Nomenklatura chemii nieorganicznej

1

Nomenklatura chemii nieorganicznej

Nomenklatura chemii nieorganicznej – dział nomenklatury chemicznej dotyczący chemii nieorganicznej.

Wysiłki w celu opracowania spójnego systemu nazewnictwa związków nieorganicznych podejmowane były od lat

40. XX wieku. Wraz z rozwojem chemii nieorganicznej i pojawiającymi się tendencjami do ujednolicenia

nazewnictwa związków organicznych i nieorganicznych, zmieniały się zalecenia dotyczące nazewnictwa

systematycznego i akceptowanego nazewnictwa tradycyjnego oraz nazw pośrednich. Wytyczne te opracowywane są

od roku 2001 przez Division of Chemical Nomenclature and Structure Representation Międzynarodowej Unii

Chemii Czystej i Stosowanej, a wcześniej przez IUPAC Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry.

Najnowsza publikacja (stan na rok 2011), tzw. Red Book z zaleceniami dotyczącymi m.in. nazewnictwa

rekomendowanego, akceptowanego i niewskazanego pochodzi z roku 2005. Zalecenia te obejmują symbole i

nazewnictwo pierwiastków chemicznych oraz związków nieorganicznych. IUPAC proponuje trzy ogólne systemy

nomenklaturowe oraz dwa uzupełniające dla kwasów tlenowych i ich pochodnych, np. anionów, soli i estrów.

Ponadto odrębne rozdziały poświęcone są związkom koordynacyjnym i metaloorganicznym oraz ciałom stałym

[1]

.

System nazewnictwa nieorganicznego opracowywany jest przez IUPAC w języku angielskim, a następnie

dostosowywany do innych języków przez odpowiednie organizacje współpracujące z IUPAC. W Polsce jest to

Podkomisja Nomenklatury Nieorganicznej Polskiego Towarzystwa Chemicznego, której ostatnie zalecenia zostały

opublikowane w roku 1998 i były możliwie wiernym tłumaczeniem tzw. Red Book I z roku 1990

[2]

. Brak jest

tłumaczeń na język polski nowszych zaleceń IUPAC.

Zarówno IUPAC, jak i PTChem, zalecają stosowanie nomenklatury systematycznej

[1]

[2]

, jednak dla wybranych

kwasów tlenowych i ich pochodnych o ugruntowanym nazewnictwie akceptowane są także nazwy tradycyjne

[3]

[4]

[5]

.

Wzór chemiczny

Wzory chemiczne służą do symbolicznego zapisu składu pierwiastkowego lub budowy chemicznej danej substancji.

W chemii nieorganicznej IUPAC wyróżnia trzy podstawowe typy wzorów chemicznych

[6]

:

• wzór empiryczny, w którym wymienia się pierwiastki wchodzące w skład cząsteczki w kolejności alfabetycznej,

np. HO

4

PRb

2

– wodorofosforan rubidu. Wyjątkiem są symbole C i H, wymieniane zwykle jako pierwsze w

związkach zawierających węgiel; zob. zapis Hilla. Wzór ten nie wnosi żadnych informacji o budowie związku i

jest stosowany zazwyczaj w celach katalogowych.

• wzór sumaryczny, w którym uwzględnia się elementy strukturalne cząsteczki, np. Rb

2

HPO

4

– wodorofosforan

rubidu; Hg

2

Cl

2

– chlorek rtęci(I).

• wzór strukturalny oddający budowę cząsteczki w sposób częściowy (wzory liniowe, półstrukturalne, np.

ClHgHgCl) lub pełny (wzory strukturalne i przestrzenne), np.

anion heksachloroplatynowy

Można zastosować również wzór półempiryczny, będący formą pośrednią pomiędzy wzorem empirycznym, a

sumarycznym, np. dla dziesięciowodnego boraksu

[7]

:

• wzór empiryczny: Na

2

B

4

O

17

H

20

• wzór półempiryczny: Na

2

B

4

O

7

·10H

2

O

• wzór sumaryczny: Na

2

B

4

O

5

(OH)

2

·8H

2

O, tj. ośmiowodna sól disodowa anionu Na

2

B

4

O

5

(OH)

2

−

W zapisie proponowanym przez IUPAC, pomiędzy poszczególnymi składnikami cząsteczki, znakami i liczbami nie

umieszcza się spacji, np. Na

2

SO

4

·10H

2

O.

Nomenklatura chemii nieorganicznej

2

Kolejność symboli pierwiastków we wzorze sumarycznym

Kolejność pierwiastków we wzorach chemicznych

Elektroujemność

O kolejności symboli pierwiastków we

wzorze decyduje w pierwszym rzędzie ich

elektroujemność. W związkach

nieorganicznych wyróżnia się zazwyczaj

składnik elektrododatni (np. metal) i

elektroujemny (np. niemetal lub reszta

kwasowa). W pierwszej kolejności we

wzorze podaje się składnik elektrododatni, a

następnie składnik elektroujemny, np.

NaI

NH

4

Cl

CaSO

4

W przypadku połączeń dwóch pierwiastków elektroujemnych lub dwóch elektrododatnich, pierwszeństwo w zapisie

ma pierwiastek znajdujący się:

1. w grupie o niższym numerze (np. K ma pierwszeństwo przed Ca)

2. w okresie o niższym numerze (np. K ma pierwszeństwo przed Na)

Dla gazów szlachetnych przyjmuje się pierwszeństwo przed litowcami. Wodór umiejscowiony jest pomiędzy

pierwiastkami grupy 15 a 16

[8]

. Przykłady:

NI

3

: azot (N) poprzedza jod (I)

BF

3

: bor (B) poprzedza fluor (F)

NH

3

: azot (N) poprzedza wodór (H)

H

2

S: wodór (H) poprzedza siarkę (S)

Porządek alfanumeryczny

Drugim kryterium kolejności zapisu symboli pierwiastków we wzorze jest porządek alfanumeryczny, np. AlK(SO

4

)

2

(Al < K). Symbole jednoliterowe poprzedzają dwuliterowe (np. B < Be), a grupy pierwiastków sortuje się wg

symbolu pierwszego pierwiastka (np. NI

3

< PCl

3

).

Centra koordynacyjne, np. reszty kwasowe traktuje się jako całość i zapisuje w postaci grupy, np. SO

4

, PO

4

itp.

