2009-03-30

1

PALEOZOIK

Podstawy geologii – ćw. 4

Rok akad. 2008/09

Paleozoik

EON:

fanerozoik

-

od 542 milionów lat temu

⇒

era paleozoiczna

-

od 542 do 251 milionów

okres:

perm

od 299 do 251 milionów

okres:

karbon

od 359 do 299 milionów

okres:

dewon

od 416 do 359 milionów

okres:

sylur

od 444 do 416 milionów

okres:

ordowik

od 488 do 444 milionów

okres:

kambr

od 542 do 488 milionów

2

2009-03-30

2

3

Okresy – trzy starsze okresy ery paleozoicznej –
kambr, ordowik i sylur zaliczane są do starszego
paleozoiku, a trzy następne dewon, karbon i perm –
do młodszego paleozoiku

4

2009-03-30

3

Paleozoik

Dolna granica paleozoiku prowadzona jest zgodnie z dolną
granicą kambru, a jest wyznaczona przez masowe
pojawienie się organizmów bezkręgowych, które nabyły
umiejętność wytwarzania twardych części zarówno
wewnątrz jak i na zewnątrz ciała
Górna granica stawiana jest pomiędzy permem i triasem
i wiązana jest ze zjawiskiem wymierania w górnym permie
otwornic, korali czteropromiennych i denkowych,
blastoidów, goniatytów, trylobitów oraz wielu grup
paprotników

5

PALEOZOIK

Okres bardzo intensywnej działalności górotwórczej i
wulkanicznej.
Orogeneza kaledońska – od kambru do dewonu
Orogeneza waryscyjska

– od dewonu do początku mezozoiku

Pod koniec paleozoiku

– zlodowacenie półkuli południowej

6

2009-03-30

4

PALEOZOIK

FLORA:

Kambr, ordowik, sylur – roślinność wodna
Sylur, dewon – pierwsze rośliny lądowe (psylofity – bez liści
i korzeni)

Dewon, karbon, perm - rośliny nagonasienne

FAUNA:

Kambr, ordowik, sylur – życie w wodzie

Dewon – pierwsze zwierzęta na lądzie (ryby dwudyszne)

Dewon/karbon – płazy

Karbon/perm – pierwsze owady i gady (jeszcze prymitywne)
Schyłek ery – ewolucja gadów

7

PALEOZOIK

Pierwsze ślady życia i eksplozja kambryjska
Najstarsze organizmy pojawiły się na Ziemi około 4 miliardów lat
temu. Pierwsza większa eksplozja życia na Ziemi miała miejsce około
550 milionów lat temu. Organizmy różnicowały się wtedy, a
jednocześnie powstawały formy coraz bardziej złożone.
Do najbardziej znanych zwierząt z tamtego okresu należą trylobity,
wymarłe już dzisiaj stawonogi. W kambryjskich morzach roiło się
także od robaków, otwornic, mięczaków czy jamochłonów.
W Polsce największe bogactwo kambryjskiej fauny jest widoczne w
skałach Gór Świętokrzyskich.

8

2009-03-30

5

Kambr (542 -

488 milionów lat)

Nazwa okresu wywodzi się z dawnej nazwy Walii – Cambria.
System kambryjski dzieli się na 3 epoki: wczesny, środkowy i furong.
Dolna granica – pojawienie się fauny szkieletowej.

Utwory kambru – Polska:

- Sudety: Góry Kaczawskie (wapienie)

- Góry Świętokrzyskie: łupki ilaste, kwarcyty, szarogłazy, zlepieńce

9

Kambr

– świat organiczny

STAWONOGI – TRYLOBITY – grupy przewodnie

Stawonogi (Arthropoda) – przedstawiciele tego typu mają
największe znaczenie dla stratygrafii systemu
kambryjskiego.
Pierwszoplanową rolę odgrywają

trylobity

(Trilobita).Trylobity z kambru różnią się od młodszych
rodzajów tej gromady dużą ilością segmentów tułowia,
małą tarczą ogonową, glabellą z wyraźnym podziałem
poprzecznym i prymitywną budową oczu. Obejmują 70%
gatunków fauny kambryjskiej.
Poza trylobitami stawonogi występują sporadycznie.

