki w puszkach

Cukierki

Batony

dropsy owocowe

owoce w czekoladzie

Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

boczek

hot-dogi

139

wędzone mięso

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

szynka

pasty mięsne w puszkach

jaja marynowane

pikle śledzie marynowane

Mięso

wołowina

mięso bawole

wieprzowina

szynka

boczek

mięsa przetworzone (mielonki)

wątroba

serce

flaczki

nóżki wieprzowe

Surowe potrawy zwierzęce

surowe lub nie dogotowane jajka

sushi (surowa ryba)

wszystkie inne potrawy zwierzęce

Potrawy rafinowane i przetwarzane

cukier biały produkty z białej mąki

(półprodukty do przygotowania naleśników,ciast, budyniów)

kasza oczyszczona

biały chleb

ciasta

placki

żelatyna

gotowe puddingi

jogurty z dodanymi słodyczami

Potrawy słone

chipsy ziemniaczane

chipsy kukurydziane

140

precle

popcorn

zupy w puszkach

inne potrawy solone

sól kuchenna

przyprawy z dużą zawartością sodu

Produkty mleczne

produkty z mleka pełnotłustego (pełnotłuste mleko, śmietana, mleko

czekoladowe,koktajle)

jogurt pełnotłusty

jogurt z dodanymi słodyczami i słodzonymi kaszkami

jogurt ze słodzikiem (aspartam)

Potrawy tłuste

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki, tempura - japońskie danie ze smażonych

wodorostów i warzyw)

Potrawy z barów szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi)

mięso z grilla

Alkohol

wódki czyste i kolorowe

whisky

rum

bourbon

tequila

gin

wino

piwo

likiery

Tłuszcze do smarowania

margaryna

substancje zastępujące masło

olejowe mieszanki do smarowania mieszanki niskotłuszczowe

Sztuczne słodziki

aspartam

NutraSweet

141

Equal

sacharyna

jakiekolwiek potrawy czy napoje zawierające te substancje

Produkty zastępujące tłuszcz

Olestra

Simpleks

potrawy zawierające te substancje

Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

olej kukurydziany

olej z fasoli sojowej

smalec

łój

mieszanki olejów roślinnych

142

PLAN DIETY W PRZYPADKU NIEDOWAGI

Jeśli w okresie, w którym wykryto u ciebie chorobę nowotworową masz niedowagę,

to powinieneś stosować specjalną dietę. Ludzie są szczupli z wielu powodów. Czasami tacy

po prostu są, ponieważ mają dobry metabolizm. Niekiedy jest to rezultat świadomej diety,

mającej na celu utrzymanie normalnej masy ciała, kiedy indziej jest to skutek złego

wchłaniania albo wręcz objaw niedożywienia. Jeśli masz problem ze zwiększeniem lub

utrzymaniem normalnej masy ciała, to skonsultuj się z lekarzem. Być może występują

zaburzenia czynności tarczycy albo choroba trzewna (celiakia). Przesadnie szczupła sylwetka

jest przedmiotem podziwu podkreślanym w magazynach mody, w istocie takie ciało może nie

być wystarczająco silne, aby przetrzymać chorobę nowotworową i jej leczenie. Niedowaga

oznacza, że w tkance mięśniowej, jest za mały zapas tłuszczu, tak ważnego w dniach, kiedy

nie możesz jeść. To może też znaczyć, że twój organizm zmagazynował zbyt małe zapasy

witamin i minerałów, takich jak witamina A, żelazo i wapń.

Jeśli jesteś na diecie i twoje pożywienie ma mniej niż 1200 kalorii dziennie, zrezygnuj

z tej diety. Nie jest możliwe dostarczenie organizmowi wszystkich niezbędnych składników

odżywczych, jakich potrzebuje w czasie leczenia, jeśli jesz tak mało. Pamiętaj, musisz

przygotować się dosłownie do wojny z nowotworem, a pełny magazyn składników

odżywczych będzie konieczny do wykarmienia żołnierzy armii odpornościowej układu

immunologicznego.

Z drugiej strony, nie wmuszaj w siebie wszystkiego, co mieści się w ustach. Ciasta czy

baloniki spowodują wprawdzie przyrost na wadze, jednak nie o to przecież chodzi.

Bezwartościowe jedzenie doda twemu ciału tłuszczu, ale nie zbuduje magazynów ze

składnikami odżywczymi oraz tkanki mięśniowej pozbawionej tłuszczu.

Proponowana tu dieta jest opracowana pod kątem wzmocnienia, a nie

rozbudowywania organizmu. Jej rezultatem powinien być niewielki przyrost na wadze, który

pozwoli na zorganizowanie małych magazynów tłuszczu.

Plan diety

Dieta została pomyślana tak, by zachęcić organizm do zwiększenia masy ciała. Jest

bogata w białko roślinne i błonnik, natomiast zawiera mało tłuszczów nasyconych. Są to

potrawy wysokoodżywcze i wysokotłuszczowe, np. orzechy, nasiona, produkty uzupełniające.

Mają one zwiększyć zapasy tłuszczu oraz białka, wzmocnić układ odpornościowy i osłabić

nowotwór przed rozpoczęciem leczenia.

Wskazówki makroodżywcze:

143

• 25-30% kalorii z tłuszczu (z ryb, drobiu, nasion lnu, tranu, oliwy).

• 55% kalorii z węglowodanów złożonych (z ziaren, roślin strączkowych, owoców i warzyw).

• 15-20% kalorii z białek (z roślin strączkowych, orzechów i nasion, potraw sojowych i

soczewicy).

• 8-10 szklanek wody dziennie (najlepiej filtrowanej)

Aby sprawdzić, czy spożywasz wystarczającą ilość białek i kalorii, przeprowadź

następujące obliczenia: (Spójrz na tabelę na str. 189 i wypełnij)

Pożądana masa ciała: _____ kg

Minimalne zapotrzebowanie na białko = Pożądana masa ciała x 1,11 = _____ g

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn)

Pożądana masa ciała x 40 = _____ kalorii

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet)

Pożądana masa ciała x 35,5 = _____ kalorii

Planowanie posiłków

• Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych

• Jeśli nie możesz zjeść wszystkich polecanych ilości warzyw, zrób z nich sok i wypij.

• Potrawy o smaku słodkim powinno się jeść tylko na pełny żołądek

• Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające.

• Wypijaj 8-10 szklanek wody (najlepiej filtrowanej) dziennie.

• Jeśli jesteś głodny, zjedz coś wysokobiałkowego, np. garść orzechów.

• Nie pij płynów przed i w czasie posiłków. Wypełnią ci żołądek i nie zmieści się główna,

odżywcza potrawa.

• Spraw, aby pora posiłku była miłym wydarzeniem; zrelaksuj się przed jedzeniem, spożywaj

posiłek w towarzystwie rodziny czy przyjaciół, zadbaj o miłą atmosferę przy stole.

• Przeczytaj rozdział 17 dotyczący utraty apetytu i stosuj się do podanych tam wskazówek.

• Pół godziny przed posiłkiem wypij 1/2 szklanki wody z łyżeczką soku z cytryny, aby

pobudzić wytwarzanie soków trawiennych.

• Wykonaj parę ćwiczeń przed posiłkiem, aby pobudzić apetyt.

• Jeśli nie przybierasz na wadze, zwiększ porcje dań.

Za znaczący uważa się 5-procentowy spadek wagi. Utrata 10% normalnej masy ciała

to już powód do alarmu. 15-procentowy spadek ciężaru ciała prowadzi do utraty apetytu,

zmęczenia, depresji i zmniejszenia szans na wyleczenie.

Jeśli nie możesz spożywać wystarczającej ilości kalorii, białek i substancji

odżywczych zawartych w zdrowej żywności i nie możesz zyskać na wadze lub utrzymać

144

masy odpowiedniej dla swojego wzrostu i wieku, niezbędne jest odżywianie uzupełniające.

Proponujemy przygotowane w domu koktajle wzmacniające i multiwitaminę, a nie gotowe,

płynne środki uzupełniające w puszkach.

Dieta uzupełniająca

Wraz z polecanymi potrawami zażywaj codziennie następujące środki uzupełniające:

• Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferolów; część może być zawarta w

multiwitaminie, a reszta w preparatach przeciwutleniaczy.

• Witamina K - zażywaj taką ilość tej witaminy, jaka znajduje się w multiwitaminie; duże

dawki witaminy E wymagają dodatkowego przyjmowania witaminy K.

• Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów; część przyjmiesz w

multiwitaminie, resztę jak preparat przeciwutleniaczy.

• Multiwitaminy i minerały - zażywaj optymalną dawkę, zalecaną na opakowaniu.

• Preparaty przeciwutleniaczy - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i

inne karoteny oraz selen. Niektóre środki tego typu zawiera też ekstrakt zielonej herbaty i

silimaryna.

• Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów EPA. Sprawdź zawartość EPA w

kapsułkach.

Ostrzeżenie: Jeśli bierzesz uzupełniające dawki jakichkolwiek witamin

rozpuszczalnych w tłuszczach, musisz też brać witaminę E, aby zapobiec ich utlenianiu.

POTRAWY, KTÓRE POWINIENEŚ JEŚĆ CODZIENNIE

Włącz do diety jak najwięcej wymienionych dań. Czasami zjesz większą porcję,

czasami mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż wielkość porcji.

Warzywa z rodziny krzyżowych

przynajmniej 2 razy dziennie (raz może być w postaci soku)

brokuły

kapusta włoska

brukselka

kapusta ogrodowa

kapusta

kalafior

Warzywa o działaniu przeciwutteniającym

przynajmniej 1-2 razy dziennie (l porcja może być w postaci soku)

ignam (roślina tropikalna)

145

pomidory

bataty

papryka słodka

marchew

szparagi

szpinak

Warzywa liściaste

1-2 razy dziennie

botwina

cykoria endywia

sałata ciemnozielona

cykoria

kiełki

mniszek lekarski

szczaw

Inne warzywa

raz dziennie

ziemniaki grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

rzepa szwedzka

rzodkiewki

buraki

piżmian jadalny

dynia zimowa lub letnia

kalarepa

ogórki

kasztany

kukurydza

fasolka szparagowa

fasolka zielona

groszek słodki

warzywa morskie (wodorosty, kombu, agar-agar, krasnorosty, irlandzki mech, morska

sałata)

146

Co to jest jedna porcja danej potrawy?

Oto średnie jednorazowe porcje. Jeśli nie możesz zjeść takiej ilości pokarmu np.

podczas terapii, ogranicz wielkość porcji, ale nie ich ilość. Różnorodność potraw jest

ważniejsza niż wielkość poszczególnych porcji. Początkowo sprawdzaj ilość jedzenia.

Może ci się wydawać, że bierzesz czegoś filiżankę, a okazuje się, że tak nie jest.