Ugrupowanie takie można ująć w nawiasy kwadratowe, np. Ca[SO

4

]; taki sposób zapisu jest wymagany dla

związków kompleksowych, np. K

4

[Fe(CN)

6

].

Ze względu na specyfikę języka polskiego, wzory odczytuje się w odwrotnej kolejności, tzn. najpierw składnik

elektroujemny, potem elektrododatni:

NaI – jodek sodu

NH

4

Cl – chlorek amonu

CaSO

4

– siarczan wapnia

Nomenklatura chemii nieorganicznej

3

Kwasy nieorganiczne

Dla kwasów nieorganicznych zastosować można dwa systemy zapisu wzoru sumarycznego:

• tradycyjny, w którym podaje się kolejno

1. „kwasowe” (związane z tlenem, ulegające wymianie) atomy wodoru

2. symbol atomu centralnego

3. atomy wodoru nie ulegające wymianie (związane bezpośrednio z atomem centralnym)

4. atomy tlenu

• koordynacyjny, w którym podaje się kolejno

1. symbol atomu centralnego

2. ligandy (w kolejności alfabetycznej)

Przykład

kwas fosfonowy:

zapis tradycyjny: H

2

PHO

3

zapis koordynacyjny: [PHO(OH)

2

]

Sole złożone i addukty

Sole złożone, addukty (w tym hydraty) itp. zapisuje się wymieniając w porządku alfabetycznym poszczególne

składniki i rozdzielając je kropką w połowie wysokości znaków

[9]

, np.:

• BF

3

·2MeOH

• Al

2

(SO

4

)

3

·K

2

SO

4

·24H

2

O

Alternatywnie wzory takie można zapisać w sposób

[10]

:

• koordynacyjny: [B(CH

3

OH)

2

F

3

]

• półempiryczny: AlK(SO

4

)

2

·12H

2

O

Nazewnictwo systematyczne

Stosowanie nomenklatury systematycznej zaleca się szczególnie dla nowych związków. IUPAC proponuje rożne

systemy nomenklaturowe, a wybór właściwego zależy od budowy związku i potrzeb autora, np. czy istotny jest skład

stechiometryczny, czy wskazanie budowy jonu centralnego

[1]

:

• nomenklatura konstytucyjna (stechiometryczna) (ang. compositional (stoichiometric) nomenclature)

• nomenklatura podstawnikowa (ang. substitutive nomenclature)

• nomenklatura addytywna (ang. additive nomenclature)

oraz dla kwasów i ich pochodnych:

• nomenklatura wodorowa (ang. hydrogen nomenclature)

• nomenklatura wymiany funkcyjnej (ang. functional replacement nomenclature)

Nomenklatura chemii nieorganicznej

4

Nomenklatura konstytucyjna (stechiometryczna)

Nomenklatura konstytucyjna –

tritlenek diżelaza

W systemie tym przedstawia się jedynie skład atomowy cząsteczki poprzez podanie

liczby atomów lub centrów koordynacyjnych (np. reszt kwasowych)

[11]

. Odwrotnie

niż we wzorze chemicznym, w nazwie podaje się najpierw składnik bardziej

elektroujemny, np. tritlenek diżelaza, Fe

2

O

3

, trioksydosiarczan disodu, Na

2

SO

3

lub

tris(heksacyjanidożelazian) tetrażelaza, Fe

4

[Fe(CN)

6

]

3

. Liczbę atomów lub jonów

określa się za pomocą przedrostków zwielokrotniających: di-, tri-, tetra-, penta- itd.

Dla uniknięcia niejednoznaczności, dla jonów złożonych stosuje się przedrostki:

bis-, tris-, tetrakis, pentakis- itd., np.:

• difosforan diwapnia, Ca

2

P

2

O

7

(zawiera jeden anion difosforanowy)

• bis(fosforan) triwapnia, Ca

3

(PO

4

)

2

(zawiera dwa aniony fosforanowe)

Przedrostek „mono-” podaje się jedynie w szczególnych przypadkach dla podkreślenia stechiometrii

[12]

.

Stechiometrię cząsteczki można wyrazić podając (zamiast lub obok przedrostków zwielokrotniających):

• stopień utlenienia za pomocą liczb rzymskich (dodatnich, ujemnych oraz 0), czyli tzw. „liczb Stocka”, np.:

• trioksydosiarczan(IV) sodu, Na

2

SO

3

• heksacyjanidożelazian(II) żelaza(III), Fe

4

[Fe(CN)

6

]

3

• ładunek jonu za pomocą liczb arabskich, np.:

• trioksydosiarczan(2−) sodu, Na

2

SO

3

• heksacyjanidożelazian(4−) żelaza(3+), Fe

4

[Fe(CN)

6

]

3

Stosowanie końcówek awy/owy dla wskazania stopnia utlenienia pierwiastka nie jest akceptowane przez IUPAC

[13]

, np.:

• FeCl

2

: dichlorek żelaza lub chlorek żelaza(II), nie „chlorek żelazawy”

• FeCl

3

: trichlorek żelaza lub chlorek żelaza(III), nie „chlorek żelazowy”

Dla układów złożonych grupuje się składniki elektrododatnie i elektroujemne i w ramach grupy wymienia się je w

kolejności alfabetycznej, np.:

• azotan wodorotlenek magnezu, Mg(NO

3

)(OH)

• bis(siarczan) glinu potasu, AlK(SO

4

)

2

Nomenklatura podstawnikowa

Korelacja między strukturą a nazwą podstawnikową dla

tautomerów H

3

PO

3

Nomenklatura podstawnikowa jest systemem zbliżonym do

nomenklatury związków organicznych. Podstawą tworzenia

nazwy w tym systemie jest wodorek macierzysty, tj.

wodorek pierwiastka stanowiącego atom centralny

[14]

.

Nazwa wodorku powinna być nazwą systematyczną, np.

boran (BH

3

), metan (CH

4

)

[15]

, silan (SiH

4

), azan (NH

3

),

fosfan (PH

3

), oksidan (H

2

O), sulfan (H

2

S), selan (H

2

Se)

[16]

. Standardowe wodorki zawierają następującą liczbę

atomów wodoru:

• grupa 13: 3

• grupa 14: 4

• grupa 15: 3

• grupa 16: 2

• grupa 17: 1

Nomenklatura chemii nieorganicznej

5

Dla związków o innej wartościowości atomu centralnego, wartościowość tę podaje się stosując symbol λ wraz z

liczbą wiązań w indeksie górnym, np. λ

4

wskazuje na cztery wiązania i wodorek macierzysty typu XH

4

. Wiązania

wielokrotne wskazuje się końcówkami -en i -yn/-in, podobnie jak dla związków organicznych.