10

2009-03-30

6

Trylobity

11

12

Trylobity

2009-03-30

7

13

14

2009-03-30

8

Kambr – świat organiczny

ARCHEOCJATY – grupy przewodnie

Archeocjaty

(Archeocyatha) – mają duże znaczenie stratygraficzne i

skałotwórcze.
Niekiedy zaliczane do gąbek, rzadziej do koralowców organizmy
osiadłe, żyły w morzach ciepłych, zamieszkiwały na głębokościach 20-
30 m; większość wytwarzała ażurowe szkielety z węglanu wapnia, o
kształtach odwróconych stożków ; rozmiary - zazwyczaj kilka cm
wysokości i średnicy. Ważniejsze stratygraficznie rodzaje to:
- archeocyathus

- ajacicyathus

- jakutocyathus

- tabellaecyathus

- okulitchicyathus

15

Archeocjaty

1a – Lenocyathus
1b – Rpbustocyathus
1c – Kotuycyathus kotuyikensis
1d - Paranocyathus
2 – Ajacicyathus demboi
a – przekrój podłużny
b – rekonstrukcja szkieletu wraz z częściami miękkimi

16

2009-03-30

9

Kambr – świat organiczny

Grupy pomocnicze

Ramienionogi

(Brachiopoda) – typ drobnych morskich bezkręgowców,

podobnych z wyglądu do małży. Pod względem liczebności zajmują

drugie miejsce po trylobitach (12% gatunków fauny) występują licznie w

stanie kopalnym i są dobrymi skamieniałościami przewodnimi; pierwsze

pojawiły się ramienionogi bezzawiasowe (Inarticulata), o skorupkach

zbudowanych z substancji rogowej i fosforanu wapnia, w górnym

kambrze pojawiają się ramienionogi zawiasowe (Articulata),

wytwarzające skorupki z węglanu wapnia

Pierścienice

(Annelida) – bezkręgowce, istotne dla wczesnego kambru

przed trylobitami. Później tracą na znaczeniu.

Hyolity

(Hyolitha) - mięczaki, powszechne w kambrze. Mają stożkową

wapienną muszlę.

Jednotarczowce

(Monoplacophora) - mięczaki, powszechne w kambrze.

Mają czapeczkowatą muszlę z licznymi parami odcisków mięśniowych.

17

Kambr – świat organiczny

Grupy bez większego znaczenia stratygraficznego

Jamochłony

(Coelenterata) – są reprezentowane przez kopalne

meduzy (odciski) jak: Dinomischus, Fasciculus, Parapsonema,
Verumbrella (G.Świętokrzyskie)

Mięczaki

(Mollusca): ślimaki (Gastropoda), małże (Bivalvia),

głowonogi (Cephalopoda) – ślimaki dość liczne, małże bardzo rzadkie,
niewielkich rozmiarów.

Gąbki

(Porifera) – dość liczne i zróżnicowane, szkielet

krzemionkowy lub krzemionkowo-organiczny, zasilają większe partie
mórz. znaleziska w postaci igieł mają niewielkie znaczenie
stratygraficzne.

Pierwotniaki

(Protozoa) – występują rzadko

18

2009-03-30

10

Ramienionogi i mięczaki

19

Kambr – świat organiczny

Rośliny

Pewne znaczenie stratygraficzne ma poligeniczna grupa
Acritarcha. Licznie występują katagrafie i rozmaite morskie
glony m.in. algi (Renalcis jacuticus)

20

2009-03-30

11

Ordowik

(od 488 do 444 milionów lat)

Nazwa pochodzi od plemienia

Ordowików.

Dzieli się na trzy epoki: dolny, środkowy i górny
Dolna granica zdefiniowana została jako spąg poziomu
graptolitowego.

Polska: G.Kaczawskie

(łupki kwarcytowe, fyllity serycytowe),

G.Bardzkie (piaskowce kwarcowe

przeławicone mułowcami i

iłowcami), okolice Kłodzka (łupki chorytowe, fyllity
szarogłazowe), blok przedsudecki (fyllity serycytowe),
wschodnie obniżenie Karkonoszy (fyllity serycytowe, chlorytowe,
chlorytowo-grafitowe)
Wyraźnie nasilają się procesy wulkaniczne.
Pod koniec ordowiku następuje fałdowanie w fazie takońskiej.

21

Ordowik - świat organiczny

G

rupy przewodnie

Graptolity

(Graptolithina)

– wymarła gromada zwierząt zaliczanych do

półstrunowców. Znaczna liczebność, głębokowodne osady morza
otwartego.Najważniejszy rząd Dendroidea – maksimum rozwoju w
ordowiku. Formy planktoniczne zasiedlały dna płytkich mórz.

Trylobity

(Trilobita)

– duże znaczenie stratygraficzne, szczyt rozwoju;

obecne w wapienno-

piaszczystych osadach szelfowych. Są w pełni

uformowane. Njważniejszy rząd – Ptychopariida, Phacopida, Lichida.

Konodonty

(Conodonta) -

mikroskamieniałości wielkości 0,2 do 3mm

zbudowane z fosforanu wapnia występujące w skałach osadowych.
Reprezentują narząd chwytny (nie są to zęby) w aparacie gębowym
niewielkich (parę centymetrów) zwierząt podobnych zewnętrznie do
lancetnika. Bardzo zróżnicowane morfologicznie, daje się jednak
wyróżnić dwie główne grupy: gałązkowe i platformowe.

