MAUREENKEANE,DANIELLACHACE

Dietawchorobachnowotworowych

(Whattoeatifyouhavecancer)

(Tłum.Drn.Med.PiotrMuldner-Nieckowski,AnnaOmacka-Kempny)

Książkętądedykujęobojgumoimrodzicomzmarłymnatąstraszliwąchorobęzanimzdążyłemichpoznaćorazmojejobecnejmatce–mamnadziejęszczęśliwieiwporęuratowaną.

(h)udson

PODZIĘKOWANIA

Chciałybyśmypodziękowaćdoktorom:JoePizzorno,JayLittel,DębowiBrammerowi,AllanowiGaby'emu,orazJoh-nowiLungzapodzieleniesięznamiswojąwiedzą;DarreniTonjiHillzawsparcieswoimiwłasnymidoświadczeniamiiprzeżyciami;DavidowiStevensonowizailustracje;NelsowiMoultonowizapomocwpracachkomputerowych;orazMerrileeGomez.

Maureenpragniepodziękowaćswojemu mężowi,Johnowi,zamiłośćiwsparcieprzezcałyokresterapii,podczasoperacjiiwtrakcierekonwalescencji;swojemusynowi,Mi-chealowi,zafachowąpomockomputerowąpodczasprzygotowywaniatejksiążki;orazMeave

• swojejkotce,którazawszebyłaprzyniej.

SŁOWOWSTĘPNE

Trudneproblemyzwiązanezchorobaminowotworowymioddziesiątkówlatzajmująlekarzyinaukowców,alezwyjątkiemrakapłuc,etiologiazłośliwegocharakteruguzówjestnieznana.Napodstawiebadańpopulacjiinaukowychanalizepidemiologicznychodkryliśmyjednakżewieleprzydatnychwskazańdotyczącychprzyczynraka.Naprzykład,wkrajachrozwijającychsięczęstotliwośćwystępowaniarakaniejesttakwysoka,jakwspołeczeństwachwysokorozwiniętych.EpidemicznycharakterrakawAmerycekojarzonyjestzzanieczyszczeniempowietrzaiwód,skażeniemłańcuchówpokarmowych,technikamiprzetwórstwaspożywczego,paleniem,narkotykami,ciągłymistresami,otyłościąisiedzącymtrybemżycia.Wszystkiete czynnikimogąsię wiązaćzprzyczynamiraka, poprzezich wpływnazaburzeniawodżywianiu.Jestjużpotwierdzonyfakt,żedwieztrzechkobietzrakiempiersicierpiąnaotyłość.Naodżywianiewpływajądecyzjedotyczącestylużyciaisposóbodżywiania,którymożealbospowodowaćosłabienieorganizmu,doprowadzającdorozwojuraka,albo wzmocnić systemobronnyorganizmu, zwiększającnaszemożliwości zapobieganiai/lubkontrolowaniaprocesównowotworowych.

Badaniaepidemiologiczneoraztedotyczącezwyczajówdietetycznychwskazują,żeokreślone,naturalniewystępującesubstancjechemiczne,stanowiąochronęprzedrakiem.Nastąpiłpostępwnaucedotyczącejodżywiania,więcmożemyleczyćzaburzeniafizjologicznedziękispożywaniuokreślonychpokarmówisubstancjipokrewnych.Dlaprzykładu,składnikipożywienia(przeciwutleniacze)mogąwspomóciwzmocnićsystemodpornościowy,askładnikitakiejakbłonnikmogąchronićprzedrozwojemkomórekrakowych.Tapublikacjamożeuświadomićpacjentówchorychna raka,dostarczająciminformacji,jakbardzocennejestzrozumienieprocesówrakotwórczychiichleczenie.W

ciąguostatnich25latwielupacjentówprzebywającychpodmojąopiekąpytało,comogązrobić,abyzmienićswójstylżyciaizwiększyćmożliwośćzapobieganiai/lubwyleczeniaraka.Informacjezawartetutajmogąsięokazaćniezwyklecennedlauzyskaniaodpowiedzinatepytania.

Opisydotyczącediety,zawartewtejksiążce,sąodpowiedniedlapacjentównakażdymetapieleczenia.Zmianastylużycia,łączniezpoprawąsposobuodżywiania,możewzbogacićtradycyjnemetodyleczeniaraka.Taksiążkadefiniujeprogramodżywiania,jakouzupełnienieterapiimedycznej.Ulepszonenawykidietetyczneizmienionystylżyciamogąwspomóckonwencjonalnemetodyleczenia.Wprzeszłościwieleofiarchoróbnowotworowychwłączonychbyłowprogramybadawcze,którenieujmowałyjednaktychsprawwszechstronnie.Osoby,któreodgrywająaktywnąipozytywnąrolęwewłasnymleczeniu,zwiększająszansęnapowrótdozdrowiaicałkowitewyleczenie.

JohnA. Lung,M.D.,chirurgonkolog

InstytutOnkologicznywMountainStates,Boise,Colorado

WPROWADZENIE

Jeżelistwierdzonouciebieraka,napewnodobrzepamiętaszmoment,kiedyotrzymałeśtęwiadomość.Janigdygoniezapomnę.

Wszystkozaczęłosięsiedemnaścielattemuwdniu,którywydawałsięzwykłymdniem.Byłamwczwartymmiesiącuciążyzmoimdrugimdzieckiemischylaniesiębyłojużutrudnione.Jakośbyłampewna,żetobędziedziewczynka.Mójbardzo ruchliwy synmiałjużosiemnaściemiesięcyibyłam gotowadozmianywrodzinie.Ciągnącdzieckozasobąoglądałamwystawysklepowezubrankamidladzieci,zwłaszczaciuszkidlamałychdziewczynek,zkokardkamiikoronkami.

Tegodniaschyliłamsię,abywyjąćgarnekzszafki.Plecyprzeszyłmiskurcz.Gdyznieruchomiałam,byzłapaćoddech,poczułamstrumień ciepłejkrwi płynącypowewnętrznejstronieud.Minęłydwatygodnieipodwóchbadaniachultrasonograficznychwiedzieliśmyjuż,żenaszedzieckonieżyje.Alełożyskonieumarło,nadalżyłoirosło.Dziesięćdnipóźniej,powyłyżeczkowaniujamymacicy,przeprowadzonymwceluusunięciaresztekłożyskaipłodu,zadzwoniłmójginekolog.Chciałsięnatychmiastzobaczyćzemnąipoprosił,bymprzyszładoniegozmężem.Gdyzapytałam,cosiędzieje,poprostuodpowiedział,żechceprzedyskutowaćznamiwynikihistopatologiczne,atrudnobyłorozmawiaćotymprzeztelefon.Wydusiłamzsiebie:„Toniejestrak,prawda?".Chwilaciszy.Zawszesiębałammilczenia.„Nie,toniejestrak".Widziałamwwyobraźni,jakpróbujeznaleźćodpowiedniesłowa.„Aletocośmożesięrozwinąćwraka,jeślinadalbędziesięrozwijać.Prawdopodobnieusuniętowszystko".

RokpóźniejznalazłamsięwgabinecieonkologicznymnaUniwersytecieWaszyngtońskim.To„coś"najwyraźniejpozostało.Komórkiłożyskamojegonieżyjącegodzieckabłąkałysięwmoimciele,szukającdlasiebiemiejsca.„Niemapowodudozmartwienia-zapewnianomnie,prawdopodobniedotarłytylkodościanymacicy.Chemioterapiapowinnazadziałać.Prawiezawszedziała".

Gdytomografiakomputerowawykazała,żepłucasączyste,poddanomniepierwszejseriichemioterapiimetotrek-satem(ametopteryną).Robiącwszystko,abyniemyślećoigle,którąpielęgniarkapróbowałabezskuteczniewbićmiwgrzbietręki,zapytałamją:,Jeślitachorobarozwijasięjakrakijestleczonejakrak,tojakajestróżnicamiędzyniąarakiem"?Spojrzałamiwoczy,apotemspuściławzrok,bynadalpopracowaćnadmojążyłą.„Gdyrozwijasięwtensposób-powiedziałajakbydomojejdłoni-tojesttorak".„Och"-towestchnieniebyłomojąjedynąodpowiedzią.

Mojąpierwsząreakcjąbyłozakłopotanie.Jakmogłammiećrakainiewiedziećotym?Dlaczegoniktniezadałsobietrudu,bymiotympowiedzieć?Oczywiście,kretynko,powiedziałamdosiebie,maszwizytęuonkologawkliniceonkologicznej,jesteśpoddanachemioterapiiprzezpielęgniarkęonkologiczną.Więcmyślisz,żecomasz?Alenieraka,nieja.Niewiem,cobyłogorszewciągu tychpierwszychkilkutygodni:skutkiubocznedziałaniametotreksatuczyświadomość,żemamraka.SłówkonaR.Nieja.Tomnieniedotyczy.

Wieluprzyjaciółdawałomijakieśradyzarazpopierwszymetapieleczenia;inniprzysyłalipamiątki,kartki.Wszyscysięzamniemodlili.UważałamzakoniecznepójścienaoficjalnyobiadsponsorowanyprzezKlubIrlandzki.Chciałampokazaćswoimprzyjaciołom,żetachorobaniejestwstaniemniezałamać.Zaczynałsięwłaśnietydzieńirlandzkiikomitetorganizacyjnyserwowałwołowinękonserwowązchrzanemorazkawępoirlandzku.Niktwkliniceanisłowemniewspomniał,jaksiępowinnamodżywiać.

Pierwszaseriametotreksatunieposkutkowała.Drugateżnie.Niemaproblemu,stwierdziłlekarz,prawdopodobniezadziałaaktynomycyna.Alepierwszaseriaaktynomycynyniezadziałała,takjakidruga.Mójonkologwspanialepotrafiłprzekazywaćwiadomości:

„Masztrzyopcje-powiedziałprzeztelefon.-Nieróbnic,ajacigwarantuję,żeumrzeszdoroku.Możemyciępołożyćwszpitalujesienią,byzastosowaćzłożonąchemioterapię,poktórejbędzieszsiędośćfatalnieczuła.Albomożeszsiępoddaćoperacji".Komórkirakoweusadowiłysięprawdopodobniewmacicy.Wybrałamoperację.Poddałamsięostatniejseriichemioterapii,poktórejusuniętomimacicęijajowody.

Tobyłoszesnaścielattemu.Odrosłymiwłosyiwkrótcewszystkobyłojużtylkowspomnieniem.Jedynąrzecz,jakapozostała,byłabliznapooperacjii...niechęćdochrzanu.

Anirazuwciąguszesnastumiesięcytestówileczeniażadenzmoichlekarzy,żadnazpielęgniarekaniniktspośródinnychpracownikówsłużbyzdrowianierozmawiałzemnąoodżywianiu.Ichzdaniemspecjalnadietabyłabezznaczeniaprzyraku.Nierozumieliprawdziwejistotyodżywiania,którąjestwspomaganieleczenia.Terapiaodżywianiempomagaukładowiodpornościowemuorganizmuwlepszymspełnianiufunkcji,równocześniewspierajączdrowekomórkipodczasuciążliwegoleczeniachorobynowotworowej.Zatemstosowaniesiędoradzawartychwtejksiążcenikogoniewyleczyzraka.Samoodżywianieniepokonaraka.Alegdydodamytęterapiędotradycyjnegosposobuleczeniachoróbnowotworowych,możetozwiększyćszansęnawyleczenieorazpoprawićjakośćtwegożycia.Taksiążkajestpodzielonanatrzyczęści.Częśćpierwszajestelementarzem-podstawowąwiedząnatematciała,różnychnowotworówiodżywiania.Alebardzocięproszę,niespieszsięzprzeczytaniemtego.Taczęśćpomożeciporozumiećsięztwoim

lekarzemipozwolinapodjęciebardziejświadomychdecyzjidotyczącychodżywiania.Choćtookropne,cochcemycipowiedzieć,alewkrótcestanieszsięcelematakówlicznychsprzedawcówżywności,awieluznichnicniebędziewiedziałooistocieodżywianiainowotworach.Bądźprzygotowanynatoizignorujich.

Częśćdrugaomawiaróżneskutkiubocznezwiązanezleczeniemnowotworów.Każdyrozdziałpokazujeosobnyproblem,wyjaśnia,cogopowodujeisugerujemetodypostępowania.

Wczęścitrzeciejizarazemgłównejznajdzieszkilkapropozycjidiet.Sąonetakzaplanowane,abyodżywianiedostarczyłowysokowartościowychskładnikówpacjentomchorymnaraka.

Dokażdejpropozycjidietydołączonajestpropozycjażywnościdodatkowej(uzupełniającej).

Abyułożyćswójwłasnyprogramżywieniowy,wybierzzczęścitrzeciejrodzajdiety,któranajlepiejodpowiadatwojejsytuacji.Potemzczęścidrugiejdodajinformacjedotyczącewszystkichskutkówubocznych,jakichdoświadczaszwtrakcieleczenia.

Nakońcuksiążkiznajdzieszuwagi,któremająpomócciwrealizacjiplanu.Notatkizawierająsłowniczek,przykładynazwpreparatówmedycznychwceluułatwieniacikupnasubstancjiuzupełniających,informacjeszczegółoweoproduktachwspomnianychwtejksiążce.Żałuję,żeniedanomitakiejksiążki,kiedymiałamwłasneproblemy.Mamnadzieję,żetobiepomoże.

Możeszrozpocząćtenprogramjużdzisiaj.Szybkawyprawadosupermarketuidosklepuzezdrowążywnościątowszystko,comusiszzrobić,abyobjąćkontrolęnadswoimzdrowiem.Zróbprzysługępracownikomopiekizdrowotnejiprzyłączsiędonich.Razemmaciewiększąszansęnasukces.

Ijeszczekilkasłówostrzeżenia:niezażywajdużychdawekżadnychwitaminczyinnychśrodkówuzupełniającychbez

wiedzylekarza.Niektórewitaminymogąredukowaćefektyleczenia.

Iostatniarada:niesłuchajprzyjaciół„zdobrymiintencjami".Niemyśl:„Gdybymzrobiłtolubtamto,nigdyniezachorowałbymnaraka".Zapomnijoprzeszłości,żyjteraźniejszościąiróbplanynaprzyszłość.Niemarnujcennejenergii,zadręczającsięrzeczami,naktóreniemaszwpływu.

MaureenKeane

CZĘŚĆI

ORGANIZM,NOWOTWÓRIODŻYWIANIE

Wiadomośćorozpoznaniuchorobynowotworowejdziałatrochępodobniejakzapisnaprzyspieszonykurswszkolemedycznej.Wciągukilkumiesięcyoddiagnozybędzieszwiedziałwięcejoswojejchorobie,narządzie,wktórymsięrozwija,iobadaniach,niżwietwójlekarzdomowy.Samokształceniejestogromnieważnedlatwojegoleczenia,ponieważwiedzajestwładzą-władząnadchorobąiwładząnadterapią.Idźdobibliotekiiprzeczytajwszystko,comożeszznaleźćnatematsytuacji,wjakiejsięznalazłeś.Zacznijodbibliotekimiejscowej,apotemspróbujdotrzećdoksiążekwnajbliższejszkolemedycznej.WejdźdoINTERNETUiprzeszukajstronyWWW,abyznaleźćinformacjeosposobachleczeniaiogrupachdyskusyjnychpacjentów.Podnieśsłuchawkętelefonuizadzwońdozorientowanychkolegówzprośbąoinformacjeirady.Przyłączsiędogrupywspierającej,zaprenumerujprasęiwciążczytajizadawajpytania.Imwięcejwiesz,tymlepiejdlaciebie.Częśćpierwszatejksiążkizostałanapisanapoto,abypomóccizrozumiećznaczenieterminologii,którejwkrótcebędzieszsięuczyć.Jeślidopieroniedawnozostałeśzdiagnozowanyimałowieszobiologiiiraku,tomaszwrękunajlepszeźródłowstępnejwiedzyogólnej.Rozdziaływpierwszejczęściksiążkiwuproszczonysposóbopisująanatomięciała,charakterystykęchorobynowotworowejorazchemięodżywiania.Wyjaśniająteż,jakdziałaterapiadodatkowa,polegającanawzmocnieniutwojegoorganizmuzapomocąodpowiedniegoodżywiania.

Taczęśćksiążkijestrównieżdobrymwprowadzeniemdowiedzyoleczeniurakaiodżywianiuwtejchorobiedlawspółmałżonka,członkówrodziny,opiekunówipracownikówopiekizdrowotnej.Pomożeimzrozumiećto,cochciałbyśosiągnąć.

MIKROSKOPIJNYŚWIATWTOBIE

Abyzrozumieć,cotojestnowotwórijaksięgoleczy,musisznajpierwpoznaćminiaturowyświatkomórki.Tojestbyćmożenajważniejszyrozdziałtejksiążki,bochorobanowotworowazaczynasięwłaśnienapoziomiekomórkiitowłaśnietuodżywianiewywieraswójwpływ.Tenrozdziałpomożecizrozumiećfunkcjonowaniekomórekiprocesichpodziału,gdysązdrowe.

Wyobraźsobieprzezchwilę,żetwojeciałotopaństwo,akomórkitoobywateletegopaństwa.Ty,prezydent,mieszkaszwgłównymbudynku,czyliwgłowie.Abynaródmógłbyćsilnyizdrowy,poszczególniczłonkowiespołeczeństwamusząmiećuczciwąpracę,systemtransportowy,jedzenieiwodęorazmetodyusuwaniaśmieciiodpadów.Musząmiećochronęprzedwpływamiśrodowiskazewnętrznegoorazprzedatakamiwrogówwewnętrznychizewnętrznych.Ztwojąpomocąciałomożeimtowszystkozapewnić.

Twojekomórki-obywatele-występująwewszystkichmożliwychkształtachirozmiarach,mająprzeróżnezdolnościiwykonująniemalnieskończonąliczbęfunkcji.Niektóreznichzamieszkująwielkiemiasta,którymisąnarządy;innewoląmieszkaćnawsi,jaknajdalejodjaskrawychświateł-naprzykładwpaluchuunogi.Alebezwzględunato,gdziedanakomórkasięznajduje,maonaswojezadaniedospełnieniadladobrawielkiegonarodutwojegociała:ZjednoczonychStanówJanaczyJaniny.

Podstawowabudowakomórki

Zaczynamytęksiążkęódopisutypowej komórkiczłowieka.Wlatachpięćdziesiątych,gdybyłamdzieckiem,uczononas,żekomórkatoniewielewięcejniżworeczekwodyzpływającymwśrodkujądrem.Jawyobrażałamsobie,żekomórkamusiprzypominaćsurowejajkobez kruchejskorupki.Niemogłamsięnigdy nadziwić,żegdyupadłam,nie robiłasięzemniejajecznica.

Dzisiajwiemy,żekomórkimająbardziejskomplikowanąbudowę.Całakomórkawypełnionajestrusztowaniami,wktórychumieszczonesąstrukturyzwaneorganellami.Organelletomaleńkieodpowiednikiorganówciała.Każdaznichspełniaspecjalnąfunkcję,agdycośwtymprzeszkodzi,matowpływnacałąkomórkę.

Komórkimają„skórę"nazywanąbłonąkomórkową.Dojejzewnętrznejczęścidoczepionajestdużailośćcząsteczekbiałka.Niektóreznichznajdująsięnagórnejczęścibłonyispełniająrolęetykietkiidentyfikującejkomórkę.Innebiałka,zwanereceptorami,sąpunktamimocowaniadlahormonówiinnychsubstancji,łączniezprzeciwciałami,któresączęściąukładuodpornościowego.Niektórecząsteczkibiałkowemożnaznaleźćwgrupachpodwielubcztery;częśćznichprzenikapowierzchniębłonykomórkowej.Tewłaśniecząsteczkispełniająrolęstrażnikówdrzwi,kontrolującychwnikaniewodyiinnychdrobinwgłąbkomórki.

Wcentrumkomórkiznajdujesięjej„mózg"zwanyjądremkomórkowym.Tenkulistytwórrównieżotoczonyjestbłoną.Mieści-chromatydy,czyliciałkazawierającezakodowaneinstrukcjedotyczącewszystkichfunkcjikomórkowych.Każdakomórka,zwyjątkiemczerwonychkrwinek,majądro,aniektórerodzajekomórekmająichnawetkilka.Międzybłonąkomórkiabłonąjądrakomórkowegorozciągająsięwłóknakomórkowe,któretworzątrójwymiarowerusztowaniawypełniającekomórkę.Odgrywającrolęmięśnikomórkowych,

kurcząsięirozciągają,wytwarzającruchwśrodkukomórki,pozwalającynazmianęjejkształtu.Właśniewtychwłóknachkomórkowychumieszczonesąorganelle.Zewnętrznabłonakomórkiibłonajądrapołączonesąsieciąwyłożonychbłonkąkanałów,zwanychsiateczkąśródcytoplazmatyczną.Siećtasłużyjakosystemtransportowyijestmiejscemwytwarzaniabiałek(protein).Wniektórychkanałachtejsiatkiznajdująsięrybosomy,małeokrągłeorganelle,naktórychpowierzchniprodukowanesąnowebiałka.

BiałkawytworzonewsiateczceśródcytoplazmatycznejprzekazywanesądoaparatuGolgiego-płaskich,ułożonychwstosikipęcherzyków.AparatGolgiegowytwarzadużecząsteczkiwęglowodanów,którepołączonezbiałkami,tworząglikoproteidy.Gdypęcherzykiwypełniąsię,stająsiębardziejkuliste.Takstaranniezapakowaneglikoproteidy

przemieszczająsięwkierunkupowierzchnikomórkiiprzechodząprzezbłonękomórkową.Nazewnątrzpęcherzykipękająiwtedyichzawartośćwydostajesiędootoczeniakomórki.Takpowstająróżnegorodzajucieczezłożone,odmlekamatki,przezsokitrawiennepopot.

Energia,potrzebnadotejczynnościidowieluinnychzadańprodukowanajestwmitochondriach,organellachokształciekiełbasekutworzonychzdwóchbłon.Błonazewnętrznanadajemitochondriumgładkiwygląd,natomiastwewnętrznaprzypominazbytdużąkiełbaskę,któramusibyćpozaginanaabymogłasięwniejzmieścić.Nawierzchutakpofałdowanejbłonyznajdujesięaż500enzymówużywanychdoprodukcjienergii.Mitochondriamająswójwłasnykwas:dezoksyrybonukleinowy-DNAktóryodgrywarolęwgenetycekomórkiirybosomyprodukującebiałka.Tonasunęłobadaczomprzypuszczenie,żekomórkidużychorganizmówsąpotomkamibakterii,któremiliardylattemuzostaływchłonięteiwykorzystaneprzezwiększekomórki.

Układtrawiennykomórkitozbiórlizosomów.Sątopęcherzyki,którezawierająenzymysłużącedotrawieniaskładnikówodżywczychwkomórce.Jeślijakiśobiektdostaniesiędownętrzakomórki,tozostajeotoczonyprzezlizosom,istrawionyjakonieproszonygość.Lizosomymogąrównieżpękaćitrawićwłasnąkomórkę.Dlategoczasaminazywasięje

„samobójcami".

Jakdzielisiękomórka

Różnerodzajekomórekmająróżnyokresżycia,zależnieodlokalizacjiifunkcji.Niektórekomórki,takiejakneurony(komórkinerwowe),żyjąprzezcałeżycieczłowieka.Inne,jakkomórkikrwi,żyjątylkokilkadni.Komórki,którewyścielająprzewódpokarmowy,żyjątylkoprzez36godzin,apotemsięzłuszczają.Komórki,takjakludzie,mogązachorowaćalboulecuszkodzeniu,comożespowodowaćichśmierć.

Abytkankapracowaławłaściwie,zniszczonalubmartwakomórkamusibyćzastąpionanową.Nowekomórkisąwytwarzanewprocesiepodziału,czylimitozy,podczasktórejjednakomórkamacierzystadzielisięnadwieidentycznepotomne.Komórkawie,kiedymarosnąćlubsiędzielić,bo„porozumiewasię"zeswymisąsiadami.Komórkawsąsiedztwie szybkorosnącejluźnejtkanki nowotworowejotrzymapolecenie rozmnożenia się,podczasgdykomórkawzatłoczonej,zdrowejtkancedowiesię,żenowiobywateleniesąmilewidziani.Ponieważzdrowakomórka-obywateljestczłonkiemdrużyny,dzielisięlubpodróżujetylkowtedy,gdyspołecznośćuznatozawłaściweikonieczne.

Podziałkomórkimaswójpoczątekwewnątrzjądra,„mózgu"komórki.Właśnietuznajdująsiębowiemwszystkiezakodowaneinstrukcjeniezbędnedocodziennychczynnościkomórki.Instrukcjezawartesąwmaterialegenetycznymkomórki,kwasiedezoksyrybonukleinowym(DNA).

BudowamolekułyDNAodznacza,sięeleganckąprostotą.Helisa,botaksięnazywatakonstrukcja,przypominadługą,spiralnądrabinkęzjednympełnymobrotemcodziesięćszczebli.Bocznepodporydrabinkinicizbudowanesązdez-oksyrybozy(rodzajcukru),występującejnaprzemianzgrupamifosforanowymi.Szczeblezbudowanesązcząsteczekzwanychzasadaminukleinowymi.Każdyszczebelskładasięzparyzasadlekkopołączonychwśrodku.Obieczęścipasujądosiebiejakpuzzle.

Uludziwystępujądwarodzajezasad.Zasadypurynowe:adeninaiguanina,zbudowanesązpurynyaminokwasowejazasadypirymidynowe:cytozaitymina,zpirymidyny.Adenina zawszesięłączywparęztymina,aguaninazcyto-zyną.Tooznacza, żegdybyśpopatrzyłnaszczeblewjednejdrabinieDNA,mógłbyśznaleźćparyadenina-tymina,guani-na-cytozyna,tymina-adenina.WinnejcząsteczceDNAbyłabytonp.cytozyna-guanina,adenina-tymina,guanina-cytozyna.Kolejnośćtrzechparzasadtworzykodzwanykodonem.Wtensposóbparyzasadsąliterami,akodonywyrazami.Teliteryiwyrazytworząjęzykżycia.Gdykomórkazaczynasiędzielić,cząsteczkiDNAskręcająsięwpałeczkowategrupy,zwanechromosomami.Każdychromosomwytwarzaswójduplikat.NapoziomiemolekularnymosiąganejesttoprzezrozerwaniedrabinkiDNA.Szczebelkidzieląsięwnajsłabszympunkcie,nazłączachmiędzyzasadami.Każdapołówkaodbudowujesięwcałącząsteczkę,używającwolnychzasadunoszącychsięwjądrze.NapoziomiemolekularnymrezultatemtegoprocesusądwieidentycznecząsteczkiDNA.Wczasieostatniejfazyduplikacjikomórkicytoplazmakomórkowaibłonakomórkowawciskająsięmiędzydwakompletychromosomów,tworzącdwienowekomórki.

Niewszystkietegorodzajuprocesykończąsiępowstaniemduplikatów.Paryzasadmogąsięzgubićlubułożyćsięwinnejkolejności.Nazywamytomutacją.Powodujeonazagubieniesięwyrazówlubzdań,złyzapiswyrazówlubistnieniezupełnegonieładuwinstrukcjikomórkowej.

Mutacjenienależąwcaledorzadkości,aleczęstosąnieznaczneikomórkajestwstanieodczytaćistotęinstrukcji,mimobłędów.Odczasudoczasucałyzestawwyrazówzostaje zagubionylubzapisanyjakozupełnieniezrozumiały.Gdysiętozdarzywważnychdlażycia„dokumentach"mutacjapowodujeśmierć.Abytemuzapobiec,naszekomórki

rozwinęłysystempomocniczy.SpecjalneenzymyprzenosząsięwdółiwgórędrabinekDNA,poprawiającźlezapisanesłowa.SąonepewnegorodzajusłownikamiortograficznymidlaDNA. Aletakisłownikdziałaskutecznietylkowtedy,gdydostarczamusięniezbędnychenzymów.

Podsumowanie

Komórki,takjakludzie,zawierająwsobiepewnąliczbęwyspecjalizowanychstruktur.Każdatakastruktura,czylior-ganellum,wykonujeokreślonąpracę.Działalnościąkomórkikierujejejjądro,którezawieramateriałgenetyczny.Kiedynastępujepodziałkomórki,materiałgenetycznysiędzieli.Jeśliwtymprocesienastępująjakieśbłędy,rezultatemjestmutacja.

TKANKI

Komórkinowotworowemająwielecechwspólnychzkomórkamitkanek,wktórychpowstały.Twójlekarz,opisującnowotwórbędzieużywałwieluokreśleń,któreznajdzieszwtymrozdziale:rodzajkomórki,zktórejpowstałirodzajkomórki,zktórejsięrozwija.Tainformacjadecydujeometodzieidługościleczenia.Każdakomórkanależydojakiejśtkanki,czylispołecznościkomórekpodobnychfizycznie.Komórkidanejtkankitoswegorodzajurodzina,wspólnota.Możeniemieszkająwsąsiedztwieczytymsamymmieście,alesądosiebiepodobneispełniajątesamefunkcje.Istniejączterygłównerodzajetkanek:nabłonkowa,łączna,mięśniowainerwowa.Nowotworybiorąswojenazwyodrodzajutkanki,zktórejsięrozwinęły,orazodumiejscowieniaguza.

Tkankanabłonkowa

Większośćkomórek,którewidzisznaswoimciele,tokomórkinabłonkowe.Komórkiwtymklaniezarabiająnażycie,tworzącpokrywyiwyściółki,wydzielinęipochłaniając.Tkankanabłonkowapokrywawszystkieteczęściciała,którekontaktująsięzeświatemzewnętrznym:odwłosówdopalcówunóg,wyścielajamynarządówwewnętrznychijamyciała.Przewódpokarmowyodjamyustnejażdoodbytujestwyłożonytkankąnabłonkową,podobniejestwukładzieoddechowym.Wnętrzemacicy,pęcherzaiwszystkichnaczyńkrwionośnychjestwyścielonetkankąnabłonkową.

Istniejądwarodzajetkankinabłonkowej:okrywkowaigruczołowa.Gruczołowatkankanabłonkowazawieragruczoływewnątrzwydzielnicze(gruczoły,którewydzielająswojeproduktydokanalików).Wydzielająoneróżnesubstancjedootoczeniajamnarządówczyjamciała.Naprzykładwprzewodziepokarmowymnabłonekgruczołowyułatwiaprzesuwaniepokarmuizbytecznychproduktówprzemianymateriiprzezwydzielanieśliskiegośluzu.Wżołądkutkankatawydzielakwassolny,enzympepsynęorazczynnikniezbędnydoabsorpcjiwitaminyB₁₂.

PrzykładynowotworówzłośliwychRaki

(Nowotworypowstająceztkankinabłonkowej)

NAZWA	PUNKTWYJŚCIA
rakgruczołowy	gruczoł
rakgruczołowypłuca	tkankapłucna
rakżołądka	nabłonekgruczołowyżołądka
rakgruczołowytrzustki	trzustka
rakbrodawczakowaty	tkankanabłonkowa

Mięsaki

(Nowotworypowstającezkościiinnychrodzajówtkankiłącznej)

NAZWA	PUNKTWYJŚCIA
włókniakmięsakowy	tkankawłóknista
naczyniakomięsak	naczyniakrwionośne
chrzestniakomięsak	chrząstka
mięsakmaziówkowy	tkankamaziowa
kostniakomięsak	tkankakostna
tłuszczakomięsak	tkankatłuszczowa
mięsakgładki	mięsieńgładki
czerniakmelanoma	komórkibarwnikoweskóry lubbłonśluzowych
mięśniakomięsak prążkowany	mięsieńprążkowany

Białaczki

(Nowotworyukładubiałokrwiakowegoiszpiku)

NAZWA	PUNKTWYJŚCIA
białaczkalimfocytowa przewlekła	limfocyty
białaczkaszpikowaostra	szpik
białaczkaszpikowa przewlekła	szpik
białaczkalimfatyczna przewlekła	komórkilimfatyczne
chorobadiGugliemo	szpik
białaczkagranulocytowa	układsiateczkowo-śródbłonkowy
białaczka kosmatokomórkowa	komórkilimfatyczne

Chłoniaki

(Chorobynowotworowetkankiłącznejukładulimfatycznego)

NAZWA	ZAATAKOWANATKANKA
chorobaHodgkina (ziarnicazłośliwa)	węzełchłonny
chłoniakzłośliwy	węzełchłonny

Chorobynowotworowetkankinerwowej

NAZWA	LOKALIZACJA
glejak	tkankaglejowa
mięsakosłoniaka	osłonka(otoczka)nerwowa
gwiaździak	astrocyty(rodzaj komórkineuroglejowej
mięsakoponowy	opony(błonypokrywającemózg)

Innenowotwory

NAZWA	Tkankazaatakowana/Tkankaźródłowa
szpiczakmnogi	komórki szpikkostny plazmatyczne
nabłoniak kosmówkowyzłośliwy	łożysko(guzgamety)
rozrodczak	jajnik(guzgamety)
nasieniak	jądra(guzgamety)
grasiczak	grasica.

Nabłonekokrywowysłużyjakookrycielubwyściółka.Komórkitakiesąsklasyfikowanewedługichkształtuirodzajuwarstwykomórkowej.

• Komórkiokrywowewystępująwtrzechkształtach.Komórkipłaskiesąpodobnedołusek.Komórkisześciennemająkształtsześcianówimająwięcejcytoplazmy.Komórkiwalcowatesąwydłużoneiwyglądająjakkolumny.

• Komórkiokrywowenabłonkadzielimynaczteryrodzajepodwzględemtyputworzonejwarstwy.Nabłonekjednowarstwowymaoczywiścietylkojednąwarstwękomórek.Nabłonekwielowarstwowytokomórkiwkilkuwarstwachnałożonychjednanadrugą.Nabłonekkolumnowy(dwurzędowy)sprawiawrażenieobecnościwięcejniżjednejwarstwy,alewrzeczywistościjestpojedynczy.Nabłonekprzejściowyskładasięzułożonychwwarstwękomórekróżnychkształtów.

Połączmyobydwieteklasyfikacjeróżnegorodzajukomóreknabłonkowych.Naprzykładnabłonekpłaskiskłada sięzpłaskichkomórek, ułożonychwjednejwarstwie. Różnesubstancjewłatwysposóbmogąprzenikaćtakątkankę.Wielowarstwowynabłonekprzejściowymazdolnośćrozciąganiasię,więcstanowinp.wyściółkępęcherzamoczowego.

Komórkinabłonkowesąbeznaczyniowe(niejestwięcdostarczanadonichkrew).Gdyumierają,złuszczająsię.Dobrymprzykłademtegozjawiskajeststopniowezłuszczaniesięnaskórkaczypowstawaniełupieżu.Komórkinowotworowetkankinabłonkowejtakżemogąsięzłuszczać,dziękiczemupobieraniepróbekibadaniesąułatwione.Toważnedladiagnostyki,ponieważkomórkinowotworowemająbardzocharakterystycznyobrazpodmikroskopem.ZnanametodaPapanicolaujestdobrymprzykłademnato,jakzłuszczającesiętkankimogąbyćużytecznewdiagnozowaniuraka.Badanietoprzeprowadzasiępobierającrozmazzłuszczonychkomórekbłonyśluzowejmacicyzszyjkimacicy.

Komórkinabłonkowemusząsiędzielićbardzoszybko,abyzastąpićkomórkiutracone

wwynikuzużyciaczyuszkodzenia.Dlategometodyleczeniachorobynowotworowej(takiejakchemioterapiaczynaświetlanie),któredziałająnaszybkorozmnażającesiękomórkinowotworu,mająrównieżujemnywpływnazdrowątkankęnabłonkową.

Nowotworywywodzącesięznabłonkaokrywowegonazywamyrakami,natomiastznabłonkagruczołowego-gruczolakorakamilubrakamigruczołowymi.

Tkankałączna

Tkankałącznatworzydelikatnebłony,płynnąkrewitwardekości,któresłużądołączeniaczęściciała,wspieraniaciała,poruszaniasięiochronyciała.Jesttozespółkomórek,połączonychróżnymirodzajamiwłókien,osadzonychwmaterialezwanymmacierzą,substancjąmiędzykomórkowąlubistotąpodstawowątkanki.Rodzajmacierzyiwłókienokreślacechycharakterystycznedanejtkankiłącznej.Naprzykładtkankachrzestnamamacierzgalaretowatą,tkankakostnamamacierzztwardychminerałów,akrew-macierzpłynną.Tkankałącznamożebyćpodzielonanaróżnegrupy,niektóreznichzachodząnasiebie.Ototerodzaje.

Tkankałącznawiotkałączytkankiinarządy,działającjakelastycznyżel.Jejmacierztomiękka,lepkasubstancjagalaretowata.

• Tkankatłuszczowajesttkankąłącznąwiotką,aledodatkowomakomórkitłuszczowe.Tworzypodściółkęochronnąnp.wokółnerekiinnychnarządóworazdziałajakomateriałizolujący.

• Spoistatkankawłóknistazbudowanazmieszaninykolagenuielastycznychwłókienwpłynnejmacierzy.Tworzyścięgnaiwięzadła,możnająznaleźćwskórze.Ztegorodzajutkankitworząsięblizny.Tkankawłóknistatotakżeelastyczne,silnepołączeniemiędzytkankąkostnąatkankąmięśniową.

• Tkankasiateczkowautworzonajestprzezkomórki,którepokrywająwiotkierozgałęzionewłóknasiateczkowe,tworzącetrójwymiarowąsieć.Tkankasiateczkowabudujeswegorodzajurusztowaniedlaśledziony,węzłówchłonnychigrasicy.Wzwiązkuztymjestważnączęściąukładuodpornościowegoorganizmu.Specyficznabudowatejtkankipozwalaśledzionieodfiltrowywaćszkodliwesubstancjezkrwiilimfy.

• Tkankakostnazbudowanajestzkomórekkostnych(osteo-cytów)osadzonychwmacierzy,utworzonejprzezwłóknakolagenoweisolemineralne.Towłaśniesolemineralnenadająkościomtwardość.

• Chrząstka składa sięzkomórek chrzestnych (chondro-cytów)umieszczonychwelastycznej,ziarnistejmacierzy.Małżowinyusznezawierająelastycznepłytkichrząstne,kolanazawierająchrząstkęwłóknistą,aoskrzelasązbudowanem.in.zpierścienizchrząstkiszklistej.Tkankachrzestnaniejestunaczyniona,więcsubstancjeodżywczemusządostawaćsiędoniejzapomocądyfuzjianieprzezkrew.Ztegopowoduzniszczonachrząstkagoisiębardzowolno.

• Tkankamieloidałnatworzyszpikikomórkiwnimpowstające,łączniezczerwonymikrwinkami,płytkamikrwiorazgranulocytami(dojrzałymileukocytami)imonocy-tami

niezbędnymidofunkcjonowaniaukładuodpornościowego.

• Tkankakrwijestnajbardziejniezwykłątkankąłączną.Mapostaćpłynnąidlategoniezawieraaniwłókienanisubstancjimiędzykomórkowej(macierzy).Tkankataskładasięzdwóchskładników:substancjipłynnej,zwanejosoczemiczęścikomórkowejwformiestałej,którazawieraczerwonekrwinki(erytrocyty),krwinkipłytkoweibiałekrwinki(leukocyty)należącedo układu odpornościowego.Nowotwory,którepojawiająsięwkościachitkankachmiękkich(łącznejimięśniowej),nazywanesąmięsakami.

Najpowszechniejwystępująoneudzieci.Nowotworyukładulimfatycznegotogłówniechłoniaki.Chłoniakimogąsiępojawićwkażdymmiejscuukładulimfatycznego,alenajczęściejlokująsięwwęzłachchłonnych.Szpiczakmnogitonowotwórkomórekplazmatycznych.Białaczkitonowotworym.in.tkanekwytwarzającychkrew.Białaczkinietylkozmieniająsposóbdojrzewaniakomórek,alerównieżichfunkcję.

Tkankamięśniowa

Tkankamięśniowatoźródłoruchuciała.Możnająpodzielićnatrzyrodzaje:

• Mięśnieszkieletowe-łącząkościiporuszająszkieletem.Mięśnietenazywamy

„poprzecznieprążkowanymi",gdyżwobraziemikroskopowymwłóknaichkomórekmająpoprzeczneprążki.Ichpracazależnajestodnaszejwoli.

• Mięśnietrzewne-znajdująsięwnarządachwewnętrznychciała(trzewia,wnętrzności).Nosząnazwęmięśnigładkich,zewzględuna brakpoprzecznychprążków,lubmimowolnych,boniemożnaichkontrolowaćwzależnościodwoli.

• Mięsieńsercowy,zktóregozbudowanejestserce.Jesttotkankagładkazwielomacechamimięśniprążkowanych.Mięsakitkankimięśniowejzwykleatakujądzieci.Nowotwórmięśniaprążkowanegozajmujepiątemiejscenaliścienajbardziejpowszechniewystępującychchoróbnowotworowychdzieci,pobiałaczkachichłoniakach,guzachośrodkowegoukładunerwowego,nerwiakachniedojrzałychiguzachWilmsa.

Tkankanerwowa

Ztkankinerwowejzbudowanesątakienarządyjak:mózg,rdzeńkręgowyinerwy.Komórkinerwowemożnasobiewyobrazićjakopracownikówsystemupołączeńtelefonicznychibazydanych.Dziękinimmożliwajestkomunikacjatakajakwukładachelektronicznych.Istniejądwarodzajetkankinerwowej:

• Komórkinerwowe,zwaneneuronami,faktycznieprzetwarzająinformacje.Neuronymająjednostkęcentralną,czylikomórkę,wypustkęosiowączyliakson,którymożemiećdolmdługościijednąlubkilkainnychwypustekczylidendrytów(włóknanerwowe).

• Komórkineuroglejowetote,którepodpierająiłącząneurony.Dlaprzykładukomórki

Schwannatworząneuro-lemowe(osłonowe)imielinowepowłokineuronów.Astro-cyty(komórkigwiaździste)budująciasnąsiećdookołanaczyńwłosowatychwmózgu.Wrazznaczyniamiwłosowatymitworzą zespółpołączeń krew-mózg,strukturęodpowiedzialną zakontrolęprzedostawaniasięwiększychcząsteczekdomózgu.

Guzy,pojawiającesięwewnątrzczaszki,biorąswojenazwyodrodzajukomórek,zktórychsięrozwinęły.Przykładamisągwiaździaki(odkomórekgwiaździstych-astro-cytów),glejaki(odkomórekneuroglejowych)iczemiaki(odkomórekbarwnikowych-melanocytów).Guzycentralnegoukładunerwowegosąnajczęściejspotykanymiguzamilitymiudzieci.Udorosłychwielewewnątrzczaszkowychguzównowotworowychtotwory,któreprzeniosłysięzinnychczęściorganizmu(guzywtórne,tzw.przerzutowe).

Podsumowanie

Każdatkankaskładasięzjednegorodzajukomórek.Maswójcharakterystycznyrozmiaricechy,własnewyspecjalizowanepoledziałania.Tkankanabłonkowawyściela,wydzielaiwchłania.Tkankałącznapodpiera,łączyichroni.Tkankamięśniowaspecjalizujesięwprodukcjiruchu.Tkankanerwowaumożliwiaporozumiewaniesię.

NARZĄDYIUKŁADYNARZĄDÓW

Gdynowotwórrozwijasięzjednejkomórkidopostaciguza,zmieniazdolnośćnarządu,wktórymsięumiejscowił,dofunkcjonowaniaijestprzeszkodąwcałymukładzie,doktóregotennarządnależy.Tenrozdziałpozwolicizrozumiećpodstawowąbudowęanatomicznąciałaiorganizacjęnarządów.Omówimytutajrodzajenowotworównajczęściejatakującychróżneukładynarządów.

Wyobraźmysobie,żekażdaztwoichkomórek-obywatelimieszkawmieście.Niektórezmiast,jaknp.mózg,sercezcałymukłademkrążenia,wątrobaczyskórasąbardzodużeiwykonująniezastąpioneczynności.Naprzykładwielkiemiastoukładukrążenia,tomiejsce,gdzieogromnarodzinakomórekmięśniowychmieszkaipracuje.Jedneztychkomórekbiorąudziałwgorączkowychzajęciachpodstawowychnarząducentralnego-serca.Inneciesząsięzprostegożyciaprzedmieść:tętnic.Woląmniejstresowystylżyciawnarządachodległych.Każdyukład-miastoskłada sięzkilkurodzajówtkanek.Ichociaż komórkiwyglądająróżnie ipochodzązróżnychgrup,wszystkiepracująrazem,abyosiągnąćwspólnycel.Każdemiastonależydowiększejorganizacjiotejsamejmisjidospełnienia.

Układynarządówutworzonesązpewnejliczbyodpowiedniodobranychnarządów.Działająwspólnie,abywykonaćniezbędnąpracęnarzeczciała.Narządwdanymukładziejestzależnyodinnych,akażdyukładjestściślezwiązanyzpozostałymi.Naprzykładwukładziemięśniowo-szkieleto-wymszkieletjestpodporądlazepołuruchu.Aleonsamnieumożliwiporuszaniasię,musikorzystaćzczynnościmięśni.Współpracującezesobąmięśnie,przesuwająciałozmiejscanamiejsce,zmieniająjegopozycję,alerównieżikształt.Układmięśniowo-szkieletowywspółdziałatakżezinnymiukładaminarządów.

Wewnątrzkościdługichimiednicznychznajdujesiężółtyszpikukładuodpornościowegoiczerwonyszpikukładukrwionośnego.

Istniejedziesięćgłównychukładównarządów:układpowłokczyliskóra,szkieletowy,mięśniowy,krążenia,oddechowy,trawienny,nerwowy,hormonalny(wewnątrz-wydzielniczy),rozrodczyimoczowy.Układodpornościowyróżnisięodinnychtym,żezbudowanyjestzpojedynczychkomórek,anienarządów.Omówimygozatemosobno.

Skóra

„Powłokaciała"toinneokreślenieskóry,aukładpowłokobejmujeskóręijejróżneuzupełnienia,takiejakwłosy,paznokciepalcówunógirąk,wargiigruczołyskórne.Zbudowanyjestzpowierzchniowejtkankinabłonkowej,umieszczonejnapodstawiezbudowanejztkankiłącznej.

Ogólniemówiąc,zadaniemskóryjestoddzieleniewnętrzaorganizmuodśrodowiskazewnętrznego.Skórasprawia,żejesteśwodoszczelny.Powoduje,żewczasiekąpielinienasiąkaszwodąjakgąbka,anasłońcuniewysychaszjakrodzynek.Skórachronitwójorganizmprzedotoczeniem.Komórki-obywateleskóryzapobiegająnielegalnejimigracjiolbrzymiejliczbybakteriiiwirusóworazuniemożliwiająwtargnięcietrującychsubstancjichemicznych.

Skórawykonujerównieżinnefunkcje.Regulujetemperaturęciałapoprzezwydzialaniepotu,wytwarzaważnesubstancjechemiczne,takiejakwitaminaD,idziałajakonarządczucia,reagującynaciepło,zimno,dotyk,ucisk,ból.Wydzielatakżesubstancjepoprzezgruczołyipory.Chodzituoróżnesole,tłuszcze,białka.

Ponieważjestwystawionanadziałaniewieluczynnikówśrodowiskowych,właśniewniejnajczęściejpowstająkomórkinowotworowe.Najbardziejpowszechnymirodzajaminowotworówskórysąrakkomórekpodstawnychirakkomórekpłaskichnabłonka.Obydwasąspowodowaneekspozycjąnaszkodliwywpływpromieniowaniaultrafioletowego.Czer-niak,najgroźniejszyrodzajnowotworuskóry,niejestrakiemborozwijasięzkomórekbarwnikowych,czylikomórekprodukującychpigment,anienabłonkowych.

Układszkieletowy

Czaszka,kręgosłup,klatkapiersiowa,kościrąkinóg,więzad-ła,ścięgnaistawytoczęściukładuszkieletowego.Jestonprawiecałkowiciezbudowanyzdwóchrodzajówtkankiłącznej:kościichrząstki.

Wykonujetrzypodstawoweczynności:

1. Stawy(połączeniaprzegubowe)wszkielecieumożliwiajązginanieiprostowanie.

2. Tkankakostnasłużyjakoswoistymagazyn.Minerały,takiejakwapń,magnezczyfosforanyodkładająsięwmacierzyisąstamtądwraziepotrzebypobierane.

3. Wewnątrzkości,jakwskrytcebankowej,ukrytyjestczerwonyszpik.Jesttoczęśćukładukrwionośnego.Tuodbywasięjednazpodstawowychczynnościustroju-hemopoeza,czyliwytwarzaniekrwinekczerwonych.Mięsakitkankikostnejwystępująrzadkoizwykleuosóbmłodych.Wieleinnychnowotworówmożedotrzećdokościwformieprzerzutówzinnychnarządów,naprzykładrakżołądka,piersiczyprostaty.

Układmięśniowy

Tkankamięśniowamożetworzyćosobnemięśnie,któreuważanesązaoddzielnenarządy.

Razemstanowiąoneukładmięśniowy.Komórkiwmięśniuspełniajądwagłównezadania:odpowiadajązaruchiwytwarzanieciepła.Chociażstawywukładzieszkieletowympozwalająna ruch, niemogątegoruchuwykonaćsame.Potrzebnyjestskurczmięśniaprążkowanego.Ruchwewnątrzciaławykonująkomórkimięśnigładkich.Przesuwaniepożywieniawprzewodzietrawiennymodbywasiędziękiskurczommięśnigładkichprzełyku,żołądkaijelit.Moczprzechodziprzezukładmoczowydziękimięśniomgładkimmoczowodów,pęcherzaicewkimoczowej.Powietrzedostajesiędopłuciwydostajesięznichnaskutekskurczumięśniprzepony.Układmięśniowysłużyteżjakogłównywytwórcaciepła,niezbędnegodoutrzymywaniatkanekwodpowiedniejtemperaturze.

Mięsieńjestprawiecałkowiciezbudowanyzbiałka.Gdydostarczamyorganizmowizamałobiałkaipożywienia,gdybiałkoniejestprawidłowowchłanianelubtrawione,musionopochodzićzinnegoźródła.Tymźródłemjesttkankamięśniowa.Nawetgdynaszadietadostarczanamodpowiednieilościbiałka,komórkinowotworoweatakująmięśnie,abyzdobyćbiałkoiprzerobićjewglukozę.Gdytkankamięśniowazmniejszaobjętość,pojedynczymięsieńsłabiejwykonujeswojąfunkcję,powodującsłabośćiuczuciezimna,spowodowaneograniczonąprodukcjąciepła.Chociażnowotwórukładumięśniowegojestbardzorzadki,nowotworyinnychnarządówmogąspowodowaćpoważnąutratęmasymięśniowej.

Układnerwowy

Mózg,rdzeńkręgowyinerwytonarządyukładunerwowego.Składasięgłównieztkankinerwowej,wspieranejichronionejprzeztkankęłączną.

Komórki-obywateleukładunerwowegowykonująkilkaważnychfunkcji.Sąodpowiedzialnezaszybkieporozumiewaniesięnaliniikomórka-komórkainarząd-narząd.Komórkiwtychnarządachprodukująchemiczneprzekaźnikinerwowe,któreuruchamiająipodtrzymująimpulsyelektryczne.Todziękinimmózgmoże„rozmawiać"znarządami,bliższymiidalszymi,orazkoordynować,kontrolowaćiintegrowaćichpracę.Wiadomościprzenosząsięzogromnąszybkością.Komórkiukładunerwowegofunkcjonująteżjakoczujniki.Sąwstanierozpoznaćciepło,światło,uciskitemperaturę.