Chleb, kasze zbożowe, ryż, makaron

1 kromka chleba

28 g gotowej kaszy zbożowej (sprawdź na opakowaniu: 28 dag to od 1/4 do 2

filiżanek, w zależności od rodzaju zboża)

1/2 filiżanki gotowanej kaszy, ryżu lub makaronu

1/2 bułki 3 lub cztery krakersy (małe)

Warzywa

1 filiżanka surowych warzyw liściastych

1/2 filiżanki innych warzyw, gotowanych, grubo pokrojonych

1/2 filiżanki świeżego soku z warzyw

Owoce

1 średnie jabłko, banan, pomarańcza, nektarynka lub brzoskwinia

1/2 filiżanki pokrojonych, gotowanych lub suszonych owoców

3/4 kubka soku z owoców

Mleko, jogurt i ser

1 filiżanka mleka lub jogurtu

45 g sera (cienki plaster)

Drób, ryby, fasola, jajka, orzechy

60-90 g gotowanego mięsa z drobiu lub ryby (wielkość talii kart)

1 filiżanka gotowanej fasoli

1 jajko

2 łyżki stołowe masła orzechowego garść nasion lub orzechów

Tłuszcze i oleje

2 łyżeczki oleju roślinnego lub orzechowego

2 łyżeczki masła

2 łyżeczki majonezu

1 łyżka stołowa sosu sałatkowego na bazie oleju lub majonezu

147

Owoce

Przynajmniej 2 razy dziennie z posiłkami, w tym jeden owoc cytrusowy (raz może być

w postaci soku).

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty,mandarynki, mango)

inne świeże owoce (banany, śliwki, brzoskwinie, truskawki, arbuz, morele, wiśnie, jabłka,

jagody, papaja, gruszki)

owoce suszone (figi, daktyle, rodzynki, śliwki) owoce duszone (sos jabłkowy)

Warzywa strączkowe

2-3 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi)

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola

fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski)

soczewica

groch łuskany

groszek zielony

Orzechy i nasiona

przynajmniej dwa razy dziennie

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzeszki laskowe, pistacje,

orzechy włoskie)

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, len)

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów

laskowych, nerkowców, słonecznika)

mleczka orzechowe

Produkty sojowe

przynajmniej 1-2 razy dziennie

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

tofu (rodzaj sera z mleka sojowego)

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

orzechy sojowe

mąka sojowa

kasza sojowa

ser sojowy

nasiona soi miso (sfermentowana pasta z soi)

148

Zboża

przynajmniej 6-11 razy dziennie

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto,

komosa, pszenica, orkisz, pszenica, dziki ryż)

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, nie solony popcorn)

kaszki (na gorąco lub zimno, bez cukru)

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

kiełki (pszenne, ryżowe)

Produkty nabiałowe

przynajmniej raz dziennie

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne

mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

twaróg (odtłuszczony)

Przyprawy

używaj dowolnie

czosnek,

cebula,

por i szalotka (surowe lub gotowane)

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana)

curry

kminek

rozmaryn

bazylia

nasiona kminku

goździki

estragon

kurkuma

Tłuszcze i oleje

Maksimum raz dziennie

olej z siemienia oliwa

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

sosy sałatkowe (majonez zrobiony z oleju z siemienia lub oliwy)

149

Napoje

dowolnie

herbata (zielona, czarna)

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

woda filtrowana

herbata imbirowa

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa, napoje z cykorią lub prażonym

jęczmieniem)

mleko ryżowe

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W CIĄGU TYGODNIA

Masło

2-3 razy w tygodniu

masło (solone, nie solone, śmietankowe)

Produkty mleczne

2-3 razy w tygodniu

mleko skondensowane

ser niskotłuszczowy

ser kremowy

kwaśna śmietana

Jaja

4 do 6 w tygodniu

jaja gotowane

Drób i ryby

3-5 razy w tygodniu

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, np. łosoś, makrela, śledź)

Orzeszki ziemne

raz w tygodniu

prażone,

świeże,

nie solone,

masło z orzeszków ziemnych

150

Słodycze

2-3 razy w tygodniu

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane)

cukierki twarde

czekolada

słodzone kakao

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące)

przetwory owocowe

Nigdy nie jedz nic słodkiego na pusty żołądek. Słodkie potrawy zawsze muszą być

tylko częścią posiłku.

Wino

(według wskazania lekarza)

l szklaneczka (120 ml) przed posiłkami 1-2 razy w tygodniu

jakiekolwiek wino wytrawne czerwone lub białe unikaj win musujących, które

zabijają apetyt

POTRAWY, KTÓRYCH TRZEBA UNIKAĆ

Kawa

Kawa bezkofeinowa,

kawa zwykła,

kawa rozpuszczalna

kawa aromatyzowana

kawa z ekspresu

kawa mrożona

Napoje słodzone

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach (zwykle dietetyczne, bezkofeinowe)

herbaty mrożone w butelkach i puszkach

napoje owocowe sztucznie aromatyzowane

napoje w proszku słodzone i niesłodzone

soki w puszkach

Słodycze

batony (batony czekoladowe, takie jak Mars, Snickers, M&M)

cukierki (Gummy Bears, Sweet Tarts, guma balonowa, żelki itp.)

151

batony z płatkami owsianymi, orzechami, bakaliami i karmelem,

galaretki i dżemy,

słodkie przekąski

(Twinkies, HoHos itp.)

ciastka z tostera

ciastka wysokotłuszczowe w polewie

dropsy owocowe

owoce i orzechy w czekoladzie

Potrawy słone

chipsy ziemniaczane

chipsy kukurydziane

precle

popcorn

zupy w puszkach

przyprawy z dużą zawartością sodu

Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

boczek

parówki wędzone

mięso

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

szynka

pasty mięsne w puszkach

pikle

śledzie marynowane

Mięso

wołowina

mięso bawole

wieprzowina

szynka

boczek

wątroba

serce

flaczki

nóżki wieprzowe

152

mięsa przetworzone

Surowe potrawy zwierzęce

surowe lub nie dogotowane jajka

sushi (surowa ryba)

wszystkie inne potrawy pochodzenia zwierzęcego

Potrawy rafinowane i przetwarzane

cukier biały

produkty z białej mąki (półprodukty do przygotowania naleśników, ciast, budyniów)

kasza oczyszczona

biały chleb

ciasta

żelatyna

gotowe puddingi

jogurty z dodanymi słodyczami

Alkohol

wódki czyste i kolorowe

whisky

rum

bourbon

tequila

gin

wino

piwo

likiery

Produkty nabiałowe

produkty z mleka pełnotłustego (pełnotłuste mleko, śmietana, mleko czekoladowe,

koktajle mleczne)

jogurt pełnotłusty

jogurt słodzony

kaszki słodzone

jogurt słodzony słodzikiem

Potrawy tłuste

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki)

Potrawy w barach szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi) mięso z grilla skórka z drobiu

153

Tłuszcze do smarowania

margaryna lub substancje zastępujące masło

olejowe mieszanki do smarowania

mieszanki niskotłuszczowe

Sztuczne słodziki

aspartam

NutraSweet

sacharyna

jakiekolwiek potrawy czy napoje zawierające te substancje

Produkty zastępujące tłuszcz

Olestra

potrawy zawierające te substancje

Simpleks

Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

olej kukurydziany

olej z fasoli sojowej

smalec

łój

154

PLAN DIETY W NADWADZE

Jeśli masz nadwagę, to powinieneś stosować następującą dietę.

Istnieją dowody na to, że nadwaga może zwiększyć ryzyko nawrotu choroby

nowotworowej, zwłaszcza związanej z hormonami. W przypadku pacjentek z rakiem piersi, a

mających nadwagę, utrata kilku kilogramów może pomóc w procesie leczenia.

Bądź realistyczny w stawianiu sobie celów. Nie musisz dążyć do osiągnięcia,

nierealnie niskiej, „pożądanej" masy ciała. Umiarkowana utrata na wadze czyli o 5-10

kilogramów jest korzystna i mniej stresująca dla organizmu, a i ryzyko powrotu do

poprzedniej jest mniejsze. Jeśli twoja dotychczasowa dieta różni się znacznie od diety

podstawowej z rozdziału 20, zacznij od opisanej tam diety. Jeśli nie stracisz 0,5-1 kg w ciągu

miesiąca, skorzystaj z diety podanej w tym rozdziale.

Plan diety

Ta dieta jest tak zaplanowana, aby doprowadzić do powolnej, ale ustabilizowanej

utraty na wadze. Jest bogata w białka roślinne i błonnik, natomiast zawjera mało tłuszczu

całkowitego i tłuszczów nasyconych. Uwzględnia głównie potrawy wysoko odżywcze, jak

fasola, groch, soczewica, warzywa, owoce, orzechy, nasiona oraz substancje uzupełniające,

aby utrzymać masę nie otłuszczonych mięśni, zmniejszając równocześnie zapasy tkanki

tłuszczowej.

Wskazówki makroodżywcze:

• 20% kalorii z tłuszczu (z ryb, drobiu, nasion lnu, tranu, oliwy).

• 55% kalorii z węglowodanów złożonych (z ziaren, roślin strączkowych, owoców i warzyw).

• 15-20% kalorii z białek (z roślin strączkowych, orzechów i nasion, potraw sojowych i

soczewicy).

• 8-10 szklanek wody codziennie (najlepiej filtrowanej)

Aby sprawdzić, czy spożywasz wystarczającą ilość białek i kalorii, przeprowadź następujące

obliczenia: (Spójrz na tabelę na str. 189 i wypełnij) Pożądana masa ciała: _____ kg

Minimalne zapotrzebowanie na białko =

Pożądana masa ciała x 1,11 = _____ g

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn)

Pożądana masa ciała x 40 = _____ kalorii

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet)

Pożądana masa ciała x 35,5 = _____ kalorii

155

Planowanie posiłków

• Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych

• Jeśli nie możesz zjeść wszystkich polecanych ilości warzyw, zrób z nich sok i wypij.

• Potrawy o słodkim smaku powinno się jeść tylko na pełny żołądek

• Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające.

• Pij ciepłe płyny, jak np. zupa czy herbata 20 minut przed posiłkiem.

• Pij 8-10 szklanek wody filtrowanej dziennie.

• Miej pod ręką dużo warzyw i owoców na przekąskę.

• Włącz do posiłków potrawy bogate w białko.

• Potrawy z dużą ilością błonnika pomogą utrzymać odpowiedni poziom glukozy i lepiej

panować nad apetytem.

• Wykonuj ćwiczenia zgodnie z instrukcjami lekarza.

Nagła utrata na wadze nie jest normalna. Jeśli schudniesz więcej niż 0,5-1 kg w ciągu

tygodnia, zwiększ porcje posiłków. Jeśli masa ciała nadal gwałtownie się zmniejsza,

skonsultuj się z lekarzem.

Dieta uzupełniająca

Wraz z polecanymi potrawami, zażywaj codziennie następujące środki uzupełniające:

• Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferolów; część może pochodzić z

multiwitaminy, a reszta z preparatów przeciwutleniaczy.

• Witamina K - zażywaj ją w multiwitaminie; duże dawki witaminy E wymagają dodatkowej

ilości witaminy K.

Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów; część może pochodzić z

multiwitaminy, reszta z preparatu przeciwutleniaczy.

• Multiwitamina z minerałami - zażywaj „optymalną" dawkę, polecaną na opakowaniu.

• Preparaty przeciwutleniaczy - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i

inne karoteny oraz selen. Niektóre środki tego typu zawierają też ekstrakt zielonej herbaty i

silimarynę.

• Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów EPA. Sprawdź zawartość EPA w

kapsułkach.

Ostrzeżenie: Jeśli bierzesz dawki uzupełniające jakichkolwiek witamin

rozpuszczalnych w tłuszczach, musisz też brać witaminę E, aby zapobiec ich utlenianiu.

156

POTRAWY, KTÓRE POWINIENEŚ JEŚĆ CODZIENNIE

Włącz do diety najmniejszą liczbę dań z podanych poniżej. Czasami zjesz większą

porcję, czasami mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż wielkość porcji.