22

2009-03-30

12

Konodonty

Ramienionogi i graptolity

23

Trylobity

24

2009-03-30

13

Asaphus

Jednakowej wielkości

tarcza głowowa i ogonowa

Szerokość 4,5 cm

Występował na dnie

morskich zbiorników
wodnych

Trylobity

25

Ordowik - świat organiczny

G

rupy pomocnicze

Ramienionogi

(Brachiopoda) – w środkowym ordowiku zaczynają

przeważać formy zawiasowe, dając wiele form przewodnich.
Najważniejsze rzędy: Orthida, Strophomenida, Articulata.

Łodzikowate

(Nautiloidea) – mięczaki z gromady głowonogów.

Osiągają maksimum rozwoju. Mają znaczne rozmiary. Z powodu
braku konkurencji opanowały wody morskie będąc drapieżnikami dla
pozostałych bezkręgowców. Większość miała prostą muszlę, nieliczne
częściowo spiralnie skręconą. Najważniejsze rodzaje: Ophioceras,
Lituites, Tajaroceras, Cyrtendoceras, Endoceras (do 4 m długości)

Hyolity

(Hyolitha) – dość liczne

Małżoraczki

(Ostracoda) – skorupaki, rozmiary 1-8 cm. Najszerzej

reprezentowany rząd – Palaeocopida.

26

2009-03-30

14

małżoraczki

Ramienionogi

łodzikowate

27

Ordowik - świat organiczny

G

rupy bez większego znaczenia stratygraficznego

Jednotarczowce

(Monoplacophora) -

mięczaki

Gąbki

(Porifera)

– spotykane dość często, małe znaczenie

stratygraficzne ze względu na niewielki stopień ewolucji.

Dominują g. krzemionkowe, wapienne są rzadkie.

Jamochłony

(Coelenterata)

– koralowce i stromatoproidy,

które wraz z koralowcami tworzą dość liczne rafy

Mszywioły

(Bryozoa)

– zwierzęta kolonijne, budujące małe

wapienne rurki.

Coniconchia

– mięczaki o stożkowej, wysmukłej wapiennej

muszli.

Małże

(Bivalvia)

– wzrost liczebności, rola skałotwórcza

Ślimaki

(Gastropoda)

– wzrost liczebności, rola

skałotwórcza

Korzenionóżki

(Rhizopoda)

– najczęstsze są otwornice

rzędu Textulariida

Coniconchia

28

2009-03-30

15

Sylur

(od 444 do 416 milionów lat)

Nazwa pochodzi od szczepu Sylurów zamieszkującego dawniej Walię.
Dzieli się na cztery epoki: landower, wenlok, ludlow i przydol
dolną granicę wyznacza poziom graptolitowy
Polska – utwory: G. Świętokrzyskie (skały ilaste, piaskowce szarogłazowe), Sudety –
G. Kaczawskie (łupki lidytowe i krzemionkowe, łupki ilaste) i G.Bardzkie (lidyty,
łupki ilaste i krzemionkowe).
Obecność utworów solnych w niektórych miejscach na świecie (Kraina Wielkich
Jezior, Ameryka Pn.) świadczy o suchym i gorącym klimacie. Pas taki rozciągał się
od Ameryki Pn. po Syberię.
Pod koniec syluru zaznaczyła się schyłkowa faza orogenezy kaledońskiej.

29

Sylur - świat organiczny

G

rupy przewodnie

Graptolity

(Graptolithina)

– maksimum rozwoju.
Typowi przedstawiciele
to formy jednogałązkowe
Monograptus,
Spirograptus,
Cyrtograptus.

Konodonty

(Conodonta)

–odgrywają szczególną
rolę pod koniec syluru,
gdy następuje spadek
znaczenia graptolitów.

30

2009-03-30

16

Spirograptus

31

Sylur - świat organiczny

G

rupy pomocnicze

Trylobity

(Trilobita) – we wczesnym sylurze przeżywają regres. Najwięcej

form przewodnich obejmuje rząd Phacopida. Częste są Calymene, Cheirurus,
Lichida.

Ramienionogi

(Brachiopoda) –Articulata – szczyt rozwoju.

Małżoraczki

(Ostracoda) – skorupiaki, stają się bardzo zróżnicowane. Są

długowieczne, niektóre gatunki stają się paraskamieniałościami.

Coniconchia

– mięczaki o stożkowej, wysmukłej wapiennej muszli, duże

znaczenie stratygraficzne

Jamochłony

(Coelenterata) – koralowce – szczyt rozwoju Tabulata. Na

świecie budują rafy Favosites i Syringopora. Szybko rozwija się Rugosa. Duże

znaczenie rafotwórcze mają stromatoporidy.

Goniophyllum
Koralowiec tkwiący w osadzie,
wytwarzał kolce, którymi się
zakotwiczał.