Przykłady

PH: λ

1

-fosfan

PH

3

: fosfan

PH

5

: λ

5

-fosfan

H

2

PPH

2

: difosfan

HP=PH: difosfen

Podobnie jak w chemii organicznej, podstawniki wskazywać można albo przedrostkami (amino-, hydroksy-, chloro-

itp.), albo przyrostkami (-amina, -ol, -tiol itp.), np.

Si(OH)

4

: tetrahydroksysilan lub silanotetraol

SiH

3

NH

2

: silanoamina lub aminosilan

SF

2

: difluorosulfan

SF

6

: heksafluoro-λ

6

-sulfan

Nomenklatura addytywna

Korelacja między strukturą, wzorem koordynacyjnym, a nazwą addytywną

dla tautomerów H

3

PO

3

i soli trisodowej

W systemie tym wymienia się alfabetycznie

kolejne ligandy atomu centralnego (w razie

potrzeby stosując przedrostki zwielokrotniające,

di-, tri- itp.), kończąc nazwą tego atomu

[17]

. Dla

pochodnych (soli, estrów, anionów) nazwę

atomu zastępuje się nazwą anionu, dodając w

razie potrzeby ładunek jonu, np.:

H

3

SO

+4

: trihydroksydooksydosiarka(1+)

H

2

SO

4

: diihydroksydodioksydosiarka

HSO

4

−: hydroksydotrioksydosiarczan(1−)

CuSO

4

: tetraoksydosiarczan(2−)

miedzi(2+)

Jest to system dedykowany do tworzenia

systematycznych nazw kwasów tlenowych i ich

pochodnych

[18]

.

Częściej spotykane przedrostki

zwielokrotniające i ligandy podane są poniżej w

sekcjach „Przedrostki zwielokrotniające” i

„Ligandy”.

Nomenklatura chemii nieorganicznej

6

Nomenklatura wodorowa

Korelacja między strukturą a nazwą wodorową H

3

PO

4

i NaH

2

PO

4

Jest to system alternatywny, który

mozna używać dla związków

zawierających wodór, np. kwasów,

niektórych anionów i wodorosoli.

Nazwę rozpoczyna się od słowa

„wodoro” (w razie potrzeby

poprzedzonego przedrostkiem

zwielokrotniającym), po którym w

nawiasie okrągłym, bez spacji, podaje

się nazwę anionu, po której, także bez

spacji, należy w razie potrzeby podać

ładunek jonu, np. HMnO

4

= wodoro(tetraoksydomanganian), H

2

PO

+3

= diwodoro(trioksydofosforan)(1+)

Przykład 1:

Wzór: H

3

PO

4

lub [PO(OH)

3

]

Nazwa tradycyjna (półsystematyczna), akceptowana przez IUPAC: kwas fosforowy

Nazwy systematyczne:

• nomenklatura podstawnikowa: trihydroksy-λ

5

-fosfanon (jako pochodna λ

5

-fosfanu, PH

5

, gdzie λ

5

– liczba

wiązań atomu centralnego; „trihydroksy” – trzy grupy OH, przyrostek „-on” – ligand „=O”)

• nomenklatura addytywna: trihydroksydooksydofosfor („trihydroksydo” – trzy ligandy -OH, „oksydo” – ligand

„=O”, „fosfor” – atom centralny)

• nomenklatura wodorowa: triwodoro(tetraoksydofosforan)

Przykład 2:

Wzór: NaHSO

3

Nazwa tradycyjna (półsystematyczna), akceptowana przez IUPAC: wodorosiarczyn sodu

Nazwy systematyczne:

• nomenklatura addytywna: hydroksydodioksydosiarczan sodu

• nomenklatura wodorowa: wodoro(trioksydosiarczan) sodu

Nomenklatura wymiany funkcyjnej

Nomenklatura wymiany funkcyjnej dla tautomerów kwasu

tiosiarkowego

Dla pochodnych kwasów, w których atom tlenu lub

grupa hydroksylowa zostały zastąpione innym atomem

lub grupą można zastosować nomenklaturę wymiany

funkcyjnej, w której wymiana wskazana jest przez

przedrostki (p) i wrostki (w), np.

OH → NH

2

: amid(o) (p, w)

O → OO: peroksy (p), perokso (w)

O → S: tio (p, w)

O → Cl: chloro (p), chloryd(o) (w)

Przykłady nazw podane są w tabeli poniżej, w sekcji „Pochodne kwasów tlenowych”.

Nomenklatura chemii nieorganicznej

7

Zmiany w nazwach systematycznych IUPAC od roku 2005

W nazewnictwie addytywnym od roku 2005 stosuje się nazwy ligandów zakończone przyrostkiem -ido/-ydo, np.

-oksydo (ligand „=O”), -hydroksydo (ligand „−OH”) zamiast wcześniej zalecanych -okso, -hydrokso. W

nazewnictwie addytywnym kwasów zaniechano też stosowania słowa „kwas” (jako wskazującego pewne

właściwości chemiczne) na rzecz używania nazwy oddającej wyłącznie strukturę związku.

Przykład:

Wzór: H

2

SO

4

Nazwa tradycyjna: kwas siarkowy

Wybrane nazwy systematyczne do 2005:

• kwas tetraoksosiarkowy

• kwas tetraoksosiarkowy(VI)

• tetraoksosiarczan wodoru

• tetraoksosiarczan(VI) wodoru

Nazwa addytywna po 2005:

• dihydroksydodioksydosiarka

Nazewnictwo addytywne wybranych kwasów tlenowych w zestawieniu z innymi systemami

nomenklaturowymi

Wzór Nazwa systematyczna (addytywna) Nazwa

tradycyjna

Nazwa wg systemu

Stocka

Dawne nazwy systematyczne

*

HNO

2

hydroksydooksydoazot

kwas azotawy

kwas azotowy(III)

kwas dioksoazotowy, dioksoazotan wodoru

HNO

3

hydroksydodioksydoazot

kwas azotowy

kwas azotowy(V)

kwas trioksoazotowy, trioksoazotan wodoru

H

2

SO

3

dihydroksydooksydosiarka

kwas siarkawy

kwas siarkowy(IV)

kwas trioksosiarkowy, trioksosiarczan diwodoru

H

2

SO

4

dihydroksydodioksydosiarka

kwas siarkowy

kwas siarkowy(VI)

kwas tetraoksosiarkowy, tetraoksosiarczan diwodoru

H

3

PO

3

trihydroksydooksydofosfor**

hydrydodihydroksydooksydofosfor**

kwas

fosforawy**

kwas

fosfonowy**

kwas fosforowy(III)**

kwas fosfonowy(III)**

kwas trioksofosforowy**, trioksofosforan

triwodoru**

kwas hydrydotrioksofosforowy**,

hydrydotrioksofosforan diwodoru**

H

3

PO

4

trihydroksydooksydofosfor

kwas fosforowy

kwas fosforowy(V)

kwas tetraoksofosforowy, tetraoksofosforan

triwodoru

HClO

hydroksydochlor

kwas

podchlorawy

kwas chlorowy(I)

kwas oksochlorowy, oksochloran wodoru

HClO

2

hydroksydooksydochlor

kwas chlorawy

kwas chlorowy(III)

kwas dioksochlorowy, dioksochloran wodoru

HClO

3

hydroksydodioksydochlor

kwas chlorowy

kwas chlorowy(V)

kwas trioksochlorowy, trioksochloran wodoru

HClO

4

hydroksydotrioksydochlor

kwas

nadchlorowy

kwas chlorowy(VII)

kwas tetraoksochlorowy, tetraoksochloran wodoru

*

Nazwę można uzupełnić opcjonalnie o stopień utlenienia (np. trioksosiarczan(IV) diwodoru) lub ładunek jonu (np.

trioksosiarczan(2−) diwodoru), jeśli uważa się to za pomocne.

**

Nazwa H

3

PO

3

zależy od jego formy tautomerycznej.

Nomenklatura chemii nieorganicznej

8

Nazewnictwo związków addycyjnych

Związki typu adduktów mają nazwy systematyczne składające się z nazw poszczególnych komponentów

rozdzielonych pauzami, po których w nawiasie podaje się zawartość poszczególnych komponentów w związku. O

kolejności komponentów decyduje liczba cząsteczek w związku, a następnie porządek alfabetyczny. Wyjątkiem jest

woda, umieszczana zawsze na końcu nazwy. Nazwy komponentów można tworzyć stosując nazewnictwo

konstytucyjne, podstawnikowe lub addytywne. Dla związków addycyjnych zawierających wodę akceptowane są

nazwy zawierające słowo „hydrat” („wodzian”)

[19]

.

Przykłady:

• CaCl

2

·8NH

3

: chlorek wapnia—amoniak (1/8)

• Na

2

SO

4

·10H

2

O:

• siarczan sodu—woda (1/10)

• dekahydrat siarczanu sodu

Przedrostki

Przedrostki geometryczne i strukturalne

kwas cyklo-trifosforowy

IUPAC:

tri-μ-oksydo-tris(hydroksydooksydofosfor)

W systematycznej nomenklaturze chemicznej stosuje się szereg

przedrostków określających cechy geometryczne i strukturalne, np. cis,

trans, cyklo, katena, sym oraz litery greckie, np. μ, λ, Δ. Przedrostki te

należy pisać kursywą (poza literami greckimi) i oddzielać od dalszej części

nazwy łącznikiem, np. kwas cyklo-trifosforowy. Do przedrostków tego typu

częściej spotykanych w chemii nieorganicznej należą

[20]

:

• κ: wskazuje atom donorowy ligandu

• λ: wraz z liczbą w indeksie górnym λ

n

wskazuje liczbę wiązań atomu

centralnego

• μ: wskazuje, że grupa tak oznaczona łączy dwa centra koordynacyjne

• cyklo: wskazuje strukturę pierścieniową

• katena: wskazuje strukturę łańcuchową

Przedrostki zwielokrotniające

Podkomisja Nomenklatury Nieorganicznej PTChem zaleca stosowanie międzynarodowych przedrostków

zwielokrotniających (greckich lub łacińskich)

[2]

. Wg niektórych autorów, ze względu na ugruntowane nazwy

tradycyjne, dopuszcza się stosowanie przedrostków polskich

[21]

[22]

.

Wybrane przedrostki zwielokrotniające

[23]

[21]

:

•

1 – mono*

•

2 – di (dwu)/bis**

•

3 – tri (trój)/tris**

•

4 – tetra (cztero)/tetrakis**

•

5 – penta (pięcio)/pentakis**

•

6 – heksa (sześcio)/...**

•

7 – hepta (siedmio)

•

8 – okta (ośmio)

•

9 – nona (dziewięcio)

•

10 – deka (dziesięcio)

•

11 – undeka (jedenasto)

•

12 – dodeka (dwunasto)

•

13 – trideka (trzynasto)

•

20 – ikoza (dwudziesto)

•

21 – henikoza (dwudziestojedno)

•

22 – dokoza (dwudziestodwu)

...

•

30 – triakonta (trzydziesto)

•

35 – pentatriakonta (trzydziestopięcio)

•

40 – tetrakonta (czterdziesto)

•

100 – hekta (stu)

•

1/2 – hemi/semi (pół)

•

3/2 – seskwi (półtora)

•

n – poli (wielo)

Nomenklatura chemii nieorganicznej

9

*

Przedrostek „mono-” podaje się jedynie w szczególnych przypadkach dla podkreślenia stechiometrii

[12]

.

**

Przedrostki typu bis, tris itd. stosuje się dla uniknięcia niejednoznaczności dla jonów złożonych. Niewymienione

wyższe przedrostki tego typu tworzy się przez dodanie „kis” do przedrostka podstawowego.