Warzywa z rodziny krzyżowych

przynajmniej 2 razy dziennie (raz może być w postaci soku)

brokuły

kapusta włoska

brukselka

kapusta ogrodowa

kapusta

kalafior

Warzywa o działaniu przeciwutteniaczowym

przynajmniej 1-2 razy dziennie (l porcja może być w postaci soku)

ignam (roślina tropikalna)

pomidory

bataty

papryka słodka

marchew

szparagi

szpinak

Warzywa liściaste

1-2 razy dziennie

botwina

cykoria endywia

sałata

ciemnozielona cykoria

mniszek lekarski

kiełki

szczaw

Inne warzywa

raz dziennie

ziemniaki grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

rzepa

157

rzodkiewki buraki

piżmian jadalny

dynia zimowa lub letnia

kalarepa

ogórki

kasztany

kukurydza

fasolka szparagowa

fasolka zielona

groszek słodki

warzywa morskie

(wodorosty, kombu,agar-agar, krasnorosty, mech irlandzki, sałata morska)

158

Co to jest jedna porcja danej potrawy?

Oto średnie jednorazowe porcje. Jeśli nie możesz zjeść takiej ilości jedzenia np.

podczas terapii, ogranicz wielkość porcji, ale nie liczbę dziennych porcji. Różnorodność

potraw jest ważniejsza niż wielkość poszczególnych porcji. Początkowo sprawdzaj ilość

jedzenia. Może ci się wydawać, że bierzesz czegoś kubek, a okazuje się, że tak nie jest.

Chleb, kasze zbożowe, ryż, makaron

1 kromka chleba

28 g gotowej kaszy zbożowej (sprawdź na opakowaniu: 28 dag to 1/4 do 2 filiżanek,

w zależności od zboża)

1/2 filiżanki gotowanej kaszy, ryżu lub makaronu

1/2 bułki 3 lub cztery krakersy (małe)

Warzywa

1 filiżanka surowych warzyw liściastych

1/2 filiżanki innych warzyw, gotowanych i grubo pokrojonych

1/2 filiżanki świeżego soku z warzyw

Owoce

1 średnie jabłko, banan, pomarańcza, nektaryna lub brzoskwinia

1/2 kubka pokrojonych, gotowanych lub suszonych owoców

3/4 kubka soku z owoców

Mleko, jogurt i ser

1 filiżanka mleka lub jogurtu

45 g sera (cienki plaster)

Drób, ryby, fasola, jajka, orzechy

60-90 g gotowanego mięsa z drobiu lub ryby (porcja, wielkości talii kart)

1 filiżanka gotowanej fasoli

1 jajko

2 łyżki stołowe masła orzechowego garść nasion lub orzechów

Tłuszcze i oleje

2 łyżeczki oleju roślinnego lub orzechowego

2 łyżeczki masła 2 łyżeczki majonezu

1 łyżka stołowa sosu sałatkowego na bazie oleju lub majonezu

159

Owoce

Przynajmniej 2 razy dziennie z posiłkami, w tym jeden owoc cytrusowy (raz może być

w postaci soku).

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty, mandarynki),

owoce suszone (figi, daktyle, rodzynki, śliwki)

inne świeże owoce (banany, śliwki, brzoskwinie, morele, wiśnie, jabłka, jagody, mango,

papaja, gruszki, truskawki, arbuz)

owoce duszone (mus jabłkowy)

Warzywa strączkowe

2-3 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi)

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola

fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski)

soczewica

groch łuskany

groszek zielony

Produkty sojowe

przynajmniej 1-2 razy dziennie

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

tofu (rodzaj sera z mleka sojowego)

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

orzechy sojowe

mąka sojowa

kasza sojowa

ser sojowy

nasiona soi miso (sfermentowana pasta z soi)

Zboża

przynajmniej 6-11 razy dziennie

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto,

komosa, pszenica, orkisz, pszenica, dziki ryż)

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, niesolony popcorn)

kaszki (na gorąco lub zimno, bez cukru)

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

kiełki (pszenne, ryżowe)

160

Produkty nabiałowe

przynajmniej raz dziennie

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne

mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

twaróg (odtłuszczony)

Przyprawy

używaj dowolnie

czosnek,

cebula,

por i szalotka (surowe lub gotowane)

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana)

curry

kminek

rozmaryn

bazylia

goździki

estragon

kurkuma

Tłuszcze i oleje

Maksimum raz dziennie

olej lniany

oliwa

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

sosy sałatkowe (majonez zrobiony z oleju lnianego lub oliwy)

Napoje

dowolnie

herbata (zielona, czarna)

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

woda filtrowana

herbata imbirowa

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa, napoje z cykorią lub prażonym

jęczmieniem)

161

mleko ryżowe

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W CIĄGU TYGODNIA

Masło

2-3 razy w tygodniu

masło (solone, nie solone, śmietankowe)

Produkty mleczne

2-3 razy w tygodniu

mleko skondensowane

ser niskotłuszczowy

ser kremowy

kwaśna śmietana

Jaja

4 do 6 w tygodniu

jaja gotowane

Orzechy i nasiona

3-4 razy w tygodniu

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzechy laskowe, pistacje,

orzechy włoskie)

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, len)

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów

laskowych, nerkowców, słonecznika)

mleczka orzechowe

Drób i ryby

3-5 razy w tygodniu

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, np. łosoś, makrela, śledź)

Orzeszki ziemne

raz w tygodniu

prażone,

świeże,

nie solone,

masło z orzeszków ziemnych

Słodycze

162

1-2 razy w tygodniu

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane)

twarde cukierki

czekolada

słodzone kakao

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące)

przetwory owocowe

Ostrzeżenie: Nie jedz niczego słodkiego na pusty żołądek. Słodkie potrawy jedz zawsze tylko

jako część posiłku.

POTRAWY, KTÓRYCH NALEŻY UNIKAĆ

Kawa

Kawa bezkofeinowa,

kawa zwykła,

kawa rozpuszczalna

kawa aromatyzowana

kawa z ekspresu

kawa mrożona

Napoje słodzone

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach (zwykle dietetyczne, bezkofeinowe)

herbaty mrożone w butelkach i puszkach

napoje owocowe sztucznie aromatyzowane

napoje w proszku

soki w puszkach

Słodycze

batony czekoladowe

dropsy owocowe

batony z płatkami zbożowymi

owoce w czekoladzie

Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

boczek

parówki

wędzone mięso

163

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

szynka

pasty mięsne w puszkach

pikle

śledzie marynowane

Mięso

wołowina

mięso bawole

wieprzowina

szynka

boczek

mięsa przetworzone

wątroba

serce

flaki

nóżki wieprzowe

Surowe potrawy zwierzęce

surowe lub nie dogotowane jajka

sushi (surowa ryba)

wszystkie inne potrawy zwierzęce

Potrawy rafinowane i przetwarzane

cukier biały

produkty z białej mąki (półprodukty do przygotowania naleśników, ciast, budyniów)

kasza oczyszczona

biały chleb

ciasta

żelatyna

gotowe puddingi

jogurty z dodanymi słodyczami

Potrawy słone

chipsy ziemniaczane

chipsy kukurydziane

precle

popcorn

164

zupy w puszkach

przyprawy z dużą zawartością sodu

sól kuchenna

Produkty nabiałowe

produkty z mleka pełnotłustego (pełnotłuste mleko, śmietana, mleko czekoladowe,

koktajle mleczne)

jogurt pełnotłusty

jogurt z dodanymi słodyczami i słodzonymi kaszkami

jogurt ze słodzikiem

Potrawy tłuste

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki)

Potrawy w barach szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi)

mięso z grilla

skóra z drobiu

Alkohol

wódki czyste i kolorowe

whisky

rum

bourbon

tequila

gin

wino

piwo

likiery

Tłuszcze do smarowania

margaryna lub substancje zastępujące masło

olejowe mieszanki do smarowania

mieszanki niskotłuszczowe

Sztuczne słodziki

aspartam

Nutra Sweet

Eąual

sacharyna

jakakolwiek potrawa czy napój zawierający te substancje

165

Produkty zastępujące tłuszcz

Olestra

Simpleks

Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

olej kukurydziany

olej z soi

smalec

łój

166

PLAN DIETY W CZASIE CHEMIOTERAPII

Podczas chemioterapii, organizm znajduje się pod dużą presją. Wskazówki z tego

rozdziału pomogą ci w dostarczeniu mu środków do walki z tym stresem.

Chemioterapię zaleca się pacjentom, u których istnieje ryzyko rozprzestrzenienia się

guza albo u których już ten proces nastąpił lub gdy się podejrzewa, że nastąpiły przerzuty do

innych narządów. Ponieważ leki chemioterapeutyczne nie mają ograniczonego obszaru

działania, krążą po całym organizmie i zabijają komórki nowotworowe.

Wiele leków używanych w chemioterapii hamuje podział komórek, a ponieważ

komórki nowotworowe dzielą się szybciej, niż większość zdrowych, najpierw dochodzi do

uszkodzenia tych pierwszych. Najbardziej cierpią na tym zdrowe komórki, dzielące się

równie szybko jak nowotworowe. Dotyczy to niestety, również komórek nabłonkowych,

stanowiących wyściółkę jamy ustnej, gardła, jelit. Chemioterapia może spowodować

nadżerki, nadwrażliwość i krwawienie dziąseł, ból gardła, trudności w połykaniu. Działanie

na żołądek wywołuje nudności, a na jelita - biegunkę. Intensywność skutków ubocznych

chemioterapii zależy od rodzaju leku, wielkości dawki, długości leczenia i indywidualnych

reakcji organizmu. Nie u wszystkich pacjentów skutki uboczne występują. Niektóre osoby

przejdą przez cały cykl leczenia bez żadnych problemów, dla innych zaś chemioterapia jest

bardzo trudnym i dotkliwym doświadczeniem.

Odpowiednie odżywianie podczas zabiegów chemioterapii pozwala wesprzeć zdrowe

tkanki, a równocześnie może działać toksycznie na nowotwór. Pacjenci prawidłowo

odżywiani podczas chemioterapii, lepiej na nią reagują i mają większą szansę na wyleczenie.

Szczegółowe informacje, dotyczące skutków ubocznych, podano w części II. Po prostu

skorzystaj z tamtych wskazówek i stosuj się do nich, wybierając plan diety z tego rozdziału.

PLAN DIETY

Jest to dieta bogata w białka roślinne, z małą zawartością tłuszczu całkowitego i

tłuszczów nasyconych. Jest tak ułożona, aby wesprzeć organizm i zminimalizować skutki

uboczne chemioterapiii, a równocześnie zwiększyć podatność nowotworu na leczenie.

Wskazówki makroodżywcze:

• 20% kalorii z tłuszczu (z ryb, drobiu, siemienia lnianego, tranu, oliwy).

• 50-60% kalorii z węglowodanów złożonych (z ziaren, roślin strączkowych, owoców i

warzyw).

• 20-30% kalorii z białek (z roślin strączkowych, orzechów i innych nasion, potraw sojowych,

soczewicy).