32

2009-03-30

17

Sylur - świat organiczny

G

rupy bez większego znaczenia stratygraficznego

Mięczaki

(Mollusca) – znaczny rozwój ilościowy

Małże

(

Bivalvia

) – znaczenie głównie skałotwórcze

Ślimaki

(Gastropoda) - znaczenie głównie skałotwórcze

Szczękoczułowce

(Chelcerata) – intensywny rozwój. Liczne

wielkoraki (dł. 1- 3 m), mieczogony i skorpiony morskie. Pierwsze
szczękoczułowce – prymitywne wije i skorpiony zasiedlają ląd.

Mszywioły

(Bryozoa) – współtworzą rafy

Gąbki

(Porifera) – dominują g. krzemionkowe, wapienne są rzadkie

Szkarłupnie

(Echinodermata) – ekspansję rozpoczynają liliowce,

najważniejsze krynoidy, istnieją jeżowce, rozgwiazdy, wężowidła i
Blastoidea.

33

34

2009-03-30

18

Sylur - świat organiczny

G

rupy bez większego znaczenia stratygraficznego

Strunowce

– zwierzęta o kształtach zbliżonych do ryb i

żyjące w przybrzeżnych częściach zbiorników morskich

Bezszczękowce

(Agnatha) – znane z całego syluru, pod

koniec maksimum rozwoju. Dł. do 30 cm, żerują przy
dnie, zjadają resztki organiczne. Znane z
G.Świętokrzyskich i Bałtyku

Ryby

(Pisces) – pokryte łuską fałdopłetwe (Acanthodii) i

pancerne (Placodermi) z płytami kostnymi na głowie.

35

Agnatha

(1, Phlebolepis), heterostracans (2,
Toypelepis), anaspids (3, Rhyncholepis), and
osteostracans (4, Procephalaspis; 5,
Witaaspis; 6, Thyestes; 7, Dartmuthia; 8,
Tremataspis; 9, Oeselaspis), (10.
Nostolepis) osteichthyans (11. Andeolepis).

36

2009-03-30

19

Sylur - świat organiczny

Rośliny

Bujnie rozwijają się glony (krasnorosty, zielenice)
Pojawiają się pierwsze rośliny naczyniowe – flora lądowa bez liści i
korzeni (psylofity)
pojawiają się pierwsze widłakowate oraz grzyby

37

Dewon

od 416 do 359 milionów lat

Nazwa wywodzi się od hrabstwa Devonshire w pd Anglii.
Wyróżnia się trzy epoki: górny, środkowy i dolny.
Dolna granica – spąg poziomu Monograptolitus uniformis i
konodontowego Latericriodus woschmidti.
W górnym dewonie dochodzi do masowego wymierania fauny – giną
coniconchie, a koralowce, konodonty, amonitowate i ramienionogi

tracą wiele taksonów.
Uważa się, że w dewonie zachodziły największe zmiany w rozkładzie

kontynentów – na półkuli pd – jeden wielki kontynent – Gondwana,

gdzie panowały warunki polarne. Pozostałe masy kontynentów wzdłuż

równika, gdzie panowały warunki tropikalne i subtropikalne.
Dewońskie morza oddzielały Gondwanę od kontynentów pn –

wyróżniały się zróżnicowaniem fauny morskiej.

38

2009-03-30

20

Dewon

od 416 do 359 milionów lat

Orogeneza kaledońska – ostatni etap; wzmożona aktywność wulkaniczna.
Pospolite są rafy koralowe, gipsy i sole (w zamkniętych morzach).
Osady zostają silnie sfałdowane w późnym dewonie – powstają marmury,
łupki, piaskowce.
Polska: poza Sudetami okres sedymentacji szelfowej. Sedymentacja morska i
lądowa. G.Świętokrzyskie – dolny d. - piaskowce z wkładkami pstrych
iłowców. Pod koniec wczesnego d. na obszary pn i środkowe wkracza morze.
Środkowy d. – G.Świętokrzyskie – dolomity i wapienie.
Sudety – zlepieńce, łupki, gabra, gnejsy, kwarc (Depresja Świebodzic, rejon
kłodzki, G.Bardzkie, G.Kaczawskie, okolice Głuchołazów, Strzelina.

39

Dewon- świat organiczny

Grupy przewodnie

Graptolity

(Graptolithina) – znaczenie stratygraficzne mają tylko

planktoniczne Graptoloidea – jednogałązkowe, jednoseryjne
(Monograptus). Wymierają w dolnym dewonie i tracą znaczenie.

Amonitowate

(Ammonoidea) – mięczaki o przeważnie o

symetrycznej, płaskospiralnej skorupie. Przodkami były łodzikowate.
Były mięsożercami, odżywiającymi się wszystkimi wolno
poruszającymi się bezkręgowcami. Żyły w morzach. Najstarszy rząd
Anarcestida, d. środkowy- Goniatitida, d. górny – Clymeniida.

Konodonty

(Conodonta) - dzięki różnorodności, krótkotrwałości

gatunków i szerokiemu rozprzestrzenieniu poziomy konodontowe są
podstawą podziału dewonu.