Nowotworyukładunerwowegomogąsięumiejscowićwszarejistociemózgu,woponachpokrywającychmózgiwrdzeniukręgowym.Gruczoływewnątrzwydzielniczeznajdującesięwmózgurównieżmogąbyćźródłemnowotworu.Czaszkajestczęstymmiejscemguzówwtórnych,któreprzywędrowałytuzmiejscapowstania,takzwanychprzerzutów.

Układhormonalny

Układhormonalny(wydzielaniawewnętrznego)obejmujeprzysadkęmózgowąiszyszynkę;podwzgórze,tarczycęinadnercza;trzustkę;jądralubjajnikiiłożysko.Gruczołyteuwalniająhormonybezpośredniodokrwi,wprzeciwieństwiedogruczołówwydzielaniazewnętrznego,którewydzielająswojeproduktydoprzewodów.

Komórki-obywatelegruczołuwydzielaniawewnętrznegoto„zarządcy":zapomocąhormonówwysyłająprzezkrewpolecenia.Gruczoływykonująpodobnąpracędosystemunerwowego:przekazująinformacje,ingerująikontrolująfunkcjonowanieorganizmu.Sygnały

hormonalneprzenosząsięwolniej,aledziałajądłużej.Hormonysągłównymiczynnikamiregulującymiprzemianęmaterii,wzrost,rozwójorganizmuirozmnażanie.

Donajczęstszychnowotworówukładuhormonalnegonależą:

• nowotworygamet-rakjądra(umężczyzn),nabłoniakkosmówkowy,(wywodzącysięzłożyska)irakjajnika(ukobiet)

• raktrzustki-ponad90procentnowotworówtrzustkitogruczolakorakśluzowaty,którypowstajewprzewodzietrzustkowym

• raktarczycy

Ponieważnowotworyukładuhormonalnegomogąwydzielaćhormony,częstoichobjawyobserwowanesąwodległychczęściachciała.

Układkrążenia

Każdakomórka-obywatelpołączonajestzinnymikomórkamizapomocą ogromnego,zawiłegosystemutransportowego,składającegosięzautostrad,drógiścieżek.Składasięzdwóchczęści:układusercowo-naczyniowegoiukładulimfatycz-nego.

Układsercowo-naczyniowy

Układsercowo-naczyniowyskładasięztrzechgłównychczęści:płynnejtkankinazywanejkrwią,zamkniętegoobiegururek,przezktóretakrewpłynie,ipompywprawiającejkrewwruch.

Krewtosłonawyczerwonypłyn,którysłużyjakonośnikwukładziesercowo-naczyniowym.Płynnaczęśćkrwi,czyliosocze,zawieradużą,zróżnicowanąilość

rozpuszczonychsubstancji,takichjakwitaminy,minerały,składnikiodżywcze,glukoza,insulinaiinnehormonyprzeznaczonedoprzekazywaniainformacji,sole,enzymy,zbyteczneproduktyprzemianymateriiigazy.Wosoczuzawieszonajeststałaczęśćkrwi.Składasięonazkrwinekczerwonych,zawierającychhemoglobinęiodpowiedzialnychzatransporttlenu,białychkrwineksystemuodpornościowegoikrwinekpłytkowychbiorącychudziałwkrzepnięciukrwi.

Krewwędrujeprzezrurynazywanenaczyniamikrwionośnymi.Tętniceprzenosząkrewbogatąwtlenodsercakutkankom.Żyłyprzenosząkrewpozbawionątlenuodtkanekdoserca.Wnaczyniachwłosowatych,najmniejszychnaczyniachkrwionośnych,głodnetkankiwymieniająniepotrzebnydwutlenekwęglanatlen.Stamtądkrewpozbawionatlenuodpływadożył.

Sercejestrównocześniepoczątkiemikońcemukładusercowo-naczyniowego.Zbudowaneprawiecałkowiciezmięśni,działajakoczterokomorowapompa,którawpierwszejkolejnościwprowadzaodtlenionąkrewdopłuc.Tamdwutlenekwęglapochodzącyztkanekwymienianyjestnatlenikrewwracadoserca,którepompujejeznowudotętnic,awięcnaobwód,dotkanek.

Układlimfatyczny

Układlimfatycznyskładasięznaczyńlimfatycznych,węzłówchłonnych,limfy,grasicyiśledziony.Transportujepłyny,dużecząsteczki,tłuszczeiodżywczezwiązkitłuszczówzinnymisubstancjami.Jestrównieżgłównączęściąukładuodpornościowego.Doukładuodpornościowegonależą:węzłychłonne,migdałki,grasicaiśledziona.Tkankęlimfatycznąmożnarównieżznaleźćwścianieprzewodupokarmowego,klatcepiersiowejiszpiku.Układlimfatycznyjestwyposażonywmechanizmodzyskiwaniapłynówztkanekizapobieganiaobrzękom.

Rozmieszczeniewęzłówchłonnychwgłowieiszyi

Węzłychłonnetokombinacjakomendypolicjiikoszar.Mająkształtnerkowaty.Zwyklewystępujągrupowo.Każdymawsobieod500do1500węzłówchłonnych,odzupełniemaleńkich,ażdotakich,którychśrednicawynosiokoło2,5centymetra.Gdywęzływszyi,podpachamiczywpachwiniesąpowiększone,możesztowyczuć.Dlategolekarzzawszebadaszyjęibrzuch.

Zukładulimfatycznegokorzystająkomórkiukładuodpornościowego.Gdynapastnik(np.bakteria,wiruslubkomórkanowotworu)zostajewychwyconyprzezjednązbiałychkrwinek,przenoszonyjestdowęzłachłonnegowceluuwięzieniaizbadania.Jeślizostanieprzechwyconadużailośćtychkłopotliwychgościlubkiedyarmiaochronnamobilizujeswojesiływobliczuzagrożenia,przepełnionekoszarymogąbyćwyczuwalneprzezlekarza.Czasamiwęzłytakieusuwasiępodczaszabieguchirurgicznego.

Sąwtedybadanepodmikroskopem,czywtym„więzieniu"znajdująsięjakieśkomórkinowotworowe.Jeśliwęzełniemawewnątrzkomóreknowotworowych,twójlekarzwie,żenowotwórniedotarłdomiejsckontrolowanychprzeztenwęzeł.

Narządyzaangażowanewtworzeniekrwisączęstymmiejscemrozwojunowotworów.Tobiałaczki.Nowotworyukładulimfatycznegotochłoniaki.Tabelawpoprzednimrozdzialezawieralistęczęstospotykanychnowotworówukładulimfatycznego.

Układoddechowy

Komórkiwukładzieoddechowymsąodpowiedzialnezawymianędwutlenkuwęglaitlenumiędzypowietrzemikrwią.Narządytegoukładutonos,gardło,krtań,tchawica,oskrzelaipłuca.

Oddychanieobejmujedwarównoległeprocesy.Podczasoddychaniazewnętrznego(oddychaniepłucne)powietrzebogatewtlenjestwprowadzanedopłuc,gdyrobiszwdech,adwutlenekwęglajestusuwanyzciała,gdyrobiszwydech.Wczasieoddychaniawewnętrznego(oddychanietkankowe)tlenzczerwonychkrwinekjestwtkankachwymienianyzniepotrzebnymdwutlenkiemwęgla.

Gdyrobiszwdech,powietrzejestfiltrowaneiogrzewanewjamienosowejigardle,potemprzechodziprzezkrtańdotchawicy.Tchawicajestzbudowanazmięśnigładkich,zumieszczonymiwnichobręczamichrząstkowymiwkształcieliteryC,którychfunkcjąjestusztywnieniedrógoddechowych,abyzawszebyłyotwarte.Wmiejscu,gdzietchawica

wchodzidoklatkipiersiowej,rozdzielasięnadwieczęścizwaneoskrzelami,zktórychjednoprowadzidoprawegopłuca,adrugiedolewego.Oskrzelarozdzielająsięnaoskrzeliki,którezakończonesąpęcherzykami.Pęcherzykiprzypominająmałebaloniki,którerozszerzająsięikurcząpodczaswdechuiwydechu.Podcienkąbłonąpęcherzykówznajdująsięwłoskowatenaczyniakrwionośne,gdzieprzekazywanyjesttlen.Krewopuszczającapłucapłyniedoserca,którenastępniewypom-powywujejąprzeztętnicedotkanekpotrzebującychtlenu.

Dwapłucapodzielonesąnapłaty.Prawematrzypłatygórny,środkowyidolny,lewetylkodwagórnyidolny.Międzypłucamiznajdujesięśródpiersie,czylijamazawierającaserce,aortę,przełyk,tchawicęioskrzela.Każdepłucopokrytejestpodwójnąbłonąopłucnej:blaszkązewnętrznąopłucnejiblaszkąwewnętrzną,którależybezpośrednionatkancepłucnej,zwanąopłucnątrzewną.Jamaklatkipiersiowejoddzielonajestodjamybrzusznejprzegrodąmięśniowązwanąprzeponą.Skurczeirozkurczęprzeponywywołująróżnicęciśnień,niezbędnądooddychania.Każdegodnianarządyoddechoweprzepompowująponad10000litrówpowietrza,zawierającegosubstancjetoksyczne,kurz,mikroorganizmyiinneniebezpiecznecząsteczkiunoszącesięwpowietrzu.Tosprawia,żenarządytesączęstymmiejscemnowotworów.Nowotworypłucdzielimynaczteryrodzaje.

1. rakpłaskonabłonkowy(30-35%przypadków)

2. gruczolakorak(35-40%przypadków)

3. rakwielkokomórkowy(ok.10%przypadków)

4. rakdrobnokomórkowy(ok.20-25%przypadków)

Te rodzaje są zwykle dla uproszczenia grupowane jako nowotworydrobnokomórkowe.

Układtrawienny(pokarmowy)

Układtrawiennyskładasięzjamyustnej,gardła,przełyku,żołądka,jelit,odbytnicyiodbytu.Narządytetworządługą,otwartąnaobukońcachrurę,zwanąprzewodempokarmowym.Dodatkowenarządytozęby,język,gruczołyślinowe,wątroba,pęcherzykżółciowyitrzustka.Przewódpokarmowytrawipożywienie,wchłaniaskładnikiodżywczeieliminujeodpady.Całyprzewódpokarmowyjestwyścielonykomórkaminabłonkowymi,którestalesięzłuszczająisązastępowaneprzeznowe.Gdywymianatychszybkorozwijającychsię

komórekjestwstrzymananaskutekchemioterapiilubnaświetlaniapromieniamioprócztakichobjawówjakopryszcz-kajamyustnej,bólgardła,pojawiasięrozstrójżołądka.Zniszczenienabłonkajelitacienkiegotonietylkoprzyczynazłegosamopoczucia,aletakżeutrataelektrolitówzpowodubiegunkilubniedożywieniespowodowanezłymwchłanianiem.

Głównymzadaniemnabłonkawjeliciecienkimjestbowiemwchłanianieskładnikówpokarmowych.Umożliwiatojegoniezwykłabudowa.Wyściółkajelitacienkiegojestpomarszczona,zaksamitnymifałdami,zwanymimarszczkami.Marszczkisąpokrytemilionamiwystępkówzwanychkosmkami.Każdykosmekmamilimetrdługościimamałątętnicę,żyłęinaczynielimfatyczne,biegnąceprzezśrodek.Jestpokrytypojedyncząwarstwąkomórek,któremająjeszczedelikatniejszewypustkinaszczycie,nazywanemikrokosmkami.Każdakomórkanakosmkumaichokołol700.Podmikroskopemmikrokosmkioglądaneodgórydająwrażeniepędzelkaiczęstonazywamyje„rąbkiemszczoteczkowym".Niektóreenzymyniezbędnedotrawieniapożywieniasąprodukowanewłaśniewrąbkuszczoteczkowym,bliskoszczytukażdegokosmka.Przetrawioneskładnikiodżywczeprzechodząnastępnieprzezściankękosmkadokrwilubnaczyńlimfatycznych.Takiukład

kosmkówimikrokosmkówzwiększapowierzchnięwchłanianiajelitacienkiegodo około250m²,czyliobszaruwielkościmałegokortutenisowego.

Jeżelileczenienowotworujakchemioterapialubradioterapia,zniszczykomórkikosmków,niektóreskładnikiodżywczeniemogąjużbyćtrawione(zpowodubrakuenzymów)iwchłaniane(zpowodubrakumikrokosmkówikosmków).Tomożedoprowadzićtodoniedożywienia.

Ponieważukładpokarmowyjestotwartynaśrodowiskozewnętrzneitrująceskładniki,częstostajesięmiejscemrozwojunowotworu.Podzielimyjenatrzygrupywzależnościodlokalizacji:jamaustna,przełykiżołądek;dodatkowenarządy-wątrobaidrogiżółciowe,trzustka;jelitocienkieigrube.

Rakgórnegoodcinkaukładuoddechowegoiprzewodupokarmowego

Obszartenobejmujenarządysłużącejednocześniedooddychaniaiodżywianiasię:wargi,jamę ustną,język,nos, zatokiprzynosowe,gardło,gruczołyślinowełszyję.Nowotwórpłaskonabłonkowy,czylirakjestnajpowszechniejsząchorobąnowotworowątegoobszaru.Tenrodzajnowotworujestsilniepowiązanyzekspozycjąnadziałanietrującychskładników,takichjakalkohol,tytoń,przemysłowesubstancjechemiczne.Ponieważwszystkiepowierzchnie,którewchodząwkontaktztoksynamisąwniebezpieczeństwie,nowotwórrozwijającysięwjednejstrukturze,częstoniezależniepojawiasięteżwinnej.Abytemuzapobiecidoprowadzićdowyleczeniatkankinabłonkowejnależyzadbaćowyeliminowaniewszelkichsubstancjitoksycznych.

Czasamizabiegusuwającyzmianynowotworowemożespowodowaćtrudnościwjedzeniu.Jeślidotegodojdzie,należykoniecznieskontaktowaćsięzespecjalistąododżywianialubdietetykiem,którypodpowiejakdostarczyćpożywienieniezbędnedlaorganizmu,abysammógłsięleczyć.

Rakprzełyku,żołądka,jelitacienkiego

Połowanowotworówprzełykupojawiasięwśrodkowejczęścinarządu,pozostałewystępująwpodobnejliczbiewodcinkugórnymidolnym.Większośćnowotworówgórnegoodcinkaprzełykutonowotworypłaskonabłonkowe,natomiastnowotworydolnegoodcinka tozwyklegroczo-lakoraki.

Nowotworyjelitacienkiegowystępująbardzorzadko.Sątozwyklerakowiakirozwijającesięzpewnegorodzajukomórekhormonalnych,rozrzuconychwjeliciecienkim,lubchłoniakł,rozwijającesięzkomórekukładulimfatycznegorozsianychwścianiejelita.

Rakjelitagrubego

Nowotworyokrężnicy,odbytnicyiodbytusklasyfikowanesąjakonowotworyjelita

grubego.Okrężnicajestnajczęstszymmiejscempojawianiasięguzówwprzewodziepokarmowym.AmerykańskieTowarzystwoOnkologiczneoblicza,żezokoło151000nowychprzypadkówtegotypunowotworówpojawiającychsięwUSA-98%toraki,zktórych60-70%umiejscowionychjestwdolnejjednejtrzeciejokrężnicyiodbytnicy.

Nowotwórwątrobyiprzewodużółciowego

Wątrobajestnajwiększymgruczołem,doglądającymizarządzającymśrodowiskiemwewnętrznym.Spełniaróżnorodnefunkcje:•odbierazjelit,przezżyłęwrotną,krewbogatąwskładnikiodżywczeiprzetwarzabiałkaiwęglowodany,

• jestodpowiedzialnazaodtruwanieorganizmuzróżnychniepotrzebnychitoksycznychsubstancji,

• działajakomagazynprzechowującyzapasywitaminB<v>12<D>,AiDorazżelaza

• jesttogruczołwydzielaniazewnętrznego,produkujecodzienniepółlitrażółci.Żółćdziałajakoemulgator,umożliwiarozpuszczanietłuszczówwwodnistejlimfie.Bezodpowiedniejdostawyżółci,tłuszczniejestwchłanianyprawidłowocoprowadzidostanunazywanegobiegunkątłuszczową.

Wątrobamadopewnegostopniazdolnośćregeneracji.Jeślidużeobszaryjejkomórekzostanązniszczonelubusunięte,apozostałaczęśćjestzdrowa,wątrobazregenerujesięipodejmiewiększośćswoichfunkcji.

Układżółciowyobejmujepęcherzykżółciowy,wktórymprzechowywanajestżółćwytworzonaprzezwątrobęiprzewodyżółciowe,którełącząsięzprzewodemtrzustkowym.

Przewodyżółciowepozawątrobowe,prawyilewywychodzązwątrobyiłącząsię,tworzącprzewódwątrobowywspólny.Towłaśnietędypłynieżółćdojelita.Przewódpęcherzykowyzpęcherzykażółciowegołączysięzprzewodemwątrobowymwspólnymiwrazznimtworzyprzewódżółciowywspólny.Żółćwdrodzedodwunastnicy,możeopuścićpęcherzykżółciowyprzezprzewódpęcherzykowy,alboodwrotnie- dostaćsiędopęcherzykażółciowego,gdziezostanieprzechowana.Przewódżółciowywspólnyłączysięzprzewodemtrzustkowymprzenoszącymztrzustkienzymytrawienne,tużprzedwejściemdodwunastnicywbrodawcedwunastniczejYatera.Najczęstszymnowotworemwątrobyjestrakpierwotnywątroby(zkomórekmiąższu),alenajczęściejwystępująwniejguzywtórneczyliprzerzutyrakapiersi,płucaczynarządówprzewodupokarmowego.Nowotworydrógżółciowychtoprzedewszystkimrakipęcherzykażółciowego,pozawąt-robowychprzewodówżółciowychibrodawkidwunastniczejVatera.

Układmoczowy

Oczyszczaniemkrwizajmujesięukładmoczowy,doktóregonależą:paranerekz

moczowodami,pęcherzmoczowyorazcewkamoczowa.Nerki,obiewielkościpięści,filtrującodziennieponad1700lkrwi,abywyprodukowaćokołollitrasilniezagęszczonegomoczu.Mocztojakwodapomyciu:zawieraodpady,którewyrzuciłydokrwiinnenarządy.

Moczprzechodziznerekwdółprzezdługikanałzwanymoczowodemidocieradopęcherza.Pęcherzmoczowytopustynarządmięśniowy,któryrozciągasię,gdyjestwypełnionymoczem.Moczjesttamczasowoprzetrzymywanyprzezjakiśczas,anastępnie,gdyprzekroczypewnąobjętość,zostajewypchniętyprzezcewkęmoczową.Czynnośćtęnazywamyoddawaniemmoczu.Nerkipomagająrównieżwutrzymaniurównowagielektrolitów,wodyikwasówworganizmie.

Najczęstszyminowotworaminereksą:gruczolako-rak(zwanytakżerakiemjasnokomórkowym),stanowiącyokoło85-90%nowotworówtegonarządu;guzWilmsa(zwanyteżnerczakiemniedojrzałym),któryjestnowotworemwiekudziecięcego,oraznowotwórmiedniczeknerkowych.Nowotworymoczowodówsąrzadkie,przeważniesątoguzywtórne,pochodzązprzerzutów.Najczęstsząpostaciąnowotworówpęcherzamoczowegosąnowotworynabłonkaprzejściowego,którestanowiąokoło90%rakówpęcherza,płasko-komórkoweimieszanenabłonkaprzejściowegoikomórekpłaskich.Gruczolakipęcherzasąrzadkieiobejmująnowotworysygnetowatokomórkoweorazgruczolakinerkopocho-dne.Wtórneguzymogąsiępojawićjakoprzerzutyzszyjkimacicy,macicy,prostaty(gruczołukrokowego)iodbytu.Większośćnowotworówcewkimoczowejtorakipłasko-komórkowe.

Męskiukładrozrodczy

Męskiukładrozrodczyobejmujejądra,gdzieprodukowanajestsperma,nasieniowodyicewkęmoczową;mosznę,prącieipowrózeknasienny.Męskiukładrozrodczymazazadanieprodukować,transportowaćiwprowadzaćnasieniedożeńskichdrógrodnych.

Jądrainajądrze

Jądratoparamęskichgruczołówpłciowych(gonad)umieszczonychwworkumosznowym.Jądratomiejsceprodukcjinasieniairównocześniegruczoływydzielającemęskihormon,testosteron.Nasieniewytworzonewjądrachwydostajesięprzeznajądrze,długi,cienkiprzewódciasnozwiniętywspiralę.Wnajądrzu nasieniedojrzewaprzezok.1-3tygodni,zanimprzejdzienasieniowodemdoczłonka.Droginasiennesąotoczonewarstwątkankiłącznej.

Ponad95%nowotworówjądertonasieniaki,którychpunktemwyjściasąkomórkipłciowe(gamety).Ponadto

występująnienasieniakowenowotworykomórekpłciowych,obejmującerakazarodkowego,nabłoniakkosmówkowyzłośliwy,nowotworywielotkankowe(potworniaki)iguzybędącekombinacjątychwszystkichrodzajów.

Prostata(gruczołkrokowy)

Prostatatogruczołotaczającycewkęmoczową.Produkujezasadowąpółpłynnąsubstancję,którajestgłównączęścią płynunasiennego.Rakprostatytonajczęściejspotykanynowotwórumężczyzn. Corokuodnotowujesięponad100000nowychprzypadków.

Prącie(członek,penis)

'Istniejądwarodzajenowotworówtegonarządu:rakczłonkairakumiejscowiony-rodzajnowotworu,któregokomórkizłośliwenieprzedostająsiędosąsiednichtkanekaninietworząprzerzutówdoinnychnarządów.

Żeńskiukładrozrodczy

Żeńskiukładrozrodczyobejmujejajniki(gonadyżeńskie),drogirodne(macica,jajowodyipochwa)orazsutkiisrom.Drogirodneprodukująkomórkijajowe,przyjmująnasienie.Układpłciowyżeńskiumożliwiazapłodnienie,rozwójpłodu,poródiodżywianiepotomstwa.Rakpiersijestnajpowszechniejszymnowotworemukobietnazachodzie.

WedługAmerykańskiegoTowarzystwaOnkologicznego,rocznieodnotowujesięokoło143000nowychprzypadków.Sątonastępującenowotwory:rakprzewodowy;rakzraziko-wy,guzliściastyorazrakwewnątrzprzewodowy.

Nowotworyzwiązanezdrogamirodnymito:inwazyjnerakipłaskokomórkoweszyjkimacicy,sromuipochwy;jasno-komórkowegruczolakorakipochwy;raktrzonumacicyinabłoniakkosmówkowyzłośliwy.Donowotworówjajnikównależąm.in.rak(surowiczy,śluzówkowy,jasnokomórkowy

iśluzowy),złośliweguzykomórekpłciowych(rozrodczaki,guzypęcherzykażółtkowegoipotworniaki).Wzrostzdrowejtkankirozrodczejregulowanyjestprzezhormonypłciowe.Nowotworyrozwijającesięwtychtkankachrównieżreagująnatehormony,zwiększająctemposwojegowzrostu.

Podsumowanie

Tkankisązorganizowanewnarządy,którewykonująokreślonefunkcje.Tojesttakjakwmieście,gdziekilkawspólnotdostarczapracowników,poświęcającychczasnapewneprace.Narządyciałaorganizująsięwukłady:grupymiastwytwarzającychpodobnyproduktlubusługę.Istnieje10głównychukładównarządówworganizmie.To,cowpływanajedennarząd,wpływanacałyukładistądzdolnośćtakiegoukładudowytwarzaniaiutrzymywaniatkanekwdobrymstanie.

NOWOTWÓR:KOMÓRKISTAJĄSIĘZŁOŚLIWE

Zrozumienieistotynowotworuiguzanowotworowegowymagawiedzy,jaknormalnakomórkazmieniasięwkomórkęocharakterzenowotworowym.Wtymrozdzialeprześledzimyżyciejednejkomórkinowotworowejodpoczątku,przeztransformacjęnowotworowąażdomomentu,gdyrozprzestrzeniasięonanainnenarządy.Zrozumieniekażdejzfazrozwojunowotworujestważne,ponieważwtejwiedzyzawierasiękluczdoleczenia.

Odczasudoczasujakiejśkomórceprzestajeodpowiadaćistniejącystanrzeczy.Jakniezadowolonypracownik,niechce,żebyktośjejmówił,jakżyć,gdziemieszkaćczyjaksięrozmnażać.Zmieniaswązdolnośćdotypowegowzrostuirozwoju.Tenrebeliantpotrafiklonowaćsamegosiebie,ażpowstaniecałyklanprowadzącydoanarchii.Gdyichliczbawzrasta,niektórzyanarchiściwskakujądoukładutransportowego(krwi)iwędrujądoinnychnarządów,gdziepowodujądalszezniszczenia.Przenikajądowspólnotytkanekiwywołująstrajki.Jeśliniezaczniesięichkontrolować,cidysydencimogąwkońcuprzeszkodzićwdostawachpożywieniaikompletniezakłócićporządekpanującyworganizmie.

Wmieściezmiliardamimieszkańcówdysydenciniesąrzadkospotykani.Policjaodpornościowadysponujewielomatechnikami,abyodnaleźćiaresztowaćtych,którzysprawiająkłopoty.

Powstawanierakajestprocesem,wtrakciektóregonormalnakomórka-obywatelzostaje zamienionawnowotworowegoanarchistę.Uważasię, żeprzyczynątegozjawiskajestmutacja-zmianamateriaługenetycznegowkwasiedezoksyrybonukleinowymDNAwjądrzekomórki.Takiezmianymogąwystąpićwgrupiefosforanowej,wkolejnościzasadlubtrójwymiarowejbudowiecząsteczkiDNA.

Mutacjenajczęściejmogąspowodowaćtakieczynnikijak:truciznywystępującewśrodowiskuzwnętrznym,wirusyipromieniejonizujące.Mutacjatoczęstewydarzeniewżyciukomórki,bokażdegodniawDNApowstajekilkatysięcybłędów.Komórkisąstalebombardowaneczynnikamirakotwórczymi.Niektórewystępująwnaturze,jaknp.aflatoksynazpleśniAspergillusflavusinitrozoaminawytwarzanawprzewodziepokarmowym.Zespożytychzwiązkówazotowych(np.wwodziezpłytkiejstudni).Inneatakujązniebawpostaciultrafioletowegopromieniowaniasłonecznego,alboprzedostająsięspodziemi,jaknaprzykładpromieniotwórczyradonobecnywglebieczygazieziemnym.Wdychamywieleśrodkówchemicznychwyprodukowanychprzezczłowiekanp.dympapierosowyczydymyprzemysłowe,włóknaazbestowe,niektóreśrodkiowadobójczeiinne

chemikalia.

Specjalneenzymy,którepatrolującząsteczki,szukającbłędów,mogąwielemutacjinaprawić.Ponaddwadzieściaróżnychenzymówsprawdza„błędyortograficzne"w

„wyrazach"DNA.Substancjeznajdującesięwpożywieniumogązwiększyćzdolnośćenzymówdoodszukaniainaprawieniamutacji.Pozatymwielemutacjipojawiasięwsekwencjigenetycznej,któradecydujeoprzeżyciu,awtedypowodująśmierćkomórkiprzedprzekazaniemmutacjinastępnympokoleniom.Tylkokomórki,którezwalczątemechanizmyochronne,mogąstaćsięrakotwórcze.

Nanieszczęście,mimotakzorganizowanejobrony,odczasudoczasudochodzidopowstanianowotworu.Tenprocesodbywasięwtrzechfazach:zapoczątkowanieprocesu(inicjacja),utrwaleniesięnowotworu(promocja)iwreszciejegorozwój(progresja).Odżywianiemawpływnawszystkietrzyetapy.

Powstawanieraka:począteknowotworu

Toniesamakomórkadecydujeotym,żezostajeanarchistą.Musizaistniećjakaśprzyczyna.Jeżelidojdziedonaprawieniamutacjiikomórkabezprzeszkóddzielisię,kopiującsiebiezdokonanąmutacją,mówisię,żenastąpiłainicjacja.Wmomenciegdyinicjacjasięzakończy,niedasięjużodwrócićbiegurzeczy,alezainicjowanakomórkaniejestjeszczenowotworem.

Możesięnimstaćtylkowtedy,gdyzadziała,promotor.Wwiększościprzypadkówtosięniezdarzaikomórkarakowaginie,zanimroześleswójwywrotowymanifest.Promotorytosubstancje,którewspomagająrozrostnowotworuzzainicjowanejkomórki.Niemająonewpływunanormalnekomórki.Naukowcytwierdzą,żepromotorynieoddziałująpoprzezzmianęstrukturyDNA,gdyżskutkipromocjiniesąstałeisąodwracalne.Inicjowanakomórkamusibyćstalepoddziałaniempromotora,abyrozwinąłsięnowotwór.Promotoryzmieniajązdolnośćtejkomórkidoróżnicowaniasię,pobudzająctworzeniesiękomórek,któreniemajązdolności dojrzewania.Niektóreczynnikirakotwórczesązarównoinicjatorami,jakipromotorami.Mówisięo nich,że sąpełnymiczynnikami rakotwórczymi.Naprzykładżeńskihormonestrogenjestpromotoremwtakichnowotworachzależnychodhormonów,jakraksutkaczymacicy.

Gdyzwiększasięliczbapromowanychkomórek,stająsięonebardzopodatnenawpływyinnejgrupyskładników,nazywanychczynnikamiprogresywnymi.Czynnikitepowodująrozmnażaniepromowanychkomórekorazpowodujądalszemutacje(niszczeniechromosomów),naskutekczego,komórkiprzestająwyglądaćidziałaćjakotaczającyjesąsiedzi.Progresja,takjakinicjacja,zpunktuwidzeniasiłobronnychorganizmujest

procesemnieodwracalnym.

Guzynowotworowe

Nowotwórdoczepiasiędotkanekinarządówitrzymasięichuparcie.Częstomówimyonimtak,jakbytobyłajednaokreślonachoroba,aletakniejest.Nowotwórtogrupachoróbmającychwspólnącechę:nienormalnekomórki,którerozwijająsięowieleszybciejniżinne,tworzązbitągrupęzwanąguzem,aleczasamimogąteżwystępowaćwpostacirozproszonej.Onkologia(oncostopogreckuguz)jesttonaukaoneoplazji(neo—nowy,plasia=wzrost),czyliopowstawaniunowotworów.Nowotwórtoinaczejneoplazma.

Guzzłośliwyzachowujesięjakpasożyt,odbierającnormalnymtkankomsubstancjeodżywczeienergię.Istniejekilkagrupnowotworów,spośródktórychdlauproszczeniamożnawyróżnićdwiegłównegrupy:łagodneizłośliwe.Zasadniczącechąnowotworówłagodnychjestichpowolnyrozrostibrakskłonnościdoprzerzutów.

Guzyzłośliwe,zwyklerosnąbardzoszybkoimogąrozprzestrzeniaćsięnaodległetkankiwprocesiepotoczniezwanymprzerzutem.Niektórezkomóreknowotworowychoddzielająsięodguzaiwędrujądoinnychczęściciała,zwyklewnaczyniachkrwionośnychlublimfatycznych.

Wśródguzówzłośliwychnajczęściejwystępująraki(powstałeztkankinabłonkowej)imięsaki(ztkankiłącznej).Naprzykładrakpiersi,skóry,oskrzelitonowotwory,którychpunktemwyjściabyłnabłonekznajdującysięwtychnarządach.Mięsakiwyrastająztkanekmezodermalnychtakichjakmięsień,chrząstkaczykość.Obydwietepostacinowotworówsąroznoszoneprzezukładkrwionośnylublimfatyczny.Typhistologicznyguzaokreślanyjestnapodstawiewygląduibudowyjegokomórekpodmikroskopem.

Wszystkieguzyliteskładająsięzdwóchczęści.Sąto:1.Miąższ,którytworządzielącesięirosnącekomórkinowotworowe.Tekomórkidecydująocechachirodzajunowotworu.

2.Zrąb,któryjesttkankąwspierającą,utworzonąprzeztkankęłącznąinaczyniakrwionośne.Bezpomocyzrębuguznieprzetrwałby.Krewdostarczanaprzeznaczyniazrębuprzekazujeguzowipożywienie,atkankazrębowastanowiobudowędlamiąższu.

Leczenienowotworumożebyćnastawionenatkankimiąższowe,tkankizrębowelubobydwiejednocześnie.Odpowiednieodżywianierówniewpływanaobydwatypytkaneknowotworowych.

Guzy

Większośćguzówzłośliwychrośniezpojedynczej,przekształconejkomórki.Tesamoklonującesiękomórkisąszczególniepodatnenadalsząmutacjęiprodukująszczepy

podklonów.Podklony,któresięnieuaktywniają,niezwracająnasiebieuwagiukładuodpornościowego.Takiekomórkiżyjądłużejimogąsięmnożyć.Podklony,któreprowokująsystemodpornościowy,sąszybkoniszczoneprzezbiałekrwinki.Podklony,któremajądużepotrzebyodżywcze,nierosnąinierozprzestrzeniająsiętakszybkojakte,któreświetniesięczująwśrodowiskuomałejilościtlenuienergii.Jakzawsze,przetrwają najsilniejsi.

Komórkiwguzachnowotworowychwyróżniająsiękilkomaróżnymicechami.

• Ponieważkomórkinowotworowesąznaturyanarchistami,rosnąwnieuporządkowanychskupiskachiniemająstycznościzinnymikomórkami.Wprzeciwieństwiedokomórekprawidłowych,którelubiąbyćściślezwiązanezpodłożem,komórkinowotworowełatwosięprzenoszą.

• Komórkinowotworowenigdyniedojrzewają.Nigdynieróżnicująsięnawyspecjalizowanegrupy.Zawszepozostająwwiekumłodzieńczym,zachowujązdolnośćdorozmnażania,alenigdyniestająsięokreślonymrodzajemkomórkizkonkretnąpracądowykonania.

• Komórkinowotworowewpewnymsensiesąnieśmiertelne.Prawidłowekomórkiróżnicująsięiwkońcuumierająpokilkupodziałach.Niektórekomórkinowotworoweżyjąwhodowlachlaboratoryjnychprzezdziesiątkilat.

Guzynowotworowemogąsięrozprzestrzeniaćprzeznaciekanie,przenoszeniesiędoinnychokolicciałaimiejscoweniszczenieotaczającychtkanek.

Inwazja

Abykomórkiklonowezguzamogłysięrozprzestrzeniać,muszą:

1. znaleźćdrogęwyjściazezdrowejtkankiotaczającej,.

2. przecisnąćsięprzezścianęnaczyniakrwionośnegoł

3. wyjśćzniegowinnymodległymmiejscu,abyzorganizowaćtusobienowegospodarstwo.

Pokazujemytonailustracji.Tkankałączna,któraotaczaguziścianynaczyńkrwionośnych,nazywanajestniekiedymacierząpozakomórkową.Komórkinowotworowepotrafiąwydzielaćenzymy,którerozpuszczająmacierzpozakomórkowąiformujątunel,przezktórywędrująkomórki.Niektórepowstającewtymczasiezwiązkichemicznewspierająrozwój

nowotworu.Gdykomórkakrążywekrwi,jestpoddawanadziałaniuarmiikomórekukładuodpornościowego,zwłaszcza„naturalnegozabójcy"NK,opisanegownastępnymrozdziale.Tempodokonywaniasięprzerzutówmożebyćzwolnione,jeślitaarmiabędzie

zdrowaidobrzeodżywiana.

Ustalaniestadiumrozwojunowotworów

Abyopisaćzasięgzmianchorobowychwmomenciediagnozowania,onkolodzyoceniająguz,używającsystemuokreślaniastadiumrozwoju.Systemtakipomagalekarzowiustalićplaniporównaćmożliwościleczenia.NajczęściejużywasięklasyfikacjiTNM,zaproponowanejprzezAmerykańskąWspólnąKomisjęds.Nowotworów.

• LiteraT(odłacińskiegotumor-guz)określaguzpierwotnylubmiejsce,wktórymnowotwórpowstał.LiczbaprzyliterzeTokreślawielkośćguzaistopieńzajęciasąsiadującychtkanek.TOokreślanowotwór,któryniezaatakowałmiejscowychsąsiadującychtkanek(carcinomainsitu),aT4bardzodużyguz,któryspenetrowałmiejscowetkankiiprzeniknąłdoinnychnarządów.

• LiteraN(odłacińskiegonodus-węzełchłonny)określamiejscowelubzlokalizowanewinnychobszarachorganizmuwęzłychłonne,doktórychspływachłonka.Zakreszajęciawęzłaprzeznowotwórzawiera sięmiędzyNO,jeśli węzełniejestdotkniętychorobą,aN4przydużejpenetracjiwęzła.

• LiteraM(odłacińskiegometastasis-przerzut)określaalbobrakprzerzutów(MO)alboichistnienie(Ml).

StądwynikTON3M1wskazuje,żedużyguznowotworowyrozwinąłsięwmiejscowejtkance,zaatakowanesąwęzłychłonneipojawiłysięprzerzuty.Oznaczeniategosystemugrupujesięwczteryfazy,określonerzymskimiliczbamiodIdoIV.NowotwórwfazieIjestmały iistniejewjednymmiejscu,aw fazieIVnastąpiłyjużprzerzuty.Dodatkowezróżnicowaniatakichoznaczeńzależyodrodzajunowotworu.

Podsumowanie

Powstawanienowotworówodbywasięwwieluetapach,obejmujeróżnerodzajeguzówiprawdopodobniewielemechanizmów.Guzywyrastają,gdywzrostkomórkiniejestprawidłoworegulowanyprzezgeny.Możetonastąpić,gdymamydoczynieniazmutacją.MutacjetozmianywDNAkomórki.NawetmałezmianywDNApowodujązmianywgenach,atymsamymwchromosomach.Mutacjemogąpowodowaćzmianęchromosomówtojest,alboichutratę,albopojawieniesięnowych,lubzmianyichrozmieszczenia.Ponieważmutacjemogąsięokazaćśmiertelne,organizmmakilkasposobównazapobieganieszkodomlubichnaprawianie.

ORGANIZMODPOWIADAWALKĄ

Mutacjatotypowezdarzeniewżyciukomórkiidlategoorganizmrozwinąłmechanizmyzapobiegającepowstawaniuszkódwprocesiemutacji.Tenrozdziałprzedstawiadwaztychmechanizmów:działanieukładuodpornościowegoisystemprzeciwutłeniaczy.Elementyukładuodpornościowegopatrolująukładkrążeniainarządy.Ichmisjapoleganaodnalezieniułzniszczeniuantygenów.Systemprzeciwutłeniaczywykorzystujegrupępewnychsubstancjidoochronykomórekitkanek.Wtymrozdzialedowiemysię,jaktesystemyobronnewalczą,abyuwolnićtwojeciałood nowotworu.Opiszemyteż,jakierodzajepożywieniaiśrodkówodżywczychsąniezbędnedowspomożeniapracytychsystemów.

Gdymyślimyowalcezprzestępczością,wyobrażamysobiepolicjantówścigającychzłodziei,bandytówczyhandlarzynarkotyków.Częstoichwysiłkiniesąwystarczająceiprzestępczośćstajesięnieuniknionąkomplikacjąwżyciuspołeczeństwa.Aleistniejetakiemiejsce,wktórymwalkazintruzamijestprowadzonaiwygrywanacodziennie-totwojeciało.Wmałymświecieorganizmuludzkiegowystępujątrującegazy,wolnerodniki,niszczącepromieniowanie,bakterie,wirusy,pasożytyiinneźródłaszkód.Ciałoludzkiemadwamechanizmyprzeznaczonedoradzeniasobieztąsytuacją:układodpornościowy,któryzapobiegainwazjomorganizmu,isystemprzeciwutłeniaczy,którychroniprzedszkodamiwywołanymiprzezutlenianie.

Wostatnichlatachnaukauznałaogromnąrolę,jakątemechanizmyodgrywająwzapobieganiuchorobienowotworowej.Częstopomijasięjednakichzdolnośćdoniszczenia

nowotworówjużistniejącychorazwielkieznaczenieodpowiedniegoodżywiania,utrzymującegotesystemywszczytowejformieiefektywności.

Układodpornościowy

Ciałoludzkiejestobdarzonezdolnościądochronieniasięprzednajeźdźcamipowodującymichoroby.Możliwejesttodziękiukładowiodpornościowemu(zwanemuteżimmunologicznym-złacińskiegoimmunitas,coznaczy„wolnyodchoroby").Układtenjestnajmniejszy,arównieważnyjak wszystkieinne.Wprzeciwieństwiedopozostałychukładów,opisanychwpoprzednimrozdziale,układodpornościowyniemawłasnychnarządów.Składasięzindywidualnych,mikroskopijnychkomórekicząsteczek,któremająszerokidostępdokażdegozakątkaizagłębienianaszegociała.Dokomórekodpornościowychnależąlimfocyty(białekrwinki),fagocyty(koorkiżerne)ikomórkiniszczące(zwanenaturalnymizabójcamiNK-zangielskiegonaturalkillers),natomiastcząsteczkamisąprzeciwciałaiinterferon.

Składnikiukładuodpornościowegopodchodządopojawiającychsięobiektówna

zasadzie białe-czarne,czylidobre-złe.Naukowcyniewiedząjeszcze,jakichkryteriów systemodpornościowyużywadodokonywaniatakiejklasyfikacji.Jednateoriamówi,żesystemodpornościowypotrafirozpoznaćróżnicęmiędzykomórkami-obywatelami,tkankamiibiałkami,którenależądociała(„swój")iinnymibiałkami(„obcy").Jednaznowszychteoriisugeruje,żesystemodpornościowydostrzegaróżnicęmiędzywszystkim,copowodujestreskomórkilubjejśmierć,atym,cotychzjawiskniespowoduje.Dokonujetegoprzezwysłuchanie„niebezpiecznychsygnałów".

Reakcjaantygen-przeciwciało

„Obce",czyliniebezpiecznebiałka,nazywamyantygenami.Antygenamimogąbyćpeptydyumieszczonewścianieżywejkomórki,fragmentyzniszczonejobcejkomórkilubzabłąkanebiałka.Każdyantygenmacechy,któreodróżniajągoodinnychantygenów.Danyantygenpobudzaukładodpornościowydoutworzeniaprzeciwciałaskierowanegoprzeciwniemu.Przeciwciałatocząsteczkibiałekimmunogłobulin,którewchodząwreakcjętylkozodpowiadającymiimantygenami,takjakkluczpasującydojednegozamka.Przeciwciałamogąbyćumieszczonenapowierzchnileukocytulubsąwydzielanejakobiałkarozpuszczalnewwodzieiwtedywędrujądalekopozamiejscepowstania.Reakcjaprzeciwciało-antygenczasamipowodujeunieszkodliwienieantygenu.Winnychprzypadkachprzeciwciałaformująsmacznąwarstwęnaantygenie,przyciągającwtensposóbgłodnekomórki,oczyszczająceciałoześmieci.

Komórkiżerne

„Oczyszczacze"ciała,czylikomórkiżernetomonocytyibiałekrwinki,głównieobojętnochłonne(neutrofile),któreprze-chwytująantygeny.Wędrująonepoautostradachidrogachbocznychciała,szukającczegośdojedzenia.

Jeślibiałakrwinkaobojętnochłonnaznajdzieobcąkomórkęczybiałko,topoprostujązjada.Wchłoniętacząstkajestniszczonapociskiemwolnegorodnika,opisanegodalejwtymrozdziale.

Monocytypatrolująkrew.Niektóreznichwędrujądotkanek,gdziezmieniająsięwkomórkizwanemakrofagami.Sąonejeszczeskuteczniejszymiżołnierzaminiżneutrofile.Kiedymakrofagstajeokowokozantygenem,połykago,trawiipozostawiaresztkęnapowierzchnikomórki.Taresztkasłużyjakopamiątkapotym,comakrofagznalazłpodczasswojejpodróżyijestużywanadopobudzaniaprodukcjiprzeciwciał.Makrofagimogąbyćteżwzywanedozaatakowanychmiejsczapomocąsygnałównadawanychprzezlimfocyty,corównieżzostaniepóźniejopisane.Makrofagipotrafiąunieszkodliwiaćmikroorganizmy.

Komórkiżernenależąteżdogrupyoczyszczającejpolebitwy.Zjadająmartwe

leukocytyibakterie,abyichciałaniepowodowałyinfekcji.

Limfocyty

Limfocyty,rodzajbiałychkrwinek,sążołnierzamipiechotyarmiiodpornościowej.Sądwarodzajelimfocytów:komórkiT(limfocytyT),którepowstająwgrasicy(odłacińskiegothymus-grasica)orazkomórkiB,którepowstająwszpiku(od.angielskiegobonęmarrow-szpik).KażdakomórkaTlubBjesttakzaprogramowana,abymogłarozpoznawaćjednookreśloneprzeciwciałozapomocąreceptoraantygenowego,umieszczonegonabłoniekomórkowej.Każdemurodzajowi antygenuodpowiadajeden rodzaj komórkiBijedenrodzajkomórkiT.

LimfocytyTtworząoddziałpiechotyodpornościkomórkowej.Dzieląsięonenadwagłównerodzaje:komórkiTpomocniczeikomórkiTcytotoksyczne.PomocnikTpomagakomórceBwwytworzeniuprzeciwciała.Limfocytycytotoksycznespełniająfunkcjeregulacyjne.

CytotoksycznekomórkiTsąnajagresywniejszymiżołnierzamiwarmii.Potrafiąwykryćszpiegów:komórki,którewydająsięnormalnezwyglądu,aleprzenosząwswoimwnętrzuwirusylubzmutowanegeny.Działającjednocześniejakosędziaikat,cytotoksycznakomórkaTdecyduje,ktojest„nienormalny",izabijawrogąkomórkę,dziurawiącjejbłonęlubzatruwającśmiertelnymitoksynami.

KomórkiTniepotrafiąrozpoznaćprzeciwciałkrążącychwekrwi.Reagujątylkonaprzeciwciałaznalezioneprzezmakrofagiimonocytysystemufagocytarnego.

KomórkiBkontrolująoddziałodpornościhumoral-nejpiechoty.Potrafiąwytwarzaćogromnekopieprzeciwciałistniejącychnawłasnejbłoniekomórkowej,ate,jakorozpuszczalnewwodziewędrująwukładziekrążenia,iszukająofiar.

„Naturalnizabójcy"

Wwalceprzeciwkonowotworowinajważniejszesąkomórki„naturalnizabójcy".WprzeciwieństwiedokomórekT,niemusząbyćonepobudzanedodziałaniaprzezantygen.Tooznacza,żesąwstaniezaatakowaćizabićwieleróżnorodnychkomórek,którychnigdywcześniejniewidziały.Poaktywacjiprzezcząsteczkęzwanąinterleukina2,„naturalnizabójcy"zabijająnawettekomórkirakotwórcze,któreniezostałyrozpoznaneprzezkomórkiTiB.Dlategoutrzymanietychsuperżołnierzywdobrejformiejesttakważnewwalcezrakiem.

Reakcjaodpornościowa

Gdyfragmentbiałkaantygenowegozostanieumieszczonynapowierzchnikomórkiinformującejointruzie,nalimfocytachBiTpojawiasięodpowiednieprzeciwciało.

AktywacjalimfocytuT następujewtedy,gdylimfocytzokreślonymprzeciwciałemnaswojejpowierzchnispotkasięzkomórką,naktórejpowierzchniulokowanyjestfragmentantygenu.AktywowanelimfocytyTprzesyłająsygnałalarmowydoinnychlimfocytów,informującoodkryciuwroga.Robiątoprzezwydzielaniechemicznychinformatorów,zwanychlim-fokinami.

LimfokinystawiająwpogotowiulimfocytyB.NiektórelimfocytyBodpowiadająnatakialarmprzezprzemianęwszybkodzielącesiękomórkiplazmatyczneistająsięruchomymifabrykamiprzeciwciał.Każdakomórkaplazmaty-cznawytwarzaokreśloneprzeciwciałozprędkością10milionówcząsteczeknagodzinę.

Płyntkankowy

Wszystkiekomórkiodpornościowetakdługopodróżująwekrwi,ażosiągnąjedenzwielunarządówukładulimfatycznegodrugiegostopnia,np.węzłychłonne,śledzionęczymigdałki.

Tamłącząsięimieszajązinnymi,porozumiewającsięzlimfokinamiiwymieniającinformacjenatematrodzajówantygenów,jakienapotkałypodrodze.Wjednymgramiepłynuśródtkankowegomożnaznaleźćnawetmiliardbiałychkrwinek.GdyantygenaktywizujekomórkiBiT,doprowadzającdoszybkiegoichpodziału,lekarzmożewyczućzwiększone

„zaludnienie"wwęzłachchłonnych.Powiększonewęzłychłonnesąsygnałem,żeodnalezionoantygen.

Odżywianieasystemodpornościowy

Jakwkażdejarmii,równieżiwukładzieodpornościowymwielezależyododpowiedniegowyżywieniażołnierzy.Ciałodorosłegoczłowiekaprodukuje126miliardówbiałychkrwinekobojętnochłonnych.Zwykleokoło25miliardówpatrolujekrew,aokoło25miliardówstacjonujewszpiku.Trzydzieścimiliardówlimfocytówmieszkawpłynieśródtkankowym.Towszystkopowodujeogromnezapotrzebowanienapokarm.Jeślitychżołnierzynieodżywisięodpowiednio,niebędąwstaniewykonaćswoichzadańiniebędąmiećenergiidorozmnażania.

Niedobórpierwiastkówśladowychiwitaminzmniejszaaktywnośćżołnierzy.Otolistapodsumowująca,jakiebrakimogąwpłynąćnaukładodpornościowy.

• Cynk-niedobórpowodujezmniejszenieaktywnościlimfocytówcytotoksycznychTikomórekNK

• Żelazo-niedobórredukujecytotoksycznośćkomórekNK,fagocytozęizdolnośćbiałychkrwinekobojętnochłonnychdoniszczeniawroga,

• Miedź-jejbrakredukujeliczbęlimfocytówTihamujedziałanieukładuodpornościowego,

• Selen-jegobrakobniżaprodukcjęprzeciwciał

• SeleniwitaminaE-niedobórtychdwóchwspółdziałającychelementówodżywczychobniżafunkcjęcytotoksycznąkomórekNK,

• Pirydoksyna(witB6)-braktejwitaminyzmniejszaprodukcjęprzeciwciałiobniżażywotnośćlimfocytów.Naukładodpornościowymająrównieżwpływnastępującewitaminy:

• WitaminaC-kwasaskorbinowy,substancjazapobiegającautlenianiu,którachronipłynneczęścikomórkiprzedskutkamiubocznymileczenianowotworów.Jakośrodekanty-histaminowyhamujedziałaniehistaminy,któraodgrywarolęwpowstawaniureakcjialergicznych.

• WitaminaE-podobniejakwitaminaCjestprzeciwut-leniaczem. Chronilipidoweskładnikikomórek,wtymbłonękomórkowąibłonyotaczająceróżneorganelle.Współdziałazselenem.