167

• 8-10 szklanek wody codziennie (najlepiej filtrowanej) Aby sprawdzić, czy spożywasz

wystarczającą ilość białek i kalorii, przeprowadź następujące obliczenia: (Spójrz na tabelę

na s. 189 i wypełnij)

Pożądana masa ciała: ____ kg Minimalne zapotrzebowanie na białko =

Pożądana masa ciała x 1,11 = ____ g

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn)

Pożądana masa ciała x 40 = ____ kalorii

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet)

Pożądana masa ciała x 35,5 = ____ kalorii

Planowanie posiłków

• Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych

• Jeśli nie możesz zjeść zalecanych ilości warzyw, to zrób z nich sok i wypij.

• Potrawy o słodkim smaku powinno się jeść tylko na pełny żołądek

• Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające.

• Wypijaj 8-10 szklanek wody (najlepiej filtrowanej) dziennie.

• Przeczytaj rozdziały dotyczące skutków ubocznych, których doświadczasz.

• Zawsze jedz potrawy wysokobiałkowe, aby utrzymać stały poziom glukozy i w ten sposób

mieć lepszy apetyt.

• Wykonuj ćwiczenia zgodnie z instrukcjami lekarza.

Jeśli tracisz na wadze więcej niż 0,5 kilograma w czasie stosowania tej diety, zwiększ

porcje lub dodaj do diety garść orzechów, nasion. Jeśli spadek wagi nadal się utrzymuje,

natychmiast poinformuj o tym lekarza. Utrata masy ciała może być objawem poważnego

problemu medycznego. Utrata pięcioprocentowa uważana jest za znaczącą.

Jeśli nie możesz spożywać wystarczającej ilości kalorii, białek i substancji

odżywczych zawartych w zdrowej żywności i nie możesz zyskać na wadze lub utrzymać

prawidłowej masy ciała, niezbędne jest odżywianie uzupełniające: proponujemy

przygotowane w domu koktajle i multiwitaminę, a nie gotowe, płynne środki uzupełniające w

puszkach.

Dieta uzupełniająca w czasie chemioterapii

Wraz z polecanymi potrawami, zażywaj codziennie następujące środki uzupełniające:

• Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferolów; część może być zawarta w

multiwitarninie, a reszta powinna pochodzić z preparatów przeciwutleniaczy.

• Witamina K - część tej witaminy przyjmiesz w multi-witaminie; duże dawki witaminy E

wymagają dodatkowej ilości witaminy K.

168

• Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów; część w

multiwitaminie, resztę w preparacie przeciwutleniaczy.

• Multiwitamina z minerałami - zażywaj „optymalną" dawkę, zalecaną na opakowaniu.

• Preparaty przeciwutleniaczy - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i

inne karoteny oraz selen. Niektóre środki tego typu zawierają też ekstrakt zielonej herbaty i

sylimarynę.

• Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów EPA. Sprawdź zawartość EPA w

kapsułkach.

• Koenzym Q10 - zażywaj 200 mikrogramów; może być zażywany jako składnik

multiwitaminy.

• Cysteina lub N-acetylcysteina - zażywaj 1-2 gramów tego aminokwasu co 8 godzin.

• Warzywa z rodziny krzyżowych - spożywaj w postaci soku (120 ml) można je dodać do

soku z marchwi albo jabłek lub do ugotowanych już zup i gulaszów.

• Otręby ryżowe - Zwiększaj ich ilość tak, aby dojść do jednej łyżki dziennie.

• Sylimaryna (ekstrakt z ostropestu plamistego) - zażywaj 100 mg 2-3 razy dziennie.

• Zielona herbata - pij jedną lub dwie filiżanki dziennie, albo zażywaj ekstrakt zielonej

herbaty w kapsułkach. Ostrzeżenie: Jeśli bierzesz dawki uzupełniające jakichkolwiek

witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, musisz też brać witaminę E, aby zapobiec ich

utlenianiu.

POTRAWY, KTÓRE POWINIENEŚ JEŚĆ CODZIENNIE

Włącz do diety podane poniżej dania. Czasami zjesz większą porcję, czasami

mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż wielkość ich porcji.

Warzywa z rodziny krzyżowych

przynajmniej 2 razy dziennie (raz może być w formie soku)

brokuły

kapusta włoska

brukselka

kapusta ogrodowa

kapusta

kalafior

Warzywa o działaniu przeciwutleniającym

przynajmniej 1-2 razy dziennie (1 porcja może być w formie soku)

ignam (roślina tropikalna)

169

pomidory

bataty

papryka słodka

marchew

szparagi

szpinak

Warzywa liściaste

1—2 razy dziennie

botwina

cykoria endywia

ciemnozielona sałata

cykoria

mniszek lekarski

kiełki

szczaw

Inne warzywa

przynajmniej raz dziennie

ziemniaki

grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

rzepa

rzodkiewki

buraki

piżmian jadalny

dynia zimowa lub letnia

kalarepa

ogórki

kasztany

kukurydza

fasolka szparagowa

fasolka zielona groszek słodki warzywa morskie (wodorosty, kombu, agar-agar,

krasnorosty, irlandzki mech, morska sałata)

Owoce

Przynajmniej 2 razy dziennie z posiłkami, (raz może być w postaci soku)

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty, mandarynki)

170

owoce suszone (figi, daktyle, rodzynki)

inne świeże owoce (banany, śliwki, brzoskwinie, morele, wiśnie, jabłka, jagody, śliwki,

kantalupa, mango, papaja, gruszki, truskawki, arbuz)

owoce duszone (sos jabłkowy)

Warzywa strączkowe

Przynajmniej 2 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi)

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola

fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski)

soczewica

groch łuskany

groszek zielony

Lista składników odżywczych w czasie chemioterapii

Przed rozpoczęciem terapii

• Witamina E (1600 jm.) może zapobiec wypadaniu włosów, jeśli będziesz zażywać ją 7-10

dni przed rozpoczęciem terapii.

• Cystyna, (aminokwas) może pomóc w ochronie zdrowych komórek, jeśli będziesz

zażywać ją 7-10 dni przed rozpoczęciem terapii.

• Glutation może również chronić komórki jeśli zaczniesz zażywać ten środek tydzień

przed terapią.

Podczas terapii

• Witamina E, witamina A i czosnek mogą zwiększyć efektywność chemioterapii. •

Chrząstka wołowa może zapobiec angiogenezie (rozwojowi naczyń krwionośnych w

trybie guza nowotworwego).

Aby zapobiec powstawaniu przerzutów:

• Olej rybi jako EPA i DHA,

• Potrawy bogate w błonnik utrzymują jednakowy poziom glukozy -to pomoże w

„zagłodzeniu" komórek nowotworowych.

• Wyeliminuj sacharozę (cukier kuchenny), która ma zły wpływ na funkcje odpornościowe

organizmu.

Aby ochronić zdrowe komórki

• Witamina C i inne przeciwutleniaczowe składniki odżywcze - selen, witamina E i

karoteny - chronią przed wolnymi rodnikami, organizm wykorzystuje je do zwalczania

komórek nowotworowych. Substancje te znajdują się np. w multiwitaminie. • Koenzym

171

może chronić mięsień sercowy przed działaniem preparatów toksycznych. • Zielona

herbata zawiera silne środki przeciwutleniające (a jej tanina może zapobiegać

przerzutom).

Aby zwiększyć detoksyfikację chemioterapeutyków

• Otręby ryżowe i pszenne zwiększą wydalanie nadmiaru leku z kałem. • Warzywa z

rodziny krzyżowych zwiększą produkcję glutationu.

• N-acetylocysteina (aminokwas) zwiększy ilość glutationu.

• Sylimaryna (wyciąg z ostropeslu plamistego) ma za zadanie chronić wątrobę przed

działaniem toksycznych związków chemicznych zawartych w lekach stosowanych w

chemioterapii.

Orzechy i nasiona

przynajmniej raz dziennie

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzechy laskowe, pistacje,

orzechy włoskie)

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, siemię

lniane)

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów

laskowych, nerkowców, słonecznika)

mleczka orzechowe

Produkty sojowe

przynajmniej 1-2 razy dziennie

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

tofu (rodzaj sera z mleka sojowego)

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

orzechy sojowe

mąka sojowa

kasza sojowa

ser sojowy

nasiona soi miso (sfermentowana pasta z soi)

Zboża

przynajmniej 6-11 razy dziennie

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto,

komosa, pszenica orkisz, pszenica, dziki ryż)

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, niesolony popcorn)

172

kaszki (na gorąco lub zimno, bez cukru)

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

kiełki (pszenne, ryżowe)

Produkty mleczne

przynajmniej raz dziennie

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne

mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

twaróg (odtłuszczony)

Przyprawy

używaj dowolnie

czosnek,

cebula,

por i szalotka (surowe lub gotowane)

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana)

curry

kminek

rozmaryn

bazylia

goździki

estragon

kurkuma

Tłuszcze i oleje

Maksimum dwa razy dziennie

olej z siemienia

oliwa

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

sosy sałatkowe (majonez z oleju z siemienia, z oliwy)

Napoje

dowolnie

herbata (zielona, czarna)

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

woda filtrowana

173

herbata imbirowa

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa, napoje z cykorią lub prażonym

jęczmieniem)

mleko ryżowe

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W CIĄGU TYGODNIA

Masło

2-3 razy w tygodniu

masło (solone, nie solone, śmietankowe)

Produkty mleczne

2-3 razy w tygodniu

mleko skondensowane

ser niskotłuszczowy

ser kremowy

kwaśna śmietana

Jaja

4 do 6 w tygodniu

jaja gotowane

Drób i ryby

3-5 razy w tygodniu

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, np. łosoś, makrela, śledź)

Orzeszki ziemne

raz w tygodniu

prażone,

świeże,

nie solone,

masło z orzeszków ziemnych

Nie polecamy masła z orzeszków ziemnych do codziennego spożycia z powodu

zawartych w niej aflatoksyn. Duże spożycie aflatoksyn może okazać się rakotwórcze. Inne

masła orzechowe nie mają tak dużej ilości tej substancji.

Słodycze

1-2 razy w tygodniu

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

174

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane)

twarde cukierki

czekolada

słodzone kakao

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące)

przetwory owocowe

Ostrzeżenie: Nie jedz niczego słodkiego na pusty żołądek. Zawsze jedz słodkie

potrawy jako część posiłku.