40

2009-03-30

21

Budowa amonita

Anetoceras

Anarcestes

Anarcestes

Goniatite

AMONITY

41

Dewon- świat organiczny

Grupy pomocnicze

Trylobity

(Trilobita) – po sylurskiej regresji wzrasta zróżnicowanie i znaczenie.

Najlicznijsze rzędy Phacopida i Ptychopariida. Wczesny dewon charakteryzuje

Mimetaster, środkowy- Asteropyge, późny – Trimerocephalus.

Ramienionogi

(Brachiopoda) –Articulata – szczyt rozwoju.

Małżoraczki

(Ostracoda) – skorupaki, znaczny rozwój. Są długowieczne, niektóre

gatunki stają się paraskamieniałościami. Dominują rzędy Paleocopida i Podocopida.
Formy bentoniczne i planktoniczne.

Coniconchia

– mięczaki o stożkowej, wysmukłej wapiennej muszli, duże znaczenie

stratygraficzne, szczególnie ważne tentakulity. Wymierają w d. górnym.

Jamochłony

(Coelenterata) – koralowce, najszersze Rugosa. Formy kolonijne tworzą

rafy koralowe. Gwałtowny rozwój w d. środkowym przeżywają stromatoporidy,

budujące z koralowcami rafy

Radioralie

(Radiolaria) – gromada promienionóżek obejmująca kilka tysięcy

gatunków. Żyją w planktonie mórz. Nieliczne gatunki są nagie, pozostałe mają szkielet

z krzemionkowych igiełek lub z płytek o różnym kształcie. Stanowią składnik

planktonu zwierzęcego, są cudzożywne i drapieżne, wielkość około 0,2 mm. Znaczenie

stratygraficzne w obrębie rzędów Albaillellaria i Spumellaria.

42

2009-03-30

22

Trylobit Asteropyge

Trylobit

Trimerocephalus

Trylobit Asteropyge

Radiolarie

Radiolarie

Radiolarie stanowiły jedną z podstaw
łańcucha pokarmowego w morzu
dewońskim. (model ze zbiorów
Muzeum Geologicznego PIG) .

Trylobit Mimetaster

43

Dewon- świat organiczny

Grupy bez większego znaczenia stratygraficznego

Mięczaki

(Mollusca) – znaczny rozwój ilościowy

Małże

(Bivalvia) – znaczenie głównie skałotwórcze

Ślimaki

(Gastropoda) - znaczenie głównie skałotwórcze

Szczękoczułowce

(Chelcerata) i

owady

(Insecta) – ewoluują skorpiony

lądowe, pojawiają się pająki, powstają pierwsze bezskrzydłe owady, trwa

rozwój staroraków i mieczogonów.

Mszywioły

(Bryozoa) – liczne, współtworzą rafy

Gąbki

(Porifera) – dominują g. krzemionkowe, wapienne są rzadkie

Szkarłupnie

(Echinodermata) – liliowce są jedyną gromadą o znaczeniu

stratygraficznym i skałotwórczym. Częste są wężowidła, rozgwiazdy, rzadkie

jeżowce.

Otwornice

(Foraminifera) – organizmy jednokomórkowe, okryte

pancerzykiem z węglanu wapnia (CaCO

3

) lub ze zlepionych ziarenek piasku

(otwornice aglutynujące).

44

2009-03-30

23

45

46

2009-03-30

24

Dewon- świat organiczny

Strunowce

– zwierzęta o kształtach zbliżonych do ryb i żyjące w przybrzeżnych

częściach zbiorników morskich

Bezszczękowce

(Agnatha) – formy opancerzone (ostrakodermy) z płytami

kostnymi na głowie. Zasiedlały gł. wody słodkie. Wyginęły z końcówką

dewonu. przetrwały nieliczne bezszczękowce pokryte tylko łuskami.

Ryby

(Pisces) – rozwój i różnicowanie pokryte łuską fałdopłetwe (Climatus,

Mesacanthus). Wzrasta rola ryb pancernych (plakodermy), które wymierają z

końcem dewonu. Oprócz form morskich są formy rzeczne – płetwy piersiowe

przekształcają w wyrostki do pełzania po dnie. W d. nastąpił rozwój ryb

kościstych – dwudysznych i trzonopłetwych. pojawiają się ryby

chrzęstnoszkieletowe – przodkowie rekina (Leonodus).

Płazy

(Amphibia) – pierwsze lądowe kręgowce – Ichthyostega, Acanthostega

i Tulerpeton. Mają wykształcone kończyny, zęby i płuca, ale są uzależnione od

środowiska wodnego (rozwój zarodków). Powstały przypuszczalnie ze

słodkowodnych ryb trzonopłetwych.

