LOGIKA

LOGIKA

wykład 2

wykład 2

II. Język jako system znaków
III. Nazwy

II. Język jako system znaków

Podstawowym elementem kultury jest umiejętność posługiwania się
znakami. Najważniejszy rodzaj znaków to znaki słowne, choć nie jest to
jedyny ich rodzaj. Znakami słownymi mogą być słowa mówione, w
jakiś sposób zapisane, migane itp.
Precyzyjne określenie tego, co nazywamy znakiem nie jest proste.

II.1 Pojęcie znaku

Precyzyjne określenie tego, co nazywamy znakiem nie jest proste.
Wciąż co do tego toczą się spory.

Rozważmy następujące przykłady posłużenia się znakami różnego
rodzaju:

• Dowódca

batalionu wystrzelił zieloną rakietę, dając znak do

rozpoczęcia natarcia.

• Ktoś zawiązał supełek na chustce do nosa, by nie zapomnieć o

zapłaceniu rachunku za telefon.

• Kierowca pogotowia włączył niebieskie światło i syrenę.

W każdym z tych przypadków jakiś człowiek spowodował określony,
dostrzegalny dla innych układ rzeczy czy zjawisko, a z tym układem
rzeczy czy zjawiskiem według określonych reguł (reguł znaczenio-
wych), ogólnie przyjętych w danym środowisku, lub na jakiś jeden raz
przyjętych przez twórcę znaku i ewentualnie odbiorcę znaku, wiązać
należy myśli o określonej treści, w szczególności myśli odnoszące się do
jakichś stanów świata, który opisujemy.

Zdarza się niekiedy, iż twórca i odbiorca znaku jest jedną i tą samą
osobą, a nawet więcej – bywa, że jedynie sam twórca znaku zna regułę
znaczeniową na ten jeden raz przyjętą. Czasem reguły znaczeniowe są
znane tylko określonemu twórcy i określonemu odbiorcy znaku.

Reguły znaczeniowe są ustanawiane w sposób wyraźny (np. w formie
przepisów drogowych co do używania niebieskiego światła i syreny
przez pojazdy uprzywilejowane) albo kształtują się w sposób
zwyczajowy (np. jeśli chodzi o znaczenie podstawowych słów języka
polskiego).

Znakiem

w ścisłym tego słowa znaczeniu nazywamy dostrzegalny

układ rzeczy czy zjawisko spowodowane przez kogoś ze względu na to,
iż jakieś wyrażenie ustanowione czy zwyczajowo ukształtowane reguły
nakazują wiązać z tym układem rzeczy czy zjawiskiem myśli
określonego typu.

określonego typu.

Zatem znakiem nie jest sam w sobie układ rzeczy czy zjawisko, takie jak
określony dźwięk, światło, czy układ kresek – które nazywamy
substratem materialnym

znaku – lecz dopiero taki układ rzeczy czy

zjawisko rozpatrywane w powiązaniu z określonymi regułami
znaczeniowymi, nakazującymi wiązać z tym substratem materialnym
myśli o określonej treści.

Zdarzają się sytuacje szczególne, kiedy

• ktoś produkuje substrat materialny znaku nie znając odpowiednich

reguł znaczeniowych

(

np. polski pracownik drukuje w Dzienniku Ustaw z przesłanych matryc

(

np. polski pracownik drukuje w Dzienniku Ustaw z przesłanych matryc

tekst obcy umowy międzynarodowej w jakimś wschodnim alfabecie

),

• ktoś mylnie bierze za substrat materialny znaku coś, co powstało bez

intencji wytworzenia takiego materialnego substratu znaku

(

np. krzątaninę kilku osób przed zapaloną lampą, patrząc z odległości, można

było wziąć za sytuację, w której ktoś nadaje sygnały alfabetem Morse'a

).

Co więcej jakiś przedmiot może być uznawany za substrat materialny
znaku wtedy, gdy znajduje się w szczególnym określonym układzie –
ale nie w innym.
Biała płachta wywieszona na polu walki jest ogólnie przyjmowanym
znakiem poddania się, ale taka sama płachta wywieszona na płocie w

znakiem poddania się, ale taka sama płachta wywieszona na płocie w
czasie pokoju nie jest przez nikogo uważana za znak.

Należy ponadto odróżniać znak od oznaki (objawu, symptomu) jakiegoś
stanu rzeczy.

Oznaką jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia nazywamy wszystko to, co
współwystępując z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje

współwystępując z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje
skierowanie nań czyjejś myśli, choć nie istnieją reguły znaczeniowe,
które by takie skierowanie myśli nakazywały.

Np. dym, sam jako taki, jest oznaką (a nie znakiem) ognia, przylot jaskółek jest oznaką
wiosny, rozpryśnięte szkło na jezdni jest oznaką wypadku, który wydarzył się w tym
miejscu. Natomiast kreski odpowiednio narysowane przez policjanta kredą na asfalcie są,
według ustalonych w służbie policyjnej reguł znaczeniowych, znakami informującymi o
stwierdzonym położeniu pojazdów i innych przedmiotów po wypadku.