Ligandy

Nazwy wybranych ligandów częściej spotykanych w nazwach addytywnych i konstytucyjnych nieorganicznych

związków chemicznych

[24]

[2]

:

• −H: hydrydo

• ≡N: nitrydo lub azanotriido

• =O: oksydo

• =S: sulfido lub sulfanodiido

• −F, −Cl, −Br, −I: fluorydo, chlorydo, bromido, jodydo

[25]

• =NH: imido lub azanodiido lub wodoronitrato

• −NH

2

: amido lub azanido lub diwodoronitrato

• −OH: hydroksydo lub oksydanido

• −SH: sulfanido lub wodoro(sulfido)

• −OOH: dioksydanido lub wodoro(peroksydo)

Nazewnictwo niesystematyczne kwasów tlenowych i ich pochodnych

System Stocka

„Liczba Stocka” oznacza wartościowość pierwiastka lub centrum koordynacyjnego zapisywaną w nazwie związku

chemicznego bezpośrednio po danym składniku. Współczesny format zapisu to liczba grecka w nawiasie okrągłym,

bez spacji pomiędzy członem nazwy a nawiasem. IUPAC zdecydowanie zaleca stosowanie liczb Stocka dla

wskazania wartościowości metalu w solach zamiast dawniej używanych końcówek -awy/-owy oraz przedrostków

pod-/nad-.

W polskim systemie edukacyjnym zaleca się stosowanie systemu Stocka także dla kwasów tlenowych i ich

pochodnych, np.:

• H

2

SO

3

: kwas siarkowy(IV) (tradyc. kwas siarkawy)

• H

2

SO

4

: kwas siarkowy(VI) (tradyc. kwas siarkowy)

• NaNO

2

: azotan(III) sodu (tradyc. azotyn sodu)

• NaNO

3

: azotan(V) sodu (tradyc. azotan sodu)

Nazewnictwo to nie jest nazewnictwem systematycznym i nie jest wyszczególniane jako zalecane przez

IUPAC/PTChem

[1]

[2]

[26]

[27]

[28]

[29]

. Stosowanie liczby Stocka zalecane jest natomiast w nazwach związków

kompleksowych. Liczby Stocka należy też używać w nazwach tradycyjnych, które mogą być niejednoznaczne (np.

MnO

2+4

– manganian(VI); MnO

3+4

– manganian(V)).

Nomenklatura chemii nieorganicznej

10

Akceptowane nazwy tradycyjne

Dla szeregu związków (zwłaszcza kwasów i ich pochodnych) IUPAC akceptuje nazwy tradycyjne, które mają

ugruntowaną pozycję w nazewnictwie. W nazwach tych struktura anionu i wartościowość lub stopień utlenienia

atomu centralnego określane są za pomocą zrostków:

Przedrostki

• „pod-” – niższa wartościowość/stopień utlenienia

• „nad-” – wyższa wartościowość/stopień utlenienia

• „meta-” – minimalna zawartość wody w anionie

• „orto-” – maksymalna zawartość wody w anionie. Dla związków, których nazwa jest jednoznaczna bez tego

przedrostka, można go opuszczać (np. „kwas fosforowy” = „kwas ortofosforowy”)

• „piro-” – (niezalecene) anion powstały z kondensacji dwóch cząsteczek anionu typu „orto”; obecnie zamiast

„piro-” IUPAC zaleca stosowanie przedrostka „di-”

Przyrostki

• „-awy” – niższa wartościowość (dla kwasów)

• „-yn” lub „-in” – niższa wartościowość (dla pochodnych kwasów)

• „-owy” – wyższa wartościowość (dla kwasów)

• „-an” – wyższa wartościowość (dla pochodnych kwasów)

Stosowanie końcówek awy/owy w celu wskazania stopnia utlenienia jest akceptowane przez IUPAC jedynie

dla anionów kwasów, natomiast jest nieakceptowane dla kationów metali, dla których zaleca się podawanie

liczb Stocka lub ładunku jonu, np. żelazo(II) lub żelazo(2+) (zamiast dawn. „żelazawy”).

Wrostki

• „-in-” lub „-yn-” – niższy stopień utlenienia

• „-on-” – wyższy stopień utlenienia

Wrostki z literą „n” wskazują na bezpośrednie połączenie atomu centralnego z atomem wodoru lub węgla. W

zależności od nazwy kwasu zamiast wrostków stosuje się zastąpienie litery „r” literą „n” (kwas fosforowy/kwas

fosfonowy) lub całkowicie zmienioną nazwę (kwas siarkowy/kwas sulfonowy). Atomy wodoru połączone z atomem

centralnym we wzorze kwasu zapisywane są za atomem centralnym.

Przykład

Przykładowe wzory i nazwy tlenowych kwasów fosforu. Występują tu następujące reguły korelacji między strukturą

a nazwą:

• litera „r” w rdzeniu: wyłącznie wiązania P−O; litera „n” w rdzeniu: obecne wiązanie/wiązania P−H

• człon „-on-”: wyższy stopień utlenienia (+3); człon „-in-”: niższy stopień utlenienia (+1)

• końcówka „-owy”: wyższa wartościowość (5 wiązań); końcówka „-awy”: niższa wartościowość (3 wiązania)

• kwas fosforowy (IUPAC: trihydroksydooksydofosfor), H

3

PO

4

• po lewej: kwas fosfonowy (IUPAC: hydrydodihydroksydooksydofosfor), H

2

PHO

3

• po prawej: kwas fosforawy (IUPAC: trihydroksydofosfor), H

3

PO

3

• po lewej: kwas fosfinowy (zwycz.: kwas podfosforawy

*

; IUPAC:

dihydrydohydroksydooksydofosfor), HPH

2

O

2

• po prawej: kwas fosfonawy (IUPAC: hydrydodihydroksydofosfor), H

2

PHO

2

• po lewej: λ

5

-fosfanon** (zwycz. tlenek fosfiny***; IUPAC: trihydrydooksydofosfor), PH

3

O

• po prawej: kwas fosfinawy (IUPAC: dihydrydohydroksydofosfor), HPH

2

O

*

Dawna nazwa kwasu fosfinowego, „kwas podfosforawy”

[27]

[30]

, nie odzwierciedla występowania wiązania

P−H i nie jest wymieniana w nazwach akceptowanych przez IUPAC począwszy od roku 1970

[28]

.

Nomenklatura chemii nieorganicznej

11

**

Nazwa podstawnikowa; tautomer PH

3

O nie jest kwasem tlenowym.

***

Dla związku PH

3

IUPAC zaleca nazwy „trihydrydofosfor”, „fosfan” lub „triwodorek fosforu” zamiast

„fosfina”.