47

Dewon - świat organiczny

Rośliny

Znaczny rozwój roślin lądowych
Wczesny dewon – rozkwit psylofitów (Psilophyton)
Różnicują się widłakowate (Protolepidodendron)
Dewon środkowy – pierwsze paprocie (Rellimia)
Dewon górny – pierwsze skrzypy (Eviostachya)
Pojawiają się pierwsze mszaki
Pojawiają się pierwsze nasienne
– paprocie nasienne (Moresnetia)
Wśród roślin morskich
dominują glony

Psilophyton

Rellimia

Moresnetia

48

2009-03-30

25

Karbon

od 359 do 299 milionów lat

Nazwa wywodzi się od łac. Carbo oznaczającego węgiel.
Wyróżnia się dwie epoki: górny (missisip) i dolny (pensylwan).
Układ kontynentów - na półkuli pn – Syberia, Kazachstan i połączone
obszary pd-wsch i środ. Azji, na południowej – Gondwana; w strefie
równikowej leży Laurazja (Eurameryka).
Klimat: Gondwana zlodowacona. Poza Gondwaną klimat ciepły.
Późniejszy karbon – cykliczne epoki lodowcowe.
Orogeneza waryscyjska (hercyńska) – sfałdowanie masywów
górskich m.in.Apallachów, Gór Smoczych, Uralu, Sudetów

49

Karbon

od 359 do 299 milionów lat

Osady: wapienie i piaskowce, iłowce i mułowce
Późny karbon – sedymentacja w zbiornikach śródlądowych i obszarów
przybrzeżnych
Cykliczna sedymentacja spowodowana wahaniami morza (okresami
zlodowaceń) spowodowała wykształcenie cyklotermów węglowych – osady
lądowe zawierają pokłady węgla kamiennego
Polska:

- region śląsko-krakowski – wapienie, piaskowce, szarogłazy z wkładkami
łupków i mułowców
- Górny Śląsk – piaskowce, iłowce, mułowce oraz warstwy węgla (rudzkie,
orzeskie, łaziskie i libiąskie)
- G.Świętokrzyskie – łupki ilaste i krzemionkowe, mułowce, piaskowce

- region lubelski – dolomity, łupki ilaste, piaskowce, wapienie

50

2009-03-30

26

Karbon- świat organiczny

Grupy przewodnie

Korzenionóżki

(Rhizopoda) – otwornice, ameby i amebopodobne organizmy

o zmiennym kształcie ciała, poruszające się przy pomocy nibynóżek, które
służą również do zdobywania pokarmu. Zamieszkują środowiska wodne lub
wilgotne, są pasożytami zwierząt i roślin. Otwornice wapienne, rząd
Fusulinida, Profusulinella, Aljutovella, Fusulina. Mają znaczenie w datowaniu
oraz skałotwórcze. Tworzą wapienie.

Radioralie

(Radiolaria) – istotne stratygr. we wczesnym karbonie. Wymierają pod

koniec k.

Amonitowate

(Ammonoidea) – z dewonu przechodzą goniatyty (Goniatites).

Wobec braku konkurencji szybko się różnicują, stanowią podstawę podziału
karbonu.

Konodonty

(Conodonta) - dzięki różnorodności, krótkotrwałości gatunków i

szerokiemu rozprzestrzenieniu poziomy konodontowe są podstawą podziału
karbonu.

51

Karbon- świat organiczny

Grupy pomocnicze

Ramienionogi

(Brachiopoda) –zawiasowe rząd Strophomenida, obecne w

wapieniu węglowym. Duże znaczenie ma Spiriferida.

Małżoraczki

(Ostracoda) – dominują rzędy Myodocopida, Cypridina i

Poliycope.

Jamochłony

(Coelenterata) – koralowce, najszersze Rugosa. Formy kolonijne

tworzą rafy koralowe. Gwałtowny rozwój w d. środkowym przeżywają
stromatoporidy, budujące z koralowcami rafy

Małże

(

Bivalvia

) – znaczenie skałotwórcze i stratygraficzne. Ważna

podgromada Pteriomorphia. Częste Pinna i Modiolus. Małże
słodkowodne i morskie.

Szkarłupnie

(Echinodermata) – liliowce osiągają szczyt rozwoju,

mają znaczenie stratygraficzne i skałotwórcze. Częstsze są jeżowce.
Wężowidła i rozgwiazdy są rzadkie.

52

2009-03-30

27

Karbon- świat organiczny

Grupy bez większego znaczenia stratygraficznego

Ślimaki

(Gastropoda) – dominują przodoskrzelne Archeogastropoda, pojawiają się

tyłoskrzelne i płucodyszne (lądowe).

Szczękoczułowce

(Chelcerata) i

owady

(Insecta) – wielkoraki i mieczogony są

znaczącą grupą drapieżników wód przybrzeżnych. Wielki rozwój pajęczaków,

największe (34 cm) są Megaranche. Bardzo częste są wielkie wije i skorpiony. Z

końcem karbonu wiele pajęczaków wymiera. Bujnie rozwijają się owady,

pojawiają się formy latające – największa ważka o rozpiętości skrzydeł 70 cm to

Meganeura. Pojawiają się drapieżne owady zbliżone do modliszek.