POTRAWY, KTÓRYCH TRZEBA UNIKAĆ

Kawa

Kawa bezkofeinowa,

kawa zwykła,

kawa rozpuszczalna

kawa aromatyzowana

kawa z ekspresu

kawa mrożona

Napoje słodzone

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach (zwykle dietetyczne, bezkofeinowe)

herbaty mrożone w butelkach i puszkach

napoje owocowe sztucznie aromatyzowane

napoje w proszku

soki w puszkach

Słodycze

batony czekoladowe

dropsy owocowe

batony z płatkami zbożowymi

owoce w czekoladzie

Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

boczek

parówki

wędzone mięso

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

szynka

175

pasty mięsne w puszkach

pikle

śledzie marynowane

Mięso

wołowina

mięso bawole

wieprzowina

szynka

boczek

mięsa przetworzone

wątroba

serce

flaczki

nóżki wieprzowe

Surowe potrawy zwierzęce

surowe lub nie dogotowane jajka

sushi (surowa ryba)

wszystkie inne potrawy zwierzęce

Potrawy rafinowane i przetwarzane

cukier biały

produkty z białej mąki (półprodukty do przygotowania naleśników, ciast, budyniów)

kasza oczyszczona

biały chleb

ciasta

żelatyna

gotowe puddingi

jogurty z dodanymi słodyczami

Potrawy słone

chipsy ziemniaczane

chipsy kukurydziane

precle

popcorn

zupy w puszkach

przyprawy z dużą zawartością sodu

176

sól kuchenna

Produkty nabiałowe

produkty z mleka pełnotłustego (pełnotłuste mleko, śmietana, mleko czekoladowe,

koktajle mleczne)

jogurt pełnotłusty

jogurt z dodanymi słodyczami i słodzonymi kaszkami

jogurt ze słodzikiem

Potrawy tłuste

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki)

Potrawy w barach szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi)

mięso z grilla

skóra z drobiu

Alkohol

whiskey

rum

bourbon

teąuila

gin

wino

piwo

likiery

wódki czyste i kolorowe

Tłuszcze do smarowania

margaryna

substancje zastępujące masło

olejowe mieszanki do smarowania

mieszanki niskotłuszczowe

Sztuczne słodziki

aspartam

Nutra Sweet

Eąual

sacharyna

jakakolwiek potrawa czy napój zawierający te substancje

177

Produkty zastępujące tłuszcz

Olestra

Simpleks

Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

olej kukurydziany

olej z fasoli sojowej

smalec

łój

178

SKUTKI UBOCZNE STOSOWANIA CHEMIOTERAPEUTYKÓW

Leki alkilujące

busulfan,

chlorambucil,

cyklofosfamid,

dacarbazyna,

ifosfamid,

mechloretamina,

melfalan,

streptozocyna,

tiotepa

Leki alkilujące używane są w leczeniu przewlekłych białaczek, choroby

Hodgkina, chłoniaków, niektórych nowotworów płuc, piersi, prostaty i jajników. Działają

w ten sposób, że zastępują grupę alkilową atomem wodoru. Nie oddziałują na komórki w

czasie poszczególnych faz podziału. Przeszkadzają w replikacji (samopowielaniu) DNA i

transkrypcji RNA.

Skutki uboczne

Nudności, wymioty, bolesność jamy ustnej i gardła, owrzodzenie języka i innych

obszarów jamy ustnej oraz gardła, zapalenie pęcherza.

Jak zapobiegać

Pij także płyny inne, niż wskazane w diecie, aby ograniczyć uszkodzenie pęcherza

i nerek.

Pochodne nitrozomicznika

carmustyna,

lomustyna,

semustyna,

Leki te przechodzą barierę krew-mózg i często używane są w leczeniu guzów

mózgu, chłoniaków i czerniaków złośliwych. Działają podobnie do środków alkilujących

oraz wstrzymują produkcję enzymów, które regenerują DNA.

Skutki uboczne

Nudności, wymioty, bolesność jamy ustnej i gardła, owrzodzenie języka i innych

obszarów jamy ustnej i gardła, zapalenie pęcherza.

Jak zapobiegać

Pij także inne niż wskazane w diecie płyny, aby ograniczyć uszkodzenie pęcharza i

179

Hormony

dietylstilbestrol,

fluoksymesterone,

megestrol,

prednizon,

tamoksyfen

Hormony nie są toksyczne dla komórek nowotworowych. Stosuje się je w celu

zapobiegania dalszemu podziałowi komórek i wzrostowi guzów zależnych od hormonów.

Hormony powodują zmianę środowiska hormonalnego na nieprzyjazne dla nowotworów.

Skutki uboczne

Zwiększony apetyt, zatrzymanie płynów i sodu, rozstrój żołądkowo-jelitowy,

nietolerancja glukozy, złe wykorzystanie potasu, osteoporoza, ujemny bilans azotowy,

utrata apetytu, nadmiar wapnia we krwi, wymioty.

Jak zapobiegać

Jeśli zażywasz prednizon przez dłuższy czas, to lekarz może zalecić dietę bogatą w

potas. Lek ten może też zmniejszyć skuteczność działania insuliny i innych leków

podawanych w cukrzycy.

Metale ciężkie

cisplatyna,

carboplatyna

Metale ciężkie powodują krzyżowanie się ogniw łańcuchów DNA, co

powstrzymuje jego syntezę.

Skutki uboczne

Nudności, wymioty, uszkodzenie nerek i małe stężenie magnezu, wapnia i cynku.

Alkaloidy

winblastyna,

winkrystyna,

etopozid,

VP-16

Alkaloidy są powszechnie używane do leczenia ostrej białaczki limfo-blastycznej,

choroby Hodgkina i innych chtoniaków, nerwiaków niedojrzałych, guzów Wilmsa, a także

nowotworów płuc, piersi i jąder. Alkaloidy roślinne hamują dzielenie się komórek, nie

pozwalając na tworzenie się wrzecion mitotycznych.

180

Skutki uboczne

Nudności, wymioty, zaparcia i skurcze żołądka.

Jak zapobiegać

Pij więcej płynów, aby zapobiec uszkodzeniu nerek i pęcherza.

Enzymy

asparaginaza,

pegaspargaza,

Enzymy pozbawiają komórki asparaginy i powstrzymują syntezę białek.

Skutki uboczne

Nudności, wymioty, niska zawartość albuminy we krwi, duże stężenie glukozy,

zapalenie trzustki, spadek na wadze, skurcze żołądka i mocznica (gromadzenie kwasu

mocznicowego we krwi).

Jak zapobiegać

Pij więcej płynów, aby zapobiec uszkodzeniu nerek i pęcherza.

Czynniki modyfikujące reakcje biologiczne

interferon,

interleukina,

Środki biologiczne, takie jak interferon i interleukina, stosowane są u pacjentów z

chorobą nowotworową zaawansowaną lub nie poddającą się standardowej terapii. Niszczą

komórki nowotworowe, zmieniają reakcję organizmu na obecność guza. Wspomagają

układ immunologiczny, należą bowiem do grupy naturalnych białek biorących udział w

procesach odpornościowych.

Skutki uboczne

Nudności, wymioty, brak apetytu, zmiana masy ciała.

Jak zapobiegać

Pij więcej płynów, aby zapobiec uszkodzeniu nerek i pęcherza.

181

PLAN DIETY W CZASIE RADIOTERAPII

Osoby poddawane naświetlaniu, powinny stosować się do poniższej diety, aby

zapewnić ciału ochronę i wzmocnić je. Radioterapia jest stosowana w leczeniu guzów

zlokalizowanych, na przykład raka skóry, języka, krtani, mózgu, piersi, nerek czy szyjki

macicy. Leczenie polega na ekspozycji wyznaczonej powierzchni tkanki na promieniowanie

jonizujące, niszczące DNA wszystkich komórek, do których dotrze. Komórki nowotworowe

giną, ale na szczęście większość zdrowych będzie w stanie się zregenerować.

Promienie gamma i promienie Roentgena to dwie formy energii kwantowej

stosowanej w radioterapii zewnętrznej. Mają podobny wpływ na komórki i dają takie same

objawy niepożądane. Komórki nowotworowe mogą być napromieniowane również za

pomocą radioterapii wewnętrznej. W tym wypadku wszczepy radioaktywne umieszczone są

wewnątrz guza lub w jamie ciała. Radioterapia wewnętrzna często stosowana jest do leczenia

nowotworów języka, macicy lub szyjki macicy. Radioterapia może być stosowana jako jedyna

lub w połączeniu z chemioterapią czy operacją chirurgiczną.

Leczenie dietetyczne skutków naświetlań ma na celu dostarczenie organizmowi

niezbędnych substancji uzupełniających niedobory spowodowane przez brak apetytu. Chroni

zdrowe komórki przed skutkami promieniowania. Komórki nowotworowe dzięki właściwemu

odżywianiu są bardziej podatne na działanie promieni. Odnowa tkanek zniszczonych w czasie

radioterapii jest przyspieszona.

Radioterapia może spowodować zniszczenie wyściółki jelit, ograniczając w ten

sposób zdolność do wchłaniania białek, węglowodanów, tłuszczów i innych składników

odżywczych oraz powodując utratę płynów i elektrolitów. Weź pod uwagę informacje,

dotyczące skutków ubocznych z części II i uwzględnij je w planie diety podanej poniżej.

PLAN DIETY

Dieta ta jest bogata w białka roślinne i błonnik, zawiera mało tłuszczów, w tym

również tłuszczów nasyconych. Zwrócono w niej szczególną uwagę na potrawy

wysokoodżywcze, takie jak fasola, groch, soczewica, warzywa, owoce, orzechy, nasiona i

substancje uzupełniające, aby zwiększyć zapasy, wzmocnić układ odpornościowy i osłabić

nowotwór przed rozpoczęciem radioterapii.

Wskazówki makroodżywcze:

• 20% kalorii z tłuszczu (z ryb, drobiu, nasion lnu, tranu, oliwy).

• 50-60% kalorii z węglowodanów złożonych (z ziaren, roślin strączkowych, owoców i

warzyw).

182

• 20-30% kalorii z białek (z roślin strączkowych, orzechów i nasion, potraw sojowych i

soczewicy).

• 8-10 szklanek wody codziennie (najlepiej filtrowanej)

Aby sprawdzić, czy spożywasz wystarczającą ilość białek i kalorii, przeprowadź

następujące obliczenia: (Spójrz na tabelę na s. 187 i wypełnij) Pożądana waga: ____ kg

Minimalne zapotrzebowanie na białko =

Pożądana waga x 1,11 = ____ g

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn)

Pożądana waga x 40 = ____ kalorii

Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet)

Pożądana waga x 35,5 = ____ kalorii

Planowanie posiłków

• Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych

• Jeśli nie możesz zjeść wszystkich zalecanych ilości warzyw, zrób z nich sok i wypij go.

• Potrawy o słodkim smaku powinno się jeść tylko na pełny żołądek

• Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające.

• Wypijaj 8-10 szklanek wody (najlepiej filtrowanej) dziennie.

• Przeczytaj rozdziały dotyczące skutków ubocznych terapii przeciwnowotworowej.

• Nie pij płynów ani zup przed i w czasie posiłków. Wypełnią ci żołądek i nie zmieści się w

nim potrawa główna.

• Spraw, aby pora posiłku była miłym wydarzeniem dnia; zrelaksuj się przed jedzeniem,

spożywaj w towarzystwie rodziny czy przyjaciół, zadbaj o miłą atmosferę przy stole.

• Jeśli nie przybierasz na wadze, to zwiększ porcje. Jeżeli to nie daje efektów, to skontaktuj

się natychmiast z lekarzem. Spadek na wadze może być spowodowany przez poważny

problem zdrowotny.

• Naświetlanie brzucha może spowodować chwilową niezdolność do trawienia laktozy. Dieta

bez laktozy będzie dokładniej opisana w następnym rozdziale.

• Naświetlanie brzucha może spowodować kłopoty z trawieniem i wchłanianiem. Ogranicz

spożywanie surowych owoców i warzyw oraz kiełków i otrębów zbożowych. Jeśli nie

możesz spożywać wystarczającej ilości kalorii, białek i innych substancji odżywczych

zawartych w zdrowej żywności i nie możesz zyskać na wadze lub utrzymać prawidłowej

masy ciała, niezbędne jest odżywianie uzupełniające. Proponujemy przygotowane w domu

koktajle wzmacniające i multiwitaminę, a nie gotowe, płynne środki uzupełniające z

puszek.

183

Dieta uzupełniająca w czasie radioterapii

Wraz z zalecanymi potrawami zażywaj codziennie następujące środki uzupełniające:

• Tran z wątroby rekina (alkiglicerol) - zażywaj 2 kapsułki dziennie, zaczynając dwa tygodnie

przed rozpoczęciem naświetlań.

• Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferoli; część może pochodzić z

multiwitaminy, a reszta z preparatów przeciwutleniaczy.

• Witamina K - zażywaj tę witaminę w multiwitaminie. Duże dawki witaminy E wymagają

dodatkowej ilości witaminy K.

• Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów; część będzie zawarta w

multiwitaminie, reszta w preparatach przeciwutleniaczy.

• Multiwitamina z minerałami - zażywaj optymalną dawkę, zalecaną na opakowaniu.

Opracowany przez nas skład podajemy w Dodatku (na końcu książki).

• Środki przeciwutleniające - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i inne

karoteny oraz selen. Niektóre środki tego typu zawierają też ekstrakt z zielonej herbaty i

silimarynę.

• Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów. Sprawdź zawartość EPA w

kapsułkach.

• B compositum - zażywaj 50 miligramów

• Sok z warzyw liściastych - wypijaj 120 mililitrów dziennie. Można go dodać do soku z

marchwi, mieszanek białkowych, zup i gulaszów.

• Glutamina - zażywaj 2-4 gramów.

• Witamina B6 jako kodekarboksyłaza - zażywaj 300 miligramów dziennie, część jest zawarta

w witaminie B compositum, a część jest składnikiem multiwitaminy. Resztę zażywaj w

postaci witaminy B

• Niacyna (w postaci amidu kwasu nikotynowego) - składnik witaminy B compositum lub

multiwitaminy z minerałami. Ostrzeżenie: Jeśli bierzesz dawki uzupełniające

jakichkolwiek witamin rozpuszczalnych w tłuszczach,to musisz też brać witaminę E, aby

zapobiec ich utlenianiu.

184

Lista składników odżywczych stosowanych przy radioterapii

• Tran z wątroby rekina (alkilglicerol) może wzmóc ustępowanie nowotworu.

• Glutamina może chronić przed zapaleniem jelit spowodowanym naświetlaniem.

• Witaminy z grupy B, niacyna, witamina C i inne przeciwutleniaczowe środki odżywcze

(selen, witamina E i karoteny) chronią zdrowe komórki przed zniszczeniem ich w

czasie radioterapii.

• Witamina C i zielone warzywa liściaste sprawiają, że komórki nowotworowe są bardziej

podatne na działanie radioterapii. Jedz zielone warzywa liściaste przynajmniej dwa

razy dziennie. Są dobrym dodatkiem do soków.

POTRAWY, KTÓRE POWINIENEŚ JEŚĆ CODZIENNIE

Włącz do diety przynajmniej te dania, które podajemy niżej. Czasami zjesz większą

porcję, czasami mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż wielkość porcji.

Warzywa z rodziny krzyżowych

przynajmniej 2 razy dziennie (raz może być w postaci soku)

brokuły

kapusta włoska

brukselka

kapusta ogrodowa

kapusta

kalafior

Warzywa o działaniu przeciwutteniaczowym

przynajmniej 2 razy dziennie (l porcja może być w postaci soku)

ignam (roślina tropikalna)

pomidory

bataty

papryka słodka

marchew

szparagi

szpinak

Warzywa liściaste

przynajmniej 2 razy dziennie

botwina

cykoria endywia

185

ciemnozielona sałata

cykoria

mniszek lekarski

kiełki

szczaw

Inne warzywa

l raz dziennie

ziemniaki

grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

rzepa

rzodkiewki

buraki

piżmian jadalny

dynia zimowa lub letnia

kalarepa

ogórki

kasztany

kukurydza

fasolka szparagowa

fasolka zielona

groszek słodki

warzywa morskie (wodorosty, kombu , agar-agar, krasnorosty, mech irlandzki, sałata

morska)

Owoce

Przynajmniej 2 razy dziennie z posiłkami, w tym jeden owoc cytrusowy (raz może być

w postaci soku).

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty, mandarynki)

owoce suszone (figi, daktyle rodzynki, śliwki)

inne świeże owoce (truskawki, arbuz, banany, śliwki, brzoskwinie, morele, wiśnie, jabłka,

jagody, kantalupa, mango, papaja, gruszki)

owoce duszone (sos jabłkowy)

186

Co to jest jedna porcja danej potrawy?

Oto średnie jednorazowe porcje. Jeśli nie możesz zjeść takiej ilości jedzenia, to

ogranicz wielkość porcji, ale nie ich liczbę. Różnorodność potraw jest ważniejsza niż

wielkość poszczególnych porcji. Początkowo sprawdzaj ilość jedzenia. Może ci się

wydawać, że bierzesz czegoś filiżankę, a okazuje się, że wcale tak nie jest.

Chleb, kasze zbożowe, ryż, makaron

1 kromka chleba 28 g gotowej kaszy zbożowej (Sprawdź na opakowaniu: 28 dag

to od 1 /4 do 2 filiżanek, w zależności od zboża) 1 /2 filiżanki gotowanej kaszy, ryżu lub

makaronu 1/2 bułki 3 lub cztery krakersy (małe)

Warzywa

1 filiżanka surowych warzyw liściastych 1/2 filiżanki innych warzyw, gotowanych

i grubo pokrojonych 1 /2 filiżanki świeżego soku z warzyw

Owoce

1 średnie jabłko, banan, pomarańcza, nektarynka lub brzoskwinia 1 /2 filiżanki

pokrojonych, gotowanych lub suszonych owoców 3/4 filiżanki soku z owoców

Mleko, jogurt i ser

1 filiżanka mleka lub jogurtu 45 g sera (cienki plaster)

Drób, ryby, fasola, fajka, orzechy

60-90 g gotowanego mięsa z drobiu lub ryb (wielkość talii kart) 1 filiżanka

gotowanej fasoli 1 jajko 2 łyżki stołowe masła orzechowego garść nasion lub orzechów

Tłuszcze i oleje

2 łyżeczki oleju roślinnego lub orzechowego 2 łyżeczki masła 2 łyżeczki

majonezu 1 łyżka stołowa sosu sałatkowego zrobionego z oleju lub majonezu

Orzechy i nasiona

przynajmniej raz dziennie

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzeszki laskowe, pistacje,

orzechy włoskie)

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, len)

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów

laskowych, nerkowców, słonecznika)

mleczka orzechowe

Warzywa strączkowe

przynajmniej 2 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi)

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola

187

fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski)

soczewica

groch łuskany

groszek zielony

Produkty sojowe

przynajmniej 1-2 razy dziennie

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

tofu (rodzaj sera z mleka sojowego)

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

orzechy sojowe

mąka sojowa

kasza sojowa

ser sojowy

nasiona soi

miso (sfermentowana pasta z fasoli sojowej)

Zboża

przynajmniej 6-11 razy dziennie

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto,

komosa, pszenica orkisz, pszenica, dziki ryż)

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, niesolony popcorn)

kaszki (na gorąco lub zimno, bez cukru)

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

kiełki (pszenne, ryżowe)

Produkty mleczne

przynajmniej raz dziennie (w tym jedna porcja jogurtu)

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne

mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

twaróg (odtłuszczony)

Przyprawy

używaj dowolnie

czosnek,

cebula,

por i szalotka (surowe lub gotowane)

188

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana)

curry

rozmaryn

bazylia

nasiona kminku

goździki

estragon

kurkuma

Tłuszcze i oleje

Do dwóch razy dziennie

olej z siemienia

oliwa

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

sosy sałatkowe (majonez zrobiony z oleju z siemienia lub z oliwy)

Napoje

dowolnie

herbata (zielona, czarna)

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

woda filtrowana

herbata imbirowa

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa, napoje z cykorią lub prażonym

jęczmieniem)

mleko ryżowe

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W CIĄGU TYGODNIA

Masło

2-3 razy w tygodniu

masło (solone, nie solone, śmietankowe)

Jaja

4 do 6 w tygodniu

jaja gotowane

Drób i ryby

3-5 razy w tygodniu

189

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, np. łosoś, makrela, śledź)

Orzeszki ziemne

raz w tygodniu

prażone,

świeże,

nie solone,

masło z orzeszków ziemnych

Nie polecamy masła z orzeszków ziemnych do codziennego spożycia z powodu

zwykle dużej zawartości aflatoksyn. Spożywanie aflatoksyn może się okazać rakotwórcze.

Jednak wiele innych maseł orzechowych nie ma tak dużych ilości tej substancji.

Słodycze

1-2 razy w tygodniu

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane) twarde cukierki

czekolada

słodzone kakao

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące)

przetwory owocowe

Ostrzeżenie: Nigdy nie jedz niczego słodkiego na pusty żołądek. Zawsze jedz słodkie

potrawy jako część posiłku.

Produkty nabiałowe

2-3 razy w tygodniu

mleko skondensowane

ser, niskotłuszczowy

ser kremowy

kwaśna śmietana

POTRAWY, KTÓRYCH TRZEBA UNIKAĆ

Kawa

Kawa bezkofeinowa,

kawa zwykła,

kawa rozpuszczalna

kawa aromatyzowana

190

kawa z ekspresu

kawa mrożona

Napoje słodzone

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach (zwykle dietetyczne, bezkofeinowe)

herbaty mrożone w butelkach i puszkach

napoje owocowe sztucznie aromatyzowane

napoje w proszku

soki w puszkach

Słodycze

batony czekoladowe

dropsy owocowe

batony z płatkami zbożowymi

owoce w czekoladzie

Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

boczek

parówki wędzone

mięso

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

szynka

pasty mięsne w puszkach

pikle

śledzie marynowane

Mięso

wołowina

mięso bawole

wieprzowina

szynka

boczek

mięsa przetworzone

wątroba

flaczki

serce

nóżki wieprzowe

Surowe potrawy zwierzęce

191

surowe lub nie dogotowane jajka

sushi (surowa ryba)

wszystkie inne potrawy zwierzęce

Potrawy rafinowane i przetwarzane

cukier biały

produkty z białej mąki (półprodukty do przygotowania naleśników, ciast, budyniów)

kasza oczyszczona

biały chleb

ciasta

żelatyna

gotowe puddingi

jogurty z dodanymi słodyczami

Potrawy słone

chipsy ziemniaczane

chipsy kukurydziane

precle

popcorn

zupy w puszkach

przyprawy z dużą zawartością sodu

Produkty mleczne

produkty z mleka pełnotłustego

pełnotłuste mleko,

śmietana,

mleko czekoladowe,

koktajle mleczne

jogurt pełnotłusty

jogurt z dodanymi słodyczami i słodzonymi kaszkami

jogurt ze słodzikiem

Potrawy tłuste

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki)

Potrawy z barów szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi)

mięso z grilla

skóra z drobiu

Alkohol

192

whisky

rum

bourbon

tequila

gin

wino

piwo

likiery

wódki czyste i kolorowe

Tłuszcze do smarowania

margaryna

substancje zastępujące masło

olejowe mieszanki do smarowania

mieszanki niskotłuszczowe

Sztuczne słodziki

aspartam

Nutra Sweet

Equal

sacharyna

jakiekolwiek potrawy czy napoje zawierające te substancje

Produkty zastępujące tłuszcz

Olestra

Simpleks

Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

olej kukurydziany

olej z fasoli sojowej

smalec

łój

193

PLAN DIETY BEZLAKTOZOWEJ

Jeśli masz problemy z trawieniem produktów mlecznych, przeczytaj ten rozdział, aby

uzyskać wskazówki, jak powinieneś zmodyfikować swoją dietę.