Zestawienie akceptowanych nazw tradycyjnych

Poniżej przedstawiono zestawienie wybranych tradycyjnych (półsystematycznych) nazw kwasów tlenowych, które

są akceptowane przez IUPAC

[3]

. Akceptowane są także odpowiednie nazwy pochodnych (np. anionów, soli i

estrów), które tworzy się zastępując końcówki „-awy” i „-owy”, odpowiednio końcówkami „-yn/-in” i „-an”.

Wzór

Nazwa tradycyjna

Wzór

Nazwa tradycyjna

Grupa 13

Grupa 16

H

3

BO

3

kwas borowy (lub kwas ortoborowy)

H

2

SO

3

kwas siarkawy

(HBO

2

)

n

kwas metaborowy

HSHO

3

kwas sulfonowy

H

2

BHO

2

kwas boronowy

H

2

SO

4

kwas siarkowy

HBH

2

O

kwas borynowy

HSHO

2

kwas sulfinowy

Grupa 14

H

2

S

2

O

7

kwas disiarkowy (dawn. kwas pirosiarkowy)

H

2

CO

3

kwas węglowy

H

2

S

2

O

4

kwas ditionawy

HOCN

kwas cyjanowy

H

2

S

2

O

6

kwas ditionowy

HNCO

kwas izocyjanowy

H

2

SeO

3

kwas selenawy

HCNO lub HONC kwas piorunowy*

H

2

SeO

4

kwas selenowy

H

4

SiO

4

kwas krzemowy (lub kwas ortokrzemowy)

H

2

TeO

3

kwas tellurawy

(H

2

SiO

3

)

n

kwas metakrzemowy

H

2

TeO

4

kwas tellurowy

H

6

Si

2

O

7

kwas dikrzemowy i wyższe oligomery

H

6

TeO

6

kwas ortotellurowy

Grupa 15

Grupa 17

HNO

2

kwas azotawy

HClO

kwas podchlorawy

HNO

3

kwas azotowy

HClO

2

kwas chlorawy

HPO

2

= [P(O)OH] hydroksyfosfanon**

HClO

3

kwas chlorowy

PHO

2

λ

5

-fosfanodion**

HClO

4

kwas nadchlorowy

HPH

2

O

kwas fosfinawy

HBrO

kwas podbromawy

HPH

2

O

2

kwas fosfinowy (dawn. kwas podfosforawy)

HBrO

2

kwas bromawy

H

2

PHO

2

kwas fosfonawy

HBrO

3

kwas bromowy

H

3

PO

3

kwas fosforawy (lub kwas ortofosforawy)

HBrO

4

kwas nadbromowy

H

2

PHO

3

kwas fosfonowy

HIO

kwas podjodawy

H

3

PO

4

kwas fosforowy (lub kwas ortofosforowy)

HIO

2

kwas jodawy

(HPO

3

)

n

kwas metafosforowy

HIO

3

kwas jodowy

H

4

P

2

O

7

kwas difosforowy (dawn. kwas pirofosforowy)

HIO

4

kwas nadjodowy

H

2

P

2

H

2

O

5

kwas difosfonowy (dawn. kwas pirofosforawy)

H

5

IO

6

kwas ortonadjodowy

H

4

P

2

O

6

kwas poddifosforowy

H

3

P

3

O

9

kwas cyklo-trifosforowy (dawn. kwas trimetafosforowy)

H

5

P

3

O

10

kwas katena-trifosforowy (lub kwas trifosforowy)

H

3

AsO

3

kwas arsenawy

Nomenklatura chemii nieorganicznej

12

H

3

AsO

4

kwas arsenowy

H

3

SbO

3

kwas antymonawy

H

3

SbO

4

kwas antymonowy

|+ Nazwy tradycyjne kwasów tlenowych akceptowane przez IUPAC

*

Nazwy „kwas piorunowy” i „izopiorunowy”

bywały stosowane niejednolicie i zaleca się stosowanie nazw systematycznych: karbidohydroksydoazot (HONC =

[N(C)OH]) i (hydrydokarbonato)oksydoazot (HCNO = [N(CH)O]). Oryginalna nazwa „kwas piorunowy” dotyczy

kwasu o strukturze HCNO, który w rzeczywistości nie jest kwasem tlenowym, natomiast estry nazywane w chemii

organicznej „piorunianami” mają strukturę RONC, co odpowiada kwasowi HONC.

**

Nazwy podstawnikowe. Dla związków tych nie stosuje się zwykle słowa „kwas” w nazwie.

Pochodne kwasów tlenowych

IUPAC akceptuje nazwy tradycyjne także dla niektórych pochodnych kwasów tlenowych, w których atom tlenu

zastąpiony został innym atomem

[5]

:

Nazwy pochodnych kwasów tlenowych akceptowane przez IUPAC

Wzór

Nazwa tradycyjna

Nazwa wymiany

funkcyjnej

Nazwa addytywna

HNO

4

= [NO

2

(OOH)]

kwas nadtlenoazotowy

kwas nadtlenoazotowy

(dioksydanido)dioksydoazot

NO(OOH)

kwas nadtlenoazotawy

kwas nadtlenoazotawy

(dioksydanido)oksydoazot

NO

2

NH

2

= [N(NH

2

)O

2

]

nitramid

amid azotowy

amidodioksydoazot

H

3

PO

5

= [PO(OH)

2

(OOH)]

kwas nadtlenofosforowy

kwas fosforonadtlenowy

(dioksydanido)dihydroksydooksydofosfor

PCl

3

O

trichlorek fosforylu

trichlorek tlenek fosforu

trichlorek fosforylu

trichlorydooksydofosfor

H

4

P

2

O

8

=

[(HO)

2

P(O)OOP(O)(OH)

2

]

kwas nadtlenodifosforowy

kwas

2-nadtlenodifosforowy

μ-nadtleno-1κO,2κO'-bis(dihydroksydooksydofosfor)

H

2

SO

5

= [SO

2

(OH)(OOH)]

kwas nadtlenosiarkowy

(kwas

nadtlenomonosiarkowy)

kwas siarkonadtlenowy

(dioksydanido)hydroksydodioksydosiarka

H

2

S

2

O

8

=

[(HO)S(O)

2

OOS(O)

2

(OH)]

kwas nadtlenodisiarkowy

kwas 2-nadtlenodisiarkowy μ-nadtleno-1κO,2κO'-bis(hydroksydodioksydosiarka)

H

2

S

2

O

3

= [SO(OH)