• WitaminaA-jestrozpuszczalnawtłuszczujakwitaminaEipowstrzymujewzrostirozwójnowotworu. Jejbrakzmniejszaliczbękomórekplazmatycznychwytwarzającychprzeciwciała.

Alesilniwojownicytotylkopołowasukcesu.Żołnierzeodpornościowipowinnimiećdobreuzbrojenieimusząumiećnadawaćiodbieraćwiadomości.Cząsteczki,któresąbroniąlubnośnikieminformacji,tobiałka,dlategoniedobórbiałekzmniejszailośćprzeciwciał,którearmiamogłabywyprodukować,itymsamymliczbęmożliwychdoprzesyłaniainformacji.

Równieważnesąelementyochronne.Dopomocypotrzebnesąteżzapobiegająceutlenianiuskładnikiodżywczeisubstancjeroślinne.Chroniąonezdrowekomórkiprzedwolnymirodnikami,pojawiającymisięwtrakcieleczenia(szkodliwecząsteczkiopisanewnastępnymrozdziale).

Tłuszcze,takiejakolejrybiczylniany,ograniczająmożliwośćrozprzestrzenianiasiękomóreknowotworowych.Pewnerodzajekwasówtłuszczowychwpływająnaskładiwydolnośćbłonkomórkowychmakrofagów,zwiększającichaktywnośćwczasieniszczeniakomóreknowotworowych.Uzwierzątotrzymującychkarmębogatąwtłuszczewielonie-

nasyconelubnasycone,cytotoksycznewłaściwościmakro-fagówulegajązmniejszeniu.

Wolnerodniki

Jednąznajczęstszychprzyczynuszkodzeńprowadzącychdośmiercikomórkisąwolnerodniki.Możedotegodojśćnaskuteknaświetlanialubchemioterapii,starzeniasię

komórki,zniszczeniaprzezfagocyty,stanzapalnytkankialboprocesniszczeniaguzaprzezmakrofagi.

Wolnyrodniktocząsteczka,któramasamotny,pojedynczyelektronnaorbiciezewnętrznej.Elektronydążądowystępowaniaparami,dlategocząsteczki,któremająniedobórelektronustarająsiępozyskaćgozinnejmolekuły.Wchodząwreakcjezlipidami(tłuszczami),białkamiiwęglowodanami.SzczególniepodatnenatakiedziałaniesąskładnikibłonykomórkowejiDNA.Gdydochodzidoreakcji,cząsteczkaprzestajebyćreaktywna,traciagresywnycharakter.Natomiaststajesięniącząsteczka,którejzabranoelektronidlategozkoleitazaczynaszukaćelektronudlasiebie,rozpoczynającreakcjęłańcuchowązniszczeń.

Organizmdysponujedwomamechanizmamipozbywaniasięwolnychrodników:

1. Pozyskujeprzeciwutleniacze(czynnikichroniącenormalnecząsteczkiprzedutratąelektronównarzeczwolnychrodników),wytwarzającjesamodzielnielubpobierajączeskładnikówodżywczych.

2. Worganizmiewystępująrównieżenzymyneutralizującewolnerodniki,którepowstająwczasieprawidłowegometabolizmu.

Przeciwutleniająceskładnikiodżywcze

NajlepiejpoznanymiprzeciwutleniającymiskładnikamiodżywczymisąB-karoten(prowitaminaA),witaminyCiEorazselen.Jesttojednaktylkowierzchołekgórylodowej.

B-karotentojedenzwielukarotenoidówzwłaściwościamiprzeciwutleniającymi,aleniejestnapewnonajsilniejszy.Innesilnekarotenyobejmująa-karoten,(likopenbarwnikczerwonypomidora),luteinę(barwnikciałkażółtego)ikrypto-ksantynę.Flawonoidy,doktórychnależąkarotenoidy,todużarodzinabarwników.Właściwościprzeciwutleniającemająm.in.rutyna,miricetynaiflawonycytrusowe.Innebarwnikineutralizującewolnerodnikitoproantocyjaniny,tanina(garbnik)iantocyjanina.

Enzymyprzeciwutleniające

NiezbędneorganizmowiczłowiekaenzymywytwarzanesąprzyużyciumatrycowegoDNA. Chociaż niektórewitaminy,minerałyisubstancjepochodzeniaroślinnegodziałają jakoczynnikitłumiącewolnerodniki,tojednakgłównąochronęprzednimistanowizespółenzymów.Tooneprodukująbroń,zapomocąktórejukładodpornościowywalczyznajeźdźcamiipowstańcami.Główneenzymyużywanewtejwalcetoperoksydazaglutationowa,dysmutazanadtlenkowaikatalaza.

Peroksydazaglutationowa

Peroksydazaglutationowaużywanajestgłównieprzezkomórkiwątroby,płuc,sercai

krwidodezaktywacjiwolnychrodników,zanimdojdziedoszkód.Znosionaaktywnośćtakichwolnychrodnikówjaknadtlenekwodoruinadtleneklipidowy,powstającychwczasiereakcjirodnikówtlenowychznienasyconymikwasamitłuszczowymibłonykomórkowej.Wrezultaciebłonakomórkowatracidwapodstawowekwasytłuszczowe:arachidonowyilipidowy.Tastrataprowadzidojejprzepuszczalności,atozkoleidozachwianiarównowagistężeńminerałów,takichjakwapń,magnez,sódipotas.Wskładtegoenzymuwchodziselen,awitaminyCiEwzmagająjegoefektywność.Niektóre wynikibadańsugerują,że połączenieselenuiwitaminyEzglutationemjestbardziejskutecznewzapobieganiunowotworuniżużyciekażdejztychsubstancjiosobno.Glutationiaminokwascystynamogązwiększyćpoziomperoksydazyglutatianowej. Glutationmożnaznaleźćwwielunaturalnychproduktachspożywczychlubmożnagodonichdodać.

Dysmutazanadtlenkówaikatalaza

Dysmutazanadtlenkowa(SOD)zapobiegaszkodomdokonanymprzezwolnerodniki.Jeślidziałaniewolnychrodnikównadtlenkowychniezostaniepowstrzymane,następujezwyrodnieniekomórki.Dysmutazaredukujewolnerodnikidomniejtoksycznegonadtlenkuwodoru.Rodnikhydroksylowyjestniebezpieczny,gdyżkradnieelektronywłaściwiez każdejcząsteczkiorganicznejjakaznajdziesięwokolicy.Dodziałaniadysmutazywmitochondrium,niezbędnyjestmagnezawcytoplazmie,miedźicynk.

Katalazatoenzym,który kończyreakcjezapoczątkowaneprzezdysmutazę.Redukujenadtlenekwodoruwwynikuczegopowstajątleniwoda.Katalazawykonujeswojąpracęwekrwiiwperoksysomach(organellachzawierającychenzymy).Dopomocypotrzebujeżelaza.

Podsumowanie

Układodpornościowyjestczymśwrodzajuarmiizogromnymkontyngentemżołnierzy,obejmującymlimfocyty,fagocyty,makrofagiikomórkiNK.Komórkitealbozabijająnajeźdźcówbezpośrednio,albowydzielająsubstancjesłużącedozniszczeniawrogówpośrednio.Abywykarmićkomórkiodpornościoweidostarczyćprzeciwutleniaczyniezbędnychdoochronyzdrowychkomórekwczasieleczenianowotworu,niezbędnejestwłaściweodżywianie.Takjakwszystkiearmie,naszaodpornościowamusibyćdobrzekarmiona,abymiećsiłędowalki.Organizmdostarczaarmiiwszystkieniezbędneskład-nikiodżywcze.Alewzwiązkuztymtyzkoleimusiszjedostarczyćorganizmowiwpostacidużychilościowoców,warzyw,produktówpełnoziarnistychiinnejzdrowejżywności.Tozapewniwszystkieskładnikiodżywcze,znaneinieznane,jakichpotrzebujetwojaarmiaimmunologiczna.

WĘGLOWODANYACHOROBANOWOTWOROWA

Weglowodanysąwytwarzaneprzezroślinyjakoformaprzechowywaniaenergiipobieranejzesłońca.Wdiecieczłowiekawęglowodanyzapewniająwiększośćenergiipotrzebnejkomórkom.Węglowodanyprzenoszonesązkrwiąjakoglukoza,którejstężeniejestregulowaneprzezhormon-insulinę.Dużestężeniecukrudokarmiaguzynowotworowe.

Wtymrozdzialeopisujemywpływwęglowodanównailośćglukozywekrwiinaprzebiegchorobynowotworowej.

Bezwątpieniawęglowodantomójulubionymakroskład-nikodżywiania.Wypełniażołądekiuspokajaumysł,jakżadeninnyśrodekodżywczy.Istniejątrzygłównerodzajewęglowodanów:monosacharydy,disacharydy(dwucukry)ipolisacharydy(wielocukry).

Monosacharydy

Węglowodany(cukry)prostełatworozpoznać wpożywieniuze względunaichsłodkismak.Najprostsząjednostkąwęglowodanów są monosacharydy(mono=jeden,sacchari-de=cukier),agłównymwęglowodanemnaszegociałajestglukoza.Innemonocukry,októrychbyćmożejużsłyszałeś,tofruktoza(głównycukierwowocach)igalaktoza(cukier,którywrazzglukozątworzylaktozę,czylicukiermlekowy).Monocukrydzielisięnapodstawieliczbyatomówwęgla.Fruktoza,glukozaigalaktozamająpo6atomówwęgla,12atomówtlenui12atomówwodorurozłożonychwpierścieniu.Nazywamyjeheksozami(hex=sześć,ose=cukier).Wzórcząsteczkowyzapisujemy:C₆H₁₂O₆.Węglowodanyiwiększośćtłuszczów,dostarczająorganizmowiglukozy.

Glukozajestpaliwemdlaprawiewszystkichkomórek,aprzytymjestjedynąformącukru,jakamożebyćtransportowanawekrwi.Naprzykładcentralnyukładnerwowyużywaażdziewięciułyżekstołowychglukozykażdegodnia,akrwinkiczerwonetrzech.

Dwucukry

Dwapołączonemonocukrytworządwucukier.Wpożywieniuznajdująsiętrzydwucukry.Sacharozajestdwucukrem,któryprawdopodobnieznamynajlepiej,ponieważjestjedynymskładnikiemrafinowanegobiałegocukru.Składasięzjednejcząsteczkiglukozypołączonejzjednącząsteczkąfruktozy.Laktozaznajdujesiętylkowmlekuitoonawspomagawchłanianiewapniazmleka.Laktozazbudowanajestzjednejcząsteczkiglukozyijednejcząsteczkigalaktozy.Maltozaskładasięzdwóchcząsteczekglukozy.Znajdujesiętylkowkiełkującychziarnachzbóżiużywasięjejdoprodukcjinapojówsłodowych.Syropsłodowyzjęczmieniatosmacznasubstancja,którejmożnaużywaćzamiastcukru.

Enzymy:sacharazailaktazasąniezbędnedorozbiciasacharozyilaktozyna

monocukryskładowe.Cukrytesąwchłanianeprzezszczytowączęśćmikrokosmkówjelitacienkiego.Wszystko,comożeuszkodzićmikrokosmki,awięcnp.chemioterapiaczynaświetlania,mateżwpływnazdolnośćorganizmudotrawieniaiwchłanianiacukrów.Ograniczenie tychczynnościmożespowodować,żesacharozaczylaktozadotrą dookrężnicyniestrawione,tamprzyciągnądosiebiewodęidojdziedobiegunki.Wdodatkubakteriewokrężnicyspowodująfermentacjęcukruiwrezultaciewzdęciaorazbolesneskurcze.MilionyludziwUSAutraciłyzdolnośćdotrawienialaktozy,jesttochorobazwananietolerancjąlakto-zową.Zaburzenietomożebyćokresowądolegliwościąpodczasleczenianowotworu.Jeśliniemożeszjeśćpożywieniazawierającegolaktozę,wybierzdietęzrozdziału25albouzupełniajbraklaktazywpostaciproszkulubtabletek.

Wielocukry

Łańcuchykilkucukrówprostychnazywamywielocukramilubpolisacharydami(polydużo,wiele).Wielocukryzawartewpożywieniuto:skrobia,dekstryna,celulozaiglikogen.

Połowawęglowodanów,którespożywamy,toskrobia.Gotowaniejedzeniazmiękczakomórki,którezawierająskrobięinastępujeichrozerwanie,coudostępniaskrobięenzymomtrawiennymprzewodupokarmowego.Każdaroślinaprodukujeswójwłasny,unikalnyrodzajskrobi.Poszczególnerodzajeróżniąsięmiędzysobąliczbącząsteczekglukozyiichrozmieszczeniem.Skrobiamożewystępowaćwformieprostychłańcuchówłączącychpierścienieglukozylubwpostaciróżnierozmieszczonychrozgałęzień.Skrobiazawierawięcenergięuwalnianąstopniowo,gdyżglukozauwalniasięzniejdokrwioobiegucząsteczkapocząsteczce,awięczpewnymopóźnieniem.

Gdynastąpiczęściowerozbicieskrobi,tworząsiędekstryny.Dziejesiętonp.podczasużywaniasuchegociepładoprzygotowaniapotraw(chlebopiekanywtosterze)lubpodczasdziałaniaenzymówtrawiennych.Dekstrynysąsłodszeniżskrobiailepiejsięrozpuszczają.Cwibaktosuchy,twardychlebupieczonyzeskrobirozbitejnadekstrynę,łatwydostrawieniaidlategokarmisięnimdzieci.Syropkukurydzianytoczęścioworozbitełańcuchyskrobikukurydzianej.Roślinymagazynująwęglowodanywformieskrobi,natomiastzwierzętawpostacidużychcząsteczekzwanychglikoge-nem.Glikogentonajbardziejdostępnapostaćspolimeryzo-wanejglukozy.Wątrobaimięśniemagazynująokoło300gglikogenu-wystarczającailośćpaliwadlaorganizmunapółdnia.0ednakżemięso,którespożywamy,zawierabardzomałoglikogenu,gdyżzmieniasięonwkwasmlekowy,wczasieuboju).Jeślijemywięcejwęglowodanówniżpotrzebujemywdanejchwili,toichniewykorzystanaczęśćjestmagazynowanawłaśniejakoglikogen.Jeżeliniejestjużmożliwemagazynowaniewęglowodanówwwątrobie,zpowodubrakumiejsca,resztawęglowodanówzostaje

zamienionawtłuszcziprzechowanawtkancetłuszczowej.

Celulozatosubstancjaorganiczna(czylizawierającawęgiel)najobficiejwystępującanaZiemi.Tworzypodstawowyzrąbścian komórkowychprawiewszystkichroślini nadajeimkształt.Glukoza,którawchodziwskładcelulozy,tworzywniejtakirodzajwiązań,którychniesąwstanierozbićprodukowaneworganizmieczłowiekaenzymy.Todlategocelulozazowoców,jarzyn,warzywstrączkowychczyzbóżdocieradookrężnicywpostaciniestrawionej.Celulozajestskładnikiembłonnika,którypochłaniaiutrzymujewodę,zmiękczająckałizwiększającjegomasę.

Błonnik

Częstosłyszymy,żepożywieniemusizawieraćniezbędnybłonnik(niestrawneresztkipokarmowe),abylepiejfunkcjonowałydrogipokarmoweiabyzmniejszyćryzykopowstanianowotworu,choróbserca,nadciśnieniaicukrzycy.Jednakżeżadnadefinicja„błonnika"niejestakceptowanacałkowicieiniedokońcawiadomo,wjakisposóbzapobiegaonchorobom.Słusznewydajesiętwierdzenie,żebłonniktogrupawęglowodanówczysubstancjizawierającychwęglowodany,któremająnastępującetrzycechy:

1. sąopornenaludzkieenzymytrawienne,

2. docierajądookrężnicyprawiewtakiejsamejpostaci,wjakiejzostałyzjedzone,

3. mająpewienwpływnafunkcjonowanieukładupokarmowego.

Błonnikskładasięzcelulozy,hemicelulozy,pektynisubstancjikleistych.Błonnikoczyszczonytonaukowamiarailościcelulozyiligninywpożywieniu,poddanymwlaboratoriumdziałaniukwasówizasad.Ilościprzybliżoneczęstoznajdujemywtabelachdotyczącychodżywiania.Błonnikdietetycznyobejmujedwadopięciurazywięcejsubstancjiniżoczyszczony,wtymcelulozę,ligninę,hemicelulozę,substancjekleiste,pektynęiinneskładniki.

Istniejądwiepodgrupybłonnika-błonnikrozpuszczalnyibłonniknierozpuszczalny.Błonnikrozpuszczalny

Jaksamanazwasugeruje,błonniktenmożesięrozpuścićwwodnistejzawartościprzewodupokarmowego,poczymzostajezagęszczonydostanugalaretowatego.Łatwodochodziwtedydofermentacjibłonnikadziękiprzyjaznymbakteriom,któreżyjąwokrężnicyimająwpływnafunkcjonowaniecałegoorganizmu.

Błonnikrozpuszczalnydocieradookrężnicywpostaciniestrawionej.Tamnastępujefermentacjaiwytwarzanesągazy(dwutlenekwęgla,wodórimetan),kwasmlekowyikrótko-łańcuchowekwasytłuszczowe,głównieoctany,propionianyimaślany.Produktyfermentacjioddziałująnakomórkiprzewodupokarmowegolubsąwchłanianedokrwi.Krótkołań-

cuchowekwasytłuszczowemogąpowędrowaćdowątroby,gdzieobniżająprodukcjęcholesteroluiwpływająnametabolizmglukozyitłuszczów.

Dietabogatawbłonnikrozpuszczalnyobniżastężeniecholesteroluiinsulinywekrwiazwiększauczuciesytości.Błonnikrozpuszczalnyzwalniateższybkośćprzechodzeniapokarmuzżołądka.Pektynaisubstancjekleistetowłaśniebłonnikrozpuszczalny.

Błonniknierozpuszczalny

Innyrodzajbłonnika,nierozpuszczalny,nieodpowiadabak-

teriomokrężnicyiopuszczaorganizmprawiewtakiejsamejpostaci,wjakiejsiędoniegodostał.Błonniknierozpuszczalnywpływanaprzewódpokarmowy,zwiększającilośćkałuprzezzatrzymywaniewody.Tozkoleizwiększaczęstotliwośćoddawaniakału,pobudzaruchyperystaltycznejelitiskracaczaswędrówkipożywieniaprzezprzewódpokarmowy.Dietabogatawbłonniknierozpuszczalnywpływanazmniejszenieryzykarozwojunowotworuokrężnicyiodbytnicy,likwidujezaparciaiobniżaciśnieniekrwi.

Błonniknierozpuszczalnytogłówniecelulozailignina.Celulozajestwęglowodanemroślinnymzawartymwmiazdzeowocowejijarzynowej,skórce,łodygachiliściach,atakżewzewnętrznejotoczceorzechów,nasioniziarna.Hemi-celulozatowielocukierzbudowanyzheksoz,pentoziformkwasowychheksozipentozorazglukozy.Znajdujesięzwykletam,gdzieceluloza.Ligninaniejestwęglowodanem,chociażznajdujesięwbłonachkomórkowychroślin.Źródłemligninysąotrębypszenneizdrewniałeczęściowocówiwarzyw.Obecnośćligninywdiecieobniżawskaźnikzachorowalnościnanowotworypiersiijajników.

Alkohol

Gdydrożdżefermentująglukozęwcukrze,owocachiziarnach,wytwarzasięetanol.Podwzględemchemicznymetanoljestmałą,rozpuszczalnąwwodziecząsteczką,łatwowchłanianą.Jejmetabolizmiodtruwanienastępujągłówniewwątrobie.

Działaniealkoholujestobosieczne.Uniektórychosóbpowodujeuzależnienie,innympomagautrzymaćzdrowie.Alkoholmożewpływaćnalekiizmieniaćskutkiichdziałania,toteżważnejest,abyśpowiedziałswojemulekarzowi,ilealkoholudzienniewypijasz.Alkoholmazgubnywpływnawątrobęzwłaszczawczasie,kiedynarządtenpotrzebujepomocy.Lepiejunikajalkoholupodczaschorobynowotworowej.Gdybyśchciałnadalkorzystaćzdobrodziejstw,jakiedajewino,zamieńjenasokzczerwonychwinogron.

Rolawęglowodanów

Organizmpotrzebujestarychdostawwęglowodanówwpostaciglukozy,botylkowtedywszystkiereakcjeprzemianymaterii(metabolizm)zachodząprawidłowo.

Najważniejszesąpotrzebyenergetyczneorganizmu.

Głównymzadaniemwęglowodanówjestdostarczenieenergii.Każdygramwęglowodanówdajeokołoczterechkilokalorii (zwykleużywamyskróconejnazwy„kalorie")energii.Dotyczytozarównocukrówprostych,jakiskrobi.

Węglowodanywpływająteżnaoszczędzaniebiałka.Oznaczato,żejeśliniedostarczymyorganizmowiodpowiedniejilościwęglowodanów,toorganizmzacznietraktowaćbiałkojakoźródłoenergii.Abyaminokwasybyływłaściwiewchłanianeipożytkowane,musząbyćspożywanerazemzwęglowodanami.Dlatego,abyzwiększyćilośćbiałkawykorzystywanegodo budowynowychtkanek,trzebaprzejśćnadietębogatąwwęglowodany.

Węglowodanysąrównieżniezbędnedoprawidłowegometabolizmutłuszczów.Jeśliniedostarczymyorganizmowiodpowiedniejilościwęglowodanów,todouzyskaniaenergiizaczniezużywaćtłuszcze.Otomożechodzićwdiecieodchudzającej.Niestety,pośrednimiproduktamitakiegoprocesusąketony,któremogąpowodowaćkwasicę(zbytdużokwasuwekrwi).Sódłączysięztymikwasami,autworzonesolesodowedostająsiędomoczu.Dużestężeniesodupowoduje,żedomoczutrafiawięcejwody,coprowadzidoodwodnieniaiusunięcianadmiarusodu.Początkowautratamasyciaławczasiestosowaniadietyniskokalorycznejjestspowodowanawłaśnieutratąwody,aprzyczynąnieświeżegooddechusąketonywydzielaneprzezpłuca.

Glukozajestwzasadziejedynymźródłemenergiidlamózgu.Brakglukozylubtlenudospaleniaglukozykończysiętrwałymuszkodzeniemmózgu.Węglowodanyiichproduktysąprekursoramikwasównukleinowych,macierzytkankiłącznejigalaktozydówtkankinerwowej.

Jakrozpoznawaćcukier

Informacjeozawartościcukruczęstopojawiająsięnaopakowaniachartykułówspożywczychilistachskładnikówpodróżnyminazwami.Uważaj,gdynaetykieciezobaczysznastępującenazwy:

CukierFruktoza

CukiermlekowyDekstrozaDosładzanyGlukozaLaktozaMaltoza

Melasa

Miód

SłódjęczmiennySłodzonynaturalnieSłodzonysztucznieSacharoza

SkoncentrowanysokowocowySokowocowy

Syropkukurydziany

SyropkukurydzianywysokofruktozowySyropzryżubrązowego

Takzwanazdroważywność,którajestdobrymźródłemwęglowodanów,dostarczaorganizmowirównież białko,solemineralne,witaminzgrupyB,niezbędnychdometabolizmuwęglowodanów.

Metabolizmwęglowodanów

Węglowodanyprzedwchłonięciemw przewodziepokarmowymmusząbyćrozbitenawolnemonocukry.

Glukozawchłoniętaprzezjelitonatychmiastwędrujedożyływrotnej,którazkrwiątransportujejądowątroby,astamtądprzechodzidokrążeniaogólnego.Wczasietrawieniapokarmu,rośnieilośćglukozywekrwi.Wodpowiedzinatotrzustkawydzieladokrwihormonzwanyinsuliną.Glukozaiinsulinajednocześniedocierajązkrwiądogłodnychkomórek.

Glukozaniemożedostaćsiędownętrzakomórkibezinsuliny.Insulinadziałaniczymklucz,któryotwieradrzwikomórkiiuruchamiareceptory(odbiorniki).Jeśliilośćwydzielonejinsulinyniejestwystarczająca,komórkizostająotoczoneprzezglukozę,któraniemożesiędonichdostać,gdyżwszystkiedrzwisązamknięte.Natympolegamechanizmcukrzycy.Częśćnadmiaruglukozyjestwydzielanazmoczemabadanialaboratoryjnewykazująjejobecność.

Jeśliglukozadostaniesiędokomórki,możebyćużytanaróżnesposoby.Jeżelikomórkajestgłodna,glukozazostanienatychmiastwykorzystanadoprodukcjienergii,w

innymwypadku,glukozajestzamienianawglikogeniwtensposóbzmagazynowana.Ponapełnieniumagazynu,pozostałaglukozazostajezamienionawtłuszczizgromadzonaprzedewszystkimwkomórkachtłuszczowych.

Następnymrazem,kiedykomórkibędąmiałyzapotrzbo-wanienaenergię,awposiłkuniezostaniedostarczonaglukoza,glikogenprzechowywanywmięśniachiwątrobiezpowrotemzostaniezamienionywglukozęikomórkizostanąnakarmione.Pozużyciucałegoglikogenu,doprodukcjiglukozyzostaniewykorzystanytłuszcz.Topobudzaapetyt,ijeszwięcej,abydostarczyćorganizmowinowejglukozy.Procesprodukowanianowejglukozynazywamyglukoneoge-nezą(glucosa=cukier,neo=nowy,genesis=powstawać).Czasami,gdyinsulinaiglukozaspotykająsięprzedgłodnąkomórką,okazujesię,żemaonazamałowejśćireceptorów.Topowodujeopórinsulinowy,któryokreślasięjakozmniejszenietolerancjiinsulinowej.

Fruktozarównieżjestwchłanianaprzezukładwrotny.Wwątrobieukładatomówfruktozymusibyćzmieniany,abymogłazniejpowstaćglukoza.Następnie,wraziepotrzeby,wątrobauwalniaglukozędoorganizmu.

Węglowodanyachorobanowotworowa

Komórkinowotworowelubiąglukozęizmieniająmetabolizmorganizmu,abypozyskaćjejjaknajwięcej.Dążądotego,zwiększającwwątrobieglukoneogenezęzaminokwasów,coprowadzidoutratytkankimięśniowejukładuszkieletowegoinarządówwewnętrznych.Opór insulinowyzwiększa się,więcglukozaniemożesiędostaćdozdrowychkomórek,atowszystkopowodujehiperglikemię,czylidużestężenieglukozywekrwi.

Jednymzgłównychcelówterapiipolegającejnaodpowiednimodżywianiujestuniemożliwienieguzowizdobycieglukozy,ajednocześniedostarczenieodpowiedniejilośćtego monocukruośrodkowemuukładowinerwowemuidowytwarzania czerwonychkrwinek.Możnatoosiągnąć,utrzymującjednakowypoziomcukruwekrwi.Staniesiętak,jeślizastosujeszsiędonastępującychwskazówek:

• Unikajjedzeniaipicianapustyżołądekwszystkiego,comasłodkismak.Chodzituosokizesłodkichowoców,warzyw,owoce,słodzonepłatkiśniadaniowe,miódiinnepłynysłodzonejakimkolwiekcukrem.

• Zawszejedzposiłekzłożonyzróżnychpokarmów.Posiłekbogatywwęglowodanyibłonnikzwolniprocesopuszczaniażołądkaprzezjedzenie,awięcopóźniuwalnianieglukozy.

• Jedzsłodkierzeczy,np.owoce,tylkozgłównymiposiłkami.Pijrozcieńczonesokizowocówmałosłodkichorazwarzywtylkowczasieposiłkówzłożonychztłustychdań.

Dieta,wktórejwiększośćkalorii pochodziznierafinowa-nychwęglowodanówmateżinneskładnikiodżywcze,którepowstrzymująwzrostkomóreknowotworowych.

Podsumowanie

Węglowodanytoróżnejdługościłańcuchycukrów.Organizmzużywaje,abyuzyskaćenergięcieplnąimechaniczną,zaoszczędzićbiałkaitłuszczeoraznakarmićpożytecznebakterieokrężnicyidostarczyćniestrawionybłonnikniezbędnydoprawidłowegofunkcjonowaniategojelita.Zdroważywnośćbogatawzłożonewęglowodanyzapobiegazwiększaniusięstężeniaglukozy,któramogłabykarmićkomórkinowotworowe.Dostarczateżwitaminniezbędnychdowalkizrakiem,solimineralnychizwiązkówfitochemicznych.

LIPIDY,TŁUSZCZEIOLEJE

Zwierzętawytwarzajątłuszcze(lipidy),abymagazynowaćenergięzdobytąwpożywieniu.Energiamożebyćskładowanawpostacitłuszczów,węglowodanówlubbiałek.Wszystkietłuszczezawierająwjednejjednostcetęsamąliczbękalorii,aleniewszystkiewytwarzanesąwtensamsposób.Tenrozdziałpomożeciodróżnićtłuszczezdroweodtych,któremogąwpłynąćnapowstanieirozwójnowotworów.

Wyraz„tłuszcz"przeważnieprzywodzinamyślnegatywneskojarzenia.Alenależypamiętać,żepodtąnazwąniekryjesięjednolitagrupasubstancjichemicznych.Niektóretłuszczesądlazdrowiadobre,innezłe.Czasamitoniesamtłuszczpowodujeproblem,aleilośćjakąspożyliśmy.Wyrazy:„tłuszcze"i„lipidy"sąużywanezamienniedookreśleniatejsamejsubstancjiodżywczej.Oleje(któresąpłynnymitłuszczami)należąwłaśniedogrupylipidów.Ogólniemówiąc,lipidysąsubstancjamiorganicznymi(czylizawierającymiwęgiel),którenierozpuszczająsięwwodzie.

Inneokreślenia,którepowodująnieporozumienia,totłuszczenasycone,tłuszczewielonienasycone,tłuszczeome-ga-3,olejogórecznikowy,niezbędnekwasytłuszczowe,nieistotnekwasytłuszczowe,olejrybny,olejzoliwek,cholesterol,lecytyna.Uważasię,żetesubstancjewpływająnaLDL(lipoproteinymałejgęstości),HDL(lipoproteinymałejgęstości)iVLDL(lipoproteinybardzodużejgęstości).Wszystkichtychokreśleńtłuszczówużywamynacodzieńwrozmowach,aleniewieleosóbtaknaprawdęwie,czymonesąijakdziałająnaorganizm.Abydocenićważnąrolęlipidówwwalceznowotworem,musimysięodwołaćdobiochemii.

Kwasytłuszczowe

Podstawowączęściąlipidówsąkwasytłuszczowe.Zbudowanesąonezatomówwęglaułożonychwłańcuch.Najednymkońcułańcuchajestgrupametylowa(CH₃),anadrugim-grupakarboksylowa(COOH).Dwamniejszekwasytłuszczowemogąsiępołączyćwdłuższyłańcuchpoprzezpołączeniegrupymetanowejjednegoznichzgrupąkarboksylowadrugiego.

Kwasytłuszczowe,którebudująblokilipidów,możnasklasyfikowaćwedługstopnia

nasycenia,lokalizacjipierwszegopodwójnegowiązaniaidługościłańcuchawęglowego.

Nasyconeinienasyconekwasytłuszczowe

Każdyatomwęglawłańcuchuwęglowymkwasutłuszczowegołączysięzdwomaatomamiwodoru.Gdyłańcuchwęglowykwasutłuszczowegomawszystkieatomywodoru,któremożeprzyłączyć,totakikwasnazywamynasyconym.Jakwidać,łańcuchtłuszczowynasyconyjestprosty,atoułatwiacząsteczkomtłuszczunasyconegoułożyćsię,ściśleprzylegaćdosiebie.Efektemtegojesttłuszcz,którywtemperaturzepokojowe.}mapostaćciałastałego.Nasyconekwasytłuszczowesątrwałeiniejełczejąszybko.Jednakżewieletłuszczównasyconychzwiększapoziomwytwarzanegocholesteroluijegoilośćwekrwi.Masłojesttłuszczemnaturalnym,bogatymwnasyconekwasytłuszczowe.

Jeślidwaatomywodoruzostanąusuniętezdwóchsąsiednichatomówwęgla,atomywęglawykorzystująwolnewiązaniadoutworzenianowegopołączeniaitworząwiązaniepodwójne.Kwastłuszczowyzjednympodwójnymwiązaniemnazywamykwasemtłuszczowymjednonienasyconym.Podwójnewiązaniepowodujepowstaniewęzławłańcuchu,cosprawia,żeposzczególnełańcuchytrudnościśleoboksiebiepoukładać,takjaktrudnopoukładaćskładanekrzesła,jeślijednoznichjestrozłożone.Łańcuchy,podobniejakskładanekrzesła,przewracająsięwtedyjedennadrugi.Otodlaczegotłuszczzpodwójnymwiązaniemprzybierapostaćpłynną.Imwięcejwnimjednonienasyconychkwasówtłuszczowych,tymchętniejstajesiępłynny.

Wdłuższychłańcuchachwęglowychmożepowstaćwięcejpodwójnychwiązań.Takiekwasynazywamywielonienasyco-nymi.Ponieważmająonewięcejwęzłów,tłuszczeznichzbudowane,sąwtemperaturzepokojowejpłynne.Kwasytepowodujątakżeelastycznośćkomórek.

Podwójnewiązaniawkwasachwielonienasyconychsąbardzopodatnenadziałanietlenuatmosferycznego.Utlenieniepowodujezmianywsmakuizapachu,którenazywamy

jełczeniem.

Zjełczałeolejemogąbyćtrujące,jeślispożyjesięjewdużejilości.Abyzapobiecprocesowijełczenianiektórychkwasówwielonienasyconych,dodajesięwodórdoatomówwęglapołączonychpodwójnymwiązaniem,copowodujeprzerwanietegowiązaniainasyceniegoatomamiwodoru,akwastłuszczowystajesiędziękitemutrwalszy.Procestakinazywamywchemiiuwodornieniem,awodniesieniudotłuszczów-utwardzeniem.Utwardzoneolejewtemperaturzepokojowejsąciałemstałym.Imwiększypoziomnasycenia,tymtwardszystajesiętłuszcz.Iodwrotnie,immniejszenasycenie,tymtłuszczbardziejpłynny.

Jeślikwasytłuszczowezostanąpoddaneprocesowiuwodornienia,tonastąpizwiększenienasyceniatłuszczu.Spożywaniedużejilościtłuszczównasyconychjestczynnikiemryzykawieluchorób.

Liczbaomegaidługość

Innymsposobemklasyfikacjikwasówtłuszczowychjestuwzględnieniemiejscapierwszegowiązaniapodwójnego.Określasięjeliczącodgrupymetylowejcząsteczki.Na

przykładwewzorzekwasuwielonienasyconegozestr.96,pierwszepodwójnewiązanieznajdujesięprzytrzecim atomiewęgla. Dlategomówimy,że maonliczbę omega3-Corazwięcejmówisięobecnieoolejachbogatychwkwasytłuszczowetypuomega3(zwłaszczaoolejurybnym).

Trzyważnekwasytłuszczoweomega3to:EPA-kwaseikozapentaenowy,DHA-kwasdekozaheksaenowyikwaslinolenowy.Zmniejszająoneilośćtłuszczów(trójglicerydów),zdolnośćzlepianiasiępłytekkrwi ioczyszczajątętnicezpozostałościtłuszczu.Procesten,niezostałdodzisiajwyjaśniony.Abydostarczyćorganizmowiwspomnianychtłuszczów,jedzrybyrazemzeskórą(wprzeciwieństwiedokurczaka,którego

powinnosięspożywaćbezskóry).OrganizmmożewytworzyćEPAiDHAzkwasulinolenowego,aleniezawszejesttoilośćwystarczająca.Jedzącryby,dostarczaszorganizmowiważnychsubstancjidlagospodarkitłuszczowej.

Niezwykłewłaściwościmająkwasytłuszczoweomega-6.Należądonichmiędzyinnymi:kwaslinolenowy,któryniejestwytwarzanyprzezorganizm,musimywięcdostarczyćgozpożywieniem;kwasarachidynowy,któryjestwytwarzanyzkwasulinolowego;orazkwasgamma-linolenowy.Tenostatnijestproduktempierwszegoetapuwytwarzaniasubstancjihormonopodobnychzwanychprostaglandynami.Niewszyscysąwstaniewytworzyćodpowiedniąilośćtegokwasu,awówczaskoniecznejestdostarczeniegozpożywieniem.Najlepszymźródłemjestolejzwiesiołkadwuletniegolubzogórecznika.

Długośćłańcuchów

Kwasytłuszczowedzielisięteżzewzględunadługośćichłańcuchówwęglowych.Kwasmrówkowy(uwalniany przyukłuciupszczołyczymrówki)matylkojedenatomwęgla.Kwasoctowymadwaatomywęgla.Ponieważtekwasytłuszczowesąkrótkimiłańcuchami,torozpuszczająsięwwodzieidziałajątak,jakinnekwasyrozpuszczalnewwodzie.

Kwasytłuszczoweznajdującesięwpożywieniumająodczterechatomówwęgla(kwasmasłowy)dodwudziestuczterech(wolejurybnym).

Wzwiązkuztymkwastłuszczowyokreślamyjakomającyłańcuchykrótkie,średnielubdługie.

• Kwasytłuszczoweokrótkiejdługościłańcuchów zawierają2-6atomówwęgla.Znajdująsięonewmlekuiwmaśle.

• Kwasytłuszczoweośredniejdługościłańcuchówzawierają8-12atomówwęgla.Łatwosięwchłaniająisądostępnewaptekachjakośredniołańcuchowetrójglicerydy.Maichdużoowockokosu.

• Kwasytłuszczoweodługichłańcuchachzawierają16lubwięcejatomówwęgla.Jakstosowaćpowyższeklasyfikacjewpraktyce

Spróbujemyokreślićnarysowaną cząsteczkę.Wiemy,że jesttokwastłuszczowy,gdyżmagrupęmetylowąnajednymkońcuigrupękarboksylowąnadrugim,oraz18atomówwęgla.Jesttowięckwasodługimłańcuchu.Podwójnewiązaniaznajdująsięprzytrzecim,szóstymidziewiątymwęglu,więcliczbaomegawynosi3-

Pokazanywzórkwasulinolenowegomatzw.konfiguracjęcis-,gdyżobydwawodoryprzypodwójniewiązanychatomachwęglasąpotejsamejstroniecząsteczki.Cis-itrans-to

określeniepołożeniaatomówwodoruprzypodwójnychwiązaniach.Konfiguracjacis-występujewnaturze.

Tosięmożewydawaćdziwne,alekształtcząsteczkidecydujeojejfunkcji.Zmieni sięjejkształt,zmienisięteżjejfunkcja.Cząsteczkiwwersjitrans-mająinnywpływnaorganizm,niżteokonfiguracjicis-.Kwasytłuszczowezkonfiguracjątrans-,któreznajdujemywmargarynachiinnychtłuszczachdosmarowania,mogąwjeszczewiększymstopniuniżkwasynasyconezwiększyćstężeniecholesteroluwekrwi.

Niezbędnekwasytłuszczowe

Organizmwytwarzawszystkiekwasytłuszczowe,którychpotrzebuje,zwyjątkiemtakzwanychniezbędnychkwasów tłuszczowych. Należądonich:kwaslinolowyikwaslinoleno-wy.Ponieważorganizmniepotrafiichsamodzielniewytworzyć,musimydostarczaćjewpożywieniu.

Obydwatekwasysąprekursoramiprostaglandyn.Zmieniającstosunekliczbowytychkwasów,wpływamynasyntezęprostaglandyn.

Małedziecipotrzebująwięcejniezbędnychkwasówtłuszczowychniżdorośli,amężczyźniwięcejniżkobiety.Jeślidzieciponiżejdrugiegorokużyciasąkarmioneniskotłusz-czowymmlekiemkrowim,tomożeunichwystąpićniedobórniezbędnychkwasówtłuszczowych.

Rodzajelipidów

Jakizwiązekmająkwasytłuszczoweztłuszczamistałymiipłynnymi,któreznamyzżyciacodziennego?Mówiącnajogólniej,tłuszczesązwiązkamichemicznymikwasówtłuszczowychiwtakiejpostaciwystępująwpożywieniu.

Trójglicerydy

Większośćlipidówwpożywieniutotrójglicerydy,któresąkombinacjączterechcząsteczek:cząsteczkiglicerolu(gliceryny)działającejjakpotrójnywieszakitrzechkwasów

tłuszczowych,zwisającychzramionwieszaka.Właściwościkażdegotrójgliceryduzależąodcechkwasówtłuszczowych,któresięnańskładają.Zkoleicechynp.tłuszczówpłynnych(olejów)wiążąsięzrodzajemtrójglicerydów,którewnichsięznajdują.

Imdłuższyibardziejnienasyconykwastłuszczowy,tymbardziejmiękkijesttłuszczwtemperaturzepokojowej.Kolejnośćkwasówtłuszczowychnacząsteczcegliceroluwpływatakżenamożliwośćstrawieniaiwchłonięciatrójglicerydu.Ponieważtakwieleróżnychkwasówtłuszczowychznajdujesięwnaturalnympożywieniu,równieżwielerodzajówtrójglicerydówwystępujewtłuszczachioleju.Oprócztrójglicerydów,pożywieniezawierateżmonoglicerydy(zjednymkwasemtłuszczowymwiszącymnaglicerolu)idwuglicerydy(zdwomacząsteczkamikwasutłuszczowego).Tecząsteczkisąwytwarzanetakżepodczastrawieniatrójglicerydów.

Sterole

Innąznanągrupąlipidówsąsterole,łącznieznajbardziejzłowrogimcholesterolem.Cholesterolznajdujesiętylkowpokarmachpochodzeniazwierzęcegoijestprodukowanygłówniewwątrobie.Niejestontakdokońcaszkodliwy,gdyżjestnp.prekursorempotrzebnychsteroidów,wtymkwasów żółciowychihormonów płciowych.Wwątrobiemożebyćzmienionywprekursorawitaminy D,powodujeodpornośćskórynawodę,jest niezbędnydoprawidłowegorozwojumózguudzieci.Betasitosterol,znajdującysięwotrębachryżowych,konkurujezcholesterolemwczasiewchłanianiawjelicie,coobniżapoziomcholesteroluwekrwi.

Lipidyzłożone

Dogrupylipidówzłożonychnależą:

• Fosfolipidyczylizwiązkikwasówtłuszczowychzkwasemfosforowymizasadamizawierającymiazot.Donajważniejszychfosfolipidównależylecytyna.

• Glikolipidytozwiązkikwasówtłuszczowych,węglowodanówizasadzawierającychazot.Glikolipidyznajdująsięwtkancenerwowejibłonachniektórychkomórek.

• Sulfolipidytolipidyzawierającesiarkę.

• Lipoproteinytolipidypołączonezbiałkiem.Najbardziejznanelipoproteinytochylomikrony-wtakiej„spakowanej"formielipidywędrujązukładulimfatycznegodokrwi;lipoproteinybardzomałejgęstościVLDLtoopakowaniasłużącedotransportutrójglicerydów;lipoproteiny małejgęstościLDL-służądotransportutakzwanego„złego"cholesterolu;lipoproteinydużejgęstościHDL-to„dobry"cholesterol,któryusuwacholesterolztkanekiprzenosizpowrotemdowątroby.

• Lipopolisacharydy-tolipidyzawierającewielocukrowce.

Magazynowanielipidów

Organizmczłowiekazawieradwarodzajetłuszczu:tłuszczbrunatnyitłuszczbiały.Większośćtłuszczuludzkiegototłuszczbiały,zbudowanyzkomórektłuszczowych,którezbierająsiępodskórą,dookołanarządówwewnętrznychiwtkancetłuszczowejzlokalizowanejwinnychmiejscach.Komórkitłuszczowemagazynujątłuszczwpostacipłynnychtrójglicerydów.

Brunatnatkankatłuszczowawystępujewznaczniemniejszychilościach.Jejilośćzmniejszasięzwiekiem,abierzeonaudziałwwytwarzaniuciepławodpowiedzinazimno.Tłuszczbrunatnyprodukujeenergięwpostaciciepła,ogrzewaciało.

Funkcjelipidów

Chociażzwykleźlemówimyolipidach,sąoneczłowiekowiniezbędne.Otoichfunkcje:

• Tłuszczetonajbardziejskoncentrowanapostaćenergii.Dostarczają9kaloriizkażdegowykorzystanegogramaczylidwarazywięcejniżwprzypadkuwęglowodanów.

• Tkankatłuszczowautrzymujenarządywmiejscu,wktórymsięznajdująapodskórnastanowidoskonałyizolator,chroniącyprzedzimnemiutrzymującystałątemperaturę.TłuszczoszczędzawitaminęBl(tiaminę).Tiaminajestzużywanaprzyprodukcjienergiiprzezwęglowodany.

• Tłuszczoszczędzabiałko.Jeślijestjegodostatecznailość,toorganizmniemusispalaćbiałek.

• Tłuszczułatwiawchłanianieitransportwitaminrozpuszczalnychwtłuszczach-witaminyA, D,EiK.

• Lipidyspowalniająopuszczanieżołądkaprzezpożywienie.Oznaczato,żewęglowodanyrównieżsąwolniejwchłaniane,astężenieinsulinyiglukozywekrwiutrzymujesięnawłaściwympoziomie.Tłuszczzmniejszaapetyt,zapewniającpoczuciesytości.

• Tłuszczdodajesmakupożywieniu.

• Lipidydostarczająskładnikówbudulcowych,zktórychtworzone sąsterole,prostaglandyny,tromboksany,pros-tacyklinyibłonykomórkowe.

Metabolizmlipidów

Cząsteczkitłuszczusązbytduże,abymogłybyćwchłoniętebezpośrednioidlategomusząbyćrozbitenamniejszejednostki.Zatrawienietłuszczuodpowiedzialnyjestenzymlipaza.Lipazażołądkowatworzyemulsjęitrawikrótko-iśredniołań-cuchowekwasytłuszczoweiwieleznichulegawchłonięciuzanimdotrądojelitacienkiego.

Pojawieniesiętłuszczówwdwunastnicypowodujespływaniedoniejżółciwytwarzanejwwątrobie.Żółćjestczynnikiemtworzącymemulsję:rozbijatłuszcznamałekropelkilipidowepodobnie,jakrobitoszamponztłuszczemwe włosach.Dzięki temulipidy,główniedługołańcuchowekwasytłuszczowe,sąbardziejdostępnedlalipazwydzielanychprzeztrzustkę.Kwasytłuszczowesątrawione,wwynikuczegopowstająmonoglicerydy,dwuglicerydyiwolnekwasytłuszczowe,któresąwchłanianeprzezścianęjelita,anastępnieponownieprzekształcanewtrójglicerydy.

Trójglicerydysąumieszczanewkropelkachlipoproteino-wych,zwanychchylomikronami,inastępnietransportowaneprzezukładlimfatycznyzpominięciemżyływrotnej,któraprzenosiskładnikirozpuszczalnewwodziedowątroby.Naczynialimfatyczneprzynosząchylomikronydookolicylewegobarku,gdzieukładlimfatycznyłączysięzkrwionośnym.Chylomikrony sąnatyleduże,żesurowicakrwipoposiłkubogatymwtłuszczwyglądajakmleko.

Trójglicerydyośrednichłańcuchach(MCT)-złożonez8-10atomówwęgla-niewymagajądużychilościlipazyiżółci.Wprzeciwieństwiedodługichłańcuchów,powchłonięciuniemusząbyćzamienianewtrójglicerydy.Łatworozpuszczająsięwekrwiisąprzenoszoneżyłąwrotnądowątroby.Ponieważomijająpowolidziałającyukładlimfatyczny,sąwchłanianerównieszybkojakglukoza.Sąznakomitymźródłemenergiidlapacjentówchorychnaraka,którzymajązniszczonekosmkijelitowezpowoduniedożywienia,naświetlaniaczychemioterapii,lubdlatych,którzyniemająwystarczającejilościenzymówtrzustkowychalbokwasówżółciowych.

Czystyśredniołańcuchowytrójglicerydmożnakupićwformieolejuwaptekachbezrecepty.Niejestzbytsmacznyitrzebagomieszaćzpożywieniem.Dobrymźródłemtegotrójglicerydujestmleczkokokosowe,mająceprzytymlepszysmak.

Chorobanowotworowaalipidy

Wykazano,żezbytdużailośćtłuszczówwdieciemazwiązekzprzyspieszeniemrozwojuguzównowotworowych.Prawdopodobnielipidypobudzająmnożeniesięi

rozprzestrzenianiesiękomórekraka,albohamujądziałanieukładuodpornościowego.Byćmożeobydwateczynnikidziałająjednocześnie.

Kwasylinolowyilinolenowy,tzw.niezbędnekwasytłuszczowe,wróżnysposóbwspomagająnowotwór.Kwaslinolowyjestprekursoremkwasuarachidonowegoomega-6,któryzkoleijestprekursoremprostaglandynyE2(PGE2).PGE2zmniejszazdolnośćmakrofagówikomórekNKdoniszczenianowotworowychkomórekiguzów.Kwaslinolenowywstrzymujedziałaniekwasówtłuszczowychomega-6,walczącznimiotesameenzymy.Tooznacza,żejestwtedymniejPGE2,awięcejPGE1.

Ważnajestogólnailośćtłuszczuwdiecie.Aktywność„naturalnychzabójców"jestwiększa,gdy25%kaloriipochodziztłuszczów.Utychosób,którecierpiąnanowotworyzwiązanezhormonami,jaknp.narakapiersi,niskotłuszczowadieta(poniżej20%kalorii)możezwolnićprocesrozprzestrzenianiasiękomórekraka.Ważnyjestteżrodzajtłuszczuwdiecie.Większośćpowinnapochodzićzolejówbogatychwjednonienasyconekwasytłuszczowe, jaknp.olej zoliwek,oliwa.Powinnosię teżpamiętaćoograniczeniuspożywaniakwasulinołowego.Osobychorenanowotwórzwiązanyzhormonamiprawdopodobnieniepowinnydostarczaćorganizmowikwasówtłuszczowychomega-6(łączniezolejemzwiesiołkadwuletniego).

Podsumowanie

Lipidytotłuszczespożywczeioleje.Właściwościzdrowotneolejuokreślaliczbapodwójnychwiązań,umiejscowieniepierwszegopodwójnegowiązaniaidługośćłańcucha.

Kwasytłuszczowezjednympodwójnymwiązaniemsązdrowe,azwiększąliczbąwiązań-nie.Dwaniezbędnekwasytłuszczowe-kwaslinolowyilinolenowy-mogązwiększaćlubzmniejszaćsyntezęprostaglandyn.Dietazawierającawięcejkwasulinolenowegoniżlinolowegopomagasystemowiodpornościowemuwzwalczaniuchorobynowotworowej.

BIAŁKAACHOROBANOWOTWOROWA

Białka(proteiny)dostarczająbudulcowychskładnikówzwanychaminokwasami,którychtwójorganizmpotrzebujedotworzenianowychtkanekinaprawianiauszkodzonych.Abyszybkonaprawićszkodyspowodowaneleczeniemraka,musimyjeśćpotrawy,któresądobrymźródłembiałka.Wostatnichlatach,zmieniłasięopiniaotymjakiebiałkasąkorzystne.Tenrozdziałpomożeuzupełnićwiedzęnatematnajnowszychinformacjioźródłachbiałek,którepowinieneśwykorzystać,itych,którychpowinieneśunikać.