Mszywioły

(Bryozoa) – większość pochodzi z rzędu Cryptostomata, ważna jest też

Fistulipora.

Gąbki

(Porifera) –są rzadsze niż w dewonie, dominują długowieczne gąbki

krzemionkowe, a wapienne powoli zwiększają liczebność.

Trylobity

(Trilobita) – ograniczone do nadrodziny Proetacea. Trzy rodziny z

pięciu istniejących w karbonie wymierają w tym okresie.

Graptolity

(Graptholithina) – wymierają ostatnie gatunki.

Łodzikowate

(Nautiloidea) – dość liczne, z baktrytów powstają belemnity.

53

Rekonstrukcja skamieniałych
zwierząt i porównanie z ciałem
człowieka
(a) skoripona morskiego
(b) trylobita Isotelus rex
(c) ważki Meganeura
(d)wija Arthropleura armata

54

2009-03-30

28

Karbon- świat organiczny

Strunowce

– zwierzęta o kształtach zbliżonych do ryb i żyjące w przybrzeżnych częściach

zbiorników morskich

Bezszczękowce

(Agnatha) – nowe rzędy pozbawione płyt kostnych, podobne do

dzisiejszych minogów. Wiodły wampiryczny tryb życia.

Ryby

(Pisces) –fałdopłetwe pozbawione znaczenia. Rozwój ryb chrzęstnoszkieletowych –

słodkowodnych (Xenacanthidae) i pararekinów (Cladoselache i Onychoselache). Wśród
ryb kostnych dominują Chondrostei, częste są słodkowodne trzonopłetwe i dwudyszne.

Płazy

(Amphibia) – opanowują przybrzeżne lądy, są wyjątkowo liczne. Dominują

Labyrinthodontia. We wczesnym karbonie żyją Loxomma i Crassigyrinus, w późniejszym
Edops i Amphibamus. Pojawiają się nowe rzędy – Anthracosauria, od których pochodzą
gady. Większość karbońskich płazów ma małe rozmiary – do 1 m, nieliczne tylko do 5 m.

Gady

(Reptilia) – dzięki składaniu jaj w ziemi, lepszej okrywie skórnej i większej

ruchliwości zajmują tereny niedostępne dla płazów, położone daleko od zbiorników
wodnych. Najstarsze gady należą do kotylozaurów. Wkrótce po nich pojawiają się
pelykozaury (z nich rozwinęły się gady ssakokształtne) oraz rząd Eosuchia – przodkowie
gadów mezozoicznych. pelykozaury i kotlozaury osiągały rozmiar do 1m, były zwinne,
miały masywne czaszki. Większość to padlinożercy i drapieżniki.

55

Xenacanthidae

Cladoselache

Onychoselache

Ryby

56

2009-03-30

29

Loxomma

Crassigyrinus

Płazy

57

Edops

Aphibamus

Płazy

58

2009-03-30

30

Kotylozaury

Pelykozaury

Gady

59

60

2009-03-30

31

Karbon - świat organiczny

Rośliny

Rośliny lądowe – szczyt rozwoju – skrzypy
(Archeocalamites, Calamites), widłaki (Sigillaria,
Lepidodendron), paprocie (Psaronius)

Formy drzewiaste, olbrzymie lepidodendrony do 40 m,
tworzą lasy półkuli pn
Częste paprocie nasienne (Neuropteris, Mariopteris)
pojawiają się pierwsze rośliny iglaste (Lebachia)

61

62

2009-03-30

32

Perm

od 299 do 251 milionów

Nazwa od miasta Perm na obszarze przeduralskim
dzieli się na 2 oddziały: perm dolny (czerwony spągowiec) i górny

(cechsztyn). inny podział: 3 oddziały: cisural, gwadelup i loping (wg ICS)
potężne ruchy masowe – Gondwana, Baltika, Laurencja, kontynent

syberyjski i azjatycki łączą się w jeden superkontynent – Pangeę typu B
jeden kontynent obejmował wszystkie strefy klimatyczne. We wczesnym
permie – zlodowacenie, późnym panował suchy, gorący, pustynny klimat
orogeneza waryscyjska, globalna regresja mórz, zasolenie zbiorników
wodnych
pod koniec permu miało miejsce największe w historii wymieranie

organizmów – w ciągu 15 mln lat zniknęło ok. 40% owadów, 60% gadów

i płazów oraz 90% ówczesnej fauny szelfowej. Przyczyną wymierania

były prawdopodobnie zmiany klimatu, wielkie erupcje lawy i niszczących

ozon gazów wulkanicznych.