2

S]

kwas tiosiarkowy

O-kwas siarkotiowy

dihydroksydooksydosulfidosiarka

H

2

S

2

O

3

= [SO

2

(OH)(SH)]

kwas tiosiarkowy

S-kwas siarkotiowy

hydroksydodioksydosulfanidosiarka

H

2

S

2

O

2

= [S(OH)

2

S]

kwas tiosiarkawy

O-kwas siarkotiawy

dihydroksydosulfidosiarka

H

2

S

2

O

2

= [SO(OH)(SH)]

kwas tiosiarkawy

S-kwas siarkotiawy

hydroksydooksydosulfanidosiarka

SO

2

Cl

2

dichlorek sulfurylu

dichlorek ditlenek siarki

dichlorek sulfurylu

dichlorydodioksydosiarka

SOCl

2

dichlorek tionylu

dichlorek tlenek siarki

dichlorek siarkawy

dichlorydooksydosiarka

HSCN = [C(N)(SH)]

kwas tiocyjanowy

nitrydosulfanidowęgiel

HNCS = [C(NH)S]

kwas izotiocyjanowy

imidosulfidowęgiel

Nomenklatura chemii nieorganicznej

13

Uproszczone nazwy wodorowe

Dla wybranych wodorosoli i wodoroanionów IUPAC akceptuje uproszczoną nomenklaturę wodorową, w której

pomija się nawiasy i ładunek anionu. Ze względu na możliwe niejednoznaczności IUPAC nie zaleca stosowania tego

typu uproszczeń poza poniższą listą

[4]

:

Wzór

Nazwa tradycyjna

Wzór

Nazwa tradycyjna

H

2

BO

3

− diwodoroboran

H

2

PO

4

−

diwodorofosforan

HBO

3

2− wodoroboran

HPO

4

2− wodorofosforan

HCO

3

−

wodorowęglan

HPHO

3

− wodorofosfonian

HSO

4

−

wodorosiarczan

H

2

PO

3

−

diwodorofosforyn

HSO

3

−

wodorosiarczyn

HPO

3

2− wodorofosforyn

|+ Uproszczone nazwy wodorowe anionów akceptowane przez IUPAC

Praktyka nazewnictwa w publikacjach naukowych

Wybór systemu nazewnictwa zależy od preferencji użytkowników i organizacji, które mogą wymagać stosowania

określonego systemu. W czasopismach naukowych autorzy publikacji używają zazwyczaj nazw tradycyjnych, także

spoza zestawu nazw akceptowanych przez IUPAC.

Użycie różnych systemów nazewnictwa w czasopismach naukowych dla wybranych

związków w okresie 01.2005–10.2011 (ang.)

Związek

Nazwa tradycyjna

Nazwa addytywna IUPAC

Dawna nazwa IUPAC

Nazwa Stocka

H

2

SO

3

sulfurous acid: 66

a

/27

b

/328

c

sulphurous acid: 12

a

/7

b

/114

c

dihydroxidooxidosulfur: 0

a,b,c

trioxosulfuric acid: 0

a,b,c

hydrogen trioxosulfate: 0

a,b,c

sulfuric(IV) acid: 0

a,b,c

Na

2

SO

4

sodium sulfate:

4779

a

/1399

b

/13842

c

disodium sulfate: 6

a

/4

b

/18

c

disodium tetraoxidosulfate(2−): 0

a,b,c

disodium tetraoxosulfate: 0

a,b,c

sodium sulfate(VI):

0

a,b,c

disodium sulfate(VI):

0

a,b,c

KMnO

4

potassium permanganate

*

:

1173

a

/998

b

/4716

c

potassium tetraoxidomanganate(1−):

0

a,b,c

potassium tetraoxomanganate: 1

a,b,c

potassium

manganate(VII):

1

a,b

/3

c

H

3

PO

2

phosphinic acid:

995

a

/327

b

/891

c

phosphonous acid: 8

a

/3

b

/26

c

hypophosphorous acid

*

:

63

a

/80

b

/169

c

dihydrydohydroxidooksydophosphorus:

0

a,b,c

hydrydodihydroxidophosphorus: 0

a,b,c

hydrogen

dihydrydodioxophosphate(1−): 0

a,b,c

dihydrogen

hydrydodioxophosphate(1−): 0

a,b,c

phosphonic(I) acid:

0

a,b,c

phosphoric(I) acid:

0

a,b,c

P

2

O

7

4−

diphosphate:

24381

a

/5928

b

/29122

c

pyrophosphate

*

:

4630

a

/4046

b

/20351

c

heptaoxidodiphosphate(4−): 0

a,b,c

heptaoxodiphosphate(4−): 1

a,b

/0

c

diphosphate(V):

4

a,b

/14

c

*

Nazwa niezalecana przez IUPAC

a

Baza danych Scopus (tytuły, streszczenia, słowa kluczowe)

b

Baza danych Web of Science (tytuły, streszczenia, słowa kluczowe)

c

Baza danych Scirus (tytuły, streszczenia, słowa kluczowe, pełen tekst)

Nomenklatura chemii nieorganicznej

14

Uwagi

[1] Nomenclature of Inorganic Chemistry. IUPAC Recommendations 2005 („Red Book”) (http:/

/

old.

iupac.

org/

publications/

books/

rbook/

Red_Book_2005.

pdf). The Royal Society of Chemistry, 2005.

[2] Nomenklatura chemii nieorganicznej – zalecenia 1990. Polskie Towarzystwo Chemiczne, 1998.

[3] Tabela IR 8.1. W: Red Book 2005. S. 127–132.

[4] IR-8.5 Abbreviated hydrogen names for certain anions. W: Red Book 2005. S. 137.

[5] Tabela IR-8.2. W: Red Book 2005. S. 139–140.

[6] IR-4 Formulae. W: Red Book 2005. S. 53–67.

[7] David Schubert: Boron Oxides, Boric Acid, and Borates. Sekcja 2: Nomenclature. W: Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology

(http:/

/

onlinelibrary.

wiley.

com/

doi/

10.

1002/

0471238961.

0215181519130920.

a01.

pub3/

full). John Wiley & Sons. DOI:

10.1002/0471238961.0215181519130920.a01.pub3 (http:/

/

dx.

doi.

org/

10.

1002/

0471238961.

0215181519130920.

a01.

pub3). [dostęp

2011-11-03].