Otłuszczachiwęglowodanachczęstomówisięźle,zbiałkaminiematakiegoproblemu.Wpowszechnejopiniibiałkojestnadalnajważniejszymmakroskładnikiemodżywiania.Kojarzysięzmocą,zwycięstwem,silnymimięśniami.Jegonazwaprzynosinamyśluprzywilejowanąpozycję.Miano„proteiny"wywodzisięzgreckiegosłowaoznaczającego„cośboskiegonajważniejszego".Wrzeczywistościbiałkamusząsiędzielićdobrąopiniąztłuszczamiiwęglowodanami.Żadenzmakroskładnikówniejestważniejszyniżinny.Takjakwęglowodanyitłuszcze,białkojestzbudowanezatomówC,OiH.Białkawyróżniato,żewjegoskładziejestteżazot.Białkotogłównacząsteczkabudulcowaorganizmu.Około10-15kilogramówcałkowitejmasyciałaosobydorosłejstanowiąbiałka,apołowaztegotomięśnie.Wszystkieenzymysąbiałkami.Wielehormonówtobiałka.Jedynymicieczamiustroju,któreniezawierająbiałkasąmocziżółć.Białkazbudowanesązłańcuchówaminokwasów.

Kształtcząsteczkibiałka

Worganizmieludzkimwystępuje17różnychaminokwasów.Każdyznichpołączonyjestzinnymzapomocąwiązaniapeptydowego,coumożliwiatworzeniełańcuchówpeptydo-wychlubpolipeptydowych(wielopeptydowych).Podwzględemchemicznymaminokwasskładasięzgrupyaminowejzawierającejm.in.azot,grupykarboksylowej(węgielitlen),atomuwodoruiresztyoznaczonejliterąR,odróżniającejdanyaminokwasodinnychzewzględunaróżnicewbudowie.GrupaRmożemiećteżróżnąwielkość-od23dokilkutysięcygrupaminowych.

Dwadzieściadwaaminokwasyzidentyfikowaneworganizmieludzkimtworząpewnegorodzajualfabet.Każda„litera"amłnokwasowamożebyćużytadotworzenia

niezliczonejilościsłówbiałkowych.Coorganizmrobizdanymbiałkiem,zależyodbudowycząsteczki.Łańcuchypolipep-tydówsąskręcone,tworzączwój.Atomywodorubudująskuteczne,alesłabewiązaniamiędzyzakrętamizwoju.Pókiwiązaniapozostająnienaruszone,białkoutrzymujeswójkształt.Takiespiralemająswoistykształt,któryzadecyduje,doczegobiałkobędzieużyte.

Proste,aledługieukłady,nazywająsiębiałkamifibrylar-nymialbowłóknistymi.Białkatezwykletworząstrukturalnączęśćtkanki,łączniezkolagenemwtkancełącznej,keratynąwewłosachipaznokciachorazmiozynąwmięśniach.Białkafibrylarnenierozpuszczająsięwwodzieimająbardzosilnąstrukturę.

Jeśliłańcuchzostanieskręcony,totworzysięcośwrodzajuwęzła.Wzwojupeptydowymwęzełtakipodtrzymywanyjestprzezwiązaniamiędzyatomamisiarki,znajdującymisięwniektórychaminokwasach.Tewęzłynazywamybiałkamikulistymi(sferycznymi).Białkatakietogłównieenzymy.Występująwpozakomórkowympłynieroślinizwierząt.Łatworozpuszczająsięwwodzie.Znajdująsięteżwbiałkujaj,kazeiniewmleku,hemoglobiniewkrwinkachczerwonychorazwalbuminachiglobulinachosocza.

Białko,któredostajesięzpożywieniemdoprzewodupokarmowego,niewchłoniesię,zanimzostanierozbitenaczęściskładowe,czyliaminokwasy.Dziejesiętowczasiehydrolizy,tojestwprocesierozbijaniawiązańpeptydowychprzezcząsteczkiwody.Takpowstająmniejszebiałka,dwu-peptydy,trójpeptydyipojedynczeaminokwasy,któresąłatwowchłaniane.(Wartozauważyć,żezkoleisyntezapeptydówpoleganausunięciucząsteczekwodyzdwóchsąsiednichaminokwasówistworzeniuwtensposóbwolnychwiązań,coumożliwiapołączenieaminokwasów).

Wiązaniepeptydowemożebyćzaatakowaneprzeztrawienneenzymybakterii.

Rozwójbakteriiitworzeniesiępotencjalnietrującychbiałekjakoproduktuubocznegosąprzyczynamipsuciasiężywności.Todlategoproduktybiałkowetakiejakmleko,jajka,mięso,dróbirybymusząbyćprzechowywanewlodówce.

Rodzajeaminokwasów
Aminokwasymniejistotne(endogenne)
alanina	glicyna
arginina	hydroksyprolina
kwasasparaginowy	prolina
histydyna	seryna
kwasglutaminowy
Aminokwasyniezbędne(egzogenne)
izoleucyna	fenyloalanina
leucyna	treonina
lizyna	tryptofan
metionina	walina

Aminokwasyniezbędneimniejistotne

Organizmjestwstaniewyprodukowaćwiększośćpotrzebnychaminokwasówzwęglowodanów,tłuszczuiinnychaminokwasów.Takwytworzoneaminokwasynazywamymniejistotnymi.Nazwajestmyląca,gdyżjednaksąoneniezbędnedożycia.Ichnazwadotyczyzaśtego,żeniemusząbyćuzyskiwanezpożywienia.

Organizmczłowiekaizwierzątniepotrafisamodzielniewyprodukowaćośmiuaminokwasówniezbędnychdoprawidłowegofunkcjonowania.Teaminokwasynazywamyniezbędnymiimusząbyćonedostarczanezpożywieniem.Beznichniemogąpowstawaćbiałka.

Funkcjeaminokwasów

Opróczdostarczeniamateriałubudulcowegodlabiałek,każdyaminokwasmarównieżwłasneodrębnefunkcje.Tryptofanjestpotrzebnydowytwarzanianiacyny(witaminyB)iseroto-niny,przekaźnikanerwowegowmózgu.Metioninadostarczagrupsiarkowychdowytwarzaniabiałek,niezbędnychteżwprocesiedetoksyfikacjisubstancjitrującychzachodzącymwwątrobie.Fenyloalaninapotrzebnajestdowytworzeniainnegoaminokwasu,tyrozyny,potrzebnejzkoleidobudowybarwnikawłosówiskóry.Histydynasłużydowytwarzaniahistaminy,substancjichemicznej,którarozszerzanaczyniakrwionośne,iglicyny,którałączysięztoksycznymizwiązkamichemicznymiiunieszkodliwiaje.Kwas

glutaminowysłużydowytwarzaniakwasugamma-aminomasłowego(GABA),przekaźnikazakończeńnerwowych.

Białkacałkowiteiniecałkowite

Pojęciebiałekcałkowitychiniecałkowitychtojednoznajbardziejmylącychokreśleńwnauceoodżywianiu.Powstałoonowtedy,gdyuważano,żebiałkazwierzęcesąnajwyższejjakości.Obecnieteoriabiałekcałkowitychiniecałkowitychnabrałazupełnienowegoznaczenia.

Tzw.białkacałkowitezawierająwszystkiedziewięćniezbędnychaminokwasówwwystarczającejilości,abyzapewnićproceswzrostumłodegozwierzęcia.Sątonp.:albumina,głównyskładnikbiałkakurzego,ikazeina,głównyskładnikbiałkowywmleku.Białkoznajdującesięworganizmiezwierzęciatorównieżbiałkocałkowite.Teoretycznie,gdybytwojeprzetrwaniezależałotylkoodjednegorodzajujedzenia,musiałobytobyćpożywienieskładającesięzbiałkacałkowitego.Takasytuacjazdarzasięraczejrzadko,jedyniewwiekuniemowlęcym.Aminokwasyuzyskanezpożywieniałącząsięworganizmiezaminokwasamiprzetworzonymiworganizmie.Towłaśnieztegoźródłatkankipobierająbiałkodlanowychkomórek.

Białkacałkowite występująniejakowjednymopakowaniuzkompletnymitłuszczami.Ponieważtłuszcznasyconyjestabsolutniekoniecznydlarozwojumózguniemowlęcia,pożywienieludzidorosłych,zawierającebiałkacałkowitewydajesięgłównymźródłemniepotrzebnych,tłuszczównasyconych,któremająniekorzystnywpływnatętnice.

Białkaniecałkowitenatomiastniemająwokółsiebietłuszczównasyconych.Takjakbiałkacałkowite,zawierają9niezbędnychaminokwasów.Jedynąróżnicąjestfakt,żewkażdymrodzajupożywieniaaminokwasywystępująwinnchproporcjach,takjakwprzypadkuwitaminczysolimineralnych.

Źródłabiałekniecałkowitychprzewyższająjakościąźródłabiałek całkowitych.Białkaroślinnemajązwyklemniejtłuszczuwogóle,atłuszczunasyconegowszczególności;niezawierającholesterolu.Takieźródłabiałekniecałkowitychjakorzechyiinneziarnamajądużotłuszczu,alejesttotłuszczzdrowydlaserca,aprzytymułatwiazwalczanienowotworu.

Bilansazotowy

Poważneniedoborybiałkasąrzadkieiniewystępująuosóbzdrowych,dobrzesięodżywiających.Niedożywieniebiałkoweprzeważniejestrezultatembrakuwystarczającejilościpożywieniacozdarzasięm.in.wokresachzwiększonegoniżzwyklezapotrzebowanianabiałkolubwzwiązkuzniezdolnościądowchłanianiaspożytegobiałkaprzezprzewódpokarmowy.

Pojęciem,októrymprawdopodobnieusłyszyszodswojegolekarzalubdietetykajestbilansazotowy.Ponieważbiałko

jestjedynymmakroskładnikiemzawierającymazot,określenieilościazotuworganizmiejestdobrąmetodądoustaleniazawartościbiałkaworganizmie.Jeśliznamyilośćbiałkaobecnegowdiecieiilośćbiałkawydzielanego,tomożnaokreślićilośćbiałka,którapozostaławorganizmie.Jeślispożycieiwydalenieazotusąrównecodoilości,tomówisię,żeosobamaprawidłowybilansazotowy,czyliwystępujewniejstanrównowagi.

Jeślijestwięcejazotudostarczonegoniżusuwanego,mówisię,ododatnimbilansieazotowym.Tooznaczawiększąilośćtkankitworzonejniżrozpadającejsię.Takdziejesięukobietciężarnychikarmiących,uniemowląt,dzieciimłodzieży;udorosłychodzyskującychzdrowiepochorobach,którychskutkiembyłautratabiałka.

Ujemnybilansazotowywskazuje,żedziejesięcośprzeciwnego:więcejazotusiętraciniżotrzymuje.Więcejtkaneksięrozpadaniżbuduje.Takjestwówczas,gdyniedostarczamyorganizmowiwystarczającejilościbiałkalubjeślibiałkojestspalanedlauzyskaniaenergii,gdyżjestzamałotłuszczuiwęglowodanów.Innąprzyczynąmożebyćzwiększonezapotrzebowanienabiałko,np.zpowoduchorobynowotworowej.

Chorobanowotworowaabiałko

Komórkinowotworowezmieniająmetabolizmbiałkatak,abytworzącysięguzmiałdostęp dowiększejilościaminokwasów.Dochodzidoutratytkankimięśniowejiprowadzidozakłóceniabilansuazotowego.

Większośćbiałkawdieciepowinnapochodzićzroślin.Roślinyzawierająrównieżwieleinnychczynnikówpozwalającychzwalczaćnowotworywtymsubstancjefitochemiczne.Białkoztłustychrybzawierakwasytłuszczoweomega-3,niezbędnedoprawidłowegofunkcjonowaniasystemuobronnego.Towłaśnierybypowinnyznaleźćsięnadrugimmiejscuproduktówspożywanychwtwojejdiecie.Najmniejszywkładwdostarczanieaminokwasówpowinienmiećdrób(bezskóry).Dróbjestteżdobrymźródłemsolimineralnych,aleczęstoniesmakujepacjentom,którzyprzeszlichemioterapięczynaświetlenia.

Podsumowanie

Białkazbudowanesązaminokwasów.Sąjedynymźródłemazotudlaorganizmu.Biorąudziałwbudowaniutkanek,enzymów,przeciwciał,hemoglobiny,hormonów.Nowotwórprzeszkadzawprawidłowymmetabolizmie,spalającniektórebiałkamimoobecnościwęglowodanówitłuszczu.Brakbiałkamaniszczącywpływnaukładodpornościowy.

WITAMINYROZPUSZCZALNEWWODZIEACHOROBANOWOTWOROWA

Kiedyrozpoczynanobadanianatematracjonalnegoodżywiania,naukowcystwierdzili,żedietazawierającawęglowodany,lipidy,białkoisolemineralneniewystarczydoprawidłowegowzrostuirozwojuorganizmówzwierzęcych.Doprowadziłotodoodkrycianowejgrupyzwiązkówchemicznychzawierającychwęgiel—witamin.Proceswzrostuirozwojuczłowiekawymaga13witamin.Podzielonojenadwiegrupy:rozpuszczalnychwwodzieirozpuszczalnychwtłuszczach.Wtymrozdzialeopiszemywitaminyrozpuszczalnewwodzie,ichzwiązekzrozwojemnowotworuiichudziałwleczeniuraka.

Nazwa„witamina"zostaławymyślonaprzezPolakaKazimierzaFunkaw1912r.Napoczątkuwiedzianotylkotyle,żewitaminymajązdolnośćzapobieganiapewnymchorobom.NaprzykładwitaminaCzostałaodkrytadziękitemu,żeleczyszkorbut(gnilec).Zczasemokazałosię,żetakadefinicjawitaminjestzbytwąska.Terazjużwiemy,żewitaminyodgrywająważnąrolęworganizmieispełniająwięcejfunkcjiniżtylkozapobieganiechorobomwywołanymniedoborempokarmów.Naprzykładwielewitaminmasilnewłasnościprzeciwutleniacza,aniektórewspomagająwchłanianieinnychwitaminisolimineralnych.Wiedzaoniedoborachwitaminznaczniesiępogłębiłaiobejmujenastępującesytuacje,związanezchorobąnowotworową:•niedobórcholiny,lubwitaminzgrupyBzwiększaryzykozachorowanianarakawątroby,

• niedobórwitaminyEprowadzidozwiększeniaryzykachorobynowotworowej,wtymbiałaczki,

• niedobórwitaminyArównieżzwiększaryzykozachorowanianachorobęnowotworową,

• niedobórpirydoksyny(witaminyB6)łączonyjestzryzykiemzachorowanianarakaszyjkimacicy

WUSAPaństwowaRadaNaukowaustaliłastandardydietetyczneizawarłajewdokumenciept.„Zaleceniadietetycznewzapobieganiuchorobomnowotworowym".Musimypamiętać,żedawkitampodanedotyczątylkokonkretnychchoróbzwiązanychzniedoboramipokarmowymi.NaprzykładzalecanailośćwitaminyCjestokreślonanatakimpoziomie,jakizapobiegaszkorbutowi.NiebierzesięnatomiastpoduwagęużyciawitaminyCjakoprzeciwutleniacza.Komórkiuzyskująwitaminywtrojakisposób:

1. Mogąwchłaniaćwitaminyzpożywieniawprzewodziepokarmowym.

2. Niektórebakteriewokrężnicywytwarzająwitaminy(np.witaminęK)iterównieżsąwchłaniane.

3. Organizmwytwarzaniektórewitaminy,np.witaminęD.

Witaminyniesąźródłemenergiiinieprzyczyniająsiędowzrostumasykomórek.Sąonesubstancjamipomocniczymi,wspomagającymiinneskładnikiodżywcze.Każdawitaminatowłaściwierodzinazwiązanychzesobąskładników.Niektóresubstancje,jakcholina,karnityna,inozytol,taurynaczypir-dochinoliahydrochidonumająwłaściwościpodobnedowitaminimogąbyćniezbędnewpewnychokresachwzrostu.WitaminyrozpuszczalnewwodzietowitaminygrupyBiwitaminaC.Przedostająsiędokrwiiprzezukładwrotnyprzenoszonesądowątroby,apotemdopozostałychnarządów.Organizmniemagazynujetychwitamin.Abyutrzymaćoptymalnypoziomważnych składnikówodżywczychwukładziekrążenia,należystalespożywaćpokarmybędąceichźródłem.WiększośćwitamingrupyBfunkcjonujejakoenzymy.Wszystkiesąwydalanezmoczem.

JakuzupełniaćwitaminyBworganizmie

Jeśliuzupełnianiejestniezbędne,zażywamywitaminęBcompositum.Jeślijesteśuczulonynadrożdże,szukajpreparatówzestawówwitaminyBniezawierającychdrożdży.ZawszezażywajwitaminęBcompositumnapełnyżołądek,abyuniknąćjegopodrażnienia.Jeślimoczbędziemiałjasnożółtykolor,oznaczato,żewitaminysąwchłaniane.NiekupujwitaminyBcompositumowydłużonymczasiewchłaniania.KażdawitaminaBjestwchłanianawinnympunkcieprzewodupokarmowegoijeślidanawitaminazostanieuwolnionapoprzejściutegopunktu,tozostaniewydalonazkałem.JeślichceszuzupełnićbraktylkojednegorodzajuwitaminyB,tomimowszystkostosujBcompositumjakopodstawę.BardzodużedawkiniektórychwitaminzgrupyBmogąuszkodzićwątrobę,dlategotrzebaregularnieprzeprowadzaćtestywątrobowepodczasichzażywania.

WitaminaBcompositum

WitaminaBcompositumspełniadwieważnefunkcje:

PopierwszezawierawszystkiewitaminyzgrupyBniezbędnedoprzemianywęglowodanówwglukozę,główneźródłoenergii.Podrugiemapodstawoweznaczeniedlawłaściwegofunkcjonowaniaukładunerwowego.PonadtowitaminygrupyBwzmacniająbłonykomórkowe.

DziałaniewitamingrupyBjestściślezesobąpowiązane.Niedobórjednejznichosłabiadziałanieinnych.WłaściwiewitaminęBcompositumpowinnosiętraktowaćjakojednąwitaminę,aniegrupę.NigdyniezażywajdużychilościjednejwitaminyBbezkonsultacjizlekarzem.

Takjakinnewitaminyrozpuszczalnewwodzie,witaminyBniesąmagazynowanewdużychilościach.Tainformacjaprowadzidobłędnegowniosku,żeichnadmiarjestusuwany

zmoczem.Takjakwprzypadkuinnychsubstancji,witaminyBmuszązostaćodtrute,zanimzostanąwydaloneprzeznerki.ŹródłemwitaminzgrupyBsądrożdżepiwne,

ziarna,otrębypszenneiryżowe,kiełkizbóż,fasola,orzechy,mleko,jajkaiwarzywaliściaste.

Tiamina,czyliwitaminaB,

Wczasieabsorpcjitiaminajestprzemienianawpirofosforantiaminowy.Wtejaktywnejformietiaminabierzeudziałwprodukcjienergiiiprzewodzeniuwewłóknachnerwowych.Tiaminęniszczyprocesoczyszczaniaziaren.Jejniedobórmożespowodowaćbrakapetytu,drażlłwość,zmęczenie,depresję,kłopotyzesnem,utratęwagi.

Źródłemtiaminysądrożdżepiwne,migdały,kiełkipszenne,orzechy,fasola,całeziarnazbożowe,grochłupany,soczewica.

Rybo/lawina,fosforanryboflawinowy,czyliwitaminaB₂

Ryboflawinatobardzoważnaczęśćmononukleotydurybofla-winowegoidwunukleotyduflawinoadeninowego,koenzymówbiorącychudziałwprodukcjienergii.Nawytwarzaniekoenzymówzryboflawinymogąmiećwpływhormonyileki.Hormonytarczycyisteroidykorynadnerczywspomagająprodukcjętychkoenzymów,aśrodkiantydepresyjneifenotiazynająwstrzymują.Zapotrzebowanienaryboflawinęrośniewrazzezwiększonymzużyciemenergiiorazwprocesiewzrostuorganizmu.PrzyzażywaniuwitaminyB_2możnazauważyćzmianękolorumoczunajaskrawożółtyorazwyczućostryzapach.

Źródłamiryboflawinysądrożdżepiwne,migdały,kiełkipszenne,dzikiryż,grzyby,proso,makrela,nasionasoi,jajkaigrochłuskany.

Niacyna,amidkwasunikotynowego,czylikwasnikotynowy

Niacynajestpodstawowymskładnikiem dwunukleotyduni-kotynoamidoadeninowego(NAD)ifosforanudwunukleotydunikotynoamidoadeninowego(NADP),koenzymówpotrzebnychwprocesiemetabolizmu.Wchłanianajestzpożywieniaorazmożebyćwytwarzanaprzezorganizmzaminokwasutryptofanu.

Niacynajestdostępnawformielekuoprzedłużonymczasiedziałania,któryniepowodujeefektu„uderzaniakrwidogłowy",niestetymożejednakpowodowaćuszkodzeniawątroby.Dlategoniepowinnosięjejużywaćwdużychdawkachczyprzezdłuższyczaschyba,żejeststosowanajakolekwchorobachtętnicnapodstawieścisłychzaleceńlekarza.

Źródłemniacynysądrożdżepiwne,otrębypszenne,orzeszkiziemne,ziarnasłonecznikaisezamu,brązowyryżiolejezroślinziarnistych.

Pirydoksyna,pirydoksal,pirydoksamina,czyliwitaminaB₆

WtkankachwszystkieformywitaminyB_6sąprzetwarzanewkodekokarboksylazę,koenzympotrzebnydometabolizmutłuszczuibiałkaorazwspomagającyfunkcjeodpornościowe.Koenzymtenniezbędnyjestteżdometabolizmutryptofanu.Jestważnymelementemokoło100systemówenzymatycznych.

WitaminaB_6jestniezbędnadofunkcjonowaniaukładuodpornościowego,atodlatego,żewpływanaprodukcjęprzeciwciał.Niedobórpirydoksynyzmniejszailośćlimfocytówwalczącychzchorobąiograniczazdolnośćinnychelementówukładuodpornościowegodoreagowanianachemicznesygnaływysyłaneprzezlimfocyty.PrzetwórstwoartykułówspożywczychmożezniszczyćpewnąilośćwitaminyB₆.ZwiększonezapotrzebowanienawitaminęB_6mająmiędzyinnymikobietywciąży,matkikarmiąceiosobychorena

nadczynnośćtarczycy.

Źródłempirydoksynysądrożdżepiwne,ziarnasłonecznikowe,kiełkipszenicy,tuńczyk,łosoś,pstrąg,makrela,brązowyryż,banany,halibut,orzechywłoskie,orzechylaskowe,awokado,żółtkajajkurzychikapustawłoska.

Kwasfoliowy,folan(sólkwasufoliowego),kwastetrahydrojilowy

Kwasfoliowytoczęsto używananazwakwasupoliglutamino-wego.JestpotrzebnydosyntezyRNA.Niedobórtejwitaminypowodujeanemięorazwpływanazwyrodnieniewyściółkijelit,coprowadzidozmniejszeniawchłanianiaskładnikówodżywczych.

Kwasfoliowypomagawpowstrzymaniudysplazji,czylinieprawidłowegorozwojutkankilubnarządu.Komórkidzielącesięzbytszybkomogąulecnowotworzeniu.Nawetniewielkiniedobórkwasufoliowegomożespowodowaćdysplazjęszyjkimacicy.Organizmniewytwarzażadnychzwiązkówfoliowychdlategomusząonebyćdostarczanezpożywieniem.Solekwasufoliowegosąbardzowrażliwenazwiększonątemperaturę.Gotowaniewwodzieczynaparze,atakżesmażenieod5do10minutmożezniszczyćdo96%solikwasufoliowegowpożywieniu.

Źródłemkwasufoliowegosądrożdżepiwne,groszek,otrębyikiełkipszenicyiryżu,fasola,produktysojowe,soczewica,szparagi,warzywaliściaste,pszenica,owies,migdały.

WitaminaB₁₂,czylikobalamina

Kobalaminajestuwalnianazpożywieniawżołądkuwczasietrawieniapepsynowego.Komórkiokładzinoweżołądkaprodukująsubstancjenazywaneczynnikiemzewnętrznym,którewiążąsięzwitaminąB₁₂.Powstałyzwiązekniejesttrawiony,alezostajewchłoniętyw

jeliciecienkim.WitaminaB_12bierzeudziałwmetabolizmiebiałka,tłuszczuiwęglowodanów.Organizmludzistarszychniezawszeprodukujejąwwystarczającejilości.WegetarianiemusząuzupełniaćwitaminęB₁₂.

ŹródłemwitaminyB_12sąskorupiaki,ryby,żółtkajaj,dróbbezskóry,jogurtimleko.Biotyna

Biotynajestniezbędnadlaukładuenzymatycznego.Znajdujesięwwieluartykułachspożywczychorazmożebyćwytwarzanaprzezbakteriejelitoweiwchłanianawjelitach.JestodpornanatemperaturęizwiązanametaboliczniezwitaminąB₁₂,solamikwasufoliowegoikwasempantotenowym.

Źródłembiotynysągrzyby,żółtkajaj,banany,grapefruity,arbuzyitruskawki.Kwaspantotenowy

KwaspantotenowyjakoczęśćkoenzymuAbierzeudziałwuwalnianiuenergiizwęglowodanówiwrozbijaniuorazzużywaniukwasówtłuszczowych.Zmniejszaskutkistresów.Mielenieziarenzbóżredukujezawartośćkwasupantotenowegoo50%.

Źródłemkwasupantotenowegosąjajka,łosoś,całeziarnazbożowe,warzywastrączkowe,drożdżepiwne,kalafiory,brokuły,ziemniaki,pomidoryimelasa.

WitaminaC,czyli kwasaskorbinowy

WitaminaCjestchybanajbardziejpopularnąinajchętniejużywanąwitaminą.Jestprzeciwutleniaczemodpowiedzialnymzaochronęwodnistychczęścikomórkiprzeddziałaniemwodnychrodników.WitaminaCprzeciwdziałautlenianiukwasufoliowego,przyczyniającsięwtensposóbdozwiększeniajegoilościworganizmie.Pomagawewchłanianiużelazaizwiększajegodostępnośćbiologiczną.Naprzykładgdysokpomarańczowy,będącyźródłemwitaminyC,zostaniespożytyzkromkąrazowegochlebapszennego,żelazozchleba łatwo sięwchłoniewprzewodziepokarmowym.Ludzienależądonielicznychssaków,którenieprodukująwitaminyC.WiększośćssakówpotrafiwytworzyćtylewitaminyC,ilepotrzebujeorganizm.

WitaminaCzapobieganegatywnemudziałaniuhistaminynaukładodpornościowy.Pełnipomocnicząrolęwbudowaniuspoistejtkankiłącznejiwspomagaleczenieantybiotykami.EmocjonalnyifizycznystreszwiązanyzchorobąnowotworowąmożezwiększyćzapotrzebowanieorganizmunawitaminęC.

JakuzupełniaćwitaminęC

Kwasaskorbinowyłatwoprzenikadomoczu,więcniezażywajjednorazowodużychdawek,gdyżspowodujetonajpierwnagływzrostjegostężenia,apóźniejgwałtownezmniejszenieilościworganizmie.ZażywajwitaminęCwmniejszychdawkach,alekilkarazydziennie.Pamiętaj,żejestonalepiejwchłaniana,jeślizażywaszjąpodczasposiłku.DobrzebyłobyzażywaćwitaminęCrazemzbioflawonoidami,zawartymiwwarzywachiowocachgdyżtesubstancjewspółdziałajązsobą.

ŹródłemwitaminyCsąsłodkapapryka,kapustawłoska,kapustaogrodowa,rzepa,brokuły,czarneporzeczki,truskawki,papaja,owocecytrusowe,mango,kantalupa,ziemniaki.

Podsumowanie

Witaminytozwiązkiorganiczne,którepomagająinnymsubstancjomodżywczymwbiochemicznychprocesachtrawienia,wchłanianiaimetabolizmu.Sądwarodzajewitamin:rozpuszczalnewwodzieirozpuszczalnewtłuszczach.Dotychpierwszychnależą:witaminaC,tiamina,ryboflawina,niacyna,pirydoksyna,kwasfoliowy,kobalamina,biotynaikwaspantotenowy.

Tewitaminysąszczególniewrażliwenadziałanieświatła,temperaturyipowietrza.Dlategowłaśnieświeże,suroweowoceiwarzywazawierająwięcejtychwitaminniżgotowaneczyzbytdługoprzechowywane.

WITAMINYROZPUSZCZALNEWTŁUSZCZACHACHOROBYNOWOTWOROWE

Witaminyrozpuszczalnewtłuszczachsąściślezwiązanezlipidami.Tłuszczesąpotrzebne,bywitaminytemogłyulecwchłonięciu,agdyleczeniechorobynowotworowejingerujewabsorpcjętłuszczów,możedojśćdoniedoborutychwitaminworganizmie.Wtymrozdzialewyjaśnimy,wjakisposóbwitaminyrozpuszczalnewtłuszczachchroniązdrowetkanki,wzmacniającukładodpornościowy.

Istniejączteryrodzinywitaminrozpuszczalnychwtłuszczach:A,D,EiK.Musząsięonenajpierwrozpuścićwtłuszczachidopierowtedysąwchłanianewjelicie.Dietyniskotłuszczoweiniskokaloryczne,celowelubprzypadkowe,stwarzająwięcryzykopowstanianiedoborutychwitamin.

Tłuszczeiwitaminywnichrozpuszczalnewchłanianesądonaczyńlimfatycznych,omijającwrotnyukładkrwionośny,któryprzenosidowątrobyskładnikiodżywczerozpuszczalnewwodzie.Powędrówcedookolicylewegobarkudostająsiędolewejtętnicypodobojczykowej.

WitaminyAiDzażywanewdużychilościachmogąbyćtrujące,podobniejakprzydługimokresieichzażywania.Magazynowanesąwtkancetłuszczowejiwwątrobie.WprzeciwieństwiedowitaminyCiBcompositum,witaminyrozpuszczalnewtłuszczachsąbardzotrwałe. Nieulegajątakłatwozniszczeniuwwysokiejtemperaturzepodczasgotowaniaczywczasieprzetwarzaniaproduktówspożywczych.

WitaminaA,retinol,akseroftol,kwasretinowy

Niektóreroślinnesubstancjeodżywczezawierająskładniki,któreorganizmmożezamienićwwitaminęA.Sątonp.alfa-karoten,beta-karoten,gamma-karoten.Dowchłanianiaretinołuniezbędnesążółć,enzymytrzustkoweiprzeciwut-leniacze.Wwątrobiemagazynowanymożebyćichsześciomiesięcznyzapaswpostaciestrów.

Przypewnychdawkach(ponad15000j.m.)witaminaAmożebyćtoksyczna,alezapobiegatemurównoczesnezażyciewitaminyE.WitaminyAiEwspółpracujązsobą.WitaminaAmożewspomagaćróżnicowaniesiękomóreknabłonkowychiwpływaćnaustępowaniezmianprzedrako-wych.Hamujerozwójguzównowotworowych.BrakwitaminyAograniczatworzeniesięprzeciwciał.JejprawidłowestężenieworganizmiezwiększadziałalnośćcytotoksycznąkomórekT,komórekNKimakrofagów.

WitaminaD,cholekalcyferol(D₃),ergosterol(D₂)

IstniejądwaźródławitaminyD:możebyćdostarczanazpożywieniemlubuzyskiwanawprocesiesyntezy,odbywającymsięwskórze.WitaminęDnazywamywitaminąsłońca,ponieważjeślinadużeilościdehydrocholesteroluznajdującegosięwskórzezadziałająsłonecznepromienieultrafioletowe,tozostanąonezamienionenacholekalcyferol,czyliwitaminęD₃.Obliczono,żewtenwłaśniesposóborganizmuzyskujeokoło80%niezbędnejdawkitejwitaminy.IlośćprodukowanejwitaminyDzależyodtego,ilebarwnikamelaninyznajdujesięwskórze(melaninakonkuruje zdehydrocholesterolemwwykorzystywaniuświatłasłonecznego),jakapowierzchniaskóryjestwystawionanaświatłosłońcaijakdużejestnatężeniepromieniowania.Oznaczato,żeciemnoskórzyludziemieszkającywchłodnymklimacie(wktórym powierzchniaciaławystawionanadziałaniesłońcajest ograniczona)orazludzie,którzymieszkająnaobszarachomałejliczbiednisłonecznychwrokuprawdopodobnieniemogąliczyćnato,żeichorganizmwyprodukujeodpowiedniąilośćwitaminyD.Równieżosobystarszemusząotympamiętać,gdyżrządzie]wychodząnadwóriniespożywająodpowiedniowzbogaconegopożywienia.

WitaminaDtohormon,którywpływanarównowagęmineralną.Stymulujewchłanianiejelitowewapniaifosforu,współpracujezhormonemprzytarczyc,uruchamiając

wapńzkościipobudzajączatrzymywaniewapniaprzeznerki.Odgrywateżważnąrolęwprocesieróżnicowaniasiękomórekiichrozwoju.

ŹródłemwitaminyDjestskórawystawionanadziałaniepromienisłonecznych,wzbogaconemlekokrowie,mlekosojowe,rybygłębokomorskieiergosterolwroślinach.

Wskazówkinatematstosowaniaśrodkówuzupełniających

Gdykupujeszwitaminyrozpuszczalnewtłuszczuiinneśrodkidodatkowe,upewnijsię,czysąświeże.Jeśliminąłterminważnościlubwłaśniesięzbliża,toniekupujich.Olejemusząbyćbardzoświeże,abybyływstanieneutralizowaćwolnerodniki.Zjełczałeoleje,takiektóremajązapachryby,sąstare,nieaktywneimogąspowodowaćprzyrostwolnychrodnikówworganizmie.Przechowujolejeisubstancjeuzupełniającerozpuszczalnewtłuszczachwlodówce,wdokładniezamkniętychpojemnikach.Niedopuszczajdoichekspozycjinaświatłosłoneczne.

WitaminaE,tokoferol

WitaminaEtowrzeczywistościgrupaośmiusubstancjiściślezesobązwiązanychizbudowanychzczterechtokferoli:alfa,beta,gammaideltaorazzczterechtokotrienoli.

WitaminęEorganizmmagazynujewewszystkichzłożachtłuszczowych,wwątrobieimięśniach.Pożywieniebogatewdużeilościkwasulinolowegoiwielonienasyconych kwasówtłuszczowychpowodujezmniejszenieilościwchłanianejwitaminyEprzezograniczenietworzeniamiceli(koloidów),niezbędnychdoprocesuabsorpcji.WitaminaEjestprzeciw-utleniaczem.WspółpracujezwitaminąC,chroniąclipidywkomórce,podczasgdysamawitaminaCchronizawartośćpłynną.ZapobiegautlenianiuwitaminyA,witaminyCikarotenów.

WitaminaEmożechronićzdrowekomórkiprzedskutkamiradioterapiiiobniżaćtoksycznośćniektórychlekówużywanychwchemioterapii.Wydajesięrównież,że stymulujeukładodpornościowyichronilipidywbłoniekomórkowejprzedzniszczeniem.ŹródłemwitaminyEsą:olejzkiełkówpszenicy,kiełkizbóż,żółtkakurzychjajiorzechy.

WitaminaK,filochinon(K_t),menakinon(K₂),menadion(syntetycznaformaK₃)

WitaminaK_:występujewroślinachzielonych,awitaminaK_2produkowanajestprzezbakteriewokrężnicy.WwątrobiewitaminaKdziałajakokoenzymwprocesachwytwarzaniaczynnikówkrzepnięciaorazhamowaniaprzeciwkrzepliwegowpływudziałaniaantykoagulantów.JednakżeprzydawkachmniejszychniżlmiligramdzienniewitaminaKjmożenawetwspomócdziałanieantykoagulantówzapobiegającychprzerzutom.

WitaminaKmożeteżdziałaćnakomórkinowotworowejakośrodekdlanichtoksyczny,nieniszczącjednocześniekomórekzdrowych.

ŹródłemwitaminyKsą:kapusta,brokuły,rzepa,sałatazielona,otrębypszenne,seriżółtkojajkurzych.

Podsumowanie

Ilośćwitaminrozpuszczalnychwtłuszczach:A,D,EiK,upacjentówchorychnarakaczęstojestograniczona.Przyczynąjestzazwyczajzłewchłanianietłuszczów.Witaminytetrudnouzyskaćzespożywanychpokarmówidlategodobrzejestuzupełniaćichniedoboryprzezprzyjmowaniepreparatówwitaminowych.WitaminaEjestnietoksycznymprzeciwut-leniaczem,którychroniinnewitaminyrozpuszczalnewtłuszczachorazolejeprzedutlenieniem.Możnajązażywaćwdużychdawkach,łącznieztłuszczamispożywczymi,np.olejemlnianym,rybim,atakżeinnymiwitaminamirozpuszczalnymiwtłuszczach.

MINERAŁYACHOROBANOWOTWOROWA

Minerałytoprosteskładnikinieorganiczne.Tepierwiastki,którepotrzebnesąorganizmowiwdużychilościach,nazywamymakroelementami,atektórepotrzebnesąwmałychilościach-pierwiastkamiśladowymi.Naobecnymetapiewiedzymówisięoponad22niezbędnychminerałach,aodkrywasięichcorazwięcej.Wtymrozdzialeopiszemyrolęminerałówwodżywianiu,zwłaszczauludzichorychnaraka.

Minerałymogąwystępowaćalbowpostacijonów(atomówzładunkiemelektrycznym),albozwiązkówchemicznychzwanychsolami.Metaletworząjonydodatnie(kationy),aniemetale-jonyujemne(aniony).Kationymetalitonp.jonysodu,potasu,magnezuiwapnia.Anionyniemetalitonp.jonychloru(chlorki),siarki(siarczany),fosforu(fosforany),dwuwęglany.Solepowstająpopołączeniumetaluiniemetalu.Najbardziejznanąsoląjestchloreksodu,czylisólkuchenna.

Wkościachizębachmineraływystępująwpostacisoli(główniewapnioweifosforany).WpłynachustrojowychsolewystępujągłówniejakoNa^+(sód),K^+(potas),Ca^++(wapń),ianionyCP(jonchlorkowy)iH₂PO₄-^2(jonfosforanowy).

Upacjentówzchorobąnowotworowąmogąwystąpićniedoboryminerałów.Powodytegostanuto:•zmniejszoneprzyjmowaniezpożywieniemzewzględunabrakapetytu lubzłydobórpotraw,

• zmniejszonewchłanianiezpowoduuszkodzeńnaskuteknaświetlańkosmków,stanówzapalnychjelitlubniewystarczającejilościenzymówtrzustkowych,

• zmniejszonewykorzystanieminerałównaskutekzażywanianiektórychlekówlubzbytmałejilościenergiiuzyskanejzpożywienia,

• utrataminerałówzpowodubiegunki,wymiotówczydziałanialekarstw,

• zwiększonezapotrzebowaniespowodowanerozwojemnowotworu.Makroelementy

Jestichsiedem:wapń,fosfor,magnez,siarka,sód,potasichlor.

Wapńifosfor

Wapńifosforsąściślezesobąpowiązane,dlategoomówimyjerazem.Wapńwystępujeworganizmiewnajwiększychilościach,stanowiąc39%wszystkichminerałów.Prawie99%wapniamagazynowanejestwkościach,zębachiinnychtkankachtwardych,resztaznajdujesięwtkankachipłynachpoza-komórkowych,gdziebierzeaktywnyudziałwmetabolizmie.

Fosfortodrugipodwzględemilościminerałworganizmieczłowieka.Około80%fosforuznajdujesięwkościachizębach,pozostałe20%dostarczanejestdokażdejkomórkiipłynupozakomórkowego,gdziebierzeudziałwwielureakcjachchemicznych.

Wapńifosforwystępująwkościachwpostaciwęglanuwapniai fosforanuwapnia.Tedwiesoleułożonesąrazemwstrukturzekrystalicznejdookołamacierzyzmateriałubiałkowego.Tęstrukturęnazywamyhydroksyaparytem.Zapewniaonawytrzymałośćitwardośćkościom.

Wapńpotrzebnyjestteżniektórymenzymombiorącymudziałwwytwarzaniuenergii,atakżedozapewnieniakrzepliwościkrwiorazskurczówmięśni.Wpływanatransportsubstancjiprzezbłonykomórkoweipodkomórkowe.Bierzeudziałwuwalnianiuneuroprzekaźnikóworazwuwalnianiuiaktywacjienzymów.

Wapńjestniezbędnywprzewodzeniunerwowymidoregulacjirytmupracyserca.Fosfortonajaktywniejszyminerał.Mazwiązekzprawiekażdąfunkcjąmetabolizmu.

Conajważniejsze,fosforbierzeudziałwobieguenergii.Energiamagazynowanajestwakumulatorze,zwanymadenozynotrójfosforanem(ATP).Gdyenergiajestpotrzebnadoreakcjichemicznej,cząsteczkaATPopuszczamitochondriumijestkierowanadoodpowiedniegomiejsca.Energiaumiejscowionajestwjednymzwiązańfosfor-węgielcząsteczkiATP.Enzymyrozrywajątowiązanieiuwalniająenergię.Poreakcjipowstajeadenozynodwufos-foran(ADP)iwolnagrupafosforanowa.CząsteczkaADPiwolnagrupafosforanowawracajądomitochondrium,gdziezostająpołączoneczyliponownienaładowaneenergią,powstałązespaleniaglukozy.

Jestkilkaczynników,któremająznaczeniewprocesiewchłanianiawapniaifosforu:

• stopieńkwaśnościsokużołądkowego-kwassolny(chlorowodór)obecnywżołądkuobniżapH(czylizwiększakwaś-nośćmiazgipokarmowejizmieniaodczynpokarmudopoziomukorzystnegodlawchłanialnościwapniaifosforu,

• spożywanietłuszczów-gdywprzewodziepokarmowymobecnyjesttłuszcz,zwalniaonruchymiazgipokarmowej,wydłużającczaspotrzebnydowchłanianiaminerałów,

• spożywaniebiałek-przyzwiększonymspożyciubiałeknastępujelepszewchłanianiewapniaifosforu

• witaminaD-tawitaminapobudzawchłanianiejelitowe,

• potrzebaorganizmuwdanejchwili-gdypoziomwapniajestniski,organizmsprawniejgowchłania;gdyorganizmpotrzebujewapniadowzrostu,lepiejgowchłania,alezwiekiemwchłanianiesięzmniejsza.

Fosforujesttakdużowpożywieniu,żejestprawieniemożliwe,bygozabrakło.

Większymproblememsązbytdużeilościfosforuspożywanejakofosforany(PO₄)wprzetworzonympożywieniuinapojachgazowanych.

Zbytdużofosforanupowodujezachwianierównowagi,prowadzidoutratywapniazmoczem.Fosforwpożywieniunaturalnym(nieprzetwarzanym)niejestszkodliwy.

Źródłemwapniasą:wzbogaconemlekosojowe,zagęszczonysokpomarańczowy,odtłuszczoneproduktymleczne,płatkikukurydziane,rzepa,kapusta,kapustawłoskaibrokuły.

Magnez

Magnezjestodpowiedzialnyzazielonykolorchlorofilu,dlategowarzywazielone,sądobrymźródłemmagnezu.Magneziwapńczęstodziałająprzeciwstawnie.Przynormalnymskurczumięśniwapńdziałapobudzająco,amagnezhamująco.Obecnośćwapnia,tłuszczu,alkoholuifosforanówzmniejszawchłanianiemagnezu.Gdyobniżymyspożyciewapnia,zwiększysięwchłanianiemagnezu.Nerkiregulująwydalaniemagnezu.Jeślipoziomspożyciamagnezujestniski,tonastępujewchłonięciezwrotnewiększościmagnezuznajdującegosięwmoczupierwotnym,abyorganizmutraciłgojaknajmniej.Niedobórmagnezumożebyćspowodowanyjegoniskimspożyciem,utrzymującymisiędłuższyczaswymiotami(sokiżołądkowezawierajądużomagnezu)lubszybkimprzechodzeniempożywieniaprzezprzewódpokarmowy.Alkoholiśrodkimoczopędnezwiększająstratymagnezu,któryjestwydalanyzmoczem.

Źródłemmagnezusąorzechy,drożdżepiwne,nasionasoi,suchemorele,kapustaogrodowa,całeziarnazbożoweiwszelkiespożywczeroślinyzielone.

Siarka

Siarkajestobecnawkażdejkomórceciała.Największajejkoncentracjawystępujewewłosach,skórzeipaznokciach.Siarkaspełniakilkafunkcji:

• jestskładnikiemtrzechwitamin:tiaminy,kwasupantotenowegoibiotyny,

• działajakoczynnikodtruwający,łączącsięzsubstancjami toksycznymiiunieszkodliwiającje(potemnastępujeichwydalanie),

• bierzeudziałwtworzeniuskrzeplinitransporcieenergii.

Siarkęuzyskujemygłówniezaminokwasówzawierających tenminerał—metioninyicysteiny.Nadmiarsiarkiwydalanyjestzmoczem.

Elektrolity

Sód,potasichlornazywamypotocznieelektrolitami.Przenosząoneprądelektrycznymiędzykomórkami.Prawidłowyruchmięśni,funkcjonowaniemózguisercawymagająidealnejrównowagielektrolitów.Wymiotyibiegunkamogązmniejszyćilośćelektrolitów,co

wskrajnychprzypadkachmożestanowićśmiertelnezagrożenie.

Niepróbujuzupełniaćelektrolitów,pijącnapojeużywaneprzezsportowców.Sąonespecjalnieprzygotowanedlaosóbtracącychdużeilościwodypodwpływemintensywnychćwiczeń.Douzupełnianiaelektrolitówczęstozalecasięowoceiwarzywa,alesąonewnichzbytskoncentrowaneitowaryzszyimzbytdużailośćcukrów.Przesłodzonenapojeuosóbwrażliwychlubchorychmogąspowodowaćwymioty.Specjalnepłynyuzupełniająceelektrolitysądostępnewaptekachlubwdziależywnościdladzieciwsklepachspożywczych.

Pierwiastkiśladowe(mikroelementy)

Dopierwiastkówśladowychnależąm.in.:żelazo,cynk,miedź,selen,chrom,jod,mangan,kobalt,arsen,bor,molibden,nikiel,krzem,wanad,kadm,ołów.lit.brom,fluoricyna.Pozostałemikroelementysądopieroprzedmiotemnaukowychbadań.Wiadomo,żepierwiastkiśladowesąpotrzebnewminimalnychilościach,aniektóre,jaknp.ołówikadm,mogąbyćwręcztrujące,jeślizbytdużodostaniesięichdoorganizmu.Ogólnierzeczbiorąc,najlepszymźródłempierwiastkówśladowychjesttakzwanazdroważywność,azwłaszczapełneziarnazbóż.

Żelazo

Czerwonykolorkrwinekpochodzizżelaza.Żelazo,jakoczynnyskładnikhemoglobinyprzenositlenzpłucdotkanek,adwutlenekwęglaztkanekdopłuc.Równieżżelazosprawia,żemięśniemajączerwonąbarwę.Jestbowiemaktywnączęściąmioglobiny,składnikadostarczającegotlendowłókienwkomórkachmięśniowych.Jestteżważnymskładnikiemwieluenzymów.

Nawchłanianieżelazamawpływskładpożywienia.Wziarnachzbóżżelazowiążesięzkwasamiorganicznymi,tworzącnierozpuszczalnezwiązki.Jeśliwrazzziarnemzostaniespożytawitamina C,tozwiązektenrozpadniesię,uwalniając części składowe-żelazoikwas(łączysiętozobniżonymryzykiemzachorowanianaraka).

Doutratyżelazadochodzinaprzykładwczasiekrwawieniamiesiączkowegolubkrwawieniawjelitach.Np.każde500mgaspirynymożespowodowaćutratęokołojednejłyżeczkikrwi.

Otokilkawskazówek,jakzwiększyćwchłanianieżelaza:

• jedzmałąilość(llub2łyżkistołowe)mięsarybylubdrobiu(bezskóry)dokażdegoposiłku,

• gotujwżeliwnychgarnkach.Tododajeżelazadoposiłku,zwłaszczajeślijestonprzyrządzanyzkwaskowymsosem,np.pomidorowym,

• jedzposiłkibogatewkwasjabłkowy,askorbinowylubcytrynowy,

• unikajkawy,herbaty,szpinakuiszczawiuwpołączeniuzposiłkamibogatymiwżelazo,

gdyżzawierająoneskładnikizmniejszającewchłanianieminerałów.

Artykułyspożywczebogatewżelazo
POKARM	Zawartośćżelaza (wmiligramach)
małże,wkonserwie,85g	12,8
ziarnasłonecznika,1/2filiżanki	4,9
Ostrygigotowane,85g	4,4
orzechynerkowca1/2filiżanki	4,1
krewetkigotowane,100g	3,1
soczewica,gotowana1/2filiżanki	3,1
ziemniak,pieczonyzeskórą,1średni	2,8
fasolagotowana1/2filiżanki	2,6
fasolapieczona1/2filiżanki	2,2
śliwki,suszone,10sztuk	2,1
pstrąg,pieczonylubzgrilla,85g	2,1
migdały,1/2filiżanki	2,5
indyk,pieczony,ciemnemięso,85g	2,0
czarnafasola,gotowana,1/2filiżanki	1,8
morelesuszone,1/2filiżanki	1,7
karczoch,1cały	1,6
groszekgotowany,1/2filiżanki	1,6
rodzynki,1/2filiżanki	1,5
kurczakpieczony,ciemnemięso,85g	1,1

Cynk

Pierwiastekśladowycynkjestniezbędny dometabolizmuwitaminyA.Odgrywaważnąrolęwfunkcjonowaniuwieluukładównaszegoorganizmu,zwłaszczaukładuodpornościowegoipodczasgojeniasięran.Cynkwdieciejestkoniecznydowłaściwegofunkcjonowaniaenzymówzawierającychmetale,stabilizujebłonykomórkoweipotrzebnyjestwprocesiewzrostu.

Uludzichorychnanowotworymałestężeniecynkupowodujezaburzeniazmysłusmaku,coprowadzidoutratyapetytu.Niedobórcynkuspowalniagojeniesięranpooperacyjnychorazodrosttkanekzniszczonychchemioterapiączynaświetlaniem.CynkwpływanaaktywnośćlimfocytówTiNK,zmniejszajączdolnośćukładuodpornościowegodoobrony.Jestniezbędnydoprawidłowegowykorzystaniainsuliny,hormonuregulującegopoziomglukozywekrwi.Toważnedlapacjentówzchorobąnowotworową,bowpływanametabolizmglukozy.

Pełne-ziarnazbóżsą lepszymźródłemcynku(iinnychmateriałów)niżprzetworzone.Mimożecynkzprzetworzonychziarenłatwiejsięwchłanianiżcynkzcałychziaren,korzystniejjestgospożywaćwtejdrugiejpostaci,gdyż poprostuzawartość cynkujestwniejwielokrotniewiększa.

Jeżelikoniecznejestuzupełnienieniedoborówcynku,topowinnosięgozażywaćmiędzyposiłkami,niełączącgozinnymipreparatami.Źródłemcynkusąorzechy,pełneziarna,skorupiaki,grochłupany,fasola,ryby:sardynki,sardeleiłupacze,rzepa,ziemniaki,żółtkojaj,lecytynasojowa,migdały,orzechywłoskieiczosnek.