Laktoza to cukier zawarty w mleku i w produktach mlecznych. Jest trawiona w jelicie

cienkim przez enzym laktazę, który znajduje się na szczycie kosmków jelitowych. Jeśli ilość

laktazy jest ograniczona lub nie ma jej w ogóle, to cukier mlekowy przechodzi do okrężnicy

w postaci nie strawionej. Tam pochłania wodę, powodując skurcze i biegunkę. Część laktozy

staje się pożywką dla mnóstwa bakterii w jelicie grubym, wytwarzających gazy jako produkt

końcowy.

Ostrzeżenia dotyczące laktozy

Jeśli zobaczysz te słowa na etykiecie opakowania, to oznacza to, że produkt

prawdopodobnie zawiera laktozę. To kolejny powód, dla którego w czasie terapii powinno

się unikać produktów konserwowanych, gotowych. Nigdy nie wiesz wtedy co jesz naprawdę.

Opisy

Pieczywo

O smaku masła, maślany Twaróg

O smaku czekolady, czekoladowy

Śmietankowy, kremowy

Ciasto

Składniki

Chleb, bułka

Masło, dodatek masła

Maślanka

Czekolada, kakao, masło kakaowe

Mleko i mlekopochodne

Mleko w proszku

194

Nie myl nietolerancji laktozy z alergią na mleko. Alergia to reakcja na białko zawarte

w mleku, a nietolerancja laktozowa dotyczy cukrów znajdujących się w mleku. Unikanie

laktozy nie ma sensu, jeśli masz alergię na mleko.

Aż 30 milionów Amerykanów cierpi na niedobór laktozy w kosmkach jelitowych. Ale

nawet ci, którzy nigdy wcześniej nie doświadczyli nietolerancji laktozy, będą mieli problem z

trawieniem produktów mlecznych w czasie lub po zakończeniu terapii. Jest to skutek

zniszczenia kosmków jelitowych i utraty enzymów, które się na nich znajdują. Taki stan jest

przeważnie chwilowy i wszystko powraca do normy, gdy odrosną kosmki.

Jeśli nietolerancja jest łagodna, to może po prostu wystarczy uzupełnić brakujący

enzym. Można to zrobić, zażywając laktazę w postaci tabletki, kapsułki lub płynu. Dostępne

jest również mleko o zredukowanej ilości laktozy i mleko bezlaktozowe.

W przypadku ostrzejszych i długo utrzymujących się objawów nietolerancji,

wyeliminuj laktozę ze swojej diety. Dalsza część tego rozdziału wyjaśni, w jaki sposób

możesz to zrobić.

Plan diety

Możesz jeść wszystko co należy do diety podstawowej (rozdział 20), z wyjątkiem

następujących potraw i płynów:

• Mleko - wykreśl z diety mleko wszystkich gatunków zwierząt, łącznie z kozim, krowim i

ludzkim; mleko z zebraną śmietaną, mleko odtłuszczone, 1-procentowe, 2-procentowe i

pełnotłuste; w proszku i granulowane beztłuszczowe i nis-kotłuszczowe; mleko

kwasochłonne, maślankę, jogurt, kefir i inne produkty mleczne z kulturami bakterii;

czekoladę i inne słodycze z dodatkiem mleka; gorącą czekoladę ł kakao; mleko

skondensowane; mleko rozcieńczone pół na pół z wodą; bitą śmietanę, kremy i śmietanę

kwaśną.

• Produkty mleczne - nie jedz i nie pij produktów mlecznych, łącznie z niskotłuszczowymi,

beztłuszczowymi lodami; nie spożywaj mleka mrożonego, szerbetów, mrożonego jogurtu;

koktajli mlecznych i słodowych, budyniów mlecznych; kwaśnej śmietany; masła i

margaryny; czekolady i kakao; napojów owocowo-jogurtowych.

• Ser - nie jedz żadnego sera, w tym twarogu, sera kremowego, topionego, serów twardych i

beztłuszczowych oraz serników.

• Wszystkie inne produkty zawierające laktozę - aby te produkty rozpoznać, przeczytaj na

etykiecie co zawierają. Oto produkty, które często zawierają laktozę: smakowe mieszanki

kawowe; Ovaltina; warzywa w śmietanie, warzywa w sosach kremowych lub maślanych;

zupy ze śmietaną; niektóre sosy, np. sos biały, holenderski, serowy czy śmietankowy;

195

niektóre rodzaje chleba, angielskie bułeczki, ciastka i inne produkty cukiernicze; niektóre

cukierki (toffee, irysy, karmelki, krówki), czekoladki; sosy deserowe, jak np. syrop

czekoladowy i gorący karmel; desery; grzanki francuskie; niektóre kaszki śniadaniowe;

popcorn z dodatkami smakowymi; omlety i suflety zrobione z mlekiem; niektóre witaminy,

leki uzupełniające i lekarstwa z dodatkiem laktozy; proszkowane substancje zastępujące

cukier.

W handlu dostępne jest mleko i produkty bezlaktozowe (na opakowaniu produktu

znajdziesz odpowiednie informacje). Być może okaże się, że zażycie enzymu laktaza przed

zjedzeniem lub wypiciem produktu zawierającego laktozę rozwiąże problem. Pytaj o

produkty bezlaktozowe w supermarkecie lub sklepie ze zdrową żywnością. Możesz też

spożywać jeden z produktów zastępujących mleko. Następujące napisy na opakowaniu

wskazują, że dany produkt nie zawiera laktozy:

• Każdy produkt z napisem „bezlaktozowy"

• Kwas mlekowy

• Mleczan

• Laktoalbumina

• Wzbogacone mleko sojowe

• Mleko orzechowe, np. migdałowe

• Mleko ryżowe

196

PLAN DIETY WYSOKOTŁUSZCZOWEJ

Jeśli podczas terapii straciłeś dużo na wadze, to być może lekarz zaleci, abyś

zwiększył ilość tłuszczów w swojej diecie. W tym rozdziale znajdziesz propozycję diety,

która może ci w tym pomóc.

Tłuszcze stanowią skoncentrowane źródło energii. Węglowodany i białka dostarczają

po 4 kalorie z każdego spożytego grama. Tłuszcze dostarczają 9 kalorii z grama, czyli ponad

dwa razy więcej niż inne źródła energii. Organizm łatwo magazynuje tłuszcze, co zapewnia

powstawanie zapasów energii.

Proponujemy, aby te tłuszcze były bogate w jednonienasy-cone kwasy tłuszczowe, lub

w kwasy tłuszczowe omega-3. Badania na zwierzętach i ludziach wykazały, że wielonienasy-

cone kwasy tłuszczowe przyspieszają rozwój nowotworów, a potrawy będące źródłem

tłuszczów zwierzęcych powodują zwiększoną kwasowość płynów ustrojowych, co też jest

korzystne dla rozwoju nowotworu. Kwasy tłuszczowe mleczka kokosowego są bogate w

trójglicerydy o średniej długości łańcuchów, co powoduje, że są łatwo wchłaniane nawet przy

minimalnym trawieniu.

Potrawy wysokotłuszczowe w naszej diecie nie tylko zwiększą ilość spożywanych

kalorii, ale również pomagają w zapobieganiu przerzutom i wzmacniają układ

odpornościowy. Dodaj te potrawy do planu diety z rozdziału 21 (dieta w niedowadze),

zaczynając od dwóch porcji, aż przestaniesz tracić na wadze. Spożywaj odpowiednią liczbę

potraw słonych. Sól powoduje, że organizm zatrzymuje wodę, co może być mylące przy

próbie oceny przyrostu masy mięśniowej.

Radioterapia i chemioterapia mogą powodować chwilowe uszkodzenie jelit, co

zmniejsza zdolność trawienia tłuszczów. Jeśli się tak dzieje, to stolec oddaje się często i jest

on obfity, jasny, co określa się mianem biegunki tłuszczowej lub stolca tłuszczowego.

197

Jak dużo tłuszczu?

Każda porcja na naszej liście zawiera 5 gramów tłuszczów, co daje 45 kalorii.

Dlatego jeśli dodasz cztery takie porcje do diety z rozdziału 21 , to oznacza to 20 gramów

tłuszczów, czyli 180 kalorii.

2 całe orzechy włoskie

2 całe orzeszki z leszczyny amerykańskiej

20 małych orzeszków ziemnych

10 małych lub 5 dużych oliwek

2 łyżeczki pestek dyni

1 łyżeczka oliwy, oleju z szaflonu (szafranu łąkowego) lub tranu

2 łyżeczki majonezu z oleju siemienia lnianego

2 łyżki poszatkowanego kokosu

1/4 filiżanki humusu z oliwą

30 gramów gotowanej makreli atlantyckiej

30 gramów gotowanego złotośledzia

90 gramów gotowanej ryby z rodziny Coregonidae

90 gramów makreli w puszce (nie filetowanej)

1 łyżka orzechów z nerkowca

2 łyżeczki masła z orzeszków ziemnych

1/8 średniego owocu awokado

1 łyżka nasion słonecznika

2 łyżeczki masła sezamowego

2 łyżki sosu do sałatek (tzw. dressing)

2,5 łyżeczki mleczka kokosowego

2 kapsułki tranu

1/2 filiżanki tofu

30 gramów gotowanego śledzia

90 gramów gotowanego łososia

60 gramów gotowanego pstrąga 1 jajko

Leczenie może wpływać na obniżenie zdolności wątroby do produkcji żółci, a to może

doprowadzić do złego wchłaniania tłuszczów. Na skutek leczenia może też nastąpić redukcja

enzymów trzustkowych.

Jeśli dojdzie do złego wchłaniania tłuszczów, to stanowczo zalecamy zażywanie

środków uzupełniających enzymy trawienne.

198

PLAN DIETY

Orzechy i nasiona

całe orzechy i nasiona

masło sezamowe (tahini)

masło z orzechów laskowych

masło z orzeszków ziemnych

masło z nasion słonecznika

masła z innych orzechów i nasion

mleczko kokosowe

Amasake (mleko migdałowe)

inne mleka orzechowe

Orzechy i nasiona są bogate w oleje, tłuszcze korzystne dla zdrowia pacjenta z

nowotworem. Unikaj orzechów i nasion z dodatkami smakowymi, a także prażonych i

solonych. Orzechy w czekoladzie jedz w małych ilościach.

Propozycje dań Posypuj nasionami lub mielonymi orzechami kaszki śniadaniowe,

warzywa i sałatki. Mieszaj orzeszki z niewielką ilością suszonych owoców i jedz to jako

przekąskę lub mały posiłek. Użyj ich też, aby uzyskać chrupiącą warstwę na potrawkach.

Do przygotowania masła orzechowego trzeba zmiksować świeże, nie solone orzechy

(w robocie kuchennym lub mikserze). Dodaj słodzik, np. melasę lub miód, oraz przyprawy

cynamon albo gałkę muszkatołową. Miksuj aż do uzyskania jednolitej masy. Możesz również

zrobić masło orzechowe z czosnkiem, cebulą, papryką i innymi przyprawami, używając

orzechów bez słodkich dodatków. Rozcieńcz masło orzechowe jednym z olejów zalecanych w

tej diecie. Użyj takiego masła jako przybranie do sałatki lub wymieszaj z odrobiną mleka

sojowego, by otrzymać sos do różnych warzyw.