63

Perm

od 299 do 251 milionów

Polska:

monoklina przedsudecka: czerwony spągowiec– piaskowce i łupki;
cechsztyn – transgresja morza, powstanie osadów ewaporatowych.
Utwory - łupki i margle okruszcowane siarczkami miedzi (Lubin,
Polkowice), wapienie i dolomity, anhydryty i sole kamienne

Sudety – zlepieńce, piaskowce, cienkie pokłady węgla, tufy, wapienie i
anhydryty
G.Świętokrzyskie – zlepieńce, margle, wapienie bitumiczne i płytowe
Tatry – zlepieniec koperszadzki (zawiera kawałki granitu, skalenie,
kwarc, mikę w materiale ilasto-mułowcowym).

64

2009-03-30

33

Perm- świat organiczny

Grupy przewodnie

Otwornice

(Foraminifera) – wapienne, rząd Fusulinida. Mają

znaczenie w datowaniu oraz skałotwórcze. Tworzą wapienie.

Amonitowate

(Ammonoidea) – regresja oceanów i małe

zróżnicowanie powodują spadek ich znaczenia. Najlepiej rozwinięte
goniatydy

Konodonty

(Conodonta) - spada ich znaczenie, podobnie jak

amonitów

65

Perm- świat organiczny

Grupy pomocnicze

Ramienionogi

(Brachiopoda) – najważniejsza grupa Articulata

Małżoraczki

(Ostracoda) – duze znaczenie w stratygrafii osadów

morskich i słodkowodnych. Przeważa rząd Podocopida i Mydocopida.

Małże

(Bivalvia) – wcześniej zasilały grząskie dna, teraz

przystosowują się do den stabilnych, szybki rozwój do permu późnego,
kosztem ramienionogów. Dominuje podgromada Paleoheterodonta
oraz Pteriomorphia.

66

2009-03-30

34

Perm- świat organiczny

Grupy bez większego znaczenia stratygraficznego

Ślimaki

(Gastropoda) – występują dość często, liczne przodoskrzelne, pod koniec

permu wiele rodzajów wymiera

Szczękoczułowce

(Chelcerata) i

owady

(Insecta) – wymierają wielkoraki, zmniejsza się

liczebność pajęczaków, ale następuje szybki rozwój owadów – występuje ważka

olbrzymia, karaczany (Phylloblatta) i jętki (Proteresima), pojawiają się pierwsze
chrzaszcze (Sylvacoleus)

Mszywioły

(Bryozoa) – duże znaczenie skałotwórcze, budują z glonami struktury

rafopodobne. Szczególnie istotny rząd Cryptostomata.

Gąbki

(Porifera) –są nieliczne, spada znaczenie gąbek krzemionkowych, rośnie

wapiennych.

Trylobity

(Trilobita) – wymierają nieliczne trylobity z nadrodziny Proetacea

Łodzikowate

(Nautiloidea) – pozbawione roli stratygraficznej, pod koniec okresu

wymierają baktryty.

Jamochłony

(Coelenterata) – koralowce, nieporównywalnie mniejsze znaczenie niż we

wcześniejszych okresach, rzadkie są rafy koralowe, Użyteczne w strartygrafi nieliczne

rodzaje Rugosa, które wymierają pod koniec permu.

Szkarłupnie

(Echinodermata) – liliowce rzadsze niż w karbonie. Pod koniec permu

wymierają wszystkie liliowce paleozoiczne i wszystkie jeżowce poza rzędem Cidarioda.

67

68

2009-03-30

35

Perm- świat organiczny

Strunowce

– zwierzęta o kształtach zbliżonych do ryb i żyjące w

przybrzeżnych częściach zbiorników morskich

Ryby

(Pisces) – wymierają najstarsze grupy, w tym fałdopłetwe,

większość trzonopłetwych i dwudysznych, niektóre chrzęstnoszkieletowe.
Rozwija się rząd Paleoniscida. W najwyższym permie powstaje nowa
podgromada ryb kostnopromienistych – ryby pełnokostne Holostei.

Płazy

(Amphibia) – we wczesnym p. bardzo liczne, potem są wypierane

przez gady. Pod koniec okresu z pięciu rzędów pozostają tylko
labiryntodonty.

Gady

(Reptilia) – początkowo dominują kotylozaury i pelykozaury. Pod

koniec permu wymierają obie grupy, a tworzą się nowe – ssakokształtne
(Therapsida), cynodonty.

69

Perm - świat organiczny

Rośliny

Pustynnienie półkuli pn powoduje znaczną redukcję paprotników
szybko rozwijają się rośliny nasienne – głównie kordiality i szpilkowce
w wyższym permie kordiality wymierają
powstają pierwsze sagowce i miłorzęby

70

2009-03-30

36

71

Literatura

Niedźwiedzki R., Kłapciński J. Zarys geologii historycznej. Wyd. UWr.,Wrocław, 1995
www.pgi.gov.pl

http://www.historia-naturalna.gda.pl

72