Miedź

Miedźodgrywaważną,choćniedokońcawyjaśnioną,rolęwmetabolizmieżelaza.Początkowoniedokrwistość(anemię)wiązanowłaśniezniedoboremmiedzi.Miedźjestniezbędnadoprawidłowegofunkcjonowaniaukładuodpornościowego,abadanianadzwierzętamiwykazałyzwiązekmiędzyniedoboremmiedziizmniejszonąaktywnościąlimfocytówNK.Miedźjestczęściądysmutazynadtlenkowej-enzymukoniecznegodoobronyprzedwolnymirodnikami.Stopieńwchłanianiamiedzizależyodzawartościposiłku.Wysokiedawkiwitaminy C,którezalecaliśmy wcześniej,zmniejszająabsorpcjęmiedzi,więcmusibyćonauzupełnianainaczej(nierównocześniezzażywaniemwitaminyC).Takisamskutekwywołujądużeilościfruktozyzawartejwowocach.Dlategoniepolecasięjejjakosubstancjisłodzącej.Równieżcynkpowodujezmniejszanieabsorpcjimiedzi.

Miedźdostaje siędowodyzmiedzianychrur,zbiorników,garnkówinaczyńzmiedzi.Źródłempokarmowymmiedzisąskorupiakiiwarzywastrączkowe.

Selen

Badaniazwierzątwykazały,żeselenpowstrzymujetworzeniesięnowotworówiichrozwój.Jestonelementemperoksydazyglutationowej,enzymu,którywukładzieodpornościowymzaangażowanyjestwwalkęzwolnymirodnikami.Jeślipoziomselenujestniski,tozmniejszasięprodukcjaprzeciwciałiobniżaaktywnośćkomórekNK.Jestteżwieledowodównato,żeselenjesttoksycznybezpośredniodlaguzównowotworowych.SelenwspółdziałazwitaminąE,chroniąclipidywbłonachkomórkowych.

Optymalnypoziomdawkiuzupełniającejselenuwynosi200miligramówdziennie.Nie wolnodopuścićdotego,abydawkata przekraczała800miligramów.Mogłabysięokazaćtoksyczna.Źródłemselenusąprzedewszystkimmieczniki(ryby)iorzechybrazylijskieorazłososie,tuńczyki,homary,krewetki,małże,łupacze(ryby),nasionasłonecznika,jęczmień,ryżbrązowyiburaki.

Chrom

Chromjestelementemczynnikatolerancjiglukozy,którywspółdziałazinsuliną.Komórkinowotworowezmieniająmetabolizmwęglowodanów,powodującwysokiestężenieglukozywekrwi.Chromstabilizujestężenieglukozy,niedopuszczającdojejużyciajakoenergiidlanowotworu.Źródłemchromusąpełneziarnazbóżidrożdżepiwne.

Podsumowanie

Trudnozmierzyćspożycieminerałów.Całkowitailośćdanegominerału,skalkulowanaprzezdodawanieposzczególnychpierwiastkówdopożywienia,niedajeprawdziwegoobrazu,gdyżniewiemy,ilewchłonąłorganizm.Absorpcjaizużycieminerałówzależynietylkoodtego,ilegospożyjemywczasieposiłku,alerównieżodtego,jakieinneartykułyspożywczeznajdująsiężołądku,jakajestkwasowośćsokużołądkowego,aktywnośćbiologicznaminerału,czasprzebywaniawprzewodziepokarmowym,zapasydanegopierwiastkaworganizmieipotrzebyorganizmuwdanejchwili.Równowagamineralnazależyteżodtego,jakaichilośćjestzmagazynowanaworganizmie,ajakajestwydalana.

ROŚLINNEZWIĄZKICHEMICZNEACHOROBYNOWOTWOROWE

Związkówchemicznychpochodzeniaroślinnegojesttakwieleiwystępująwtylupostaciach,żetrudnojesklasyfikować.Wtymrozdzialeskupimysięnatychichwłaściwościach,któremająistotneznaczeniewplanowaniudiety.Dowiemysię,cotosąsubstancjeroślinne,skądpochodząijakwspierająukładodpornościowy,zwiększająstężenieenzymówizapobiegająprzerzutom.

Przezwielelat,mówiącowartościachodżywczychpożywienia,mówiłosięowitaminach,minerałachiwartościenergetycznej.Znanepowiedzonkoojednymjabłkudziennie,któremiałotrzymaćlekarzazdalaodnas,zaczętouważaćzamit,bocóżmiałodozaoferowaniaskromnejabłuszko?NiezawierałowitaminyC,wktóre bogatesąowocecytrusowe,wapnia,któreznajdujesięwwarzywachliściastych,anizłożonychwęglowodanów,dostarczanychprzezziemniaki.Awięc-śmiechuwarte.Nieważne.

Potemodkrytofunkcjębłonnika.Amerykaniecierpielinazaparcia,abłonnikokazałsięsposobemnauporaniesięztąprzypadłością.Jabłkonazywane„miotłąnatury",utrzymywałookrężnicęwporządkuiczystości.Awansowałodoroliśrodkaprzeczyszczającego.Dzisiajnowymkolegąjabłkanapodwórkuodżywiania,sąsubstancjeroślinne.Sątozawartewroślinachzwiązkichemiczne,któreorganizm człowiekanauczyłsięwykorzystywać.Niesązesobąspokrewnioneiichniedobórniedajeżadnychwidocznychobjawów.Wrzeczywistościwiększościznichjeszczenawetnieodkryto.Substancjechemiczne,takiejakpolifenole,którezabijająwirusy,glutationy,któreunieszkodliwiająwolnerodniki,czypektyna,którazmniejszastężeniecholesterolu-naglestarysięgłównymprzedmiotemzainteresowania.Tak,zgadłeś-wszystkietesubstancjemożeszznaleźćwjabłku.Awięcjabłkoznowugórą!Czydanepożywieniejestdobrymźródłemsubstancjiroślinnych,możnapoznaćdziękizmysłowiwzrokuipowonienia. Barwnikimają właściwościprzeciwutleniające,anajbardziejznanyjestpomarańczowykaroten.Silnezapachyczęstokojarząsięzezwiązkamizawierającymisiarkę,któranadajeczosnkowi,kapuścieiinnymroślinomcharakterystycznąwoń.Wieluroślinnychzwiązkówchemicznychprawienieznamy,sąmniejwidoczne.Alenaturaniemarnujeżadnejczęścirośliny.Możeniedokońcawiemyjeszcze,dlaczegolubjakdanyzwiązekchemicznyfunkcjonuje,aleniezaprzeczalnyjestfakt,żetakzwanazdroważywnośćpoprawiazdrowieizapobiegachorobom.

Karotenoidy

Karotenoidytowielkarodzinaponad600barwników,odżółtegodoczerwonego,zktórychbeta-karotenjestchybanajbardziejznany.Każdykarotenoidjestunikalny,akażdy

narządpreferujeinnyjegorodząj.Komórkiwątroby,serca,tarczycy,nerekitrzustkilubiąwrównymstopniubeta-karotenilikopen(barwnikczerwony-pomidory),natomiastkomórkigruczołównadnerczyorazjąderwoląsamlikopen.

Grupypokarmówzkarotenoidami

a-karoteniB-karoten beta-

kryptoksantyna

ksantyna

marchew pomarańcze brzoskwinie

bataty grejpfruty kukurydza

kabaczek cytryny luteinaibeta-karoten

dynia mandarynki warzywaociemno

zielonejbarwie

ignam(roślinatropikalna) likopen astaksantyna

gamma-karoten pomidory łosoś

pomidory arbuzy

Ksantynaibeta-karotentozwiązkiwystępującewjajnikach,awplamceżółtejokadominujeluteinaiksantyna.

Najwięcejbadańpoświęconobeta-karotenowi.Udowodniono,żedziałaonprzeciwnowotworowo,powodującichcofaniesię(regresję).Wiadomoteżjednak,żealfa-karotenmożebyćdziesięciokrotnieskuteczniejszy.Zajrzyjdorozdziału5,gdziejestmowaoukładzieodpornościowymibarwnikach.

Jakdostarczaćorganizmowibeta-karotenu

Niezażywajdużychdawekbeta-karotenuwoczyszczonejformie.Wilościachpowyżej20000jm.czystybeta-karotenzmniejszastężenieinnychważnychkarotenoidówkrążącychwekrwi.Jesttoprawdopodobnieskutekkonkurencjiwczasiewchłaniania.Zażywajsubstancjezawierającemieszaninęnaturalnychkarotenoidów.Chodzituobeta-ialfa-karoteny,luteinę,kryptoksantynęilikopen.Międzynarodowajednostkaaktywnościjm.odnosisiędotakiejilościwitaminyAworganizmie,jakamożebyćwyprodukowanazdostarczonejdawkidanegośrodkauzupełniającego.Jednakżenp.zksantofiluczylikopenuniemożnauzyskaćwitaminyA,więcniedasięokreślićjm.Dlategoprzyksantofiluilikopenieużywasięmiligramów,aniejednostkimiędzynarodowej.Sprawdźkolorśrodkauzupełniającego-powinienbyćbarwypomarańczowejlubczerwonej.Jeślitakniejest,możetooznaczaćmałądawkękarotenoidów.Możeteżoznaczać,żeminąłterminważnościlubżedoszłodoutlenieniabarwników.Produktyrozpaduwiększościkarotenoidówsąbezbarwne.

Flawonoidy

PoczątkowotęgrupęzwiązkównazywanowitaminąP.LiteraPwzięłasięodsłowa

„przepuszczalność"orazodsłowa„papryka",gdyżwłaśnieekstraktwęgierskiejpaprykizwiększazdolnośćwitaminyC donaprawianiaprzepuszczalnościnaczyńkrwionośnych.Dzisiajwiemy,żeflawonoidycytrusowetotylkojedenzlicznychrodzajówflawonoidów.Częstostosujesięteżnazwębioflawonoidy,cooznaczaflawonoidyobiologicznejaktywności.

Flawonoidy,takjakkarotemy,sąpigmentami(barwnikami).Wytwarzająbogatągamękolorówwowocachiwarzywach,począwszyodbezbarwnychflawononówwowocachcytrusowychdobarwyczerwonejiniebieskiejwjagodach.Koncentrująsięprzeważniewskórceizewnętrznychczęściachrośliny.Źródłembioflawonoidówjestteżherbataiwino.Wydajesię,żebioflawonoidywspółpracujązwitaminąC,pobudzającrozkładlekówprzezenzymywątrobowe.

Otobioflawonoidyważnedlapacjentówznowotworem:

• kwercetynajestnajpowszechniejszymflawonoidem;blokujeprodukcjęprostaglandynyE2(którahamujedziałanieukładuodpornościowego)orazmożebyćbezpośredniotoksycznadlakomóreknowotworowych

• rutyna,znajdującasięwgryce,teżmożebyćtoksycznadlakomóreknowotworowych;jestważnymprzeciwutlenia-czem,wzmacniającymnaczyniawłosowate.

• aglikon,kaempferolimiricetintoflawonoidyzawartewzielonejiczarnejherbacie;dziękinimzielonaherbatajapońskamawłaściwościprzeciwutleniaczowe.

Warzywazrodzinykrzyżowych

PaństwowyInstytutOnkologicznywUSAutrzymuje,żewarzywazrodzinykrzyżowych(kapusta,rzodkiewka,brukiew,chrzanitp.)wpływająnazmniejszenieryzykapowstanianowotworuokrężnicyisączynnikamiochronnymiprzeciwkonowotworowipłuc,przełyku,krtani,odbytnicy,okrężnicy,żołądka,gruczołukrokowego(prostaty)ipęcherza.Warzywatezawierająsilnesubstancjezapobiegającelubpowstrzymującenowotwory,takiejakizotiocyjaniny(np.izotiocyjaninbenzylowy),flawony,fenoleiindole.Niektóreztychsubstancjipowstrzymująrozwójnowotworu,zanimnastąpizmianastrukturyDNA.Innezwalniająrozwójlubrozprzestrzenianiesiękomóreknowotworowych,atakżepobudzająuwalnianieenzymówprzeciwnowotworowych.Indoleprzyspieszająprocesodtruwaniazestrogenówprzezzmniejszaniezdolnościtegohormonudowspomaganiarozwojunowotworówhor-monozależnych.

Warzywatezawierająwitaminyprzeciwutleniaczowe:A,CiE,któresądobrymźródłembłonnikarozpuszczalnegoinierozpuszczalnego.

Przyprawy

Czosnekjestnaturalnym„antybiotykiem",pomagającymzwalczaćinfekcjebakteryjneiwirusowe.Jedzenieczosnkupozabiegachleczniczych,gdyfunkcjonowaniesystemuodpornościowegojestzakłócone,wzmacniabarieręprzeciwzakaź-ną.Czosnekzawierazwiązkiorganicznesiarki,(dwusiarczekdwuallilowy,merkaptanallilowy,dwusiarczekallilowy),któreblokująaktywacjękarcinogenną,przyspieszająodtruwanieipowstrzymująrozwójnowotworu.

Innewarzywaztejrodzinyposiadającepodobnewłaściwościtocebula,poriszalotka.

Czosnkuniepowinno sięspożywaćwbardzodużychilościach.

Grzybyshiitake,maitakeireishizawierająlenitan,substancjęwzmacniającąwalkęukładuodpornościowegoznowotworem.Inneprzyprawyodziałaniumedycznymto:

• rozmarynzawierający4różneprzeciwutleniacze,którewspomagająukładodpornościowy

• imbirświeżylubsproszkowanyjestśrodkiemprzeciw-wymiotnymstosowanymwchorobielokomocyjnej;zażyjgoprzedzabiegiemchemioterapii

• miętastymulujeprzepływżółciorazwspomagatrawienie

• gałkamuszkatołowaspowalniaruchyperystaltyczneprzewodupokarmowegowczasiebiegunki.

Produktysojowe

Spożywanieproduktówsojowychprzezpacjentówchorychnanowotwórnazwano

„metodątofu"(tofutorodzajseraprzygotowanegozkwaśnegomleka,uzyskanegozfasolisojowej).Brzmitomożezabawnie,alenaprawdęprzynosiefekty.Kubekfasolisojowejzawiera28gbiałka,błonnik,cynk,witaminyB,połowędziennejdawkiżelazaimnóstwowapnia.Biorącpoduwagęsamątylkozawartośćwitaminiminerałówmożnapowiedzieć,żeproduktysojowemająwartośćterapeutyczną.Jednaknajważniejsząsprawą,naktórązwracasięuwagę,sąrodzajeroślinnychzwiązkówchemicznych,któreznajdująsięwtychproduktach.Sojawydajesiępowstrzymywaćrozwójnowotworupiersiprzezzmniejszaniestężaniaestrogenułwtensposóbblokowaniejegodziałaniarakotwórczego.Jednodaniezproduktusojowegodzienniemożezmniejszyćryzykorozwojukilkurodzajównowotworówprawieo40%.Sojamarównieżwpływnaobniżeniestężeniacholesterolu.

Aotokilkarodzajówzwiązkówroślinnych,któremożnaznaleźćwproduktachsojowych:

• fitoesterolepomagająchronićorganizmprzedchorobamisercaisąskutecznewwalcezrakiemskóry

• saponinytoprzeciwutleniaczeisubstancjeodgrywającepewnąrolęwzapobieganiunowotworom

• izoflawonznajdującysięwproduktachsojowychchroniprzednowotworemokrężnicy,piersi,płuc,prostatyiskóryorazprzedbiałaczką

• daidzein,równieżizoflawon,spowalniarozwójkomórekrakapiersi,

• proteazapowstrzymujelubzapobiegarozwojowinowotworu.

Podsumowanie

Dietaopartanatzw.zdrowejżywnościokazujesiętakskutecznadlatego,żedostarczaorganizmowisubstancjimającychogromnywpływnaukładodpornościowy.Tabletkizawierająceteskładnikisątylkosłabąimitacjąnaturalnychproduktów.

CZĘŚĆII

JAKSOBIERADZIĆ

SKUTKIUBOCZNELECZENIANOWOTWORÓW

Wprzeciwieństwiedomęża,którynigdyonicsięniemartwiinanicnieskarży,jabyłamiwciążjestemmięczakiemisłabeuszem.Mojeciałonieodczuwamałegobólu:albonicmnienieboli,alboboliokropnie,przeważniemamiejscetadrugasytuacja.Nielubiępozatymnowychdoświadczeńinigdyichnieposzukuję.Igły,lekarze,szpitalepowodują,żeciśnieniekrwiidzie mi ostrowgórę.Niemuszęwięcchybadodawać,żeto,co sięwydarzyło,miałobyćnajgorszymdoświadczeniemwmoimżyciu.

Aletaksięniestało.Przeszłamprzezto.Leczenienowotworuniebyłołatwe,napewnoniechciałabymtegojeszczerazprzeżyć,aleniedałamsiępokonać.Przejęłamkontrolęnadwszystkim,cobyłomożliweidałamsobiespokójztym,naconiemiałamwpływu.Czytałam,dociekałam,wyobrażałamsobieisięmodliłam.

Gdyzbliżałsięczasrozpoczęciaterapii,byłamprzerażona.Jużwcześniejsłyszałamotychwszystkichstrasznychhistoriach;typewnieteżjesteśotymprzekonany.Alechemioterapianieokazałasiętakaokropna,aoperacjanieażtakaniedozniesienia.Teraz,szesnaścielatpóźniej,łatwomiotymmówić,prawietakjakohorrorzeporodów,którezperspektywyczasuniesączymśstrasznym.

Najgorszebyłydwiepierwszeseriechemioterapii.Metot-reksatspowodował,żewyłysiałam,miałamowrzodzonyjęzyk,obolałegardło,krostynaczole,nudności,bóległowyiciąglebyłamzmęczona.Alekupiłamsobieperukę,doustwkładałamtamponynasączoneksylokainąiprowadziłamlekcjetańcairlandzkiego,korzystającztabliczwypisanymikrokami.„Włosy"nasunęłamna krostyitańczyłamwprzedstawieniuzokazjiDniaŚwiętegoPatryka.Następnedwieseriewydawałysięłatwiejszedoprzeżycia,alegorzejodbiłysięnamoimorganizmie.Aktynomycynaspowodowałanietylkozmęczenie,aletakżeuszkodzeniewątrobyidlategozabiegitrzebabyłoskrócić.Ajakontynuowałampracę,ucząctańcaipróbującrównocześniezapanowaćnadczteroletnimibliźniętami,którenieustanniepróbowałymiściągnąćzgłowyperukę.Byćmożeniechcecisiętańczyćwczasieterapii,botonietwójzawód,alestarajsięzachowaćdawnyporządekdnia,jeślitotylkomożliwe.

Byćmożeznaszpowiedzenie:„Powiedzmi,cojadasz,apowiemci,jaksięczujesz"alejegoodwrotnośćjesttakżeprawdziwa:„Powiedzmi,jaksięczujesz,apowiemcicojadasz".Jeślikiepskosięczujeszpoterapiiprzeciwnowo-tworowej,albozpowodusamejchoroby,totwojadietapewnieteżjestniewielewarta.Wczasieleczenia,byłammatkąbardzoaktywnegoniemowlaka.Dbanieojedzeniemężaisynapochłaniałomnóstwomojejenergii.Osobiemyślałamnakońcu.

Aletakniemożebyć.Jeślimaszmałedzieci,spróbujpodzielićsiępracaminadprzygotowaniemposiłkówzewspółmałżonkiem.Starszedziecimogąpomócwkarmieniu

młodszych.Twójukładpokarmowymusisięzająćdostarczaniemsubstancjiodżywczychtwemuukładowiodpornościowemu,atymusiszzapewnićimzdrowepożywienie.

MaureenKeane

PRZYGOTOWYWANIEPOTRAW

Sposób,wjakiprzygotowujeszpotrawyjestrównieważny,jakdobórjedzenia. NiemasensuzjedzeniebogategowEPAłososia,jeśliusmażyszgowdużejilościtłuszczunasyconego.Niemądrejestdługiegotowanieświeżychwarzywwwodzie.Wtymrozdzialepodamykilkawskazówek,jaksprawić,abymimouciążliwejterapiiprzeciwnowotworowejjedzeniebyłoprzyjemnością.Jeślijesteśwtrakcieleczeniainiemaszzbytdużoenergiiicierpliwości,poprośopomocmałżonka,przyjaciółczyczłonkówrodziny.Będąmogliwtensposóbpraktycznieokazaćswojątroskęociebieizaangażowaćsięwtwojesprawy.

Soki

Opinieosamodzielnymsporządzaniusoków,toskutkipodejściatypu„białelubczarne".Zwolennicywierząwreklamytelewizyjne,zktórychwynika,żeświeżysokjestlekarstwemnawszystko.Przeciwnicytwierdzą,żetochwilowamoda.Prawda,jakzwykle,leżypośrodku.

Sokowirówkidziałająwtensposób,żerozrywająścianękomórkowąroślinyioddzielającytoplazmęorazinneskładnikipłynneodczęściwłóknistych.Częśćpłynna,czylisok,zawieraskładnikiplastydów(organellekomórkiroślinnej)iwodniczek,witaminy,minerały,składnikismakowe,atakżepektyny zcytoplazmy.Częśćstała,czylimiąższ,zawieracelulozę,ligninęipozostałepektyny.Ponieważsokniezawierabłonnika,nigdyniepowiniencałkowiciezastępowaćpięciusztukowocówiwarzyw,jakichtwójorganizmcodzienniepotrzebuje.

Wprawdzieosokach mówisię krytycznie,bo niemają błonnika, alepamiętajmy,żewwielusytuacjachnatympolegaichwartośćterapeutyczna.

Naogółniezdarzasięnamzjadaćnarazpółkilogramamarchwi,aleodpowiedniktejilościwpostacisokubeztruduudajesięspożyć.Awięcsokpozwalazwiększyćkonsumpcjęowocówiwarzyw,zwłaszczawtedy,gdyniemożnajeśćzpowoduowrzodzeniajamyustnej,bólugardła,problemówzżuciemipołykaniem,brakuapetytu,stałegouczuciasytościczy poprostuniechęcidowarzyw.Jesttojedynysposóbdostarczaniaorganizmowiowocówiwarzyw,wczasierealizowaniadietyomałejzawartościbłonnika.

Lekiuzupełniającesąłatwewstosowaniu,alenigdyniezastąpiąnormalnegopożywienia.Zastanówsięnadbeta-karotenem.Mówisię,żedużejegodawkiniesąszkodliwe,irzeczywiścieniesą.Imwięcejprzyjmujeszbeta-karotenu,tymwyższejestjegostężeniewekrwi.Aledużeilościbeta-karotenuwpływająnaobniżeniezawartościinnychkaro-tenoidów,któreczęstosąlepszymiprzeciwutleniaczami.Ostatniebadaniawskazują,że

beta-karotenwspółzawodniczyowchłanianiezinnymikarotenami.

Sokwprzeciwieństwiedolekówuzupełniającychzawierawszystkierodzajekarotenoidówzdanegoowocuczywarzywa.Więcmimożesokjestjednymzeskładnikówdanejrośliny,jestsubstancjązdrowsząniżlekuzupełniający.Tylkonieprzesadzaj.Znamosoby,którewypijająpięć,anawetdziesięćlitrówsokudziennie,znamteżtakie,którepijątylkosok,a nicniejedzą.Nienadwerężajorganizmuwtensposób.Bezbiałkatwójorganizmniebędziemógłwalczyćznowotworem.Jednalubdwie szklankiświeżegosokuwarzywnegodzienniewzupełnościwystarczą.

Kupując,wybierzstaranniesokowirówkę,takjaktorobiszzinnymsprzętemelektrycznym.Sokbędziezawszetakisam,niezależnieodmaszyny.Aleniektóresokowirówkimająmocniejszesilnikiiłatwiejjeczyścić.Polecamysokowirówkizosobnympojemnikiemnamiazgę,bonajłatwiejutrzymaćjewczystości.

Gotowaniepodciśnieniem(szybkowary)

Jeślijesteśzmęczony,alboźlesięczujeszpozabiegu,niemaszochotystaćprzypiecuigotować,usiądźsobiewygodnie,aniechszybkowarzrobitozaciebie.

Zaletdzisiejszychszybkowarów,któresąbardzobezpieczne,jestwiele.

• Jedzenieprzygotowujesięwnichszybciejniżjakąkolwiekinnąmetodą,łączniezmikrofalówkami.Posiłekjestzdrowy,iszybkosięgoprzyrządza.Całeziarna(np.ryżbrązowy)gotująsiękrócejniż15minut.

• Jedzeniejestmiękkie,łatwedopołknięcia,aprzytymniejestwysuszone-ważnecechy,jeślitwojajamaustnajestsuchaczyobolała.

• Gotowaniewszybkowarzepozwalazachowaćwszystkiesubstancjeodżywczeismak.Warzywanietylkoświetniewyglądają,aletakżesmakują.

• Zapachygotowaniazostająwgarnku,nieroznosząsiępodomu.

• Używającmetalowejmiskiumieszczonejwszybkowarzemożeszprzyrządzićposiłekwnaczyniu,któreodrazumożnabędziepodaćnastół.Mniejzmywania!

Niekupujmałychszybkowarów.Zdecydujsięodrazunagarnekopojemnościconajmniej6litrów.Dziękitemumożeszprzygotowywaćposiłkiwnaczyniach,wktórychbędzieszjeserwować.Możnawnichprzygotowaćcałyposiłek.Tegotypunaczyniaprzeżywająterazrenesanswhandluistniejąodpowiedniezestawy.

Gotowanienaparze

Garnkidogotowanianaparze(tzw.parowary)ułatwiająprzygotowaniewarzywiposiłkówzziarenzbóż.Niesątakszybkiejakszybkowary,alenietrzebaichpilnowaćwczasiegotowania.Sąodpowiedniezwłaszczadodelikatnychwarzyw,wtymliściastych.Małe

ziarna,jaknaprzykładproso,częstowzwykłymgotowaniustająsiękleistąmasą,natomiastpougotowaniunaparzepozostająsypkieibardziejapetyczne.Jestwielerodzajówparowarów.Mypolecamyplastikoweniemetalowe,bołatwiejutrzymaćjewczystości.Otokorzyścigotowanianaparze:

• Niespaliszrondlazpodstawką dogotowaniana parzeboparowarmawmontowanyautomatycznywyłącznik,którywyłączaprąd,gdyzabrakniewody.

• Gotowanienaparzetonajłatwiejszametodagotowaniacałychziarenzbóż.Ugotujtakąilość,jakawystarczynatydzieńiprzechowujwlodówce.Abyprzygotowaćszybkiposiłek,odgrzejkilkałyżekpożywienianaparzezdodatkiemnp.pokrojonychwarzywliściastychiprzypraw.

• Potrawynietracąsmakuiwitamin,comamiejsceprzygotowaniuwwodzie.Daniasąsmaczniejszeizdrowsze.

• Takprzygotowanejedzeniejestmiękkieiniewysuszone.Nieranidziąsełijamyustnej,łatwosięjeprzełyka.

• Wparowarachmożnaprzyrządzaćpotrawybezpośredniownaczyniach,którepodasznastół.Sąłatwedoutrzymaniawczystości.Większośćplastikowychczęścipoprostuwycierasięściereczką.

Iwtymprzypadkuproponujemykupnoparowaniwiększego,najlepiejzminutnikiem

• nietrzebabędziepamiętać,kiedygowyłączyć.Teurządzenianiesądrogie.

Wskazówkinatemat higienyjamyustnej

Zębyidziąsłaprzygotowujązjedzonepożywieniedotrawienia.Jeślisąchoreczybolą,dobreodżywianiejestutrudnione.Ponieważniektórezabiegizwiązanezleczeniemnowotworupowodująbolesnośćtkanekjamyustnej,dziąseł i gardła,jeszczeprzedzabiegiemtrzebazadbać,abybyływdobrymstanie.Przedrozpoczęciemleczeniazróbwszystko,abyuchronićjamęustnąodinfekcji,któremogąpomniejszyćefektyleczenia.

Zanimrozpocznieszleczenie

Odwiedźdentystę,abyskontrolowaćuzębienie.Jeślimaszjakiekolwiektrudnościzjedzeniemzpowoduzębów,najwyższaporauzupełnićubytkiipoddaćsię innymniezbędnymzabiegom.

Poinformujdentystęoswoichproblemachzdrowotnych. Usuwaniezębaiinnezabiegichirurgicznemusząbyćwykonane przynajmniejnamiesiącprzedrozpoczęciem leczenia,abybyłodośćczasunazagojeniesięran.Terapiaprzeciwnowotworowahamujeregeneracjętkanek.Możetospowodowaćtrwałeproblemy.

Poprośooczyszczeniezębówzkamienia.Bakterieigrzybyniebędąmiałypolado

rozwoju.Jeślimaszsztucznąszczękę,upewnijsię,czyjestdobrzedopasowanainiepowodujenajmniejszychnawetotarć.

Wczasieleczenia

Gdyjużrozpocznieszterapięszczególniedbajohigienęzębów.

• Czyśćzębydelikatnie,trzyrazydziennie,szczoteczkązkrótszymwłosiem.Używajpastydozębówzfluorem,bezsubstancjiściernych.

• Używajnitkistomatologicznejcodziennie,abyniedopuścićdopowstaniakamienia.

• Jeśliboląciędziąsłaprzyczyszczeniuzębówszczoteczką,użyjdoichmyciadelikatnejtkaniny.Używajbardzodelikatnejpastydozębów.Pastasamodzielniezrobionazsodydopieczeniaiwodyjestdelikatnaiodświeżająca.

• Nieużywajpłynówdopłukaniaustzawierającychalkohol,bopowodująpodrażnienietkanek.

• Płuczjamęustnąwodą,pokażdympiciusokówczyjedzeniusłodkichpotraw.

• UlgęobolałejjamieustnejprzynosismarowaniewitaminąElubolejkiemzdrzewaherbacianego.

• Dbaj,byszczoteczkadozębówniestałasięsiedliskiemzarazkówczęstojąwymieniaj,dobrzepłuczpoużyciuisuszprzedschowaniem.

NUDNOŚCIIWYMIOTY

Jednymznajczęstszychubocznychskutkówterapiiprzeciw-nowotworowejjestrozstrójżołądka.Wtymrozdzialeznajdzieszwskazówki,jakradzićsobieztymproblememzapomocąodpowiedniegoodżywiania.

Dolegliwościtesąprzeważniekrótkotrwałe.Wwieluprzypadkachnudnościiwymiotysamoistnieustępująpozakończeniuterapii.Jeślikłopotjestjednakpoważnyidługotrwały,tokoniecznejestzażywanielekówprzeciwwymiot-nych,abyorganizmmógłutrzymaćsubstancjeodżywcze,którychtakpotrzebuje.Mimożeniektóreosobystarająsięunikaćdodatkowychleków,wtymwypadkudobreodżywianiejestważniejsze.

Wymiotytosposóbwjakiżołądekpozbywasięzawartości,któraniepowinnawnimzalegać.Sąwywoływaneprzezreceptory(czujniki)czuciowewścianieżołądka,m.in.receptorymiotatyczne(wrażliwenarozciąganie),którewskazują,kiedyżołądekjestzbytpełny,orazchemoreceptory,którewyczuwająewentualnetoksynyczytrucizny.

Ośrodekwymiotnywmózgureagujenatesygnałylubnaobecnośćsubstancjitoksycznych,powodującfalęwstecznychruchówperystaltycznychdoprowadzającądowyrzuceniazawartości.

Wymiotysąnieprzyjemne,aczasemtakżebolesne,gdyjamaustnaczygardłosąobolałe,aleniebezpiecznestająsiędopierowtedy,kiedysąmasywneidługotrwałe.Głównymniebezpieczeństwemjestutratapłynówielektrolitów,copowodujeodwodnienie,utratęwagiizaburzeniarównowagielektrolitycznej.Wpoważnychprzypadkachkoniecznejestuzupełnianiepłynówzapomocąkroplówek.

Dozapamiętania

Nudności-rozstrójżołądkaNudnościzwiązanezwyczekiwaniem-rozstrójżołądkaprzedterapią,wywołanyprzezobawęprzedzabiegiem,anawetprzezsamwidokszpitala,gdzieleczeniemasięodbywać.Ośrodekwymiotny-miejscewmózgu,którekontrolujewymioty.Środkiprzeciwwymiotne-lekizmniejszającenudnościiwymioty.Potencjałwymiotny-zdolnośćlekudowywołanianudnościiwymiotów.Lekitakiejakcisplastyna,dakarbazynaczymechloretamina,majądużypotencjałwymiotnyipowodująnudnościiwymiotyuponad90%pacjentów.Niechęćdopokarmu-zjawiskopowstającewtedy,gdypokarmzjedzonywczasieleczeniapowodującegowymioty,kojarzonyjestwmózguzeskutkamitegoleczenia.Najczęściejdotyczytopokarmówosilnymzapachu.

Zdarzasięteż,żenabywasięniechęcidodanejpotrawy.Tużpomoimpierwszymzabieguchemioterapii,poszłamnaobiad,naktórypodanoświeżostartychrzaniwołowinękonserwową.Dostałamwtedynudności,zewnętrznączęśćdłonimiałamobolałąpoiglezkroplówki.Przezdziesięćlat,zakażdymrazem,gdypoczułamzapachchrzanuczywołowinykonserwowej,dostawałammdłościibolałomniemiejsce,wktórekiedyśwkłuwanomiigłęlekarską.Takiodruchwarunkowywcalenienależydonietypowych.

Abyzapobiecniechęcidoulubionychdotychczaspotraw,nienależyichjeśćbezpośrednioprzedlubpozabiegu.Oczywiścienieposkutkujetouwszystkich.Czasaminajlepiejposłuchaćwłasnegoorganizmuijeśćto,coontolerujeilubi.

Przyczynynudności

• Chemioterapia.Najczęstszymskutkiemubocznymchemioterapiisąnudnościiwymioty.Zabiegtenpowodujenudności,oddziałującnamózgiżołądek.Ośrodekwymiotnywmózgu,kontrolującywymioty,możebyćpobudzanyprzezleki.Niektórepreparatydziałająbezpośrednionażołądek,powodującmiejscowepodrażnienia,któreprowadządorozstrojużołądka.

• Stresspowodowanyprzezobawę,bólczychorobliwymlękiemnp.przedigłami,szpitalemczykroplówkamiczęstojestpomijanyjakoprzyczynanudności iwymiotów.Adlawieluznaswłaśnietenstanjestpierwsząoznakąstresu.

• Naświetlaniakręgosłupaczyczaszkiwprzypadkuguzówośrodkowegoukładunerwowegoczęstopowodująnudności.Naświetlaniaprzewodupokarmowegorównieżmogąwywołaćnudności,podobniezresztąjaknapromieniowaniecałegociałaprzedprzeszczepemszpiku.

Jakdawaćsobieradęznudnościami

Planujzwyprzedzeniem.Przygotujsiędowalkiztymproblemem.:

• Zapytajswojegolekarzaopotencjałwymiotnytwojejterapii

ipoprośolekprzeciwwymiotny.Musiszgozażyćprzedrozpoczęciemleczenia.

• Jeśliskutkistresuodczuwaszwżołądkualboobawiaszsięszpitala,igieł,krwi,iniekcjidożylnych,toprzygotujsięnanudnościwywołaneprzezemocje.

• Poprośkogośdopomocywrobieniuposiłków.Jeżeliniebędzietomożliwe,toprzygotujposiłeksam,alezdużymwyprzedzeniem.Zapakujporcjedotorebek,którebędzieszmógłotworzyćwkażdejchwili.

• Nakilkagodzinprzedjedzeniemzałóżopaskidoakup-resurynanadgarstki.Pobudzająoneakupresurowepunktynudności.Możnajekupićwniektórychdrogeriachiaptekach.

Przediwczasieleczenia

• Jeżelistreswywołujeniepokójwżołądku,tostarajsięztymwalczyćrobiącgłębokieidługieoddechy.Ciekaweczemutakwieluzapominaotejmetodzie,aprzecieżbardzołagodzionaskutkinapięć.

• Niejedzdwiegodzinyprzedipochemioterapii.Lekimogąpobudzaćżołądekiośrodekwymiotnywmózgu.

• Unikajjedzeniasilniepachnącychpotrawwdniuleczenia.Mogłybywpóźniejszymczasieprzypominaćonudnościachinawetjewywoływać„nasamąmyślotym".

Jakzapobiegaćnudnościompoleczeniu

• Jedzposiłkimałe,aleczęsto,anietrzywiększe,jakdotychczas.Unikajpiciadużychilościpłynuwczasiejedzenia.Nadmiarpłynówczypokarmupowodujerozciąganieścianżołądkaireceptorów,którewysyłająsygnałydoośrodkawymiotnegowmózgu.Ztegosamegopowodunienależypićnapojówgazowanych.

• Ważnajestpozycjaciała.Jeśćpowinnosięnasiedząco.Nienależykłaśćsięnatychmiastpoposiłku.Leżenienabrzuchusprzyjapowracaniupokarmudoprzełyku.

• Jedzeniepowinnosięodbywaćwspokoju,bezpośpiechu.Możnaczytaćalbooglądaćtelewizję.Poposiłkutrzebasięodprężyćwpozycjisiedzącej.Wczasiejedzeniaunikajzałatwianiasprawidyskusji.

• Unikajzapachówkuchennych.Silnewoniemożnalikwidowaćgotującwszybkowarze.Wartokupićtzw.od-świeżacze,któredziałająnazasadziezastępowaniawyziewówprzyjemnymzapachemdelikatnejperfumy.Sąsprzedawanewsprayujakopreparatydousuwaniazapachówzwierzątdomowych.

• Perfumyociężkimzapachuidympapierosowypowodująnudności.Kupujśrodkiczyszcząceihigienyosobistejzoznaczeniemnaetykiecie,żesą„bezwonne"lub„niezawierająśrodkówzapachowych".(Namniewymiotniedziałałychusteczkijednorazowenawanianeperfumami).

• Niejedzpokarmówpolewanychtłuszczemaniwysoko-tłuszczowych.Tłuszczesprzyjajądługiemupozostawaniupożywieniawżołądku,cozwiększamożliwośćwystępowaniawymiotów.Unikajpokarmówmocnowysmażonych,mięsa,pełnegomlekaiserów,masła,oleju,majonezu,chipsówifrytek,atakżemasłaorzechowego,nutelliitp.

• Jedzwszystkocołatwostrawne,awięckrakersy,lekkosoloneprecle,sucharki,bułki.Unikajpożywieniasurowego,zawierającegodużeilościwłóknaroślinnego.Zawszekażdykęsdokładnieprzeżuj,zanimgopołkniesz.Podkoniecdniaprzyjmujpokarmyniskotłuszczoweiwysoko-białkowe,naprzykładpierśkurczęciabezskóry,delikatnąrybę

albozupęjarzynową.

• Unikajpotrawosilnymzapachuismaku,takichjakcebula.czosnek,chrzan,kapusta,brokuły,kalafior,brukselka,jajka,ostrapaprykaorazpotrawmocnoprzyprawionych.Niejedzpotraw,poktórychcisięodbija.

Jakzłagodzićnudnościpoterapii

• Wuspokojeniużołądkapomagajązimne,niekwaśnepłyny.Mamtunamyślimałełykilodowatejwody,herbaty,herbatyziołowejiowocowychsorbetów.

• Pijpłynysolone.Polecamnp.rosół,któryjestbardzopożywny.Pomagarównieżherbatamiętowa.

• Jeśliniemaszochotynajedzenie,niejedz. Posłuchajswojegożołądkaipoczekaj,ażnudnościminą.

• Imbirw kapsułkachczęstopomagawłagodzeniunudności,aleniewtedy,gdyjużdoszłodowymiotów.

• Przyłóżlódnakark.Miejzawszewlodówcekostkilodu,abymócichużyćwkażde)chwili.

• Wietrzmieszkanie.Zapachperfumidym papierosowypotęgująnudnościiczęstoprowadządowyRazemstanowiąoneukładmiotów.

• Pamiętajoutrzymywaniuzębów,językaijamyustnejwczystości.

Ostrenudności

Jeślinaszeradynieprzynosząpoprawy,skontaktujsięzlekarzemlubpielęgniarką.

Byćmożeniezbędnajestkroplówkanawadniającaiuzupełniającaelektrolity.

SUCHOŚĆJAMYUSTNEJIKŁOPOTYZPRZETYKANIEM

Suchośćjamyustnejpowodujekłopoty zprzeżuwaniemipołykaniem.Ponieważślinautrzymujejamęustną wczystości,jejbraksprawia,żerozwijająsiębakterie,któresąprzyczynąpróchnicyzębówiinfekcji.Abytemuzapobieckoniecznajestwłaściwahigiena,zwłaszczażezpowoduterapiiukładodpornościowyjestosłabiony.

Dozapamiętania

Suchośćust-zmniejszenieilościśliny,powodująceuczuciewysuszeniajamyustnej.Dysfagia-utrudnieniepotykaniapokarmu.Ślinianki,gruczołyślinowe-gruczoływydzielająceślinę(śliniankiprzyuszne,podszczękoweipodjęzykowe)Ślina-wydzielinagruczołówślinowychiśluzowych,którautrzymujewilgotnośćjamyustnejiułatwiaprzełykanie.Środekślinopedny-lekzwiększającyilośćwydzielanejśliny.

Przyczyny

• Chemioterapia-niektóreśrodkichemioterapeutyczne,takiejakbleomycynaczydaktinomycynapowodująokresowąsuchośćust.Takiskutekmogąmiećteżśrodkizapobiegającenudnościom.

• Naświetlania-naświetlanieszyilubgłowymożespowodowaćuszkodzeniegruczołówślinowych.Skutkiemtegojestzmniejszanieprodukcjiślinylubzmianajejjakości-stajesięgęstailepka.

• Operacja-zabiegchirurgicznygłowyczyszyi,usuwającyjednąlubwięcejślinianek,zmniejszawydzielanieśliny.

Przedposiłkami

Jakrozwiązaćtenproblem

Cierpkismakpotrawypobudzawytwarzanieśliny.Dodajłyżkęświeżegolubmrożonegosokuzcytrynydoszklaneczkiwody.Wypijna15minutprzedposiłkiem.

Podczasposiłków

• Jedzczęściejmniejszeporcjezamiasttrzechdużychposiłków

• Unikajsuchegoilepkiegopożywienia,jakkrakersy,chleb,masłoorzechowe.

• Żując,pijmałymiłykamiwodę.Toułatwiapołykanie.

• Niepróbujprzeżuwaćdużychkawałków.Pokrójjedzenienamałeczęści,którełatwiejprzełknąć.

• Jedz„mokre"potrawy,jakpotrawki,gulasze,zupy,owoce.Dodajdopotrawysosalborosół.

• Dodajocet,marynatęczysokzcytrynydopotraw,abypobudzićwytwarzanieśliny.Międzyposiłkami

• Zawszemiejprzysobiebutelkęzwodąiodczasudoczasupopijajmałymiłykami.Jamiałamzawszeprzysobiepłaskąplastikowąbuteleczkę,którejzawartośćstaleuzupełniałam.Nośtakąbuteleczkęwtorebce,kieszenipłaszczaczydyplomatce.Pamiętajteżobutelceprzyłóżku,abyszybkowypićłykpoprzebudzeniu.

• Ssijkostkilodu,jeślitomożliwe.

• Suchajamaustnatorajdlabakterii,którepowodująpróchnicęczyinfekcje.Pamiętajoczyszczeniuzębówipłukaniuust.

• Użyjspecjalnychsubstancjinawilżającychdoust,możeszoniespytaćwaptece.

ZMIANYSMAKUIBRAKAPETYTU

Jeślimaszproblemyzjedzeniem,bezwzględunapowód,tokażdyposiłek czypotrawanabierająszczególnegoznaczenia.Toniejestodpowiedniczasnaporzuceniedobrychzwyczajówżywieniowych.Chociażzawszemożeszdostarczyćorganizmowiwielukalorii,jedzącnaprzykładlody,tojednaksąnatolepszesposoby,więcnieuciekajsiędotakichbezwartościowychproduktów.

Częstopomijasiętakważnąsprawęwodżywianiujakodczuciasmakowe.Jeślisięzmieniają,napewnoniezagrażatożyciu,alejednakutrudniaracjonalneodżywianie.Smakpobudzawydzielanieśliny,takważnejdlawłaściwegożuciapokarmuijegopołykaniuorazstymulujeprodukcjęsokówżołądkowych,niezbędnychwprocesietrawienia.Utrataodczućsmakowychzmniejszaprzyjemnośćjedzenia,atoprowadzidoutratyapetytu.

Zmianysmaku

Pobudzanietakzwanychkubkówsmakowychdajeczteryodczuciasmakowe:słodkie,kwaśne,gorzkie,słone.Otym,coodczuwamy,decydujemózg.Smakjestkombinacjątychczterechodczuć iłączysięzwrażeniami uzyskanymiprzezreceptory węchoweizakończenienerwutrójdzielnego,którewyczuwajątakieczynnikidrażniące,jakostrapaprykaczymięta.Kubkismakowesązbudowanezszybkodzielącejsiętkankinabłonkowej,niesąszczególniewrażliwenaterapięprzeciwnowotworową.

Dozapamiętania

Kubkismakowe-chemicznereceptorysmakowychwłókiennerwowychStomatitismucositis-zapaleniebłonyśluzowejjamyustnej,powodująceowrzodzenia.

Przyczynyzmiansmakowych

• Chemioterapia-zmianywodczuwaniusmakupowodująlekistosowanewchemioterapii.Cisplatyna,5-fluorouracil,dactinomycyna,daunorubicynaimetotreksatwymieniasięjakonajczęstsząprzyczynętychzaburzeń.Pozastrzykucyklofosfamiduczywinkrystynymożeszczućsmaktychleków.Wielupacjentówpamiętagorzkilubmetalicznysmakpopodaniuchemioterapeutyku.

• Naświetlaniemożespowodowaćuszkodzenielubcałkowitezniszczeniekubkówsmakowych.Naświetlaniegłowyczyszyipowodujeczasowąutratęsmakuprzezdwadotrzechtygodnipozabiegu.Możetorównieżtrwaćdłużejnawetkilkatygodni.Naświetlaniecałegociała,jakoprzygotowaniedoprzeszczepuszpiku,takżeuszkadzakubkismakowe.Swojąfunkcjęodzyskująonepo45do60dnipoprzeszczepie.

• Operacja-chirurgiczneusunięcietejczęścijamyustnej,dziękiktórejodczuwamy

smak,spowodujetrwałąutratęreceptorów.Pousunięciujęzykatracisiępoczuciesmakusłodkiegoisłonego.Usunięciepodniebieniapowodujeutratęwiększościreceptorówodbierającychsmakkwaśnyigorzki.

• Infekcjejamyustnejpowodujązapaleniebłonyśluzowejiobniżajązdolnośćodczuwaniasmaku,gdyżkomórkireceptorówsmakusązaatakowaneprzezczynnikzakaźny.

Jakrozwiązaćtenproblem

Otowskazówkipomocneprzediwczasieleczenia:

• Niejedzswychulubionychpotrawprzedzabiegłemchemioterapii,bopotemmożeszzmianywsmakukojarzyćztąpotrawą.Jedzkrakersylubniesoloneprecle.

• Jeśliodczuwasznieprzyjemnysmakwustachpodczaszabieguchemioterapii,tossijcytrynowegolubmiętowegodropsa.

Pochemioterapiiluboperacji:

• Jeślipoczujeszmałąwrażliwośćnagorzkismak,unikajwołowinyjeszczejednaprzyczynazmianysmaku!Zamiastniejwybierzbiałemięsodrobiowe-bezskóry,delikatneryby,potrawysojowe,masłaorzechoweiroślinystrączkowe,bosąźródłembiałka.

• Wedługwłasnegoupodobaniazwiększalboograniczsoleniepotraw.

• Używajziół,przypraw,ekstraktówsmakowychimarynatdowzmocnieniasmakupotrawy.Jeślijednakcierpisznazapaleniejamyustnej,unikajostrychprzypraw,abyniedrażniłyowrzodzeńbłonyśluzowej.

• Prawdopodobniebędzieszwolałjeśćpotrawyzimnebądźotemperaturzepokojowejaniegorące.

• Innymizmysłaminadrabiajbraksmaku.Możeciwtympomócnp.zapachczosnkuczycebuli.Przygotujwielokolorowewarzywa,którychwidokucieszytwojeoko,starajsięurozmaicaćswojeposiłki.

• Możeszmylićnieprzyjemnezapachyznieprzyjemnymsmakiem.Przejrzyjjeszczerazfragmentonudnościach,abysiędowiedzieć,jaktegouniknąć.

• Używajsztućcówplastikowychzamiastmetalowych.

• Pijwodęfiltrowaną.Filtryniesądrogieiwdużymstopniuredukująsmakizapachchemikaliówtakczęstywwodziezkranu.

• Dodatkowadawkacynkumożepoprawićodczuwaniesmaku.Zapytajotolekarza.

• Utrzymujjamęustną,językizębywczystości.Częstopłucz usta,abyusunąćnieprzyjemnysmak.

Słowadozapamiętania

Anoreksja-utrataapetytuKacheksja-utratamasyciała,tkankitłuszczowejimasymięśniowej.Nasycenie-uczuciepełnościpozjedzeniuposiłku.Wczesnenasycenie-uczuciepełnościibrakapetytupozjedzeniumałejilościpokarmu.

Brakłaknienia

Niemylbrakuapetytuwystępującegoupacjentówzchorobąnowotworową,ztakzwanymjadłowstrętempsychicznym(anorexianervosa),któryniemażadnegozwiązkuznowotworem.Wczesnenasyceniemożezabićapetyt,utrudniającracjonalneodżywianie.Brakapetytuprowadzidoutratymasyciała,niedożywieniaiobniżonejodpornościnainfekcje.

Przyczyny

Brakłaknienianiemaprzeważniejednejprzyczyny,jestrezultatemkilkuczynników.

• Toksyczneskutkiterapii-skutkiuboczne,takiejaknudno-ści,obolałajamaustnaigardło,skurczeżołądkaizmianywodczuwaniusmakumogązmniejszyćapetyt.

• Miejscoweskutkiistnieniaguza-Guzwprzewodziepokarmowymmożebyćprzeszkodądlaprzesuwaniasiępokarmucoprowadzidoutratyapetytu.Niektóreguzyprodukujązwiązkichemiczne,któremająwpływnaukładhormonalny,powodującyuczuciewczesnegonasycenia.

• Operacjachirurgiczna-usunięciejakiejkolwiekczęściprzewodupokarmowegomożezmniejszyćzdolnośćprzyjmowaniapokarmówiochotędojedzenia.

Sposoby zwalczaniabrakuapetytu

Podczasplanowaniuswoichposiłkówpamiętaj,że:

• Największyapetytwystępujerano,więcniechtwojeśniadaniebędzienajwiększymobjętościowoposiłkiemdnia.

• Planujposiłkiiróbzakupysam,jeślioczywiściepozwalacinatostanzdrowia.

• Jedzsześćmałychposiłkówdzienniezamiasttrzechwiększychalbocogodzinęprzekąścośtreściwego.

• Jedzzawsze,gdyjesteśgłodny,nieczekajnaodpowiedniądoposiłkuporę.

• Zróbwszystko,bytwegodomuniewypełniałyzapachykuchenne.Gdyjesz,pamiętajże:

• Płynneposiłkisąbardziejzachęcająceniżstałe.Zamiastjedzeniacałychowocówiwarzywpijsokiześwieżychowocówiwarzyw,zamiastjedzeniafasolisojowejpijmlekosojowe.Dodawajmiękkieowocedokoktajlimlecznych.