[8] Tabela VI. W: Red Book 2005. S. 260.

[9] IR-2.5.1 Dots. W: Red Book 2005. S. 27–28.

[10] Red Book 2005. S. 81.

[11] IR-5 Compositional Nomenclature, and Overview of Names of Ions and Radicalsstr. W: Red Book 2005. S. 68–82.

[12] Red Book 2005. S. 70.

[13] IR-5 Compositional Nomenclature, and Overview of Names of Ions and Radicalsstr. W: Red Book 2005. S. 252, 256.

[14] IR-6 Parent Hydride Names and Substitutive Nomenclature. W: Red Book 2005. S. 81–110.

[15] Metan jest związkiem organicznym.

[16] Table IR-6.1 Parent names of mononuclear hydrides. W: Red Book 2005. S. 85.

[17] IR-7 Additive Nomenclature. W: Red Book 2005. S. 111–141.

[18] Red Book 2005. S. 12.

[19] IR-5.5 Names of (formal) addition compounds. W: Red Book 2005. S. 80–81.

[20] Tabela V. W: Red Book 2005. S. 259.

[21] L. Pawłowski, H. Wasąg, M.R. Dudzińska: Ćwiczenia rachunkowe z chemii. Lublin: Politechnika Lubelska, Wydział Inżynierii Środowiska,

2008, s. 6–7.

[22] Władysław Walkowiak: Chemia nieorganiczna. 2. Nomenklatura (http:/

/

eportal-ch.

pwr.

wroc.

pl/

mod/

resource/

view.

php?id=1304).

ePortal Wydziału Chemicznego Politechniki Wrocławskiej. [dostęp 2011-11-03].

[23] Tabela IV. W: Red Book 2005. S. 258.

[24] Tabela IX. W: Red Book 2005. S. 280–336.

[25] Nazwy „fluorydo”, „chlorydo”, „bromido”, „jodydo” są tłumaczeniem angielskich nazw fluorido, chlorido, bromido, iodido, wprowadzonych

w roku 2005 [Red Book 2005. S. 10–11] i niemających jeszcze oficjalnych polskich odpowiedników zalecanych przez Polskie Towarzystwo

Chemiczne. Stosowanie dawniej zalecanych nazw „fluoro”, „chloro”, „bromo” i „jodo” należy obecnie ograniczyć do przedrostków w

nomenklaturze wymiany funkcyjnej [Red Book 2005. S. 138].

[26] W.P. Jorissen, H. Bassett, A. Damiens, F. Fichter i inni. Rules for Naming Inorganic Compounds: Report of the Committee of the

International Union of Chemistry for the Reform of Inorganic Chemical Nomenclature, 1940. „J. Am. Chem. Soc.”. 63 (4), s. 889–897, 1941.

doi:10.1021/ja01849a001 (http:/

/

dx.

doi.

org/

10.

1021/

ja01849a001).

[27] H. Bassett, A. Silverman, K.A. Jensen, G.H. Cheesman i inni. Nomenclature of Inorganic Chemistry. „J. Am. Chem. Soc.”. 82 (21), s.

5523–5544, 1960. doi:10.1021/ja01506a002 (http:/

/

dx.

doi.

org/

10.

1021/

ja01506a002).

[28] Nomenclature of Inorganic Chemistry: Second Edition – Definitive Rules 1970. „Pure Appl. Chem.”. 28 (1), s. 1–110, 1971.

doi:10.1351/pac197128010001 (http:/

/

dx.

doi.

org/

10.

1351/

pac197128010001).

[29] G.J Leigh, H.A. Favre, W.V. Metanomski: Principles of Chemical Nomenclature. A Guide to IUPAC Recommendations. Blackwell Science,

1998.

[30] Włodzimierz Trzebiatowski: Chemia nieorganiczna. Wyd. VIII. Warszawa: PWN, 1978, s. 265–267.

Przypisy

Bibliografia

• Nomenclature of Inorganic Chemistry. IUPAC Recommendations 2005 („Red Book”) (http:/

/

old.

iupac.

org/

publications/

books/

rbook/

Red_Book_2005.

pdf). The Royal Society of Chemistry, 2005.

Źródła i autorzy artykułu

15

Źródła i autorzy artykułu

Nomenklatura chemii nieorganicznej  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=28695778  Autorzy: Chrumps, Danielchemik, Michał Sobkowski, Vinne2, Wostr

Źródła, licencje i autorzy grafik

Plik:Hexachloridoplatinat-Ion.svg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Hexachloridoplatinat-Ion.svg  Licencja: Public Domain  Autorzy: NEUROtiker

Plik:Zapis pierwiastków we wzorze chemicznym.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Zapis_pierwiastków_we_wzorze_chemicznym.png  Licencja: Creative Commons
Zero  Autorzy: Michał Sobkowski

Plik:Phosphonsäure - Phosphorous acid.svg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Phosphonsäure_-_Phosphorous_acid.svg  Licencja: Public Domain  Autorzy: NEUROtiker

Plik:Nomenklatura konstytucyjna - Fe2O3.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Nomenklatura_konstytucyjna_-_Fe2O3.png  Licencja: Creative Commons Zero
 Autorzy: Michał Sobkowski

Plik:H3PO3 - Nomenklatura podstawnikowa.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:H3PO3_-_Nomenklatura_podstawnikowa.png  Licencja: Creative Commons Zero
 Autorzy: Michał Sobkowski

Plik:H3PO3 - Nomenklatura addytywna.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:H3PO3_-_Nomenklatura_addytywna.png  Licencja: Creative Commons Zero  Autorzy:
Michał Sobkowski

Plik:H3PO4 i NaH2PO4- Nomenklatura wodorowa.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:H3PO4_i_NaH2PO4-_Nomenklatura_wodorowa.png  Licencja: Creative
Commons Zero  Autorzy: Michał Sobkowski

Plik:Nomenklatura wymiany funkcyjnej.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Nomenklatura_wymiany_funkcyjnej.png  Licencja: Creative Commons Zero  Autorzy:
Michał Sobkowski

Plik:Trimetaphosphoric acid.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Trimetaphosphoric_acid.png  Licencja: Creative Commons Zero  Autorzy: Michał Sobkowski

Plik:Phosphoric acid structure and formula.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Phosphoric_acid_structure_and_formula.png  Licencja: Creative Commons Zero
 Autorzy: Michał Sobkowski

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/