Mleczka orzechowe można kupić w sklepach ze zdrową żywnością i w niektórych

sklepach spożywczych, ale łatwo zrobić je w domu. Zmiksuj garść orzechów z filiżanką

filtrowanej wody, aż do uzyskania mlecznego koloru masy. Przecedź przez sitko i przechowuj

w lodówce. Mleczka orzechowe można słodzić miodem lub melasą, potem można dodać sok

owocowy, suszone owoce, całe miękkie owoce, jogurt lub mleko sojowe.

Oleje

oliwa

olej lniany wyciskany na zimno

wysokooleinowy olej z saflonu

199

przybranie do sałatek zrobione z jednego z tych olejów

majonez zrobiony z jednego z tych olejów

Inne potrawy wysokotłuszczowe

awokado

oliwki

meksykański sos z awokado

jajka

200

SŁOWNICZEK NAJWAŻNIEJSZYCH TERMINÓW

aflatoksyny - rakotwórcza substancja zawarta w pleśni pojawiająca się m.in. na ziarnach

zbożowych, roślinach strączkowych, na orzeszkach ziemnych a także na murach

wilgotnych pomieszczeń

alergia - skłonność do reakcji organizmu na antygeny przeciwciało - jedno z milionów białek

krwi występujące w znikomych ilościach i dla większości ludzi nieszkodliwe,

produkowanych przez układ odpornościowy, które rozpoznaje obcą substancję i inicjuje

usuwanie jej z organizmu antygen - jakakolwiek substancja pobudzająca produkcję

przeciwciał skierowanych przeciwko niej antyhistaminy - substancje chemiczne

neutralizujące histaminę; przykładem takiej substancji jest witamina C. anoreksja

wybiórcza - nabyta niechęć do potraw, które były spożywane w czasie terapii powodującej

nudności i są w mózgu kojarzone z objawami spowodowanymi przez tę terapię

(najczęściej są to potrawy o silnym zapachu). bakterie jogurtowe - szczepy bakterii

Lactobacillus bul-garius i Steptococcus thermophilus lub Lactobacillus acidop-bilus,

dodawane do mleka w postaci tabletek w celu przygotowania jogurtu.

całkowite odżywianie pozajelitowe - dożylne podawanie wszystkich substancji odżywczych

niezbędnych dla organizmu; stosuje się je wtedy, gdy jama ustna, żołądek czy jelita są

uszkodzone z powodu terapii przeciwnewotworowej. chemioterapia - leczenie preparatami,

które powstrzymują rozwój lub niszczą komórki nowotworowe

chemioterapia złożona - leczenie przeciwnowotworowe więcej niż jednym lekiem

cytotoksyczne komórki T - komórki układu odpornościowego, które rozpoznają i

bezpośrednio eliminują zainfekowane komórki

cytotoksyczny - toksyczny dla komórki defekacja - wydalanie kału

dieta - potrawy spożywane regularnie według planu odżywiania

diuretyki - leki odwadniające dysfagia - kłopoty z przełykaniem

elektrolity - ogólna nazwa minerałów odpowiedzialnych za prawidłową gospodarkę wodną w

organizmie (w tym sód, potas, chlor i wapń)

emetyk - lek który wywołuje nudności i (albo) wymioty. Na przykład cisplatyna, dakarbazyna

i mechloretamina mają duży potencjał wymiotny, gdyż wywołują te objawy u ponad 90%

pacjentów

enteritis - zapalenie jelit

fagocyt - biała krwinka, która pochłania lub unieszkodliwia mikroorganizmy

fitoestrogeny - estrogenopodobne związki roślinne glukoza - monocukier (z jednym

201

pierścieniem węglowym); rodzaj cukru znajdującego się we krwi guz — lity twór

komórkowy łagodny lub złośliwy immunoglobulina - rodzaj białka działającego jako

aktywny receptor i efektor w układzie odpornościowym interleukina - białko regulacyjne,

produkowane przez mak-rofagi i limfocyty, oddziałujące na inne leukocyty i kierujące ich

rozwojem komórka B - rodzaj limfocyta zaangażowanego w komórkową reakcję

odpornościową; Końcowe etapy jej rozwoju odbywają się w szpiku

komórka T - rodzaj limfocyta, zaangażowanego w reakcję odpornościową; końcowe etapy

jego rozwoju odbywają się w gruczole grasicy

kserostomia - suchość jamy ustnej spowodowana małą ilością śliny

kubki smakowe - zakończenia włókien nerwowych, odbierające wrażenia smakowe

laktoza - dwucukier znajdujący się w mleku; nazywany też cukrem mlekowym

laktozowa nietolerancja - utrata zdolności do trawienia laktozy

limfocyt - rodzaj krwinek białych; obejmuje komórki T, komórki B i inne komórki ważne dla

przebiegu reakcji odpornościowej

makrofag - rodzaj fagocytowej krwinki białej żernej, która patroluje tkanki organizmu

mięsaki - nowotwory powstające w tkance łącznej i w tkance mięśniowej

mucositis - stan zapalny błon śluzowych, powodujący owrzodzenia jamy ustnej

mutagenny - powodujący mutacje w kodzie DNA nitrozoaminy - związki amin i kwasu

azotawego, które mogą powstać z azotynów w soku żołądkowym; mogą być mutagenne

czyli rakotwórcze

nowotwór - ogólna nazwa dla ponad 100 chorób, w których nieprawidłowe komórki

rozwijają się poza kontrolą układu odpornościowego

nudności związane z wyczekiwaniem - rozstrój żołądka o podłożu nerwowym, występuje

przed rozpoczęciem terapii, bywa spowodowany przez samą myśl o leczeniu albo nawet

tylko przez widok szpitala, gdzie ma być prowadzona terapia

obrzęk - nagromadzenie dodatkowych płynów w tkankach

odwodnienie - utrata zbyt dużej ilości wody z organizmu, powodująca jego wadliwe

funkcjonowanie; przyczyną odwodnienia mogą być biegunka lub wymioty onkogeny -

geny, które mogą spowodować przemianę komórki z normalnej w nowotworową

perystaltyka - rytmiczne skurcze mięśni jelitowych przesuwające pożywienie w

przewodzie pokarmowym pomocnicze komórki T - komórki biorące udział w aktywacji

limfocytów B i T

przerzut - pojawienie się guza nowotworowego z miejsca pierwotnego w innej części ciała;

poszczególne nowotwory mają tendencje do przerzucania się do pewnych typowych dla

202

nich narządów, np. rak sutka czy tarczycy dają przerzuty do kości

rak - nowotwór rozwijający się w tkance nabłonkowej rakotwórczy - sprzyjający tworzeniu

się raka, powodujący raka

różnicowanie - proces, który polega na tym, że zdrowe komórki specjalizują się w czasie

powstawania różnych tkanek synergistyczny - wspomagający, wzmacniający efekt, (całość

jest silniejsza niż suma poszczególnych części) szpik - wewnętrzna, gąbczasta tkanka

kości, w której produkowane są krwinki

ślina - mieszanina wydzielin gruczołów ślinowych i śluzowych, która utrzymuje wilgotność

tkanek jamy ustnej i zwilża pokarm, co ułatwia jego przełykanie ślinopedny środek - lek

zwiększający produkcję śliny ślinowe gruczoły - gruczoły wydzielające ślinę, w tym

gruczoły przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe wolne rodniki - cząsteczki z

dodatkowym elektronem, które działają szkodliwie na komórki; są nietrwałe, dopóki

znajdą elektron do pary; przeciwutleniacze - antyoksydanty, dostarczają dodatkowy

elektron, który unieszkodliwia wolne rodniki zaparcie - kłopoty z oddawaniem stolca

203

PRZYKŁADY ŚRODKÓW UZUPEŁNIAJĄCYCH

Weź ze sobą tę listę, gdy idziesz do sklepu ze zdrową żywnością. Kupuj środki o

składzie najbardziej podobnym do poniższych przykładów

Muttiwitamina z minerałami

Witamina A, 10000 jm.

beta-karoten - odpowiednik 15 000 jm. witaminy A

Witamina D (cholekalciferol), 400 jm.

Witamina E (d-alfa-tokoferol), 400 jm.

Witamina K, 60 mikrogramów

Witamina C (kwas askorbinowy), 1200 miligramów

Witamina Bl (tiamine), 28 miligramów

Witamina B2 (ryboflawina), 32 miligramy

Witamina B3 (niacyna), 20 miligramów

Witamina B3 (niacynamid), 380 miligramów

Kwas pantotenowy, 150 miligramów

Kwas foliowy, 800 mikrogramów

Witamina B12, 120 mikrogramów

Dibenkozyd (koenzym witaminy B12), 500 mikrogramów

Biotyna, 300 mikrogramów

Trójmetylglicyna, 100 miligramów

Cholina, 125 miligramów ;

Inozytol, 120 miligramów

PABA (kwas paraaminobenzoesowy), 50 miligramów

Bioflawonoidy, 100 miligramów

Wapń,

400 miligramów

Magnez, 100 miligramów

Potas (kalium), 99 miligramów

Żelazo, 10 miligramów

Jod, 150 mikrogramów

Chrom, 200 mikrogramów

Selen, 100 mikrogramów

Inozyna, 80 miligramów

Glutamina, 100 miligramów

204

Miedź, 2 miligramy

Cynk, 20 miligramów

Mangan, 8 miligramów

Dawki środków indywidualnych

Dziennie możesz zażywać następujące dawki środków uzupełniających:

Witamina A, 100000 jm. dziennie

Witamina B compositum, 50 miligramów

Witamina C, 1020 gramów (wg tolerancji organizmu)

beta-karoten , 10000 jm.

Witamina E, 1200 do 1500 jm.

Cynk, 50 miligramów

Koenzym Q

, zwykle 300 do 400 miligramów, maksimum 700 miligramów

Olej lniany (oleum lini), 1-2 łyżki dziennie przez 3 miesiące, potem l łyżka dziennie,

lub kapsułki (1000 miligramów) 3 razy dziennie przez 3 miesiące, potem 2 razy

dziennie. Olej lniany zawiera kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6, które są

niezbędnymi kwasami tłuszczowymi. Inne źródła tych kwasów to: olej z

ogórecznika, olej z czarnych porzeczek i olej z wiesiołka dwuletniego.

205

Document Outline

Maureen Keane
Maureen Keane

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Dieta w chorobach nowotworowych, Medycyna Naturalna
Keane M Chase D Dieta w chorobach nowotworowych
Glukoza JEDYNYM paliwem dla nowotworów złośliwych, WAZNE-DIETA-CHOROBY
Dieta według Gersona i inne teksty (kuracja antynowotworowa), Zintegrowane Wspomaganie Terapii Choro
Dlaczego nie należy bać się nowotworu, WAZNE-DIETA-CHOROBY
Dieta przy chorobie nowotworowej, różności, dietetyka, diety w chorobie
Leczenie bólu i opieka paliatywna w chorobach nowotworowych
Dieta w chorobach nerek
Pielgnowanie w chorobach nowotworowych jelita grubego
CHOROBY NOWOTWOROWE A PROMOCJA ZDROWIA
Psychospołeczne problemy zdrowego rodzeństwa z chorobami nowotworowymi
Diagnostyka predyspozycji genetycznych do chorob nowotworowych
niedokrwistosc w przebiegu choroby nowotworowej

więcej podobnych podstron

dieta w chorobach nowotworowych

Document Outline