• Niepijpłynówdoposiłków.Zaczynajposiłekodpotrawnajbardziejwartościowych.

• Unikajpotrawinapojówniskokalorycznychiniskobiał-kowych(herbata,kawa,napojegazowane).Napojezdużąilościąwodyzabijająapetytisycąbezdostarczaniaorganizmowikaloriiibiałka.

• Unikajsurowychwarzyw.Rozdrobnijjarzynyugotowanenaparzeidodawajjedopotrawwysokokalorycznych.

• Dodajoliwęlubolejsłonecznikowydopotraw,abyzwiększyćwnichzawartośćtłuszczu.Następująceradymogącipomócwpoprawieniuapetytu:

• Popytajwapteceowzbogaconepożywieniewpuszkach,towygodnewstosowaniuźródłoskładnikówodżywczych.

• Niewyczerpującećwiczeniagimnastycznemogąwzmócapetyt.Zapyta]lekarza,czymożeszzrobićkrótkiespaceryprzedposiłkiem.

• Zadba]omiłąatmosferępodczasposiłku.Zapalświecę,włączcichąmuzykę,ładnieikolorowonakryjdostołu.

• Bardzosłodkieicierpkiepotrawypobudzająprodukcjęśliny.Ssijplasterekcytrynylubwypijlemoniadę.

ZAPALENIEBŁONYŚLUZOWEJJAMYUSTNEJIPRZEŁYKU

Zapaleniebłonyśluzowejzaczynasięoduczuciasuchościizaczerwienienia.Jamaustnai gardłostająsięobolałe.Potemnastępuje obrzęk,nadżerki i wniektórychprzypadkachkrwawienie.Stanzapalnyjestbolesnyiograniczaspożywaniepokarmów,psujecałąprzyjemnośćposiłku.Mówienieprzychodziztrudem,bólowiwjamieustnejczęstotowarzyszybólgłowy.Otwarteranyzwiększająryzykowystąpieniainfekcji.

Dozapamiętania

Zapaleniebłonyśluzowej-stanzapalnywyściółkijamyustnejiprzełyku.Stomatitis

-zapaleniebłonyśluzowejjamyustnejidziąsełNadżerki-ubytkinabłonkabłonyśluzowejOwrzodzenie-ubytkibłonyśluzowej,głębszeniżnadżerkiZapalenieprzełyku-zapaleniebłonyśluzowejprzełyku.Dysfagia-utrudnieniepołykania.

Przyczynyzapaleniaśluzówki

• Chemioterapia-wstrzymujepodziałkomórekbłonyśluzowejjęzyka,warg,dziąsełipodniebienia,atakżednajamyustnejiprzełyku.Jeżelizłuszczająsiękomórkiwarstwyzewnętrznejczylinabłonka,toniezastępująichkomórkinowe.Takpowstajestanzapalnyznadżerkamijużwtrzydnipochemioterapii,apotygodniumożesięrozwinąćowrzodzenie.Leki,którepowodująnajostrzejszezapaleniebłonyśluzowejto:dactinomycyna,plicamycyna,metotrek-sati5-fluorouracil.

• Naświetlanie-naświetlaniegłowyiszyimożespowodowaćzniszczeniebłonyśluzowejjamyustnejigardła.Stanzapalnyzaczynasiępookołodwóchtygodniachpopierwszymzabiegu,aprocesgojeniarozpoczynasięmniejwięcejwdwatygodniepozakończeniuterapii.Naświetlanieklatkipiersiowejmożespowodowaćstanzapalnyprzełykuitrudnościwpołykaniu.

• Naświetlaniecałegodala-przygotowaniedoprzeszczepuszpikujestgłównąprzyczynąstanówzapalnychiowrzodzeniajamyustnejiprzełyku.Możedotegodojśćjużwczterydniporadioterapiipoprzedzającejnp.przeszczepszpiku,azaczynasięgoićpowszczepieniuszpikuipowrocieliczbykrwinekbiałychobojętnochłonnychdonormy.

Jaksobieztym radzić

Posiłki

• Jedzmiękkie,niedrażniącepotrawy,takiejakodtłuszczonejogurty,owsianka,mączkazbrązowegoryżu,ugotowanenamiękkoziarna,przetartewarzywa,ziemniakipureeisłodkieziemniaki.

• Jedztylkopotrawyletnielubzimne,bogorącemogąpoparzyćpodrażnionetkanki.

• Przyobolałymgardledobrzejeśćprzecieranezupyjarzynowe.

• Unikajpotrawkwaśnych,cierpkichiostroprzyprawionych,takichjaksokiiowocecytrusowe,pomidory,sosy,przyprawysałatkowezdodatkiemoctu,ostrepapryczki,curry,chiliiinnepikantneprzyprawy.Niepijalkoholu.

• Unikajsuchychichropowatychpotraw,takichjakgrzankiisuchary.

• Wypijajdziennnieszklankęlubdwiesokówześwieżych,niekwaśnychwarzywiowoców,np.zmarchwi,seleraczyjabłek.

• Jeśliranysątylkonajęzyku,pijnapojeprzezrurkęlubsłomkę.

• Wprzypadkusilnegobóluprzyprzełykaniu,będzieszmusiałprzejśćnadietępłynną.

Jakleczyćiuśmierzaćbóltkanek

• PrzegryźkapsułkęwitaminyE(400jm.)irozprowadźjejzawartośćwjamieustnejprzedpołknięciem.

• DostarczajorganizmowiwitaminyCwtabletkachpowlekanychpomożewgojeniuowrzodzeńinadżerek.

• Przyłóżolejekzdrzewaherbacianegobezpośrednionarany.Olejektendziałajakantybiotyk.

• Ssaniekosteklodułagodzibolesnośćgardłaijamyustnej.

• Dbajohigienęjamyustnej.Nawetjeśliczyszczeniezębówsprawiaciból,pamiętaj,żezaniedbanajamaustnatoświetnapożywkadlabakterii,któremogąsiędostaćdoorganizmuprzezotwarterany.

Jeślizpowodubóluniemożeszjeść,poradźsięlekarzalubpielęgniarki.Możebędziecipotrzebnyśrodekuśmierzającymiejscowobólspowodowanyprzezowrzodzeniainadżerki.

ZAPARCIEIBIEGUNKA

Zaparcieibiegunkatodwaproblemyzwiązanezjelitemgrubym,czyliokrężnłcą,któremogąwystąpićuosóbpoddanychterapiiprzeciwnowotworowej.Naszczęścieodpowiednieodżywianiemożeskuteczniepomócwobuprzypadkach.

Trawienieodbywasięwprzewodziepokarmowym,dziesięciometrowejrurze,biegnącejprzezśrodekciała.Zadaniemukładutrawiennegojestnietylkotrawienie,alerównieżwchłanianietego,cozostałostrawione,zagęszczenieniestrawionychresztekorazwydalenieichwrazzezbytecznymiproduktamiprzemianymaterii.Pokarmprzesuwasięwprzewodziepokarmowymdziękiskurczommięśniowym,zwanymruchamiperystaltycznymi(robaczkowymi).

To,copowodujezwiększenieruchówperystaltycznychwjednejczęściprzewodupokarmowego,powodujetęsamąreakcjęwinnejjegoczęści.Powiedzmy,żebierzeszlek,któregoskutkiemubocznymjestrozluźnieniemięśniokręż-nicy.Towłaśniemożespowodowaćzaparcie.Alemożeteżwywołaćzgagę,ponieważmięsień,któryutrzymujesokitrawiennewżołądku,równieżsięrozluźniałpowodujeichwydostaniesiędoprzełyku.

Ruchyperystaltyczne,błonnikiwoda

Jelitogrubejestpodzielonenaczteryczęści:okrężnicęwstępującą(wstępnicę),poprzecznicę,zstępującą(zstępnicę)iesowatą(esicę).Okrężnicawstępującaotrzymujezjelitacienkiegoluźnąmiazgęzniestrawionymbłonnikiem.Wrazzpoprzecznicąwchłaniaztreścipokarmowejelektrolityiwodęwilościokoło2ldziennie.Odilościwodywmiazdzepokarmowejzależy,jakszybkoprzesuwasięonapoprzezteczęściokrężnicy.Jeślitreśćprzesuwasięzbytwolno,tooddajezbytdużowodyiwówczaskałstajesięsuchy(zaparcie).Jeśliprzesuwasięzbytszybko,toniemaczasunawchłanianiewodyikałrobisięzbytwodnisty(biegunka).

Gdyruchyrobaczkoweokrężnicyprzesuwająodwadniającąsięmasę,wodęzatrzymujeniestrawionybłonnik(zregułynierozpuszczalny),znajdującysięwmiazdzepokarmowej,niepozwalającnazbytniewysuszeniekału.Innyniestrawionybłonnik(przeważnierozpuszczalny)jestzużywanyprzezwielerodzajówprzyjaznychbakterii(któreżyjąwokrężnicy).Topowodujeichszybkiprzyrost,acozatymidzie,równieżzwiększenieobjętościmasykałowej.

Okrężnicazstępującaiesicasłużąjakomagazyn.Gdymasakałowadostajesiędoodbytnicy,jejrozciągnięciepobudzaoddaniekału.

Przyczynyzaparcia

Zaparcie

Uboczneskutkileczenia.Toksyczneskutkichemioterapii,naświetlaniaczyoperacjichirurgicznejmogąspowodowaćtakieproblemy,jakbolesnośćisuchośćjamyustnejigardła,trudnościwprzełykaniu,nudnościiwymioty,brakapetytu.Skutkiubocznesprawiają,żechoryunikaspożywaniapokarmówbogatychwbłonnik,copowodujezaparcie.Ponadto

lekarstwasłużącedousuwaniaskutkówubocznychterapiiprzeciwnowotworowejdodatkowoutrudniająoddawaniestolca.

Naprzykładlekiprzeciwbólowe-pochodnemorfinyosłabiająruchyrobaczkowe,podobniejaklekiprzeciwcholi-nergiczne,używanedołagodzenianudnościiwymiotów.

• Zmniejszonaaktywność-terapiaprzeciwnowotworowaczęstopowodujeuczuciezmęczenia.Zapominasięoćwiczeniach,aprzeztocierpiąwszystkiemięśnie,takżeteodpowiedzialnezaruchyokrężnicy.

• Stres-organizmzachowujesiętak,jakbybyłatakowany,więcprzygotowujesiędodużegowysiłku,dowalki.Układynarządówniepotrzebnychdonatychmiastowejreakcji,łączniezukładempokarmowym,stająsięchwilowomniejaktywne,adodatkowybagażjestodrzucany.Wprzypadkuprzewodupokarmowegożołądekopróżniasięprzezwymioty,aokrężnicaprzezbiegunkę.Pokarmzjelitacienkiegoniemożebyćusuniętyażdoczasu

podjęcianormalnejpracyprzezcałyukład.

• Zanikfunkcjonowanianerwówwmięśniachokrężnicy-naświetlaniaioperacjechirurgicznemogąpowodowaćczasowylubtrwałyzaniknapięciamięśniowegozpowoduuszkodzenianerwów.

Jaksobieradzićzzaparciami

Następująceradydietetycznemogąpomócwzapobieganiulubleczeniuzaparć:

• Zwyklezalecasięotrębypszenne,którezawierajądużobłonnika,aleotrębyryżowesąsmaczniejszeidziałająlepiej.Wczasieporannegoposiłkuposyppotrawęotrębamipszennymilubryżowymi,np.płatkiśniadaniowe,odtłuszczonyjogurtczyświeżeowoce.Zacznijodmałejłyżeczki,apotemstopniowozwiększilośćdołyżkistołowej.Otrębysąskoncentrowanymźródłemnierozpuszczalnegobłonnika,którydziękiwchłanianiuwodyzwiększyilośćmasykałowejiczęstotliwośćoddawaniastolca.Otrębypszennechłonątrzyrazywięcejwodyniż sameważą,aryżowejeszczewięcej.Skutecznemogąteżbyćotrębyrozpuszczalne,np.zowsa.

• Zwiększilośćwypijanejwodydoprzynajmniejośmiuszklanekdziennie.Tojestszczególnieważne,jeślispożywaszotręby.Odmierzodpowiedniąporcjęwodyistopniowopopijajjąprzezcałydzień.

Dozapamiętania

Biegunka-wodnistestolcePerystaltyka,ruchyrobaczkowe-skurczemięśniprzewodupokarmowego,przesuwającepokarmEnteritis-zapaleniebłonyśluzowejjelit

• Zwiększilośćbłonnikawdiecie.Jedzcałeziarnazamiastoczyszczonych(rafinowanych),brązowyryżzamiastbiałegoichlebpełnoziarnistyzamiastbiałego.Jedzróżnezboża,łączniezowsemijęczmieniem.Każdezbożemaunikalnąmieszankęskładnikówwięcprzynosiorganizmowiwielekorzyści.Otrębysącennymźródłemminerałów.Jeślizaśchodzioziarna,tozawszelepszesąteciemne.

• Jedzwięcejsurowychwarzyw.Bierzdo ustmałekawałki, dokładniejeprzeżuj.Jeśli maszztymproblemy,tozetrzyjjenatarcelubzmiksuj.Jeżelimaszsokowirówkę,tozróbsokipołączgozpozostałąmiazgą.

• Jedzwięcejwarzywkapustnych(łączniezbrukselką,kalafiorem,kapustąogrodowąibrokułami)orazwięcejwarzywstrączkowych,np.fasolęisoczewicę.Gazy,któresądziękinimwytwarzane,pomogązwiększyćwielkośćimiękkośćoddawanegokału.

• Orzechyinasionainnychroślinsąnietylkobogatewbłonnik,alestanowiąświetneźródłozdrowychtłuszczów.Jeślichceszzwiększyćliczbęspożywanychkaloriiiilośćbłonnika,

jedzorzechyinasionadwarazydziennie.Orzechymogąbyćcałelubdrobnozmielone(masłoorzechowe,którełatwojeść,jeślimaszobolałąjamęustnąigardło).Niejedzorzechówsolonychiprażonych.Świeże,obraneprostozłupinki,sąnajzdrowsze.

• Uzupełnijdietępotrawamiodziałaniuprzeczyszczającym.SuszoneśliwkiisokznichsądobrymźródłemD-sorbitolu,naturalnegośrodkaprzeczyszczającego,podobniezresztąjaksokzjabłekigruszek.

• Jednafiliżankakawywypitejranomożeposkutkowaćjakśrodekprzeczyszczający,aledużakawapowodujezbytniepobudzeniemięśniokrężnicy,wrezultacieczegostająsięoneleniwe.Kawadziałateżjakośrodekmoczopędny,bowciągawodęzokrężnicyiodwadniastolec.Najważniejszejestwięcjejumiarkowanespożycie.Pozostańprzyjednejfiliżance.

• Wyeliminujmlekoiser.Uniektórychosóbtepotrawypowodujązaparcia.Należyjewówczaswyeliminować.

• Pijprzedposiłkiemgorącelubciepłepłyny,bopobudzająonedziałanieprzewodupokarmowego.

Mogąteżokazaćsiępomocne:

• Poruszaniemięśniami„zewnętrznymi"tometodanapobudzeniemięśni„wewnętrznych".Zapytajlekarzalubpielęgniarkę,jakiećwiczeniawolnociwykonywać.Nawetkrótkispacermożepomóc.

• Śmiechtoświetnećwiczenie.Głęboki,autentycznyśmiechnietylkopobudzamięśniebrzucha,alezwiększawydzielanieendorfiny,związkuchemicznegozawartegowmózgu,odpowiadającegozadobresamopoczucieizmniejszeniebólu.

• Częstomasujmięśniebrzucha.

Przyczynybiegunki

Biegunka

• Chemioterapiaczasamimatoksycznywpływnabłonęśluzowąwyścielającąjelitocienkie.Niektóreleki stosowanewchemioterapii mogą uszkodzić kosmki, coutrudniawchłanianiesubstancji odżywczych,lubmikrokosmki,cozmniejsza ilośćenzymówprodukowanychnaużytekprocesutrawienia.Wjeliciegrubymniektórelekizwiększajątemporuchówrobaczkowychiczasprzejściapożywieniaprzezokrężnicę,copowodujeskrócenieczasunawchłanianiewody.

• Naświetlanieskierowanenajakąkolwiekczęśćprzewodupokarmowegomożespowodowaćzniszczeniekosmkówjelitacienkiegoizmniejszenieliczbynaprawianychkomórek.Topowodujeutratęenzymówtrawiennych,acozatymidziewiększailośćniestrawionegopożywienia,któredostajesiędookrężnicy.Atoprowadzidobiegunki.

• Dieta-zmianawdieciemożespowodowaćluźnestolce;niektórepokarmywykazujątakiedziałanie.Chwilowanietolerancjanacukiermlekowymożebyćprzyczynąbiegunki,podobniejakzwiązkizobojętniającekwas.

Jaksobieradzićzbiegunką

Unikajnastępującychpotraw,któremogązaostrzyćbiegunkę:

• Gorącepotrawypobudzająruchmięśniimogązwiększyćintensywnośćbiegunki.Jedzpotrawyipijnapojezimnelubotemperaturzepokojowej.

• Powodembiegunkimożebyćmlekoiinneproduktynabiałowe,jeśliwtwoimorganizmiechwilowobrakujelaktazy,enzymutrawiącegolaktozę(cukiermlekowy).Zażywajlaktazęwtabletkach(dostępnewaptekachisklepachzezdrową żywnością)przedjedzeniem,albostosujsiędodietybezlaktozowejopisanejwrozdziale25.

• Unikajsurowychpotraw.Warzywaprzygotowujnaparzelubwszybkowarze.

• Unikajpotrawinapojówdrażniących,tj.kawy,alkoholu,słodyczy,napojówgazowanych,pikantnychpotraw.

• Niskokalorycznenapojegazowaneniesądobrymźródłempłynów,gdyżniedostarczająminerałów,któretrzebauzupełniać.Zkoleinapojedlasportowcówisokiowocowe

zawierajązbytdużocukru,atomożedoprowadzićdosilniejszejbiegunki.

• Unikajsuszonychśliwekisokuznich.Niepijteżsokujabłkowegoigruszkowego,bomajądziałanieprzeczyszczające.

• Unikajpotrawzawierającychsorbitol,naturalnyśrodekprzeczyszczający(np.cukierkibezcukroweidietetyczne).

• Unikajpotrawpowodującychwytwarzaniegazówitych,któreniesądobrzewchłaniane,takichjakfasolaiwarzywakapustowate(brokuły,kalafior,kapusta,kapustawłoska,brukselkaitd.)

Otorady,którepomogąwybraćwłaściwepotrawy,kiedydokuczacibiegunka:

• Spożywaj,potrawyzawierająceskrobię,takiejakzupaziemniaczanaczygrochowa,owsiankalubzuparyżowa,dojrzałebanany.

• Dawniejzalecanowczasiebiegunkilekkądietę,abyjelitamogłyodpocząć.Terazjednakwiemy,żetakadietagłodzijelita,awięcicałyorganizm.Zwłaszczapodczasleczeniapotrzebujemydużosubstancjiodżywczych,żebyzwalczaćskutkiubocznetegoleczeniaiżebyorganizmmiałsiłęwalczyćznowotworem.Abyokrężnicadobrzepracowała,koniecznejestpobudzeniejejodpowiednimpożywieniem.Nieużywanekosmkibędązanikać.

• Białkosojowechroniprzedbiegunkaspowodowanąprzezchemioterapię.

• Proszkibiałkowezawierającebiałkosojoweimlekosojowesądobrymźródłembiałka.

• Pijkubekjogurtubeztłuszczowegodziennie.Jesttodobreźródłoprzyjaznychbakteriiinaturalnyantybiotyk.Upewnijsię,czyjogurtzawierakulturybakterii.Naopakowaniupowinnabyćodpowiedniainformacja.

• Gałkamuszkatołowazmniejszaperystaltykę.Dodajjejtrochędojogurtuczyrozgniecionegobanana.

• Abyuzupełnićutraconypotas,jedzwięcejpotrawzawierającychtenpierwiastek,np.ziemniakiibanany.

CZĘŚĆ IIIPLANYDIET.

WPROWADZENIEWŁASNEGOREŻIMUODŻYWIANIA

Nowotwóristosowanewtejchorobielekimogąusuwaćskładnikiodżywczezorganizmuipowodowaćutratęmasyciała,atozmniejszaapetyt,zdolnośćtrawieniaiwchłanianie substancjiodżywczych.Równocześnienowotwórprzyspieszaprzemianęmaterii,zwiększajączapotrzebowanienatesubstancje.

Uregulowanaiwzbogaconadietazodpowiedniąilościąkaloriiibiałkadostarczyorganizmowitychskładnikówodżywczych.Regeneracjazdrowychkomórekzmniejszyskutkiuboczneleczeniaiutrzymafunkcjonowanieukładuodpornościowegonawysokimpoziomie.

Dietyopisanewdalszejczęściksiążkiuwzględniajączęstowystępująceproblemy,najakienapotykająpacjencichorzynarakapodczasleczeniaipojegozakończeniu.Dodatkoweskładnikiodżywczepomogązwalczyćosłabienie,naprawićuszkodzonetkanki,pobudzićukładodpornościowyiogólniewspomócprocesleczenia. Dietypolecanew okresieleczeniaiopisanewtejczęściksiążki,dotycząnastępującychspraw:

• Zmienione odczuciasmakoweiwęchowe-rozwójguza,naświetlaniaichemioterapiamogązmienićpoczuciesmakuiwęchu.Potrawymogąmiećposmakgorzkilubmetaliczny.Toprowadzidoutratyapetytu,awięcograniczeniaspożywaniasubstancjiodżywczychiwrezultaciedoutratywagiawkońcuniedożywienia.

• Anoreksja-jedenzeskutkówubocznychterapii,powodującyutratępoczuciasmaku,nudności,biegunkęiwymioty,możespowodowaćutratęapetytu.Chociażjesttotrudne,starajsięjeśćjaknajwięcej.Jeślijelitaniezostanązmuszonedopracytobędąrozleniwione.Niedożywieniedoprowadzidozmniejszeniailościenzymówtrawiennychiograniczeniaobszaruwchłanianiawjeliciecienkim,jeślipokarmwogólezostaniestrawiony.

• Zakłóceniastężeniaglukozy-ustabilizowaniestężenieglukozywekrwijestbardzoważnewczasieleczeniaraka.Zbytwysokalubzbytniskazawartośćglukozywekrwipowodujeupośledzenieukładuodpornościowego.Komórkinowotworowepotrzebująglukozyjakopaliwa,więczmieniająmetabolizmorganizmu,abyutrzymaćwysokiestężenieglukozy.Starajsięabynowotwórbył„głodny".Możnatouzyskaćeliminujączdietycukryrafinowaneizwiększającspożyciebłonnika.

• Alergeny pokarmowe-unikajalergenówpokarmowych,gdyżalergiamożesiępogłębiaćnaskutekterapiiprzeciw-nowotworowej.Starajsięurozmaicaćdietę,abyniedopuścićdopowstawaniaszczególnejwrażliwościnaokreślonepotrawy.

• Złewchłanianie-pokarmmożeniebyćprawidłowowchłanianyzjelitdokrwi.Każda częśćjelitwchłaniainneskładniki.Operacjausunięciafragmentujelitamawpływnazdolnośćdoabsorpcjiokreślonegoskładnika.Raktrzustkimożespowodowaćzmniejszenie

produkcjiinsuliny,wpływającnametabolizmwęglowodanów.Naświetlaniaczyoperacjajelitlubinnychnarządówjamybrzusznejmożespowodowaćbiegunkę,napadoweskurczelubograniczeniewchłaniania.

• Złetrawienie-streszwiązanyzchorobąmożezmniejszyćprodukcjęenzymówtrawiennychatymsamymtrawienieiwchłanianie.Sygnały,którezwyklepobudzająapetyt,mogąniedziałać.Tospowoduje,żeprzewódpokarmowyniebędziewytwarzaćsokówtrawiennych.

• Trudnościmechaniczne-przeżuwanielubpołykaniemożebyćutrudnioneprzezobecnośćguzawgłowielubszyialboprzezzmnianyanatomicznepooperacjichirurgicznej.

• Utratamasyciała-zmniejszonyapetytiwzwiązkuztymspadeknawadzeprowadzidozmęczeniaidepresji.Tozkoleipowodujezmniejszenieaktywnościfizycznejidalszechudnięcie.Wkrótceobronaorganizmuprzedchorobąizdolnośćdowyleczeniarównieżsięzmniejszą.Mniejszyopórorganizmumożespowodowaćkoniecznośćograniczenianaświetlańczychemioterapiiitymsamymzmniejszenieskutecznościleczenia.

Najlepiejrozpocząćstosowanieopisanychtudietprzedleczeniem.Sąonetakułożone,abysprzyjałytworzeniusięzapasówodżywczychiprzygotowywałyorganizmna

„przyjazneuderzenie"leczeniaprzeciwnowotworowego.Przeanalizujzamieszczonydalejplanterapiiodżywczej.Posłużsiętąlistąwrozmowiezlekarzem.

DIETAPODSTAWOWA

Dietaopisana wtymrozdzialejestpomyślanadlaosób,uktórychdopierorozpoznanochorobęnowotworową(i niemajeszcze jejwyraźnych objawów).Najkorzystniejsządietądlawszystkichjesttakzwanazdroważywność,opartanapełnychziarnach,roślinachstrączkowych,owocach,warzywachirybach.Wszystkotopowinnobyćjaknajmniejprzetworzoneioczyszczonezeskładnikówdodatkowych.Takiepokarmymająskoncentrowaneskładnikiodżywcze,sąpełnebłonnikaizawierająmałochemikaliów.

Kupowanieproduktówuprawianychwgospodarstwachekologicznychjeszczebardziejzmniejszynarażenienadziałaniesztucznychdodatków.Spożywaniezdrowejżywnościzapewnitwojemuorganizmowibogactwosubstancjiodżywczych,copomożewbudowienowych,zdrowychkomórek,dostarczypożywieniadlamózguipełnądawkękalorii.Każdachorobaijejleczenienaruszajązapasyzmagazynowanychskładnikówodżywczych,stwarzającpotrzebęuzupełnieniadietymikroskładnikami-witaminamiiminerałami.Ilośćspożywanegotłuszczu,węglowodanówibiałekmusibyćwystarczającadozaspokojenia potrzeb związanych z procesemleczenia idobrym funkcjonowaniemorganizmu.Jeśliniemożeszzapewnićsobietychskładnikówwrazzpożywieniem,trzebato

zrobićwinnysposób.Uniknięciestanuniedożywieniamadlaciebieogromneznaczenie.

Ideałemjest,jeśliżywnośćmożnaprzygotowaćwdomu,gdzienajlepiejmożeszsięzrelaksowaćiuczynićkażdyposiłekmiłymwydarzeniem.Jeślilubiszzamawiaćposiłki(zdrowe!)zrestauracji,lubjeślilubiszjeśćpozadomem,toteżjesttodobrypomysł.Jeśliniemaszsiłygotować,towyjściedorestauracjimożebyćdobrymrozwiązaniem.

Plandiety

Otocechydietyzłożonejzezdrowejżywności:bogatawbiałkaroślinneibłonnik,zawierającamałąilośćtłuszczucałkowitegoitłuszczównasyconych.Uwzględniaszczególniedużąkoncentracjęskładnikówodżywczych(występującąwfasoli,groszku,soczewicy,jarzynach,owocach,orzechachinasionach)zwiększającychzapasy,wzmacniającychukładodpornościowy,osłabiającychprzyczynęchorobyjeszczeprzedrozpoczęciemleczenia.

Wskazówkimakroodżywcze

• 30%tłuszczu(zryby,drobiu,siemienialnianego,tranu,olejuzoliwek)

• 55%złożonychwęglowodanów(zcałychziarenzbóż,roślinstrączkowychiwarzyw)

• 15-20%białek(zfasoli,groszkuisoczewicy)

• 8-10szklanek(po200ml)wodydziennie(najlepiejfiltrowanej)

Abysprawdzić,czyspożywaszwystarczającąilośćbiałkaikalorii,dokonaj

następującejkalkulacji:(Spójrznatabelęnas.189iwypełnij)

Pożądanamasaciała: kg

Minimalnezapotrzebowanienabiałko=

Pożądanamasa ciałax1,11= g

Dziennezapotrzebowanienakalorie(dlamężczyzn)

Pożądanamasaciałax40=

kalorii

Dziennezapotrzebowanienakalorie(dlakobiet)

Pożądanamasaciałax35,5=

kalorii

DepartamentRolnictwaUSADepartamentZdrowiaiOpiekiSpołecznejUSAPożądanamasaciałauosóbdorosłychwkg**

Wzrost*

1,52

1,55

1,57

1,60

1,62

1,65

1,67

1,70

1,73

1,75

1,78

1,80

1,83

1,85

1,88

1,91

1,93

1,96

1,98

19-34lat

44-56 kg

46-60 kg

47-62 kg

48-64 kg

50-66 kg

52-68 kg

53-70 kg

55-72 kg

57-74 kg

58-77 kg

60-79 kg

62-81 kg

63-83 kg

65-86 kg

67-88 kg

69-91 kg

71 -93 kg

72-96 kg

74-98 kg

35latiwięcej

49-63 kg

50-65 kg

52-67 kg

54-69 kg

55-71 kg

57-73 kg

58-75 kg

60-77 kg

62-79 kg

63-82 kg

65-84 kg

67-86 kg

68-88 kg

70-91 kg

72-93 kg

74-96 kg

76-98 kg

77-101 kg

79-103 kg

*mierzonybezbutów"bezubrania*"większamasaciaławdanymzakresieodnosisiędomężczyzn,którzyzwyklemająwięcejmięśniikości:mniejszadotyczykobiet.

NapodstawiedanychzBiuraInformacjids.OdżywianiaCzłowieka.Departament

ZdrowiaUSA.RaportKomisjiDoradczejds.DietetykinatematwskazówekdietetycznychdlaAmerykanów-1990,Hyattsville,MD:BiuroWydawniczeRząduUSA,czerwiec,1990.

Planowanieposiłku

• Jedz5-6małychposiłkówzamiast2-3dużych

• Jeśliniemożeszzjeśćwszystkichzalecanychilościwarzyw,zróbznichsokiwypij.

• Potrawyosłodkimsmakupowinnosięjeśćtylkonapełnyżołądek.

• Gotujpotrawysmaczneiapetyczniewyglądające.

• Wypijaj8-10szklanekwody(najlepiejfiltrowanej)dziennie

• Jeślijesteśgłodny,zjedzcośwysokobiałkowego,np.garśćorzechów.

• Niepijpłynówprzediwczasieposiłków.Zupęjedzpodaniugłównym.Płynywypełniąciżołądekiniezmieścisięnajważniejszapotrawaodżywcza.

• Spraw,abyporaposiłkubyłamiłymwydarzeniemdnia,zrelaksujsięprzedjedzeniem,spożywajposiłekwtowarzystwierodzinyczyprzyjaciół,zadba]omiłąatmosferęprzystole.

• Jeślitracisznawadze,zwiększilośćspożywanegojedzenia.Jeśliprzybierasznawadzę,jedzmniej.

Zaznaczącyuważasię5-procentowyspadekwagi.Utrata10%znormalnejmasyciałatojużpowóddoalarmu.15-procentowyspadekprowadzidoutratyapetytu,zmęczenia,depresjiizmniejszeniaszansnawyleczenie.

Jeśliniemożeszspożywaćwystarczającejilościkalorii,białekisubstancjiodżywczychzawartychwzdrowejżywnościiniemożeszprzybraćnawadzelubutrzymaćmasyprawidłowej,niezbędnejestodżywianieuzupełniające.Proponujemyprzygotowywanewdomukoktajleimultiwitaminę,aniegotowe,płynneśrodkiuzupełniającewpuszkach.

Podstawowadietauzupełniająca

Wrazzzalecanymipotrawami,przyjmujcodziennienastępująceśrodkiuzupełniające:

• WitaminaE-zażywaj1600jm.jakomieszankętokoferolów.Częśćmożebyćzawartawmultiwitaminie,aresztawpreparatachprzeciwutleniaczy.

• WitaminaK-zażywajtakąilośćtejwitaminyjakajestzawartawmultiwitaminie.DużedawkiwitaminyEwymagajądodatkowegouzupełnieniadawkiwitaminyK.

• Mieszankakarotenów-zażywaj100000jm.mieszanychkarotenów,częśćzmultiwitaminy,

resztęzpreparatówprzecłwutleniaczy.

• Multiwitaminazawierającadodatkowominerały-zażywajoptymalnądawkę,zalecanąnaopakowaniu.

• Środkizprzeciwutleniaczami-powinnyzawieraćwitaminęC,witaminęE,beta-karoteniinnekarotenyorazselen.Niektórepreparatytegotypuzawierająteżekstraktzielonejherbatyisilimarynę.

• Olejrybi(EPA)-zażywaj1000do1600miligramówEPA.SprawdźzawartośćEPAwkapsułkach.

Ostrzeżenie:Jeślibierzeszdawkiuzupełniającejakichkolwiekwitaminrozpuszczalnychwtłuszczach,musiszteżzażywaćwitaminęE,abyzapobiecichutlenianiu.

Potrawy,którepowinieneśjeśćcodziennie

Włączdodietymożliwienajwiększąliczbędańzpodanychponiżej.Czasamizjeszwiększąporcję,czasamimniejszą.Pamiętaj,liczbadańjestważniejszaniżichwielkość.

Warzywazrodzinykrzyżowych

przynajmniejdwarazydziennie(razmożebyćwpostacisoku)

• brokuły

• kapustawłoska

• brukselka

• kapustaogrodowa

• kapusta

• kalafior

Propozycjedań:Dodajwarzywazrodzinykrzyżowychdopotrawekczysałatek.Podawajpodsmażoneztofuinasionami.Wymieszaj1/4filiżankioliwyz1/4filiżankioctui2łyżkamistołowyminasionsezamu;wylejtonasurową,pokrojonąkapustęikalafior.Ugotujnaparzebrukselkęiprzedpodaniempołóżnawierzchuostróżkimasła.Maczajgłówkicząstekkalafiorawsosiesałatkowym,abynabrałydelikatności.

Warzywaodziałaniuprzeciwutleniającym

przynajmniej1-2razydziennie(lporcjamożebyćwpostacisoku)

• ignam(roślinatropikalna)

• pomidory

• bataty

• paprykasłodka

• marchew

• szparagi

• szpinak

Propozycjedań:Ugotujnaparze,upiecz,ugotujwszybkowarzelubpodsmażzłyżkąoleju.Nafaszerujpieczonewarzywaziarnamizbóżlubfasolą.

Warzywaliściaste

1-2razydziennie

• botwina

• ciemnozielonasałata

• mniszeklekarski

• szczaw

• cykoriaendywia

• cykoria

• kiełki

Warzywazielonesąbogatewkaroten,wtymbeta-karoten,innekarotenoidyiwitaminęC,oczyszczającezwolnychrodników,stymulująceukładodpornościowy,anawetdziałającetoksycznienaguzy.

Badaniaepidemiologicznewykazująwyraźnyzwiązekmiędzyspożywaniemdużychilości/J-karotenuazmniejszonąliczbąprzypadkówzachorowańnanowotworykomórekpłaskichnabłonkanawetupalaczy.

Cotojestjednaporcjadanejpotrawy?

Otośredniejednorazoweporcje.Jeśliniemożeszzjeśćtakiejilościjedzenianp.podczasterapii,ograniczwielkośćporcji,alenieliczbęporcjinadzień.Różnorodnośćpotrawjestważniejszaniżwielkośćposzczególnychporcji.Początkowosprawdzajilośćjedzenia.Możecisięwydawać,żejeszfiliżankęjakiejśpotrawy,apoobliczeniuokazujesię,żewcaletakniejest.

1kromkachleba

Chleb,kaszezbożowe,ryż,makaron

28ggotowejkaszyzbożowej(sprawdźnaopakowaniu:28dagtood1/4do2filiżanek,wzależnościodrodzajuzbożaistopniazmielenia)

1/2filiżankigotowanejkaszy,ryżulubmakaronu1/2bułkiwielkościjabłka

3lubczterykrakersy(małe)

Warzywa

1filiżankasurowychwarzywliściastych

1/2filiżankiinnychwarzyw,gotowanychigrubopokrojonych1/2filiżankiświeżegosokuzwarzyw

Owoce

1średniejabłko,albobanan,pomarańcza,nektarynka,brzoskwinia1/2filiżankipokrojonych,gotowanychlubsuszonychowoców

3/4filiżankisokuzowoców

Mleko,jogurt,ser

1filiżankamlekalubjogurtu45gsera(cienkiplaster)

Drób,ryby,fasola,jajka,orzechy

60-90ggotowanegomięsazdrobiulubryby(wielkośćtaliikart)1filiżankagotowanejfasoli

1. jajko

2. łyżkistołowemasłaorzechowegogarśćnasionluborzechów

Tłuszczeioleje2łyżeczkiolejuroślinnegoluborzechowego2łyżeczkimasła,2łyżeczkimajonezu

1łyżkastołowasosusałatkowegoprzygotowanegozolejulubmajonezu

Warzywazielonezawierająteżzwiązkifitochemiczne,którepotrafiąwalczyćzrakiem,takiejakwapń,indoleiflawonoidy.Warzywaliściastezawierająteżbłonnikrozpuszczalnyinierozpuszczalny,któryzwiększailośćmasykałowejirozpuszczaszkodliwesubstancjewjelitach.

Propozycjedań:Ugotujwarzywanaparzelubpodsmażjezłyżkąstołowączystejoliwyiłyżeczkąnasionsezamu.Podawajzsosemsojowym.Warzywaliściasteszybkosięgotują,niedłużejniż1-2minuty.Podawajteżztofulubpotrawamiprzygotowanymizfasoli.

Innewarzywa

razdziennie

• ziemniaki

• grzyby(shiitake,maitake,Reishi)

• rzepa

• rzodkiewki

• buraki

• dyniazimowalubletnia

• kalarepa

• ogórki

• kasztany

• kukurydza

• fasolkaszparagowa

• fasolkazielona

• groszeksłodki

• warzywamorskie(wodorosty,kombu,agar-agar, krasnorosty,

• mechirlandzki,

• morskasałata)

Warzywamorskiezawierająsubstancjepobudzającepracętarczycyimnóstwominerałów(wapń,potas,żelazo,fosforijod).Majądużobłonnika,małotłuszczuorazzawierająwitaminęA,BcompositumiwniewielkichilościachwitaminęC).

Propozycjedań:Gotujnaparze,usmażlubdodajdopotrawy.Dodajsurowewarzywadokanapek.Zróbznichsok,albougotujzupę.Warzywamorskiemożeszrozgnieśćlubpokroićorazdodawaćdozup,gulaszów,dańsmażonychisałatek.

Owoce

Przynajmniejdwarazydzienniezposiłkami,wtymjedenowoccytrusowy(razmożebyćwpostacisoku)

• owocecytrusowe(pomarańcze,cytryny,grejpfruty,mandarynki)

• inneświeżeowoce(banany,śliwki,brzoskwinie,morele,wiśnie,jabłka,jagody,mango,papaja,gruszki,truskawki,arbuz)

• owocesuszone(figi,daktyle,rodzynki,śliwki)

• owoceduszone(sosjabłkowy)

Owocesuszonezawierajądużoskoncentrowanychwitamin,minerałówibłonnika,arównocześniesatysfakcjonująosobylubiącesłodkości.Spożywającje,pijwodę,gdyżtopomagawtrawieniu.Unikajowocówsuszonychzużyciemkonserwantów,azwłaszczazsiarką.

Propozycjedań:Jedzowocetylkoprzyposiłkach.Obierzzeskórki,abyusunąćpozostałościśrodkówowadobójczych.Owocemożnapodawać nasurowo,gotowanena parzelubpieczone.Pieczonegruszkizodrobinącynamonuimiodusąłatwostrawne,azapachpieczonychowocówpobudzaapetyt.

Warzywastrączkowe

2-3razydziennie(wtymjednodaniezproduktamisojowymi)

• fasola(nasionasoi,czarnafasola,czerwonafasola,fasolapinto,brązowafasola,fasolafava,fasolaindyjska,fasolanerkowa,fasolabiałasuszona,grochwłoski)

• soczewica

• grochłuskany

• groszekzielony

Fasola,grochisoczewicazawierająproteazę,którahamujewzrostguzanowotworowego.Zawierająteżwęglowodanyzłożoneisąniskotłuszczowympożywieniembiałkowym.Błonnikłączysięztoksynamiwokrężnicyiunieszkodliwiaje,zanimnastąpiichwchłonięcie.

Powolitrawionewęglowodanyuwalniająglukozędokrwistopniowo,cosprawia,żewarzywateidealniesłużądostabilizowaniastężeniaglukozywekrwi.Nasionasoizawierająizoflawinyifitoestrogen,któresąsilnymiroślinnymizwiązkamiprzeciwnowotworowymi.

Propozycjedań:Sucheroślinystrączkowedługosięgotują,więclepiejnamoczyćjenanociranogotowaćprzezgodzinę,aczasaminawetdłużej.Jeślimaszszybkowar,niemusiszmoczyćwarzywstrączkowych,augotujeszjewokołopółgodziny.Możeszjedodaćdozup,gulaszówipotraweklubuzupełnićnimisałatki.Wtrawieniuiredukowaniuwytwarzanychgazówpomagająenzymytrawienne.

przynajmniejrazdziennie

Orzechyinasiona

• świeżeorzechy(migdały,orzechybrazylijskie,nerkowce,orzechylaskowe,pistacje,orzechywłoskie)

• świeżenasionabezdodatków(pestkidyni,nasionasezamu,nasionasłonecznika,len)

• masłaorzechoweiznasion(masłozsezamu,orzechówwłoskich,migdałów,orzechówlaskowych,nerkowców,słonecznika)mleczkoorzechowe

Orzechyinasionasądoskonałymźródłembiałkaibłonnika.Mająteżzdrowedlasercatłuszczeiniezawierającholesterolu.Dlatych,którzychcąprzybraćnawadze,orzechyinasionaorazmasłaznichwytworzonesąwysokokalorycznymźródłembiałka.

Spożywajjesuroweiniesolone.

Propozycjedań:Orzechymożnajeśćjakoosobnedanie,możnajedodaćdosałateklubugotowaćzwarzywami.Dodajtrochęmasłaorzechowegodososówizup,alboposmarujnimikanapkiczykrakersy.

przynajmniejrazdziennie

Produktysojowe

• mlekosojowe(zwykłe,niskotłuszczowe,beztłuszczowe,waniliowe,czekoladowe)

• tofu(serzmlekasojowego)

• tempeh(sfermentowaneciastosojowe)

• orzechysojowe

• mąkasojowa

• kaszasojowa

• sersojowy

• nasionasoi

• miso(sfermentowanapastazfasolisojowej)

Jednafiliżankasoizawiera28gbiałka(połowęRDA),błonnik,cynk,witaminęB,połowęwymaganejdziennejdawkiżelazaimnóstwołatwowchłanianegowapnia.Wydajesię,żesojamożebyćwykorzystywanadowalkiznowotworem.Produktysojowehamująrozwójrakapiersi,zmniejszającpoziomestrogenu.Sojablokujedziałanierakotwórczenaturalnegoestrogenu.Jednaporcjasoidzienniemożezmniejszyćryzykorozwojukilkurodzajównowotworówoprawie40%.Sojarównieżobniżapoziomcholesterolu.Nasionasoizawierająfitoesterole,którewspomagająochronęprzedchorobamisercaisąskutecznewwalcezrakiemskóry.Sojazawierasaponiny,któresąprzeciwutleniaczamiiodgrywająważnąrolęwzapobieganiuraka.Wysokiestężenieestrogenuwekrwizwiększaryzykozachorowaniana

rakapiersiiinnenowotworyzwiązanezhormonami.Izoflawonysąantyestrogenamiidziałająjakosubstancjechroniąceprzedtyminowotworami.

Jednazizoflawin,genisteina,chroniprzedbiałaczkąirakiemjelitagrubego,piersi,płuc,prostatyiskóry.Onkogenyprodukująenzymy,któremogąpowodowaćniebezpiecznąmutacjękomórek,wskutekczegoczęstoprowadządochorobynowotworowej.Jednymztychenzymówjestkinazatyrozynoproteinowa,pobudzającarozwójnowotworu.Genisteinajestczynnikiempowstrzymującymdziałanietegoenzymuiwydajesięrównieżskutecznymśrodkiemprzeciw-nowotworowym,działającymnainneenzymybiorąceudziałwprocesienowotworzenia.

Propozycjedań:Piciemlekasojowegotoprostyismacznysposóbnawprowadzeniepotrawsojowychdodiety.Dodawajmlekosojowedokaszekjedzonychnaśniadanie,gorącychnapojówidogotowania.Zamiastjajecznicyprzygotujdanieztofu(podsmaż1/2posiekanejcebuliwlłyżceoliwy.Dodajokoło45dagpokruszonegotofuismażdalej.Posypkurkumąipolejsosemsojowym).Zróbkanapkizpokruszonymseremsojowym.Abyzastąpićtuńczykaczyjajkowkanapce,jedzorzechysojowe,dodawajkostkimisodozup.Zróbzdrowysos-zmieszaj45dagtofuilawokado.Użyjtofuzamiasthamburgerawtaco(rodzajpłaskiego,chrupiącegoplacka,złożonegonapółiwypełnionegomięsemmielonym,serem,pomidoramiipikantnymsosem);dosmażonegotofudodajprzyprawyużywanezwyklewsosietaco.Dodajzmiksowanetofudozup-kremów,sosów-kremóworazbudyniówikremów,dociastzamiastzagęszczonegomleka.Zamarynujkawałkitofuzmiodem,nasionamisezamuiświeżymimbirem(spożywajnazimnojakoprzekąskę).Pokrójtempehiposmarujsosemdopotrawzgrilla.Misomożebyćużywanejakoprzyprawalubdoszybkiegoprzygotowaniazupy.

przynajmniej6-11razydziennie

Zboża

• całeziarna(amarant,jęczmień,gryka,kukurydza,proso,owies,brązowyryż,żyto,komosa,pszenicaorkisz,pszenica,dzikiryż)

• produktyzbożowe(makaron,chleb,krakersy,mąka,niesolonypopcorn) kaszki(nagorącolubzimno,bezcukru)

• otręby(owsiane,ryżoweipszenne)

• kiełki(pszenne,ryżowe)

Każdeziarnomaunikalnąkombinacjęwitamin,minerałów,błonnikaizwiązkówfitochemicznych.Całeziarnaorazichotrębyikiełkisąwspaniałymźródłemwitaminz grupyB,witaminyEibiałka,atakżeminerałówwapnia,żelaza,magnezu,fosforu,potasu,selenui

cynku.

Zarównootrębypszenne,jakiryżowesąświetnymźródłembłonnikaniezbędnegodla

funkcjonowaniajelitagrubego.Pamiętaj,abyzawszejeśćwitaminęCprzyspożywaniuziaren,cozwiększywchłanianieminerałów.

Propozycjedań:makarony,kaszkiiowsiankitołatwysposóbwprowadzeniaziarenzbóżdodiety.Jedzkaszkizmlekiemryżowym,sojowymlubmigdałowym.Jakodaniagorące,ugotujbrązowyryż,amarant,proso,komosę,pszenicęorkiszlubdzikiryż.Sałatkizziarnanazimno,takiejaknaprzykładtabula(sałatkazkuskusuczylispecjalniespreparowanejpszenicy,pietruszki,pomidorów,mięty,oliwyisokuzcytryny)działająłagodząconagardło.Gotowanieziarnawwywarzezwarzywczynietłustegokurczakadodarosołowigłębokiegosmakubezkoniecznościdodawaniadrażniącychprzypraw,któremogąbyćzbytostredlachoregopochemioterapii.Ugotujziarnaipodawajzwarzywamilubfasolą.Dodajjedozupi potrawek,zmąkirazowejpieczchleb,ciastkaiplacki.Możnakupićgotowepełnoziarnistekrakersy,makaronyichleby.Takieproduktyjakłuskanapszenica,semolinaczymąkakukurydzianamogąbyćstosowanewpodobnysposóbjakpełneziarna.

Zawierajądelikatneoleje,więcmusząbyćprzechowywanewlodówce(wzamkniętychpojemnikach),abyniezjełczały.

przynajmniejrazdziennie

Produktymleczne

• jogurt(niskotłuszczowy,beztłuszczowy,naturalny,zdodatkami)

• mleko(odtłuszczoneibezśmietanki,bezdodatkówsmakowych,maślanka,kwaśnemleko,odtłuszczonemlekowproszkulubgranulowane)

• twaróg(odtłuszczony,niskotłuszczowy)

Jogurttomlekopoddanedziałaniuzdrowychbakterii,takichjakLactobacillusbulgańus,LactobacillusacidophilusiStrep-tococcusthermophilus.Dostarczadużobiałek,witaminiwapniaorazinnychminerałów.Bakteriezawartewjogurciewspomagająodtwarzaniezdrowejmikroflorywjelitachpozniszczeniujejprzezantybiotyki,lekistosowanewchemioterapiiczynaświetlanie.Równowagabiologicznabakteriijelitowychjestważnadladobregotrawieniaiwchłanianiawitamin.Jogurtmożezawieraćżywekulturybakterii(informacjaotymumieszczonajestzazwyczajnaopakowaniu,poszukajjej).

Propozycjedań:polejjogurtempotrawyzfasolilubryżu.Użyjjogurtdozrobieniakoktajlu,albodososówsałatkowych,zamiastkwaśnejśmietanyczymajonezu.

używajwedługupodobania

Przyprawy

• czosnek,cebula,poriszalotka(surowalubgotowana)

• korzeńimbiru(sok,nasurowo,napar)

• ostrapapryka(suszona,świeża,gotowana)curry

• kminek

• bazylia

• nasionakminku

• rozmaryn

• goździki

• estragon

• kurkuma

Tłuszczeioleje

maksimumrazdziennieolejzsiemienialnianegoolejzoliwek

• olejzorzechów(orzechówwłoskich,migdałów)

• sosysałatkowe(majonezzolejuzsiemienialubzoliwy)

Napoje

dowolnie

• herbata(zielona,czarna)

• herbatkiziołowe(wszystkieniesłodzone)

• wodafiltrowana

• herbataimbirowa

• napojezastępującekawę(Inka,kawazbożowanapojezcykoriąlubprażonymjęczmieniem)mlekoryżowe

POTRAWYDOSPOŻYWANIAWTYGODNIU(DOWYBORU)

Masło2-3razywtygodniu

• solone,

• niesolone

• śmietankowe

• mlekoskondensowane

• ser,niskotłuszczowy

• serkremowy

• śmietanakwaśna

Produktymleczne1-2razywtygodniu

Propozycjedań:dodajserdososów,podawajzwarzywami,krakersami,wpotrawkach,zziemniakami,wpotrawiewłoskiejlasagnaijakoprzekąskęmiędzyposiłkami.Jedzsertylkowtedy,kiedytwójukładpokarmowytolerujelaktozęiprawidłowowytwarzaśluz.

do6wtygodniujajagotowane

Jaja

Propozycjedań:dodawajjajkanatwardodosałatekikanapek.Używajjajdosporządzaniasosów,omletów,zupikanapek.Nigdyniejedzjajsurowychczyniedogotowanych.

3-5razywtygodniu

Dróbiryby

• świeżydróbbezskóry(indyk,kurczak,samicedzikichptaków)

• gotowaneryby(zwłaszczatłuste,jakłosoś,makrela,śledź)

Propozycjedań:Używajdrobiujakododatkudokanapek,zup,sałatekczydańsmażonych.

razwtygodniu

• prażone,

• świeże,

• niesolone,

• masłozorzeszkówziemnych

Orzeszkiziemne

Niepolecamymasłazorzeszkówziemnychdocodziennegospożyciazpowodudużejzawartościaflatoksyny.Spożycienadmiaru aflatoksynymożesięokazaćrakotwórcze.Jednak

wieleinnychmasełorzechowychniematakdużychilościtejsubstancji.

Propozycjedań:smarujmasłemgrzanki,ciasteczka,seler,krakersy,albojedzsamomasłołyżeczką.

2-3razywtygodniu

Słodycze

• nierafinowanesubstancjesłodzące(syropyzbożowe,syropklonowy,miód)

• rozcieńczonesokiowocowe(świeże,mrożone,butelkowane)

• cukierkitwarde

• czekolada

• słodzonekakao

• mrożonedesery(mlekolodowe,mrożonyjogurt,sorbet,szerbet,napojemusujące)przetworyowocowe

Nigdyniejedznicsłodkiegonapustyżołądek.Słodkiepotrawyniechzawszebędątylkoczęściąposiłku.

POTRAWY,KTÓRYCHNALEŻYUNIKAĆ

Kawa

• Kawabezkofeinowa

• kawazwykła

• kawarozpuszczalna

• kawaaromatyzowana

• kawazekspresukawamrożona

Napojesłodzone

• Wszystkienapojebutelkowanelubwpuszkach

• (zwykledietetyczne,bezkofeinowe)herbatymrożonewbutelkachipuszkachnapojeowocowesztuczniearomatyzowanenapojewproszku(łączniezesłodzonyminiesłodzonymKool-Aid,lemoniadą)sokiwpuszkach

Cukierki

• Batony

• dropsyowocowe

• owocewczekoladzie

Potrawywędzone,konserwowanelubmarynowane

• boczek

• hot-dogi

• wędzonemięso

• pepperoniiinnewędzonekiełbaski

• szynka

• pastymięsnewpuszkach

• jajamarynowane

• pikleśledziemarynowane

• wołowina

• mięsobawole

• wieprzowina

• szynka

• boczek

• mięsaprzetworzone(mielonki)

• wątroba

• serce

• flaczki

• nóżkiwieprzowe

Mięso

Surowepotrawyzwierzęce

• surowelubniedogotowanejajka

• sushi(surowaryba)

• wszystkieinnepotrawyzwierzęce

Potrawyrafinowaneiprzetwarzane

• cukierbiałyproduktyzbiałejmąki

• (półproduktydoprzygotowanianaleśników,ciast,budyniów)

• kaszaoczyszczona

• białychleb

• ciasta

• placki

• żelatyna

• gotowepuddingi

• jogurtyzdodanymisłodyczami

• chipsyziemniaczane

• chipsykukurydziane

Potrawysłone

• precle

• popcorn

• zupywpuszkach

• innepotrawysolone

• sólkuchenna

• przyprawyzdużązawartościąsodu

Produktymleczne

• produkty z mleka pełnotłustego (pełnotłuste mleko, śmietana, mlekoczekoladowe,koktajle)

• jogurtpełnotłusty

• jogurtzdodanymisłodyczamiisłodzonymikaszkami

• jogurtzesłodzikiem(aspartam)

Potrawytłuste

• Potrawysmażone(frytki,ryby,pączki,tempura-japońskiedaniezesmażonychwodorostówiwarzyw)

• Potrawyzbarówszybkiejobsługi(hamburgery,hot-dogi)

• mięsozgrilla

• wódkiczysteikolorowe

• whisky

• rum

• bourbon

• tequila

• gin

• wino

• piwo

• likiery

• margaryna

• substancjezastępującemasło

Alkohol

Tłuszczedosmarowania

• olejowemieszankidosmarowaniamieszankiniskotłuszczowe

Sztucznesłodziki

• aspartam

• NutraSweet

• Equal

• sacharyna

• jakiekolwiekpotrawyczynapojezawierającetesubstancje

Produktyzastępującetłuszcz

• Olestra

• Simpleks

• potrawyzawierającetesubstancje

Olejeroślinneitłuszczenasycone

• olejkukurydziany

• olejzfasolisojowej

• smalec

• łój

• mieszankiolejówroślinnych

PLANDIETYWPRZYPADKUNIEDOWAGI

Jeśliwokresie,wktórymwykrytouciebiechorobęnowotworowąmaszniedowagę,topowinieneśstosowaćspecjalnądietę.Ludziesąszczuplizwielupowodów.Czasamitacypoprostusą,ponieważmajądobrymetabolizm.Niekiedyjesttorezultatświadomejdiety,mającejnaceluutrzymanienormalnejmasyciała,kiedyindziejjesttoskutekzłegowchłanianiaalbowręczobjawniedożywienia.Jeślimaszproblemzezwiększeniemlubutrzymaniemnormalnejmasyciała,toskonsultujsięzlekarzem.Byćmożewystępujązaburzeniaczynnościtarczycyalbochorobatrzewna(celiakia).Przesadnieszczupłasylwetkajest przedmiotempodziwupodkreślanymwmagazynachmody,wistocie takieciałomoże niebyćwystarczającosilne,abyprzetrzymaćchorobęnowotworowąijejleczenie.Niedowagaoznacza,żewtkancemięśniowej,jestzamałyzapastłuszczu,takważnegowdniach,kiedyniemożeszjeść.Tomożeteżznaczyć,żetwójorganizmzmagazynowałzbytmałezapasywitaminiminerałów,takichjakwitaminaA,żelazoiwapń.

Jeślijesteśnadiecieitwojepożywienie mamniejniż1200kaloriidziennie,zrezygnujztejdiety.Niejestmożliwedostarczenieorganizmowiwszystkichniezbędnychskładnikówodżywczych,jakichpotrzebujewczasieleczenia,jeślijesztakmało.Pamiętaj,musiszprzygotowaćsiędosłowniedowojnyznowotworem,apełnymagazynskładnikówodżywczychbędziekoniecznydowykarmieniażołnierzyarmiiodpornościowejukładuimmunologicznego.

Zdrugiejstrony,niewmuszajwsiebiewszystkiego,comieścisięwustach. Ciastaczybalonikispowodująwprawdzieprzyrostnawadze,jednaknieotoprzecieżchodzi.Bezwartościowejedzeniedodatwemuciałutłuszczu,aleniezbudujemagazynówzeskładnikamiodżywczymioraztkankimięśniowejpozbawionejtłuszczu.

Proponowanatudietajestopracowanapodkątemwzmocnienia,anierozbudowywaniaorganizmu.Jejrezultatempowinienbyćniewielkiprzyrostnawadze,którypozwolinazorganizowaniemałychmagazynówtłuszczu.

Plandiety

Dietazostałapomyślanatak,byzachęcićorganizmdozwiększeniamasyciała.Jestbogatawbiałkoroślinneibłonnik,natomiastzawieramałotłuszczównasyconych.Sątopotrawywysokoodżywczeiwysokotłuszczowe,np.orzechy,nasiona,produktyuzupełniające.Mająonezwiększyćzapasytłuszczuorazbiałka,wzmocnićukładodpornościowyiosłabićnowotwórprzedrozpoczęciemleczenia.

Wskazówkimakroodżywcze:

• 25-30%kaloriiztłuszczu(zryb,drobiu,nasionlnu,tranu,oliwy).

• 55%kaloriizwęglowodanówzłożonych(zziaren,roślinstrączkowych,owocówiwarzyw).

• 15-20%kaloriizbiałek(zroślinstrączkowych,orzechówinasion,potrawsojowychisoczewicy).

• 8-10szklanekwodydziennie(najlepiejfiltrowanej)

Abysprawdzić,czyspożywaszwystarczającąilośćbiałekikalorii,przeprowadźnastępująceobliczenia:(Spójrznatabelęnastr.189iwypełnij)

Pożądanamasaciała: kg

Minimalnezapotrzebowanienabiałko=Pożądanamasa ciałax1,11= gDziennezapotrzebowanienakalorie(dlamężczyzn)

Pożądanamasaciałax40=

kalorii

Dziennezapotrzebowanienakalorie(dlakobiet)

Pożądanamasaciałax35,5=

kalorii

Planowanieposiłków

• Jedz5-6małychposiłkówzamiast2-3dużych

• Jeśliniemożeszzjeśćwszystkichpolecanychilościwarzyw,zróbznichsokiwypij.

• Potrawyosmakusłodkimpowinnosięjeśćtylkonapełnyżołądek

• Gotujpotrawysmaczneiapetyczniewyglądające.

• Wypijaj8-10szklanekwody(najlepiejfiltrowanej)dziennie.

• Jeślijesteśgłodny,zjedzcośwysokobiałkowego,np.garśćorzechów.

• Niepijpłynówprzediwczasieposiłków.Wypełniąciżołądekiniezmieścisięgłówna,odżywczapotrawa.

• Spraw,abyporaposiłkubyłamiłymwydarzeniem;zrelaksujsięprzedjedzeniem,spożywajposiłekwtowarzystwierodzinyczyprzyjaciół,zadbajomiłąatmosferęprzystole.

• Przeczytajrozdział17dotyczącyutratyapetytuistosujsiędopodanychtamwskazówek.

• Półgodzinyprzedposiłkiemwypij1/2szklankiwodyzłyżeczkąsokuzcytryny,abypobudzićwytwarzaniesokówtrawiennych.

• Wykonajparęćwiczeńprzedposiłkiem,abypobudzićapetyt.

• Jeślinieprzybierasznawadze,zwiększporcjedań.

Zaznaczącyuważasię5-procentowyspadekwagi.Utrata10%normalnejmasyciałatojużpowóddoalarmu.15-procentowyspadekciężaruciałaprowadzidoutratyapetytu,zmęczenia,depresjiizmniejszeniaszansnawyleczenie.

Jeśliniemożeszspożywaćwystarczającejilościkalorii,białekisubstancjiodżywczychzawartychwzdrowejżywnościiniemożeszzyskaćnawadzelubutrzymać

masyodpowiedniejdlaswojegowzrostuiwieku,niezbędnejestodżywianieuzupełniające.Proponujemyprzygotowanewdomukoktajlewzmacniająceimultiwitaminę,aniegotowe,płynneśrodkiuzupełniającewpuszkach.

Dietauzupełniająca

Wrazzpolecanymipotrawamizażywajcodziennienastępująceśrodkiuzupełniające:

• WitaminaE-zażywaj1600jm.jakomieszankętokoferolów;częśćmożebyćzawartawmultiwitaminie,aresztawpreparatachprzeciwutleniaczy.

• WitaminaK-zażywajtakąilośćtejwitaminy,jakaznajdujesięwmultiwitaminie;dużedawkiwitaminyEwymagajądodatkowegoprzyjmowaniawitaminyK.

• Mieszankakarotenów-zażywaj100000jm.mieszanychkarotenów;częśćprzyjmieszwmultiwitaminie,resztęjakpreparatprzeciwutleniaczy.

• Multiwitaminyiminerały-zażywajoptymalnądawkę,zalecanąnaopakowaniu.

• Preparatyprzeciwutleniaczy-powinnyzawieraćwitaminęC,witaminęE,beta-karoteniinnekarotenyorazselen.Niektóreśrodkitegotypuzawierateżekstraktzielonejherbatyisilimaryna.

• Olejrybi(EPA)-zażywaj1000do1600miligramówEPA.SprawdźzawartośćEPAwkapsułkach.

Ostrzeżenie: Jeśli bierzesz uzupełniające dawki jakichkolwiek witaminrozpuszczalnychwtłuszczach,musiszteżbraćwitaminęE,abyzapobiecichutlenianiu.

POTRAWY,KTÓREPOWINIENEŚJEŚĆCODZIENNIE

Włączdodietyjaknajwięcejwymienionychdań.Czasamizjeszwiększąporcję,czasamimniejszą.Pamiętaj,liczbadańjestważniejszaniżwielkośćporcji.

Warzywazrodzinykrzyżowych

przynajmniej2razydziennie(razmożebyćwpostacisoku)

• brokuły

• kapustawłoska

• brukselka

• kapustaogrodowa

• kapusta

• kalafior

Warzywaodziałaniuprzeciwutteniającym

przynajmniej1-2razydziennie(lporcjamożebyćwpostacisoku)

• ignam(roślinatropikalna)

• pomidory

• bataty

• paprykasłodka

• marchew

• szparagi

• szpinak

1-2razydziennie

• botwina

• cykoriaendywia

• sałataciemnozielona

• cykoria

• kiełki

• mniszeklekarski

• szczaw

razdziennie

Warzywaliściaste

Innewarzywa

• ziemniakigrzyby(shiitake,maitake,Reishi)

• rzepaszwedzka

• rzodkiewki

• buraki

• piżmianjadalny

• dyniazimowalubletnia

• kalarepa

• ogórki

• kasztany

• kukurydza

• fasolkaszparagowa

• fasolkazielona

• groszeksłodki

• warzywamorskie(wodorosty,kombu,agar-agar,krasnorosty,irlandzkimech,morskasałata)

Cotojestjednaporcjadanejpotrawy?

Otośredniejednorazoweporcje.Jeśliniemożeszzjeśćtakiejilościpokarmunp.podczasterapii,ograniczwielkośćporcji,alenieichilość.Różnorodnośćpotrawjestważniejszaniżwielkośćposzczególnychporcji.Początkowosprawdzajilośćjedzenia.Możecisięwydawać,żebierzeszczegośfiliżankę,aokazujesię,żetakniejest.

Chleb,kaszezbożowe,ryż,makaron

1kromkachleba

28ggotowejkaszyzbożowej(sprawdźnaopakowaniu:28dagtood1/4do2filiżanek,wzależnościodrodzajuzboża)

1/2filiżankigotowanejkaszy,ryżulubmakaronu1/2bułki3lubczterykrakersy(małe)

Warzywa

1filiżankasurowychwarzywliściastych

1/2filiżankiinnychwarzyw,gotowanych,grubopokrojonych1/2filiżankiświeżegosokuzwarzyw

Owoce

1średniejabłko,banan,pomarańcza,nektarynkalubbrzoskwinia1/2filiżankipokrojonych,gotowanychlubsuszonychowoców3/4kubkasokuzowoców

Mleko,jogurtiser

1filiżankamlekalubjogurtu45gsera(cienkiplaster)

Drób,ryby,fasola,jajka,orzechy

60-90ggotowanegomięsazdrobiulubryby(wielkośćtaliikart)1filiżankagotowanejfasoli

1. jajko

2. łyżkistołowemasłaorzechowegogarśćnasionluborzechów

Tłuszczeioleje2łyżeczkiolejuroślinnegoluborzechowego2łyżeczkimasła

2łyżeczkimajonezu

1łyżkastołowasosusałatkowegonabazieolejulubmajonezu

Owoce

Przynajmniej2razydzienniezposiłkami,wtymjedenowoccytrusowy(razmożebyćwpostacisoku).

• owocecytrusowe(pomarańcze,cytryny,grejpfruty,mandarynki,mango)

• inneświeżeowoce(banany,śliwki,brzoskwinie,truskawki,arbuz,morele,wiśnie,jabłka,jagody,papaja,gruszki)

• owocesuszone(figi,daktyle,rodzynki,śliwki)owoceduszone(sosjabłkowy)

-

Warzywastrączkowe

2-3razydziennie(wtymjednodaniezproduktamisojowymi)

• fasola(nasionasoi,czarnafasola,czerwonafasola,fasolapinto,brązowafasola,fasolafava,fasolaindyjska,fasolanerkowa,fasolabiałasuszona,grochwłoski)

• soczewica

• grochłuskany

• groszekzielony

Orzechyinasiona

przynajmniejdwarazydziennie

• świeżeorzechy(migdały,orzechybrazylijskie,nerkowce,orzeszkilaskowe,pistacje,orzechywłoskie)

• świeżenasionabezdodatków(pestkidyni,nasionasezamu,nasionasłonecznika,len)

• masłaorzechoweiznasion(masłozsezamu,orzechówwłoskich,migdałów,orzechówlaskowych,nerkowców,słonecznika)

• mleczkaorzechowe

Produktysojowe

przynajmniej1-2razydziennie

• mlekosojowe(zwykłe,niskotłuszczowe,beztłuszczowe,waniliowe,czekoladowe)

• tofu(rodzajserazmlekasojowego)

• tempeh(sfermentowaneciastosojowe)

• orzechysojowe

• mąkasojowa

• kaszasojowa

• sersojowy

• nasionasoimiso(sfermentowanapastazsoi)

przynajmniej6-11razydziennie

Zboża

• całeziarna(amarant,jęczmień,gryka,kukurydza,proso,owies,brązowyryż,żyto,komosa,pszenica,orkisz,pszenica,dzikiryż)

• produktyzbożowe(makaron,chleb,krakersy,mąka,niesolonypopcorn)

• kaszki(nagorącolubzimno,bezcukru)

• otręby(owsiane,ryżoweipszenne)

• kiełki(pszenne,ryżowe)

przynajmniejrazdziennie

Produktynabiałowe

• jogurt(niskotłuszczowy,beztłuszczowy,naturalny,zdodatkami)

• mleko(odtłuszczoneibezśmietanki,bezdodatkówsmakowych,maślanka,kwaśnemleko,odtłuszczonemlekowproszkulubgranulowane)

• twaróg(odtłuszczony)

używajdowolnie

• czosnek,

• cebula,

• poriszalotka(surowelubgotowane)

Przyprawy

• korzeńimbiru(sok,nasurowo,napar)

• ostrapapryka(suszona,świeża,gotowana)

• curry

• kminek

• rozmaryn

• bazylia

• nasionakminku

• goździki

• estragon

• kurkuma

Maksimumrazdziennie

• olejzsiemieniaoliwa

Tłuszczeioleje

• olejzorzechów(orzechówwłoskich,migdałów)

• sosysałatkowe(majonezzrobionyzolejuzsiemienialuboliwy)

dowolnie

• herbata(zielona,czarna)

Napoje

• herbatkiziołowe(wszystkieniesłodzone)

• wodafiltrowana

• herbataimbirowa

• napojezastępującekawę(Inka,kawazbożowa,napojezcykoriąlubprażonymjęczmieniem)

• mlekoryżowe

POTRAWYDOSPOŻYWANIAWCIĄGUTYGODNIA

Masło

2-3razywtygodniu

• masło(solone,niesolone,śmietankowe)

Produktymleczne

2-3razywtygodniu

• mlekoskondensowane

• serniskotłuszczowy

• serkremowy

• kwaśnaśmietana

4do6wtygodniu

• jajagotowane

3-5razywtygodniu

Jaja

Dróbiryby

• świeżydróbbezskóry(indyk,kurczak,samicedzikichptaków)

• gotowaneryby(zwłaszczatłuste,np.łosoś,makrela,śledź)

Orzeszkiziemne

razwtygodniu

• prażone,

• świeże,

• niesolone,

• masłozorzeszkówziemnych

2-3razywtygodniu

Słodycze

• nierafinowanesubstancjesłodzące(syropyzbożowe,syropklonowy,miód)

• rozcieńczonesokiowocowe(świeże,mrożone,butelkowane)

• cukierkitwarde

• czekolada

• słodzonekakao

• mrożonedesery(mlekolodowe,mrożonyjogurt,sorbet,szerbet,napojemusujące)

• przetworyowocowe

Nigdyniejedznicsłodkiegonapustyżołądek.Słodkiepotrawyzawszemusząbyćtylkoczęściąposiłku.

(wedługwskazanialekarza)

Wino

- lszklaneczka(120ml)przedposiłkami1-2razywtygodniu

jakiekolwiekwinowytrawneczerwonelubbiałeunikajwinmusujących,którezabijająapetyt

POTRAWY,KTÓRYCHTRZEBAUNIKAĆ

Kawa

• Kawabezkofeinowa,

• kawazwykła,

• kawarozpuszczalna

• kawaaromatyzowana

• kawazekspresu

• kawamrożona

Napojesłodzone

• Wszystkienapojebutelkowanelubwpuszkach(zwykledietetyczne,bezkofeinowe)

• herbatymrożonewbutelkachipuszkach

• napojeowocowesztuczniearomatyzowane

• napojewproszkusłodzoneiniesłodzone

• sokiwpuszkach

Słodycze

• batony(batonyczekoladowe,takiejakMars,Snickers,M&M)

• cukierki(GummyBears,SweetTarts,gumabalonowa,żelkiitp.)

• batonyzpłatkamiowsianymi,orzechami,bakaliamiikarmelem,

• galaretkiidżemy,

• słodkieprzekąski

• (Twinkies,HoHositp.)

• ciastkaztostera

• ciastkawysokotłuszczowewpolewie

• dropsyowocowe

• owoceiorzechywczekoladzie

• chipsyziemniaczane

• chipsykukurydziane

• precle

• popcorn

• zupywpuszkach

• przyprawyzdużązawartościąsodu

Potrawysłone

• boczek

Potrawywędzone,konserwowanelubmarynowane

• parówkiwędzone

• mięso

• pepperoniiinnewędzonekiełbaski

• szynka

• pastymięsnewpuszkach

• pikle

• śledziemarynowane

• wołowina

• mięsobawole

• wieprzowina

• szynka

• boczek

• wątroba

• serce

• flaczki

• nóżkiwieprzowe

Mięso

• mięsaprzetworzone

Surowepotrawyzwierzęce

• surowelubniedogotowanejajka

• sushi(surowaryba)

• wszystkieinnepotrawypochodzeniazwierzęcego

Potrawyrafinowaneiprzetwarzane

• cukierbiały

• produktyzbiałejmąki(półproduktydoprzygotowanianaleśników,ciast,budyniów)

• kaszaoczyszczona

• białychleb

• ciasta

• żelatyna

• gotowepuddingi

• jogurtyzdodanymisłodyczami

• wódkiczysteikolorowe

• whisky

• rum

• bourbon

• tequila

• gin

• wino

• piwo

• likiery

Alkohol

Produktynabiałowe

• produktyzmlekapełnotłustego(pełnotłustemleko,śmietana,mlekoczekoladowe,

• koktajlemleczne)

• jogurtpełnotłusty

• jogurtsłodzony

• kaszkisłodzone

• jogurtsłodzonysłodzikiem

Potrawytłuste

• Potrawysmażone(frytki,ryby,pączki)

• Potrawywbarachszybkiejobsługi(hamburgery,hot-dogi)mięsozgrillaskórkazdrobiu

Tłuszczedosmarowania

• margarynalubsubstancjezastępującemasło

• olejowemieszankidosmarowania

• mieszankiniskotłuszczowe

• aspartam

• NutraSweet

• sacharyna

Sztucznesłodziki

• jakiekolwiekpotrawyczynapojezawierającetesubstancje

Produktyzastępującetłuszcz

• Olestra

• potrawyzawierającetesubstancje

• Simpleks

• olejkukurydziany

• olejzfasolisojowej

• smalec

• łój

Olejeroślinneitłuszczenasycone

PLANDIETYWNADWADZE

Jeślimasznadwagę,topowinieneśstosowaćnastępującądietę.

Istniejądowodynato,żenadwagamożezwiększyćryzykonawrotuchorobynowotworowej,zwłaszczazwiązanejzhormonami.Wprzypadkupacjentekzrakiempiersi,amającychnadwagę,utratakilkukilogramówmożepomócwprocesieleczenia.

Bądźrealistycznywstawianiusobiecelów.Niemusiszdążyćdoosiągnięcia,nierealnieniskiej,„pożądanej"masyciała.Umiarkowanautratanawadzeczylio5-10kilogramówjestkorzystnaimniejstresującadlaorganizmu,airyzykopowrotudopoprzedniejjestmniejsze.Jeślitwojadotychczasowadietaróżnisięznacznieoddietypodstawowejzrozdziału20,zacznijodopisanejtamdiety.Jeśliniestracisz0,5-1kgwciągumiesiąca,skorzystajzdietypodanejwtymrozdziale.

Plandiety

Tadietajesttakzaplanowana,abydoprowadzićdopowolnej,aleustabilizowanejutratynawadze.Jestbogatawbiałkaroślinneibłonnik,natomiastzawjeramałotłuszczucałkowitegoitłuszczównasyconych.Uwzględniagłówniepotrawywysokoodżywcze,jakfasola,groch,soczewica,warzywa,owoce,orzechy,nasionaorazsubstancjeuzupełniające,abyutrzymaćmasęnieotłuszczonychmięśni,zmniejszającrównocześnie zapasytkankitłuszczowej.

Wskazówkimakroodżywcze:

• 20%kaloriiztłuszczu(zryb,drobiu,nasionlnu,tranu,oliwy).

• 55%kaloriizwęglowodanówzłożonych(zziaren,roślinstrączkowych,owocówiwarzyw).

• 15-20%kaloriizbiałek(zroślinstrączkowych,orzechówinasion,potrawsojowychisoczewicy).

• 8-10szklanekwodycodziennie(najlepiejfiltrowanej)

Abysprawdzić,czyspożywaszwystarczającąilośćbiałekikalorii,przeprowadźnastępujące

obliczenia:(Spójrznatabelęnastr.189iwypełnij)Pożądanamasaciała: kgMinimalnezapotrzebowanienabiałko=

Pożądanamasaciałax1,11= g

Dziennezapotrzebowanienakalorie(dlamężczyzn)

Pożądanamasaciałax40=

kalorii

Dziennezapotrzebowanienakalorie(dlakobiet)

Pożądanamasaciałax35,5=

kalorii

Planowanieposiłków

• Jedz5-6małychposiłkówzamiast2-3dużych

• Jeśliniemożeszzjeśćwszystkichpolecanychilościwarzyw,zróbznichsokiwypij.

• Potrawyosłodkimsmakupowinnosięjeśćtylkonapełnyżołądek

• Gotujpotrawysmaczneiapetyczniewyglądające.

• Pijciepłepłyny,jaknp.zupaczyherbata20minutprzedposiłkiem.

• Pij8-10szklanekwodyfiltrowanejdziennie.

• Miejpodrękądużowarzywiowocównaprzekąskę.

• Włączdoposiłkówpotrawybogatewbiałko.

• Potrawyzdużąilościąbłonnikapomogąutrzymaćodpowiednipoziomglukozyilepiejpanowaćnadapetytem.

• Wykonujćwiczeniazgodniezinstrukcjamilekarza.

Nagłautratanawadzeniejestnormalna.Jeślischudnieszwięcejniż0,5-1kgwciągutygodnia,zwiększporcjeposiłków.Jeślimasaciałanadalgwałtowniesięzmniejsza,skonsultujsięzlekarzem.

Dietauzupełniająca

Wrazzpolecanymipotrawami,zażywajcodziennienastępująceśrodkiuzupełniające:

• WitaminaE-zażywaj1600jm.jakomieszankętokoferolów;częśćmożepochodzićzmultiwitaminy,aresztazpreparatówprzeciwutleniaczy.

• WitaminaK-zażywajjąwmultiwitaminie;dużedawkiwitaminyEwymagajądodatkowejilościwitaminyK.

Mieszankakarotenów-zażywaj100000jm.mieszanychkarotenów;częśćmożepochodzićzmultiwitaminy,resztazpreparatuprzeciwutleniaczy.

• Multiwitaminazminerałami-zażywaj„optymalną"dawkę,polecanąnaopakowaniu.

• Preparatyprzeciwutleniaczy-powinnyzawieraćwitaminęC,witaminęE,beta-karoteniinnekarotenyorazselen.Niektóreśrodkitegotypuzawierająteżekstraktzielonejherbatyisilimarynę.

• Olejrybi(EPA)-zażywaj1000do1600miligramówEPA.SprawdźzawartośćEPAwkapsułkach.

Ostrzeżenie: Jeśli bierzesz dawki uzupełniające jakichkolwiek witaminrozpuszczalnychwtłuszczach,musiszteżbraćwitaminęE,abyzapobiecichutlenianiu.

POTRAWY,KTÓREPOWINIENEŚJEŚĆCODZIENNIE

Włączdodietynajmniejsząliczbędańzpodanychponiżej.Czasamizjeszwiększąporcję,czasamimniejszą.Pamiętaj,liczbadańjestważniejszaniżwielkośćporcji.

Warzywazrodzinykrzyżowych

przynajmniej2razydziennie(razmożebyćwpostacisoku)

• brokuły

• kapustawłoska

• brukselka

• kapustaogrodowa

• kapusta

• kalafior

Warzywaodziałaniuprzeciwutteniaczowym

przynajmniej1-2razydziennie(lporcjamożebyćwpostacisoku)

• ignam(roślinatropikalna)

• pomidory

• bataty

• paprykasłodka

• marchew

• szparagi

• szpinak

1-2razydziennie

• botwina

• cykoriaendywia

• sałata

• ciemnozielonacykoria

• mniszeklekarski

• kiełki

• szczaw

razdziennie

Warzywaliściaste

Innewarzywa

• ziemniakigrzyby(shiitake,maitake,Reishi)

• rzepa

• rzodkiewkiburaki

• piżmianjadalny

• dyniazimowalubletnia

• kalarepa

• ogórki

• kasztany

• kukurydza

• fasolkaszparagowa

• fasolkazielona

• groszeksłodki

• warzywamorskie

• (wodorosty,kombu,agar-agar,krasnorosty,mechirlandzki,sałatamorska)

Cotojestjednaporcjadanejpotrawy?

Otośredniejednorazoweporcje.Jeśliniemożeszzjeśćtakiejilościjedzenianp.podczasterapii,ograniczwielkośćporcji,alenieliczbędziennychporcji.Różnorodnośćpotrawjestważniejszaniżwielkośćposzczególnychporcji.Początkowosprawdzajilośćjedzenia.Możecisięwydawać,żebierzeszczegośkubek,aokazujesię,żetakniejest.

Chleb,kaszezbożowe,ryż,makaron

1kromkachleba

28ggotowejkaszyzbożowej (sprawdźnaopakowaniu:28dagto1/4do2filiżanek,wzależnościodzboża)

1/2filiżankigotowanejkaszy,ryżulubmakaronu1/2bułki3lubczterykrakersy(małe)

Warzywa

1filiżankasurowychwarzywliściastych

1/2filiżankiinnychwarzyw,gotowanychigrubopokrojonych1/2filiżankiświeżegosokuzwarzyw

Owoce

1średniejabłko,banan,pomarańcza,nektarynalubbrzoskwinia1/2kubkapokrojonych,gotowanychlubsuszonychowoców3/4kubkasokuzowoców

Mleko,jogurtiser

1filiżankamlekalubjogurtu45gsera(cienkiplaster)

Drób,ryby,fasola,jajka,orzechy

60-90ggotowanegomięsazdrobiulubryby(porcja,wielkościtaliikart)1filiżankagotowanejfasoli

1. jajko

2. łyżkistołowemasłaorzechowegogarśćnasionluborzechów

Tłuszczeioleje2łyżeczkiolejuroślinnegoluborzechowego2łyżeczkimasła2łyżeczkimajonezu

1łyżkastołowasosusałatkowegonabazieolejulubmajonezu

Owoce

Przynajmniej2razydzienniezposiłkami,wtymjedenowoccytrusowy(razmożebyćwpostacisoku).

• owocecytrusowe(pomarańcze,cytryny,grejpfruty,mandarynki),

• owocesuszone(figi,daktyle,rodzynki,śliwki)

• inneświeżeowoce(banany,śliwki,brzoskwinie,morele,wiśnie,jabłka,jagody,mango,papaja,gruszki,truskawki,arbuz)

• owoceduszone(musjabłkowy)

Warzywastrączkowe

2-3razydziennie(wtymjednodaniezproduktamisojowymi)

• fasola(nasionasoi,czarnafasola,czerwonafasola,fasolapinto,brązowafasola,fasolafava,fasolaindyjska,fasolanerkowa,fasolabiałasuszona,grochwłoski)

• soczewica

• grochłuskany

• groszekzielony

Produktysojowe

przynajmniej1-2razydziennie

• mlekosojowe(zwykłe,niskotłuszczowe,beztłuszczowe,waniliowe,czekoladowe)

• tofu(rodzajserazmlekasojowego)

• tempeh(sfermentowaneciastosojowe)

• orzechysojowe

• mąkasojowa

• kaszasojowa

• sersojowy

• nasionasoimiso(sfermentowanapastazsoi)

Zboża

przynajmniej6-11razydziennie

• całeziarna(amarant,jęczmień,gryka,kukurydza,proso,owies,brązowyryż,żyto,komosa,pszenica,orkisz,pszenica,dzikiryż)

• produktyzbożowe(makaron,chleb,krakersy,mąka,niesolonypopcorn)

• kaszki(nagorącolubzimno,bezcukru)

• otręby(owsiane,ryżoweipszenne)

• kiełki(pszenne,ryżowe)

przynajmniejrazdziennie

Produktynabiałowe

• jogurt(niskotłuszczowy,beztłuszczowy,naturalny,zdodatkami)

• mleko(odtłuszczoneibezśmietanki,bezdodatkówsmakowych,maślanka,kwaśnemleko,odtłuszczonemlekowproszkulubgranulowane)

• twaróg(odtłuszczony)

używajdowolnie

• czosnek,

• cebula,

• poriszalotka(surowelubgotowane)

Przyprawy

• korzeńimbiru(sok,nasurowo,napar)

• ostrapapryka(suszona,świeża,gotowana)

• curry

• kminek

• rozmaryn

• bazylia

• goździki

• estragon

• kurkuma

Maksimumrazdziennie

• olejlniany

• oliwa

Tłuszczeioleje

• olejzorzechów(orzechówwłoskich,migdałów)

• sosysałatkowe(majonezzrobionyzolejulnianegoluboliwy)

Napoje

dowolnie

• herbata(zielona,czarna)

• herbatkiziołowe(wszystkieniesłodzone)

• wodafiltrowana

• herbataimbirowa

• napojezastępującekawę(Inka,kawazbożowa,napojezcykoriąlubprażonymjęczmieniem)

• mlekoryżowe

POTRAWYDOSPOŻYWANIAWCIĄGUTYGODNIA

Masło

2-3razywtygodniu

• masło(solone,niesolone,śmietankowe)

Produktymleczne

2-3razywtygodniu

• mlekoskondensowane

• serniskotłuszczowy

• serkremowy

• kwaśnaśmietana

4do6wtygodniu

• jajagotowane

4. razywtygodniu

Jaja

Orzechyinasiona

• świeżeorzechy(migdały,orzechybrazylijskie,nerkowce,orzechylaskowe,pistacje,orzechywłoskie)

• świeżenasionabezdodatków(pestkidyni,nasionasezamu,nasionasłonecznika,len)

• masłaorzechoweiznasion(masłozsezamu,orzechówwłoskich,migdałów,orzechówlaskowych,nerkowców,słonecznika)

• mleczkaorzechowe

4. razywtygodniu

Dróbiryby

• świeżydróbbezskóry(indyk,kurczak,samicedzikichptaków)

• gotowaneryby(zwłaszczatłuste,np.łosoś,makrela,śledź)

Orzeszkiziemne

razwtygodniu

• prażone,

• świeże,

• niesolone,

• masłozorzeszkówziemnych

Słodycze

1-2razywtygodniu

• nierafinowanesubstancjesłodzące(syropyzbożowe,syropklonowy,miód)

• rozcieńczonesokiowocowe(świeże,mrożone,butelkowane)

• twardecukierki

• czekolada

• słodzonekakao

• mrożonedesery(mlekolodowe,mrożonyjogurt,sorbet,szerbet,napojemusujące)

• przetworyowocowe

Ostrzeżenie:Niejedzniczegosłodkiegonapustyżołądek. Słodkiepotrawyjedzzawsze tylkojakoczęśćposiłku.

POTRAWY,KTÓRYCHNALEŻYUNIKAĆ

Kawa

• Kawabezkofeinowa,

• kawazwykła,

• kawarozpuszczalna

• kawaaromatyzowana

• kawazekspresu

• kawamrożona

Napojesłodzone

• Wszystkienapojebutelkowanelubwpuszkach(zwykledietetyczne,bezkofeinowe)

• herbatymrożonewbutelkachipuszkach

• napojeowocowesztuczniearomatyzowane

• napojewproszku

• sokiwpuszkach

• batonyczekoladowe

• dropsyowocowe

• batonyzpłatkamizbożowymi

• owocewczekoladzie

Słodycze

• boczek

• parówki

• wędzonemięso

Potrawywędzone,konserwowanelubmarynowane

• pepperoniiinnewędzonekiełbaski

• szynka

• pastymięsnewpuszkach

• pikle

• śledziemarynowane

• wołowina

• mięsobawole

• wieprzowina

• szynka

• boczek

• mięsaprzetworzone

• wątroba

• serce

• flaki

• nóżkiwieprzowe

Mięso

Surowepotrawyzwierzęce

• surowelubniedogotowanejajka

• sushi(surowaryba)

• wszystkieinnepotrawyzwierzęce

Potrawyrafinowaneiprzetwarzane

• cukierbiały

• produktyzbiałejmąki(półproduktydoprzygotowanianaleśników,ciast,budyniów)

• kaszaoczyszczona

• białychleb

• ciasta

• żelatyna

• gotowepuddingi

• jogurtyzdodanymisłodyczami

• chipsyziemniaczane

• chipsykukurydziane

• precle

• popcorn

Potrawysłone

• zupywpuszkach

• przyprawyzdużązawartościąsodu

• sólkuchenna

Produktynabiałowe

• produktyzmlekapełnotłustego(pełnotłustemleko,śmietana,mlekoczekoladowe,koktajlemleczne)

• jogurtpełnotłusty

• jogurtzdodanymisłodyczamiisłodzonymikaszkami

• jogurtzesłodzikiem

Potrawytłuste

• Potrawysmażone(frytki,ryby,pączki)

• Potrawywbarachszybkiejobsługi(hamburgery,hot-dogi)

• mięsozgrilla

• skórazdrobiu

• wódkiczysteikolorowe

• whisky

• rum

• bourbon

• tequila

• gin

• wino

• piwo

• likiery

Alkohol

Tłuszczedosmarowania

• margarynalubsubstancjezastępującemasło

• olejowemieszankidosmarowania

• mieszankiniskotłuszczowe

• aspartam

• NutraSweet

• Eąual

• sacharyna

Sztucznesłodziki

• jakakolwiekpotrawaczynapójzawierającytesubstancje

• Olestra

• Simpleks

• olejkukurydziany

• olejzsoi

• smalec

• łój

Produktyzastępującetłuszcz

Olejeroślinneitłuszczenasycone

PLANDIETYWCZASIECHEMIOTERAPII

Podczaschemioterapii,organizmznajdujesiępoddużąpresją.Wskazówkiztegorozdziałupomogąciwdostarczeniumuśrodkówdowalkiztymstresem.

Chemioterapięzalecasiępacjentom,uktórychistniejeryzykorozprzestrzenieniasięguzaalbouktórychjużtenprocesnastąpiłlubgdysiępodejrzewa,żenastąpiłyprzerzutydoinnychnarządów.Ponieważlekichemioterapeutyczneniemająograniczonegoobszarudziałania,krążąpocałymorganizmieizabijająkomórkinowotworowe.

Wielelekówużywanychwchemioterapiihamujepodziałkomórek,aponieważkomórkinowotworowedzieląsięszybciej,niżwiększośćzdrowych,najpierwdochodzidouszkodzeniatychpierwszych.Najbardziejcierpiąnatymzdrowekomórki,dzielącesięrównieszybkojaknowotworowe.Dotyczytoniestety,równieżkomóreknabłonkowych,stanowiącychwyściółkęjamyustnej,gardła,jelit.Chemioterapiamożespowodowaćnadżerki,nadwrażliwośćikrwawieniedziąseł,bólgardła,trudnościwpołykaniu.Działanienażołądekwywołujenudności,anajelita-biegunkę.Intensywnośćskutkówubocznychchemioterapiizależyodrodzajuleku,wielkościdawki,długościleczeniaiindywidualnychreakcjiorganizmu.Nieuwszystkichpacjentówskutkiubocznewystępują.Niektóreosobyprzejdąprzezcałycyklleczeniabezżadnychproblemów,dlainnychzaśchemioterapiajestbardzotrudnymidotkliwymdoświadczeniem.

Odpowiednieodżywianiepodczaszabiegówchemioterapiipozwalawesprzećzdrowetkanki,arównocześniemożedziałaćtoksycznienanowotwór.Pacjenciprawidłowoodżywianipodczaschemioterapii,lepiejnaniąreagująimająwiększąszansęnawyleczenie.Szczegółoweinformacje,dotycząceskutkówubocznych,podanowczęściII.Poprostuskorzystajztamtychwskazówekistosujsiędonich,wybierającplandietyztegorozdziału.

PLANDIETY

Jesttodietabogatawbiałkaroślinne,zmałązawartościątłuszczucałkowitegoitłuszczównasyconych.Jesttakułożona,abywesprzećorganizmizminimalizowaćskutkiubocznechemioterapiii,arównocześniezwiększyćpodatnośćnowotworunaleczenie.

Wskazówkimakroodżywcze:

• 20%kaloriiztłuszczu(zryb,drobiu,siemienialnianego,tranu,oliwy).

• 50-60%kaloriizwęglowodanówzłożonych(zziaren,roślinstrączkowych,owocówiwarzyw).

• 20-30%kaloriizbiałek(zroślinstrączkowych,orzechówiinnych nasion,potrawsojowych,soczewicy).

• 8-10szklanekwodycodziennie(najlepiejfiltrowanej)Abysprawdzić,czyspożywaszwystarczającąilośćbiałekikalorii,przeprowadźnastępująceobliczenia:(Spójrznatabelęnas.189iwypełnij)

Pożądanamasaciała:

kgMinimalnezapotrzebowanienabiałko=

Pożądanamasaciałax1,11= g

Dziennezapotrzebowanienakalorie(dlamężczyzn)

Pożądanamasaciałax40=

kalorii

Dziennezapotrzebowanienakalorie(dlakobiet)

Pożądanamasaciałax35,5=

kalorii

Planowanieposiłków

• Jedz5-6małychposiłkówzamiast2-3dużych

• Jeśliniemożeszzjeśćzalecanychilościwarzyw,tozróbznichsokiwypij.

• Potrawyosłodkimsmakupowinnosięjeśćtylkonapełnyżołądek

• Gotujpotrawysmaczneiapetyczniewyglądające.

• Wypijaj8-10szklanekwody(najlepiejfiltrowanej)dziennie.

• Przeczytajrozdziałydotycząceskutkówubocznych,którychdoświadczasz.

• Zawszejedzpotrawywysokobiałkowe,abyutrzymaćstałypoziomglukozyiwtensposóbmiećlepszyapetyt.

• Wykonujćwiczeniazgodniezinstrukcjamilekarza.

Jeślitracisznawadzewięcejniż0,5kilogramawczasiestosowaniatejdiety,zwiększporcjelubdodajdodietygarśćorzechów,nasion.Jeślispadekwaginadalsięutrzymuje,natychmiastpoinformujotymlekarza.Utratamasyciałamożebyćobjawempoważnegoproblemumedycznego.Utratapięcioprocentowauważanajestzaznaczącą.

Jeśliniemożeszspożywaćwystarczającejilościkalorii,białekisubstancjiodżywczychzawartychwzdrowejżywnościiniemożeszzyskaćnawadzelubutrzymaćprawidłowejmasyciała,niezbędnejestodżywianieuzupełniające:proponujemyprzygotowanewdomukoktajleimultiwitaminę,anie gotowe,płynneśrodkiuzupełniającewpuszkach.

Dietauzupełniającawczasiechemioterapii

Wrazzpolecanymipotrawami,zażywajcodziennienastępująceśrodkiuzupełniające:

• WitaminaE-zażywaj1600jm.jakomieszankętokoferolów;częśćmożebyćzawartawmultiwitarninie,aresztapowinnapochodzićzpreparatówprzeciwutleniaczy.

• WitaminaK-częśćtejwitaminyprzyjmieszwmulti-witaminie;dużedawkiwitaminyEwymagajądodatkowejilościwitaminyK.

• Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów; część wmultiwitaminie,resztęwpreparacieprzeciwutleniaczy.

• Multiwitaminazminerałami-zażywaj„optymalną"dawkę,zalecanąnaopakowaniu.

• Preparatyprzeciwutleniaczy-powinnyzawieraćwitaminęC,witaminęE,beta-karoteniinnekarotenyorazselen.Niektóreśrodkitegotypuzawierająteżekstraktzielonejherbatyisylimarynę.

• Olejrybi(EPA)-zażywaj1000do1600miligramówEPA.SprawdźzawartośćEPAwkapsułkach.

• KoenzymQ10-zażywaj200mikrogramów;możebyćzażywanyjakoskładnikmultiwitaminy.

• CysteinalubN-acetylcysteina-zażywaj1-2gramówtegoaminokwasuco8godzin.

• Warzywazrodzinykrzyżowych-spożywajwpostacisoku(120ml)możnajedodaćdosokuzmarchwialbojabłeklubdougotowanychjużzupigulaszów.

• Otrębyryżowe-Zwiększajichilośćtak,abydojśćdojednejłyżkidziennie.

• Sylimaryna(ekstraktzostropestuplamistego)-zażywaj100mg2-3razydziennie.

• Zielonaherbata-pijjednąlubdwiefiliżankidziennie,albozażywajekstraktzielonejherbatywkapsułkach.Ostrzeżenie:Jeślibierzeszdawkiuzupełniającejakichkolwiekwitaminrozpuszczalnychwtłuszczach,musiszteżbraćwitaminęE,abyzapobiecichutlenianiu.

POTRAWY,KTÓREPOWINIENEŚJEŚĆCODZIENNIE

Włączdodietypodaneponiżejdania.Czasamizjeszwiększąporcję,czasamimniejszą.Pamiętaj,liczbadańjestważniejszaniżwielkośćichporcji.

Warzywazrodzinykrzyżowych

przynajmniej2razydziennie(razmożebyćwformiesoku)

• brokuły

• kapustawłoska

• brukselka

• kapustaogrodowa

• kapusta

• kalafior

Warzywaodziałaniuprzeciwutleniającym

przynajmniej1-2razydziennie(1porcjamożebyćwformiesoku)

• ignam(roślinatropikalna)

• pomidory

• bataty

• paprykasłodka

• marchew

• szparagi

• szpinak

1—2razy dziennie

• botwina

• cykoriaendywia

• ciemnozielonasałata

• cykoria

• mniszeklekarski

• kiełki

• szczaw

przynajmniejrazdziennie

• ziemniaki

• grzyby(shiitake,maitake,Reishi)

• rzepa

• rzodkiewki

• buraki

• piżmianjadalny

• dyniazimowalubletnia

• kalarepa

• ogórki

• kasztany

• kukurydza

• fasolkaszparagowa

Warzywaliściaste

Innewarzywa

• fasolkazielonagroszeksłodkiwarzywamorskie(wodorosty,kombu,agar-agar,krasnorosty,irlandzkimech,morskasałata)

Owoce

Przynajmniej2razydzienniezposiłkami,(razmożebyćwpostacisoku)

• owocecytrusowe(pomarańcze,cytryny,grejpfruty,mandarynki)

• owocesuszone(figi,daktyle,rodzynki)

• inneświeżeowoce(banany,śliwki,brzoskwinie,morele,wiśnie,jabłka,jagody,śliwki,kantalupa,mango,papaja,gruszki,truskawki,arbuz)

• owoceduszone(sosjabłkowy)

Warzywastrączkowe

Przynajmniej2razydziennie(wtymjednodaniezproduktamisojowymi)

• fasola(nasionasoi,czarnafasola,czerwonafasola,fasolapinto,brązowafasola,fasolafava,fasolaindyjska,fasolanerkowa,fasolabiałasuszona,grochwłoski)

• soczewica

• grochłuskany

• groszekzielony

Listaskładnikówodżywczychwczasiechemioterapii

Przedrozpoczęciemterapii

• WitaminaE (1600jm.)możezapobiecwypadaniuwłosów,jeślibędzieszzażywaćją7-10dniprzedrozpoczęciemterapii.

• Cystyna,(aminokwas)możepomócwochroniezdrowychkomórek,jeślibędzieszzażywaćją7-10dniprzedrozpoczęciemterapii.

• Glutationmożerównieżchronićkomórkijeślizacznieszzażywaćtenśrodektydzieńprzedterapią.

Podczasterapii

• WitaminaE,witaminaAiczosnekmogązwiększyćefektywnośćchemioterapii.•Chrząstkawołowamożezapobiecangiogenezie(rozwojowinaczyńkrwionośnychwtrybieguzanowotworwego).

Abyzapobiecpowstawaniuprzerzutów:

• Olejrybi jakoEPAiDHA,

• Potrawybogatewbłonnikutrzymująjednakowypoziomglukozy-topomożew

„zagłodzeniu"komóreknowotworowych.

• Wyeliminujsacharozę(cukierkuchenny),któramazływpływnafunkcjeodpornościoweorganizmu.

Abyochronićzdrowekomórki

• WitaminaCiinneprzeciwutleniaczoweskładnikiodżywcze-selen,witaminaEikaroteny-chroniąprzedwolnymirodnikami,organizmwykorzystujejedozwalczaniakomóreknowotworowych.Substancjeteznajdująsięnp.wmultiwitaminie.•Koenzym

Q_10możechronićmięsieńsercowyprzeddziałaniempreparatówtoksycznych.•Zielonaherbatazawierasilneśrodkiprzeciwutleniające(ajejtaninamożezapobiegaćprzerzutom).

Abyzwiększyćdetoksyfikacjęchemioterapeutyków

• Otrębyryżoweipszennezwiększąwydalanienadmiarulekuzkałem.•Warzywazrodzinykrzyżowychzwiększąprodukcjęglutationu.

• N-acetylocysteina(aminokwas)zwiększyilośćglutationu.

• Sylimaryna(wyciągzostropesluplamistego)mazazadaniechronićwątrobęprzeddziałaniemtoksycznychzwiązkówchemicznychzawartychwlekachstosowanychwchemioterapii.

przynajmniejrazdziennie

Orzechyinasiona

• świeżeorzechy(migdały,orzechybrazylijskie,nerkowce,orzechylaskowe,pistacje,orzechywłoskie)

• świeżenasionabezdodatków(pestkidyni,nasionasezamu,nasionasłonecznika,siemięlniane)

• masłaorzechoweiznasion(masłozsezamu,orzechówwłoskich,migdałów,orzechówlaskowych,nerkowców,słonecznika)

• mleczkaorzechowe

Produktysojowe

przynajmniej1-2razydziennie

• mlekosojowe(zwykłe,niskotłuszczowe,beztłuszczowe,waniliowe,czekoladowe)

• tofu(rodzajserazmlekasojowego)

• tempeh(sfermentowaneciastosojowe)

• orzechysojowe

• mąkasojowa

• kaszasojowa

• sersojowy

• nasionasoimiso(sfermentowanapastazsoi)

Zboża

przynajmniej6-11razydziennie

• całeziarna(amarant,jęczmień,gryka,kukurydza,proso,owies,brązowyryż,żyto,komosa,pszenicaorkisz,pszenica,dzikiryż)

• produktyzbożowe(makaron,chleb,krakersy,mąka,niesolonypopcorn)

• kaszki(nagorącolubzimno,bezcukru)

• otręby(owsiane,ryżoweipszenne)

• kiełki(pszenne,ryżowe)

przynajmniejrazdziennie

Produktymleczne

• jogurt(niskotłuszczowy,beztłuszczowy,naturalny,zdodatkami)

• mleko(odtłuszczoneibezśmietanki,bezdodatkówsmakowych,maślanka,kwaśnemleko,odtłuszczonemlekowproszkulubgranulowane)

• twaróg(odtłuszczony)

używajdowolnie

• czosnek,

• cebula,

• poriszalotka(surowelubgotowane)

Przyprawy

• korzeńimbiru(sok,nasurowo,napar)

• ostrapapryka(suszona,świeża,gotowana)

• curry

• kminek

• rozmaryn

• bazylia

• goździki

• estragon

• kurkuma

Maksimumdwarazydziennie

• olejzsiemienia

• oliwa

Tłuszczeioleje

• olejzorzechów(orzechówwłoskich,migdałów)

• sosysałatkowe(majonezzolejuzsiemienia,zoliwy)

Napoje

dowolnie

• herbata(zielona,czarna)

• herbatkiziołowe(wszystkieniesłodzone)

• wodafiltrowana

• herbataimbirowa

• napojezastępującekawę(Inka,kawazbożowa,napojezcykoriąlubprażonymjęczmieniem)

• mlekoryżowe

POTRAWYDOSPOŻYWANIAWCIĄGUTYGODNIA

Masło

2-3razywtygodniu

• masło(solone,niesolone,śmietankowe)

Produktymleczne

2-3razywtygodniu

• mlekoskondensowane

• serniskotłuszczowy

• serkremowy

• kwaśnaśmietana

4do6wtygodniu

• jajagotowane

3-5razywtygodniu

Jaja

Dróbiryby

• świeżydróbbezskóry(indyk,kurczak,samicedzikichptaków)

• gotowaneryby(zwłaszczatłuste,np.łosoś,makrela,śledź)

Orzeszkiziemne

razwtygodniu

• prażone,

• świeże,

• niesolone,

• masłozorzeszkówziemnych

Niepolecamymasłazorzeszkówziemnychdocodziennegospożyciazpowoduzawartychwniejaflatoksyn.Dużespożycieaflatoksynmożeokazaćsięrakotwórcze.Innemasłaorzechoweniemajątakdużejilościtejsubstancji.

Słodycze

1-2razywtygodniu

• nierafinowanesubstancjesłodzące(syropyzbożowe,syropklonowy,miód)

• rozcieńczonesokiowocowe(świeże,mrożone,butelkowane)

• twardecukierki

• czekolada

• słodzonekakao

• mrożonedesery(mlekolodowe,mrożonyjogurt,sorbet,szerbet,napojemusujące)

• przetworyowocowe

Ostrzeżenie:Niejedzniczegosłodkiegonapustyżołądek.Zawszejedzsłodkiepotrawyjakoczęśćposiłku.

POTRAWY,KTÓRYCHTRZEBAUNIKAĆ

Kawa

• Kawabezkofeinowa,

• kawazwykła,

• kawarozpuszczalna

• kawaaromatyzowana

• kawazekspresu

• kawamrożona

Napojesłodzone

• Wszystkienapojebutelkowanelubwpuszkach(zwykledietetyczne,bezkofeinowe)

• herbatymrożonewbutelkachipuszkach

• napojeowocowesztuczniearomatyzowane

• napojewproszku

• sokiwpuszkach

• batonyczekoladowe

• dropsyowocowe

• batonyzpłatkamizbożowymi

• owocewczekoladzie

Słodycze

• boczek

• parówki

• wędzonemięso

Potrawywędzone,konserwowanelubmarynowane

• pepperoniiinnewędzonekiełbaski

• szynka

• pastymięsnewpuszkach

• pikle

• śledziemarynowane

• wołowina

• mięsobawole

• wieprzowina

• szynka

• boczek

• mięsaprzetworzone

• wątroba

• serce

• flaczki

• nóżkiwieprzowe

Mięso

Surowepotrawyzwierzęce

• surowelubniedogotowanejajka

• sushi(surowaryba)

• wszystkieinnepotrawyzwierzęce

Potrawyrafinowaneiprzetwarzane

• cukierbiały

• produktyzbiałejmąki(półproduktydoprzygotowanianaleśników,ciast,budyniów)

• kaszaoczyszczona

• białychleb

• ciasta

• żelatyna

• gotowepuddingi

• jogurtyzdodanymisłodyczami

• chipsyziemniaczane

• chipsykukurydziane

• precle

• popcorn

• zupywpuszkach

• przyprawyzdużązawartościąsodu

Potrawysłone

• sólkuchenna

Produktynabiałowe

• produktyzmlekapełnotłustego(pełnotłustemleko,śmietana,mlekoczekoladowe,koktajlemleczne)

• jogurtpełnotłusty

• jogurtzdodanymisłodyczamiisłodzonymikaszkami

• jogurtzesłodzikiem

Potrawytłuste

• Potrawysmażone(frytki,ryby,pączki)

• Potrawywbarachszybkiejobsługi(hamburgery,hot-dogi)

• mięsozgrilla

• skórazdrobiu

• whiskey

• rum

• bourbon

• teąuila

• gin

• wino

• piwo

• likiery

• wódkiczysteikolorowe

• margaryna

• substancjezastępującemasło

Alkohol

Tłuszczedosmarowania

• olejowemieszankidosmarowania

• mieszankiniskotłuszczowe

• aspartam

• NutraSweet

• Eąual

• sacharyna

Sztucznesłodziki

• jakakolwiekpotrawaczynapójzawierającytesubstancje

• Olestra

• Simpleks

• olejkukurydziany

• olejzfasolisojowej

• smalec

• łój

Produktyzastępującetłuszcz

Olejeroślinneitłuszczenasycone

SKUTKIUBOCZNESTOSOWANIACHEMIOTERAPEUTYKÓW

Lekialkilujące

busulfan,chlorambucil,cyklofosfamid,dacarbazyna,ifosfamid,mechloretamina,melfalan,streptozocyna,tiotepa

Lekialkilująceużywanesąwleczeniuprzewlekłychbiałaczek,chorobyHodgkina,chłoniaków,niektórychnowotworówpłuc,piersi,prostatyijajników.Działająwtensposób,żezastępujągrupęalkilowąatomemwodoru.Nieoddziałująnakomórkiwczasieposzczególnychfazpodziału.Przeszkadzająwreplikacji(samopowielaniu)DNAitranskrypcjiRNA.

Skutkiuboczne

Nudności,wymioty,bolesnośćjamyustnejigardła,owrzodzeniejęzykaiinnychobszarówjamyustnejorazgardła,zapaleniepęcherza.

Jakzapobiegać

Pijtakżepłynyinne,niżwskazanewdiecie,abyograniczyćuszkodzeniepęcherzainerek.

carmustyna,lomustyna,semustyna,

Pochodnenitrozomicznika

Lekiteprzechodząbarierękrew-mózgiczęstoużywanesąwleczeniuguzówmózgu,chłoniakówiczerniakówzłośliwych.Działająpodobniedośrodkówalkilującychorazwstrzymująprodukcjęenzymów,któreregenerująDNA.

Skutkiuboczne

Nudności,wymioty,bolesnośćjamyustnejigardła,owrzodzeniejęzykaiinnychobszarówjamyustnejigardła,zapaleniepęcherza.

Jakzapobiegać

Pijtakżeinneniżwskazanewdieciepłyny,abyograniczyćuszkodzeniepęcharzai

dietylstilbestrol,fluoksymesterone,megestrol,prednizon,tamoksyfen

Hormony

Hormonyniesątoksycznedlakomóreknowotworowych.Stosujesięjewceluzapobieganiadalszemupodziałowikomórekiwzrostowiguzówzależnychodhormonów.Hormonypowodujązmianęśrodowiskahormonalnegonanieprzyjaznedlanowotworów.

Skutkiuboczne

Zwiększonyapetyt,zatrzymaniepłynówisodu,rozstrójżołądkowo-jelitowy,nietolerancjaglukozy,złewykorzystaniepotasu,osteoporoza,ujemnybilansazotowy,utrataapetytu,nadmiarwapniawekrwi,wymioty.

Jakzapobiegać

Jeślizażywaszprednizonprzezdłuższyczas,tolekarzmożezalecićdietębogatąwpotas.Lektenmożeteżzmniejszyćskutecznośćdziałaniainsulinyiinnychlekówpodawanychwcukrzycy.

cisplatyna,carboplatyna

Metaleciężkie

Metale ciężkie powodują krzyżowanie się ogniw łańcuchów DNA, copowstrzymujejegosyntezę.

Skutkiuboczne

Nudności,wymioty,uszkodzenienerekimałestężeniemagnezu,wapniaicynku.

Alkaloidy

winblastyna,winkrystyna,etopozid,VP-16

Alkaloidysąpowszechnieużywanedoleczeniaostrejbiałaczkilimfo-blastycznej,chorobyHodgkinaiinnychchtoniaków,nerwiakówniedojrzałych,guzówWilmsa,atakżenowotworówpłuc,piersiijąder.Alkaloidyroślinnehamujądzieleniesiękomórek,niepozwalającnatworzeniesięwrzecionmitotycznych.

Skutkiuboczne

Nudności,wymioty,zaparciaiskurczeżołądka.

Jakzapobiegać

Pijwięcejpłynów,abyzapobiecuszkodzeniunerekipęcherza.

Enzymy

asparaginaza,pegaspargaza,

Enzymypozbawiająkomórkiasparaginyipowstrzymująsyntezębiałek.

Skutkiuboczne

Nudności,wymioty,niskazawartośćalbuminywekrwi,dużestężenieglukozy,zapalenietrzustki,spadeknawadze,skurczeżołądkaimocznica(gromadzeniekwasumocznicowegowekrwi).

Jakzapobiegać

Pijwięcejpłynów,abyzapobiecuszkodzeniunerekipęcherza.

Czynnikimodyfikującereakcjebiologiczne

interferon,interleukina,

Środkibiologiczne,takiejakinterferoniinterleukina,stosowanesąupacjentówzchorobąnowotworowązaawansowanąlubniepoddającąsięstandardowejterapii.Niszcząkomórkinowotworowe,zmieniająreakcjęorganizmunaobecnośćguza.Wspomagająukładimmunologiczny,należąbowiemdogrupynaturalnychbiałekbiorącychudziałwprocesachodpornościowych.

Skutkiuboczne

Nudności,wymioty,brakapetytu,zmianamasyciała.

Jakzapobiegać

Pijwięcejpłynów,abyzapobiecuszkodzeniunerekipęcherza.

PLAN DIETYWCZASIERADIOTERAPII

Osobypoddawanenaświetlaniu,powinnystosowaćsiędoponiższejdiety,abyzapewnićciałuochronęiwzmocnićje.Radioterapiajeststosowanawleczeniuguzówzlokalizowanych,naprzykładrakaskóry,języka,krtani,mózgu,piersi,nerekczyszyjkimacicy.Leczeniepoleganaekspozycjiwyznaczonejpowierzchnitkankinapromieniowaniejonizujące,niszcząceDNAwszystkichkomórek,doktórychdotrze.Komórkinowotworoweginą,alenaszczęściewiększośćzdrowychbędziewstaniesięzregenerować.

PromieniegammaipromienieRoentgenatodwieformyenergiikwantowejstosowanejwradioterapiizewnętrznej.Mająpodobnywpływnakomórkiidajątakiesameobjawyniepożądane.Komórkinowotworowemogąbyćnapromieniowanerównieżzapomocąradioterapiiwewnętrznej.Wtymwypadkuwszczepyradioaktywneumieszczonesąwewnątrzguzalubwjamieciała.Radioterapiawewnętrznaczęstostosowanajestdoleczenianowotworówjęzyka,macicylubszyjkimacicy.Radioterapiamożebyćstosowanajakojedynalubwpołączeniuzchemioterapiączyoperacjąchirurgiczną.

Leczeniedietetyczneskutkównaświetlańmanaceludostarczenieorganizmowiniezbędnychsubstancjiuzupełniającychniedoboryspowodowaneprzezbrakapetytu.Chronizdrowekomórkiprzedskutkamipromieniowania.Komórkinowotworowedziękiwłaściwemuodżywianiusąbardziejpodatnenadziałaniepromieni.Odnowatkanekzniszczonychwczasieradioterapiijestprzyspieszona.

Radioterapiamożespowodowaćzniszczeniewyściółkijelit,ograniczającwtensposóbzdolnośćdowchłanianiabiałek,węglowodanów,tłuszczówiinnychskładnikówodżywczychorazpowodującutratępłynówielektrolitów.Weźpoduwagęinformacje,dotycząceskutkówubocznychzczęściIIiuwzględnijjewplaniedietypodanejponiżej.

PLANDIETY

Dietatajestbogatawbiałkaroślinneibłonnik,zawieramałotłuszczów,wtymrównieżtłuszczównasyconych.Zwróconowniejszczególnąuwagęnapotrawywysokoodżywcze,takiejakfasola,groch,soczewica,warzywa,owoce,orzechy,nasionaisubstancjeuzupełniające,abyzwiększyćzapasy,wzmocnićukładodpornościowyiosłabićnowotwórprzedrozpoczęciemradioterapii.

Wskazówkimakroodżywcze:

• 20%kaloriiztłuszczu(zryb,drobiu,nasionlnu,tranu,oliwy).

• 50-60%kaloriizwęglowodanówzłożonych(zziaren,roślinstrączkowych,owocówiwarzyw).

• 20-30%kaloriizbiałek(zroślinstrączkowych,orzechówinasion,potrawsojowychisoczewicy).

• 8-10szklanekwodycodziennie(najlepiejfiltrowanej)

Abysprawdzić,czyspożywaszwystarczającąilośćbiałekikalorii,przeprowadź

następująceobliczenia:(Spójrznatabelęnas.187iwypełnij)Pożądanawaga: kgMinimalnezapotrzebowanienabiałko=

Pożądanawagax1,11= g

Dziennezapotrzebowanienakalorie(dlamężczyzn)

Pożądanawagax40=

kalorii

Dziennezapotrzebowanienakalorie(dlakobiet)

Pożądanawagax35,5=

kalorii

Planowanieposiłków

• Jedz5-6małychposiłkówzamiast2-3dużych

• Jeśliniemożeszzjeśćwszystkichzalecanychilościwarzyw,zróbznichsokiwypijgo.

• Potrawyosłodkimsmakupowinnosięjeśćtylkonapełnyżołądek

• Gotujpotrawysmaczneiapetyczniewyglądające.

• Wypijaj8-10szklanekwody(najlepiejfiltrowanej)dziennie.

• Przeczytajrozdziałydotycząceskutkówubocznychterapiiprzeciwnowotworowej.

• Niepijpłynówanizupprzediwczasieposiłków.Wypełniąciżołądekiniezmieścisięwnimpotrawagłówna.

• Spraw,abyporaposiłkubyłamiłymwydarzeniemdnia;zrelaksujsięprzedjedzeniem,spożywajwtowarzystwierodzinyczyprzyjaciół,zadbajomiłąatmosferęprzystole.

• Jeślinieprzybierasznawadze,tozwiększporcje.Jeżelitoniedajeefektów,toskontaktujsięnatychmiastzlekarzem.Spadeknawadzemożebyćspowodowanyprzezpoważnyproblemzdrowotny.

• Naświetlaniebrzuchamożespowodowaćchwilowąniezdolnośćdotrawienialaktozy.Dietabezlaktozybędziedokładniejopisanawnastępnymrozdziale.

• Naświetlaniebrzuchamożespowodowaćkłopotyztrawieniemiwchłanianiem.Ograniczspożywaniesurowychowocówiwarzyworazkiełkówiotrębówzbożowych.Jeśliniemożeszspożywaćwystarczającejilościkalorii,białekiinnychsubstancjiodżywczychzawartychwzdrowejżywnościiniemożeszzyskaćnawadzelubutrzymaćprawidłowejmasyciała,niezbędnejestodżywianieuzupełniające.Proponujemyprzygotowanew domukoktajlewzmacniająceimultiwitaminę,aniegotowe,płynneśrodkiuzupełniającezpuszek.

Dietauzupełniającawczasieradioterapii

Wrazzzalecanymipotrawamizażywajcodziennienastępująceśrodkiuzupełniające:

• Tranzwątrobyrekina(alkiglicerol)-zażywaj2kapsułkidziennie, zaczynającdwatygodnieprzedrozpoczęciemnaświetlań.

• WitaminaE-zażywaj1600jm.jakomieszankętokoferoli;częśćmożepochodzićzmultiwitaminy,aresztazpreparatówprzeciwutleniaczy.

• WitaminaK-zażywajtęwitaminęwmultiwitaminie.DużedawkiwitaminyEwymagajądodatkowejilościwitaminyK.

• Mieszankakarotenów-zażywaj100000jm.mieszanychkarotenów;częśćbędziezawartawmultiwitaminie,resztawpreparatachprzeciwutleniaczy.

• Multiwitaminazminerałami-zażywajoptymalnądawkę,zalecanąnaopakowaniu.OpracowanyprzeznasskładpodajemywDodatku(nakońcuksiążki).

• Środkiprzeciwutleniające-powinnyzawieraćwitaminęC,witaminęE,beta-karoteniinnekarotenyorazselen.Niektóreśrodkitegotypuzawierająteżekstraktzzielonejherbatyisilimarynę.

• Olejrybi(EPA)-zażywaj1000do1600miligramów.SprawdźzawartośćEPAwkapsułkach.

• Bcompositum-zażywaj50miligramów

• Sokzwarzywliściastych-wypijaj120mililitrówdziennie.Możnagododaćdosokuzmarchwi,mieszanekbiałkowych,zupigulaszów.

• Glutamina-zażywaj2-4gramów.

• WitaminaB6jakokodekarboksyłaza-zażywaj300miligramówdziennie,częśćjestzawartawwitaminieBcompositum,aczęśćjestskładnikiemmultiwitaminy.ResztęzażywajwpostaciwitaminyB₆.

• Niacyna(wpostaciamidukwasunikotynowego)-składnikwitaminyBcompositumlubmultiwitaminyzminerałami.Ostrzeżenie:Jeślibierzeszdawkiuzupełniającejakichkolwiekwitaminrozpuszczalnychwtłuszczach,tomusiszteżbraćwitaminęE,abyzapobiecichutlenianiu.

Listaskładnikówodżywczychstosowanychprzyradioterapii

• Tranzwątrobyrekina(alkilglicerol)możewzmócustępowanienowotworu.

• Glutaminamożechronićprzedzapaleniemjelitspowodowanymnaświetlaniem.

• WitaminyzgrupyB,niacyna,witaminaCiinneprzeciwutleniaczoweśrodkiodżywcze(selen,witaminaEikaroteny)chroniązdrowekomórkiprzedzniszczeniemichwczasieradioterapii.

• WitaminaCizielonewarzywaliściastesprawiają,żekomórkinowotworowesą bardziejpodatnenadziałanieradioterapii.Jedzzielonewarzywaliściasteprzynajmniejdwarazydziennie.Sądobrymdodatkiemdosoków.

POTRAWY,KTÓREPOWINIENEŚJEŚĆCODZIENNIE

Włączdodietyprzynajmniejtedania,którepodajemyniżej.Czasamizjeszwiększąporcję,czasamimniejszą.Pamiętaj,liczbadańjestważniejszaniżwielkośćporcji.

Warzywazrodzinykrzyżowych

przynajmniej2razydziennie(razmożebyćwpostacisoku)

• brokuły

• kapustawłoska

• brukselka

• kapustaogrodowa

• kapusta

• kalafior

Warzywaodziałaniuprzeciwutteniaczowym

przynajmniej2razydziennie(lporcjamożebyćwpostacisoku)

• ignam(roślinatropikalna)

• pomidory

• bataty

• paprykasłodka

• marchew

• szparagi

• szpinak

przynajmniej2razydziennie

• botwina

• cykoriaendywia

Warzywaliściaste

• ciemnozielonasałata

• cykoria

• mniszeklekarski

• kiełki

• szczaw

lrazdziennie

• ziemniaki

• grzyby(shiitake,maitake,Reishi)

• rzepa

• rzodkiewki

• buraki

• piżmianjadalny

• dyniazimowalubletnia

• kalarepa

• ogórki

• kasztany

• kukurydza

• fasolkaszparagowa

• fasolkazielona

• groszeksłodki

Innewarzywa

• warzywamorskie(wodorosty,kombu,agar-agar,krasnorosty,mechirlandzki,sałatamorska)

Owoce

Przynajmniej2razydzienniezposiłkami,wtymjedenowoccytrusowy(razmożebyćwpostacisoku).

• owocecytrusowe(pomarańcze,cytryny,grejpfruty,mandarynki)

• owocesuszone(figi,daktylerodzynki,śliwki)

• inne świeżeowoce(truskawki,arbuz,banany,śliwki,brzoskwinie,morele,wiśnie,jabłka,jagody,kantalupa,mango,papaja,gruszki)

• owoceduszone(sosjabłkowy)

Cotojestjednaporcjadanej potrawy?

Otośredniejednorazoweporcje.Jeśliniemożeszzjeśćtakiejilościjedzenia,toograniczwielkośćporcji,alenieichliczbę.Różnorodnośćpotrawjestważniejszaniżwielkośćposzczególnychporcji.Początkowosprawdzajilośćjedzenia.Możecisięwydawać,żebierzeszczegośfiliżankę,aokazujesię,żewcaletakniejest.

Chleb,kaszezbożowe,ryż,makaron

1kromkachleba28ggotowejkaszyzbożowej(Sprawdźnaopakowaniu:28dagtood1/4do2filiżanek,wzależnościodzboża)1/2filiżankigotowanejkaszy,ryżulubmakaronu1/2bułki3lubczterykrakersy(małe)

Warzywa

1filiżankasurowychwarzywliściastych1/2filiżankiinnychwarzyw,gotowanychigrubopokrojonych1/2filiżankiświeżegosokuzwarzyw

Owoce

1średniejabłko,banan,pomarańcza,nektarynkalubbrzoskwinia1/2filiżankipokrojonych,gotowanychlubsuszonychowoców3/4filiżankisokuzowoców

Mleko,jogurtiser

1. filiżankamlekalubjogurtu45gsera(cienkiplaster)

Drób,ryby,fasola,fajka,orzechy

60-90g gotowanegomięsazdrobiulubryb(wielkośćtaliikart)1filiżankagotowanejfasoli1jajko2łyżkistołowemasłaorzechowegogarśćnasionluborzechów

Tłuszczeioleje

2. łyżeczkiolejuroślinnegoluborzechowego2łyżeczkimasła2łyżeczkimajonezu1łyżkastołowasosusałatkowegozrobionegozolejulubmajonezu

Orzechyinasiona

przynajmniejrazdziennie

• świeżeorzechy(migdały,orzechybrazylijskie,nerkowce,orzeszkilaskowe,pistacje,orzechywłoskie)

• świeżenasionabezdodatków(pestkidyni,nasionasezamu,nasionasłonecznika,len)

• masłaorzechoweiznasion(masłozsezamu,orzechówwłoskich,migdałów,orzechówlaskowych,nerkowców,słonecznika)

• mleczkaorzechowe

Warzywastrączkowe

przynajmniej2razydziennie(wtymjednodaniezproduktamisojowymi)

• fasola(nasionasoi,czarnafasola,czerwonafasola,fasolapinto,brązowafasola,fasola

fava,fasolaindyjska,fasolanerkowa,fasolabiałasuszona,grochwłoski)

• soczewica

• grochłuskany

• groszekzielony

Produktysojowe

przynajmniej1-2razydziennie

• mlekosojowe(zwykłe,niskotłuszczowe,beztłuszczowe,waniliowe,czekoladowe)

• tofu(rodzajserazmlekasojowego)

• tempeh(sfermentowaneciastosojowe)

• orzechysojowe

• mąkasojowa

• kaszasojowa

• sersojowy

• nasionasoi

• miso(sfermentowanapastazfasolisojowej)

Zboża

przynajmniej6-11razydziennie

• całeziarna(amarant,jęczmień,gryka,kukurydza,proso,owies,brązowyryż,żyto,komosa,pszenicaorkisz,pszenica,dzikiryż)

• produktyzbożowe(makaron,chleb,krakersy,mąka,niesolonypopcorn)

• kaszki(nagorącolubzimno,bezcukru)

• otręby(owsiane,ryżoweipszenne)

• kiełki(pszenne,ryżowe)

Produktymleczne

przynajmniejrazdziennie(wtymjednaporcjajogurtu)

• jogurt(niskotłuszczowy,beztłuszczowy,naturalny,zdodatkami)

• mleko(odtłuszczoneibezśmietanki,bezdodatkówsmakowych,maślanka,kwaśnemleko,odtłuszczonemlekowproszkulubgranulowane)

• twaróg(odtłuszczony)

używajdowolnie

• czosnek,

• cebula,

• poriszalotka(surowelubgotowane)

Przyprawy

• korzeńimbiru(sok,nasurowo,napar)

• ostrapapryka(suszona,świeża,gotowana)

• curry

• rozmaryn

• bazylia

• nasionakminku

• goździki

• estragon

• kurkuma

Dodwóchrazydziennie

• olejzsiemienia

• oliwa

Tłuszczeioleje

• olejzorzechów(orzechówwłoskich,migdałów)

• sosysałatkowe(majonezzrobionyzolejuzsiemienialubzoliwy)

Napoje

dowolnie

• herbata(zielona,czarna)

• herbatkiziołowe(wszystkieniesłodzone)

• wodafiltrowana

• herbataimbirowa

• napojezastępującekawę(Inka,kawazbożowa,napojezcykoriąlubprażonymjęczmieniem)

• mlekoryżowe

POTRAWYDOSPOŻYWANIAWCIĄGUTYGODNIA

Masło

2-3razywtygodniu

• masło(solone,niesolone,śmietankowe)

4do6wtygodniu

• jajagotowane

Jaja

3-5razywtygodniu

Dróbiryby

• świeżydróbbezskóry(indyk,kurczak,samicedzikichptaków)

• gotowaneryby(zwłaszczatłuste,np.łosoś,makrela,śledź)

Orzeszkiziemne

razwtygodniu

• prażone,

• świeże,

• niesolone,

• masłozorzeszkówziemnych

Niepolecamymasłazorzeszkówziemnychdocodziennegospożyciazpowoduzwykledużejzawartościaflatoksyn.Spożywanieaflatoksynmożesięokazaćrakotwórcze.Jednakwieleinnychmasełorzechowychniematakdużychilościtejsubstancji.

Słodycze

1-2razywtygodniu

• nierafinowanesubstancjesłodzące(syropyzbożowe,syropklonowy,miód)

• rozcieńczonesokiowocowe(świeże,mrożone,butelkowane)twardecukierki

• czekolada

• słodzonekakao

• mrożonedesery(mlekolodowe,mrożonyjogurt,sorbet,szerbet,napojemusujące)

• przetworyowocowe

Ostrzeżenie:Nigdyniejedzniczegosłodkiegonapustyżołądek.Zawszejedzsłodkiepotrawyjakoczęśćposiłku.

2-3razywtygodniu

• mlekoskondensowane

• ser,niskotłuszczowy

• serkremowy

• kwaśnaśmietana

Produktynabiałowe

POTRAWY,KTÓRYCHTRZEBAUNIKAĆ

Kawa

• Kawabezkofeinowa,

• kawazwykła,

• kawarozpuszczalna

• kawaaromatyzowana

• kawazekspresu

• kawamrożona

Napojesłodzone

• Wszystkienapojebutelkowanelubwpuszkach(zwykledietetyczne,bezkofeinowe)

• herbatymrożonewbutelkachipuszkach

• napojeowocowesztuczniearomatyzowane

• napojewproszku

• sokiwpuszkach

• batonyczekoladowe

• dropsyowocowe

• batonyzpłatkamizbożowymi

• owocewczekoladzie

Słodycze

• boczek

Potrawywędzone,konserwowanelubmarynowane

• parówkiwędzone

• mięso

• pepperoniiinnewędzonekiełbaski

• szynka

• pastymięsnewpuszkach

• pikle

• śledziemarynowane

• wołowina

• mięsobawole

• wieprzowina

• szynka

• boczek

• mięsaprzetworzone

• wątroba

• flaczki

• serce

• nóżkiwieprzowe

Mięso

Surowepotrawyzwierzęce

• surowelubniedogotowanejajka

• sushi(surowaryba)

• wszystkieinnepotrawyzwierzęce

Potrawyrafinowaneiprzetwarzane

• cukierbiały

• produktyzbiałejmąki(półproduktydoprzygotowanianaleśników,ciast,budyniów)

• kaszaoczyszczona

• białychleb

• ciasta

• żelatyna

• gotowepuddingi

• jogurtyzdodanymisłodyczami

• chipsyziemniaczane

• chipsykukurydziane

• precle

• popcorn

• zupywpuszkach

• przyprawyzdużązawartościąsodu

Potrawysłone

• produktyzmlekapełnotłustego

• pełnotłustemleko,

• śmietana,

• mlekoczekoladowe,

• koktajlemleczne

• jogurtpełnotłusty

Produktymleczne

• jogurtzdodanymisłodyczamiisłodzonymikaszkami

• jogurtzesłodzikiem

Potrawytłuste

• Potrawysmażone(frytki,ryby,pączki)

• Potrawyzbarówszybkiejobsługi(hamburgery,hot-dogi)

• mięsozgrilla

• skórazdrobiu

• Alkohol

• whisky

• rum

• bourbon

• tequila

• gin

• wino

• piwo

• likiery

• wódkiczysteikolorowe

• margaryna

• substancjezastępującemasło

Tłuszczedosmarowania

• olejowemieszankidosmarowania

• mieszankiniskotłuszczowe

• aspartam

• NutraSweet

• Equal

• sacharyna

Sztucznesłodziki

• jakiekolwiekpotrawyczynapojezawierającetesubstancje

Produktyzastępującetłuszcz

• Olestra

• Simpleks

• olejkukurydziany

• olejzfasolisojowej

• smalec

• łój

Olejeroślinneitłuszczenasycone

PLANDIETYBEZLAKTOZOWEJ

Jeślimaszproblemyztrawieniemproduktówmlecznych,przeczytajtenrozdział,abyuzyskaćwskazówki,jakpowinieneśzmodyfikowaćswojądietę.

Laktozatocukierzawartywmlekuiwproduktachmlecznych.Jesttrawionawjeliciecienkimprzezenzymlaktazę,któryznajdujesięnaszczyciekosmkówjelitowych.Jeśliilośćlaktazyjestograniczonalubniemajejwogóle,tocukiermlekowyprzechodzidookrężnicywpostaciniestrawionej.Tampochłaniawodę,powodującskurczeibiegunkę.Częśćlaktozystajesiępożywkądlamnóstwabakteriiwjeliciegrubym,wytwarzającychgazyjakoproduktkońcowy.

Ostrzeżeniadotyczącelaktozy

Jeślizobaczysztesłowanaetykiecieopakowania,tooznaczato,żeproduktprawdopodobniezawieralaktozę.Tokolejnypowód,dlaktóregowczasieterapiipowinnosięunikaćproduktówkonserwowanych,gotowych.Nigdyniewieszwtedycojesznaprawdę.

OpisyPieczywo

Osmakumasła,maślanyTwarógOsmakuczekolady,czekoladowyŚmietankowy,kremowy

Ciasto

SkładnikiChleb,bułka

Masło,dodatekmasłaMaślanka

Czekolada,kakao,masłokakaoweMlekoimlekopochodne

Mlekowproszku

Niemylnietolerancjilaktozyzalergiąnamleko.Alergiatoreakcjanabiałkozawartewmleku,anietolerancjalaktozowadotyczycukrówznajdującychsięwmleku.Unikanielaktozyniemasensu,jeślimaszalergięnamleko.

Aż30milionówAmerykanówcierpinaniedobórlaktozywkosmkachjelitowych.Alenawetci,którzynigdywcześniejniedoświadczylinietolerancjilaktozy,będąmieli problem ztrawieniemproduktówmlecznychwczasielubpozakończeniuterapii.Jesttoskutekzniszczeniakosmkówjelitowychiutratyenzymów,któresięnanichznajdują.Takistanjestprzeważniechwilowyiwszystkopowracadonormy,gdyodrosną kosmki.

Jeślinietolerancjajestłagodna,tomożepoprostuwystarczyuzupełnićbrakującyenzym.Możnatozrobić,zażywająclaktazęwpostacitabletki,kapsułkilubpłynu.Dostępnejestrównieżmlekoozredukowanejilościlaktozyimlekobezlaktozowe.

Wprzypadkuostrzejszychidługoutrzymującychsięobjawównietolerancji,wyeliminujlaktozęzeswojejdiety.Dalszaczęśćtegorozdziałuwyjaśni,wjakisposóbmożesztozrobić.

Plandiety

Możeszjeśćwszystkoconależydodietypodstawowej(rozdział20),zwyjątkiemnastępującychpotrawipłynów:

• Mleko-wykreślzdietymlekowszystkichgatunkówzwierząt,łączniezkozim,krowimiludzkim;mlekozzebranąśmietaną,mlekoodtłuszczone,1-procentowe,2-procentoweipełnotłuste;wproszkuigranulowanebeztłuszczoweinis-kotłuszczowe;mlekokwasochłonne,maślankę,jogurt,kefiriinneproduktymlecznezkulturamibakterii;czekoladęiinnesłodyczezdodatkiemmleka;gorącączekoladęłkakao;mlekoskondensowane;mlekorozcieńczonepółnapółzwodą;bitąśmietanę,kremyiśmietanękwaśną.

• Produktymleczne-niejedziniepijproduktówmlecznych,łączniezniskotłuszczowymi,beztłuszczowymilodami;niespożywajmlekamrożonego,szerbetów,mrożonegojogurtu;koktajlimlecznychisłodowych,budyniówmlecznych;kwaśnejśmietany;masłaimargaryny;czekoladyikakao;napojówowocowo-jogurtowych.

• Ser-niejedzżadnegosera,wtymtwarogu,serakremowego,topionego,serówtwardychibeztłuszczowychorazserników.

• Wszystkieinneproduktyzawierającelaktozę-abyteproduktyrozpoznać,przeczytajnaetykieciecozawierają.Otoprodukty,któreczęstozawierająlaktozę:smakowemieszankikawowe;Ovaltina;warzywawśmietanie,warzywawsosachkremowychlubmaślanych;zupyześmietaną;niektóresosy,np.sosbiały,holenderski,serowyczyśmietankowy;

niektórerodzajechleba,angielskiebułeczki,ciastkaiinneproduktycukiernicze;niektórecukierki(toffee,irysy,karmelki,krówki),czekoladki;sosydeserowe,jaknp.syropczekoladowyigorącykarmel;desery;grzankifrancuskie;niektórekaszkiśniadaniowe;popcornzdodatkamismakowymi;omletyisufletyzrobionezmlekiem;niektórewitaminy,lekiuzupełniająceilekarstwazdodatkiemlaktozy;proszkowanesubstancjezastępującecukier.

Whandludostępnejestmlekoiproduktybezlaktozowe(naopakowaniuproduktuznajdzieszodpowiednieinformacje).Byćmożeokażesię,żezażycieenzymulaktazaprzedzjedzeniemlubwypiciemproduktuzawierającegolaktozęrozwiążeproblem.Pytajoproduktybezlaktozowewsupermarkecielubsklepiezezdrowążywnością.Możeszteżspożywaćjedenzproduktówzastępującychmleko.Następującenapisynaopakowaniuwskazują,żedanyproduktniezawieralaktozy:

• Każdyproduktznapisem„bezlaktozowy"

• Kwasmlekowy

• Mleczan

• Laktoalbumina

• Wzbogaconemlekosojowe

• Mlekoorzechowe,np.migdałowe

• Mlekoryżowe

PLANDIETYWYSOKOTŁUSZCZOWEJ

Jeślipodczasterapiistraciłeśdużonawadze,tobyćmożelekarzzaleci,abyśzwiększyłilośćtłuszczówwswojejdiecie.Wtymrozdzialeznajdzieszpropozycjędiety,któramożeciwtympomóc.

Tłuszczestanowiąskoncentrowaneźródłoenergii.Węglowodanyibiałkadostarczająpo4kaloriezkażdegospożytegograma.Tłuszczedostarczają9kaloriizgrama,czyliponaddwarazywięcejniżinneźródłaenergii.Organizmłatwomagazynujetłuszcze,cozapewniapowstawaniezapasówenergii.

Proponujemy,abytetłuszczebyłybogatewjednonienasy-conekwasytłuszczowe,lubwkwasytłuszczoweomega-3.Badanianazwierzętachiludziachwykazały,żewielonienasy-conekwasytłuszczoweprzyspieszająrozwójnowotworów,apotrawybędąceźródłemtłuszczówzwierzęcychpowodujązwiększonąkwasowośćpłynówustrojowych,coteżjestkorzystnedlarozwojunowotworu.Kwasytłuszczowemleczkakokosowegosąbogatewtrójglicerydyośredniejdługościłańcuchów,copowoduje,żesąłatwowchłanianenawetprzyminimalnymtrawieniu.

Potrawywysokotłuszczowewnaszejdiecienietylkozwiększąilośćspożywanychkalorii,alerównieżpomagająwzapobieganiuprzerzutomiwzmacniająukładodpornościowy.Dodajtepotrawydoplanudietyzrozdziału21(dieta wniedowadze),zaczynającoddwóchporcji,ażprzestaniesztracićnawadze.Spożywajodpowiedniąliczbępotrawsłonych.Sólpowoduje,żeorganizmzatrzymujewodę,comożebyćmyląceprzypróbieocenyprzyrostumasymięśniowej.

Radioterapiaichemioterapiamogąpowodowaćchwiloweuszkodzeniejelit,cozmniejszazdolnośćtrawieniatłuszczów.Jeślisiętakdzieje,tostolecoddajesięczęstoijestonobfity,jasny,cookreślasięmianembiegunkitłuszczowejlubstolcatłuszczowego.

Jakdużotłuszczu?

Każdaporcjana naszejliściezawiera5gramówtłuszczów,codaje45kalorii.Dlategojeślidodaszczterytakieporcjedodietyzrozdziału21,tooznaczato20gramówtłuszczów,czyli180kalorii.

2całeorzechywłoskie

2całeorzeszkizleszczynyamerykańskiej20małychorzeszkówziemnych

10małychlub5dużycholiwek2łyżeczkipestekdyni

1. łyżeczkaoliwy,olejuzszaflonu(szafranułąkowego)lubtranu2łyżeczkimajonezuzolejusiemienialnianego

2. łyżkiposzatkowanegokokosu1/4filiżankihumusuzoliwą

30gramówgotowanejmakreliatlantyckiej30gramówgotowanegozłotośledzia

90gramówgotowanejrybyzrodzinyCoregonidae90gramówmakreliwpuszce(niefiletowanej)

1. łyżkaorzechówznerkowca

2. łyżeczkimasłazorzeszkówziemnych1/8średniegoowocuawokado

1. łyżkanasionsłonecznika

2. łyżeczkimasłasezamowego

2łyżkisosudosałatek(tzw.dressing)2,5łyżeczkimleczkakokosowego

2kapsułkitranu1/2filiżankitofu

30gramówgotowanegośledzia90gramówgotowanegołososia

60gramówgotowanegopstrąga1jajko

Leczeniemożewpływaćnaobniżeniezdolnościwątrobydoprodukcjiżółci,atomożedoprowadzićdozłegowchłanianiatłuszczów.Naskutekleczeniamożeteżnastąpićredukcjaenzymówtrzustkowych.

Jeślidojdziedozłegowchłanianiatłuszczów,tostanowczozalecamyzażywanieśrodkówuzupełniającychenzymytrawienne.

całeorzechyinasionamasłosezamowe(tahini)

masłozorzechówlaskowychmasłozorzeszkówziemnychmasłoznasionsłonecznika

PLANDIETY

Orzechyinasiona

masłazinnychorzechówinasionmleczkokokosowe

Amasake(mlekomigdałowe)innemlekaorzechowe

Orzechyinasionasąbogatewoleje,tłuszczekorzystnedlazdrowiapacjentaznowotworem.Unikajorzechówinasionzdodatkamismakowymi,atakżeprażonychisolonych.Orzechywczekoladziejedzwmałychilościach.

PropozycjedańPosypujnasionamilubmielonymiorzechamikaszkiśniadaniowe,warzywaisałatki.Mieszajorzeszkizniewielkąilościąsuszonychowocówijedztojakoprzekąskęlubmałyposiłek.Użyjichteż,abyuzyskaćchrupiącąwarstwęnapotrawkach.

Doprzygotowaniamasłaorzechowegotrzebazmiksowaćświeże,niesoloneorzechy(wrobociekuchennymlubmikserze).Dodajsłodzik,np.melasęlubmiód,orazprzyprawycynamonalbogałkęmuszkatołową.Miksujażdouzyskaniajednolitejmasy.Możeszrównieżzrobićmasłoorzechowezczosnkiem,cebulą,paprykąiinnymiprzyprawami,używającorzechówbezsłodkichdodatków.Rozcieńczmasłoorzechowejednymzolejówzalecanychwtejdiecie.Użyjtakiegomasłajakoprzybraniedosałatkilubwymieszajzodrobinąmlekasojowego,byotrzymaćsosdoróżnychwarzyw.

Mleczkaorzechowemożnakupićwsklepachzezdrowążywnościąiwniektórychsklepachspożywczych,alełatwozrobićjewdomu.Zmiksujgarśćorzechówzfiliżankąfiltrowanejwody,ażdouzyskania mlecznegokolorumasy.Przecedźprzezsitkoiprzechowujwlodówce.Mleczkaorzechowemożnasłodzićmiodemlubmelasą,potemmożnadodaćsokowocowy,suszoneowoce,całemiękkieowoce,jogurtlubmlekosojowe.

Oleje

oliwa

olejlnianywyciskanynazimnowysokooleinowyolejzsaflonu

przybraniedosałatekzrobionezjednegoztycholejówmajonezzrobionyzjednegoztycholejów

Innepotrawywysokotłuszczowe

awokadooliwki

meksykańskisoszawokadojajka

SŁOWNICZEKNAJWAŻNIEJSZYCHTERMINÓW

aflatoksyny-rakotwórczasubstancjazawartawpleśnipojawiającasięm.in.naziarnachzbożowych,roślinachstrączkowych,naorzeszkachziemnychatakżenamurachwilgotnychpomieszczeń

alergia-skłonnośćdo reakcjiorganizmunaantygenyprzeciwciało-jednozmilionówbiałekkrwi występującewznikomychilościachidlawiększościludzinieszkodliwe,produkowanychprzezukładodpornościowy,którerozpoznajeobcąsubstancjęiinicjujeusuwaniejejzorganizmuantygen-jakakolwieksubstancjapobudzającaprodukcjęprzeciwciałskierowanychprzeciwkoniejantyhistaminy-substancjechemiczneneutralizującehistaminę;przykłademtakiejsubstancjijestwitaminaC.anoreksjawybiórcza -nabytaniechęćdopotraw,które byłyspożywanewczasieterapiipowodującejnudnościisąwmózgukojarzonezobjawamispowodowanymiprzeztęterapię(najczęściejsątopotrawyosilnymzapachu).bakteriejogurtowe-szczepybakteriiLactobacillusbul-gariusiSteptococcusthermophiluslubLactobacillusacidop-bilus,dodawanedomlekawpostacitabletekwceluprzygotowaniajogurtu.

całkowiteodżywianiepozajelitowe-dożylnepodawaniewszystkichsubstancjiodżywczychniezbędnychdlaorganizmu;stosujesięjewtedy,gdyjamaustna,żołądekczyjelitasąuszkodzonezpowoduterapiiprzeciwnewotworowej.chemioterapia-leczeniepreparatami,którepowstrzymująrozwójlubniszcząkomórkinowotworowe

chemioterapiazłożona-leczenieprzeciwnowotworowewięcejniżjednymlekiem

cytotoksycznekomórkiT-komórkiukładuodpornościowego, którerozpoznają ibezpośrednioeliminujązainfekowanekomórki

cytotoksyczny-toksycznydlakomórkidefekacja-wydalaniekałudieta-potrawyspożywaneregularniewedługplanuodżywianiadiuretyki-lekiodwadniającedysfagia-kłopotyzprzełykaniem

elektrolity-ogólnanazwaminerałówodpowiedzialnychzaprawidłowągospodarkęwodnąworganizmie(wtymsód,potas,chloriwapń)

emetyk-lekktórywywołujenudnościi (albo)wymioty.Naprzykładcisplatyna,dakarbazynaimechloretaminamajądużypotencjałwymiotny,gdyżwywołująteobjawyuponad90%pacjentów

enteritis-zapaleniejelit

fagocyt-białakrwinka,którapochłanialubunieszkodliwiamikroorganizmy

fitoestrogeny-estrogenopodobnezwiązkiroślinneglukoza-monocukier(zjednym

pierścieniemwęglowym);rodzajcukruznajdującegosięwekrwiguz—litytwórkomórkowyłagodnylubzłośliwyimmunoglobulina-rodzajbiałkadziałającegojakoaktywnyreceptoriefektorwukładzieodpornościowyminterleukina-białkoregulacyjne,produkowaneprzezmak-rofagiilimfocyty,oddziałującenainneleukocytyikierująceichrozwojemkomórkaB-rodzajlimfocytazaangażowanegowkomórkowąreakcjęodpornościową;Końcoweetapyjejrozwojuodbywająsięwszpiku

komórkaT-rodzajlimfocyta,zaangażowanegowreakcjęodpornościową;końcoweetapyjegorozwojuodbywają sięwgruczolegrasicy

kserostomia-suchośćjamyustnejspowodowanamałąilościąśliny

kubkismakowe-zakończeniawłókiennerwowych,odbierającewrażeniasmakowelaktoza-dwucukierznajdującysięwmleku;nazywanyteżcukremmlekowymlaktozowanietolerancja-utratazdolnościdotrawienialaktozy

limfocyt-rodzajkrwinekbiałych;obejmujekomórkiT,komórkiB iinnekomórkiważnedlaprzebiegureakcjiodpornościowej

makrofag-rodzajfagocytowejkrwinkibiałejżernej,którapatrolujetkankiorganizmu

mięsaki-nowotworypowstającewtkancełącznejiwtkancemięśniowej

mucositis-stanzapalnybłonśluzowych,powodującyowrzodzeniajamyustnej

mutagenny-powodującymutacjewkodzieDNAnitrozoaminy-związkiaminikwasuazotawego,któremogąpowstaćzazotynówwsokużołądkowym;mogąbyćmutagenneczylirakotwórcze

nowotwór-ogólnanazwadlaponad100chorób,wktórychnieprawidłowekomórkirozwijająsiępozakontroląukładuodpornościowego

nudnościzwiązanezwyczekiwaniem-rozstrójżołądkaopodłożunerwowym,występujeprzedrozpoczęciemterapii,bywaspowodowanyprzezsamąmyśloleczeniualbonawettylkoprzezwidokszpitala,gdziemabyćprowadzonaterapia

obrzęk-nagromadzeniedodatkowychpłynówwtkankach

odwodnienie-utratazbytdużejilościwodyzorganizmu,powodującajegowadliwefunkcjonowanie;przyczynąodwodnieniamogąbyćbiegunkalubwymiotyonkogeny-geny,któremogąspowodowaćprzemianękomórkiznormalnejwnowotworowąperystaltyka-rytmiczneskurczemięśnijelitowychprzesuwającepożywieniewprzewodziepokarmowympomocniczekomórkiT-komórkibiorąceudziałwaktywacjilimfocytówBiT

przerzut-pojawieniesięguzanowotworowegozmiejscapierwotnegowinnejczęściciała;poszczególnenowotworymajątendencjedoprzerzucaniasiędopewnychtypowychdla

nichnarządów,np.raksutkaczytarczycydająprzerzutydokości

rak-nowotwórrozwijającysięwtkancenabłonkowejrakotwórczy-sprzyjającytworzeniusięraka,powodującyraka

różnicowanie-proces,którypoleganatym,żezdrowekomórkispecjalizująsięwczasiepowstawaniaróżnychtkaneksynergistyczny-wspomagający,wzmacniający efekt,(całośćjestsilniejszaniżsumaposzczególnychczęści)szpik-wewnętrzna,gąbczastatkankakości,wktórejprodukowanesąkrwinki

ślina-mieszaninawydzielingruczołówślinowychiśluzowych,którautrzymujewilgotnośćtkanekjamyustnejizwilżapokarm,coułatwiajegoprzełykanieślinopednyśrodek-lekzwiększającyprodukcjęślinyślinowegruczoły- gruczoływydzielająceślinę,wtymgruczołyprzyuszne,podżuchwoweipodjęzykowewolnerodniki-cząsteczkizdodatkowymelektronem,któredziałająszkodliwienakomórki;sąnietrwałe,dopókiznajdąelektrondopary;przeciwutleniacze-antyoksydanty,dostarczajądodatkowyelektron,któryunieszkodliwiawolnerodnikizaparcie-kłopotyzoddawaniemstolca

PRZYKŁADYŚRODKÓWUZUPEŁNIAJĄCYCH

Weźzesobątęlistę,gdyidzieszdosklepuzezdrowążywnością.Kupujśrodkioskładzienajbardziejpodobnymdoponiższychprzykładów

MuttiwitaminazminerałamiWitaminaA,10000jm.

beta-karoten-odpowiednik15000jm.witaminyAWitaminaD(cholekalciferol),400jm.

WitaminaE(d-alfa-tokoferol),400jm.WitaminaK,60mikrogramów

WitaminaC(kwasaskorbinowy),1200miligramówWitaminaBl(tiamine),28miligramów

WitaminaB2(ryboflawina),32miligramyWitaminaB3(niacyna),20miligramówWitaminaB3(niacynamid),380miligramówKwaspantotenowy,150miligramów

Kwasfoliowy,800mikrogramówWitaminaB12,120mikrogramów

Dibenkozyd(koenzymwitaminyB12),500mikrogramówBiotyna,300mikrogramów

Trójmetylglicyna,100miligramówCholina,125miligramów ;Inozytol,120miligramów

PABA(kwasparaaminobenzoesowy),50miligramówBioflawonoidy,100miligramów

Wapń,400miligramów

Magnez,100miligramówPotas(kalium),99miligramówŻelazo,10miligramów

Jod,150mikrogramów

Chrom,200mikrogramów

Selen,100mikrogramów

Inozyna,80miligramów

Glutamina,100miligramów

Miedź,2miligramy

Cynk,20miligramów

Mangan,8miligramów

Dawkiśrodkówindywidualnych

Dzienniemożeszzażywaćnastępującedawkiśrodkówuzupełniających:WitaminaA,100000jm.dziennie

WitaminaBcompositum,50miligramów

WitaminaC,1020gramów(wgtolerancjiorganizmu)beta-karoten,10000jm.

WitaminaE,1200do1500jm.

Cynk,50miligramów

KoenzymQ₁₀,zwykle300do400miligramów,maksimum700miligramów

Olejlniany(oleumlini),1-2łyżkidziennieprzez3miesiące,potemlłyżkadziennie,lubkapsułki(1000miligramów)3razydziennieprzez3miesiące,potem2razydziennie.Olejlnianyzawierakwasytłuszczoweomega-3iomega-6,któresąniezbędnymikwasamitłuszczowymi.Inneźródłatychkwasówto:olejzogórecznika,olejzczarnychporzeczekiolejzwiesiołkadwuletniego.

1