Przedmiotem zainteresowania mogą być jednak nie tylko znaki słowne.
Pewne reguły zwyczajowe nakazują uznawać niektóre zachowania za
znaki w odniesieniu co do wiadomych dwu (bądź więcej) stronom
treści.

Np. zajęcie miejsca w autobusie, który za z góry ustaloną opłatą zawozi
pasażerów na lotnisko jest znakiem przyjęcia propozycji zawarcia
umowy (przyjęcia oferty).

Widoczne staje się więc, że zależnie od sytuacji należy znać się na
znakach, jakimi posługuje się dane środowisko, np. wiedzieć, że według
reguł przyjmowanych w tradycyjnym handlu wiejskim uderzenie w
wyciągniętą dłoń kontrahenta jest znakiem ostatecznej zgody na
proponowane przez niego warunki.

proponowane przez niego warunki.

W szczególnym przypadku znakiem może siać się nawet bierne
zachowanie się jakiegoś podmiotu, np. jeśli ze stale współpracującymi
przedsiębiorstwami uzgodniono, że brak odpowiedzi na przedłożoną
ofertę do oznaczonego w niej dnia należy uważać za znak jej przyjęcia.

Substrat materialny znaku może być:
• trwały

(

np. napis na trwałym materiale, znak drogowy, kamień graniczny

)

• albo nietrwały

(

np. błysk światła, dźwięk mowy ludzkiej, sygnał gwizdkiem

).

Trwałe substraty materialne pojawiają się najczęściej wtedy, gdy znaki

Trwałe substraty materialne pojawiają się najczęściej wtedy, gdy znaki
mają służyć nie tylko do porozumiewania się między ludźmi w danym
momencie, ale także do utrwalania treści myśli na własny czy kogoś
innego użytek.
Należy też zwrócić uwagę przypadki tego rodzaju, w których substrat
materialny znaku przybiera w pewnej fazie taką postać, że nie możemy
bezpośrednio dostrzec jego cech istotnych z punktu widzenia przekazu
informacji (np. naświetlona, a nie wywołana błona światłoczuła z
tekstem dokumentu, nagrana taśma magnetofonowa).

Znaki słowne są najważniejszym rodzajem znaków. Tworzą one szereg
odrębnych systemów znaków, którymi posługują się rożne grupy ludzi,
czyli tworzą odrębne języki.
Językami nazywa się także czasem systemy znaków innych niż słowne,
np. mówi się o „języku znaków drogowych”.

II.2 Język

np. mówi się o „języku znaków drogowych”.

Język jest to system obejmujący wyznaczony przez pewne reguły zbiór
znaków słownych, znaków, z którymi odpowiednie reguły nakazują
wiązać myśli określonego typu, a inne reguły określają dopuszczalny
sposób wiązania tych znaków w wyrażenia złożone.
Tak więc z semiotycznego punktu widzenia język określany jest przez
trzy grupy reguł: reguły wyznaczające zasób słów danego języka, reguły
znaczeniowe oraz reguły składniowe (syntaktyczne).

Rozróżniamy języki:
• naturalne, których reguły ukształtowane zostały zwyczajowo, w

sposób spontaniczny, a dopiero różniej ktoś podjął się ich odtworzenia
na podstawie obserwacji posługiwania się danym językiem
• sztuczne, skonstruowane dla jakichś celów w ten sposób, że reguły

• sztuczne, skonstruowane dla jakichś celów w ten sposób, że reguły

tych języków zaprojektowano z góry (np. język esperanto).

Przykładem języka naturalnego może być język pierwotnych grup
etnicznych, w którym nie wprowadza się nowych słów za pomocą
wymyślonych z góry reguł znaczeniowych.
Współczesne języki narodowe mają zazwyczaj charakter mieszany:
częściowo naturalny (

zasób słów podstawowych, ukształtowanych zwyczajowo

),

częściowo sztuczny (

zasób słów wprowadzonych do języka w sposób umowny

).

Poszczególne dyscypliny naukowe mogą w pewien sposób zmieniać
język naturalny, na swoje potrzeby wprowadzając nowe słowa lub
uściślając w sposób umowny znaczenie słów ukształtowane w tym
języku zwyczajowo.

Podobnie np. poszczególne grupy zawodowe czy poszczególne
społeczności

regionalne

wytwarzają

pewne

odmiany

języka

narodowego, najczęściej w ten sposób, że do podstawowego zasobu
słów danego języka dołączają słowa i wyrażenia nie używane przez inne
grupy, albo używane w sposób odmienny.

Reguły znaczeniowe języka naturalnego są nadzwyczaj złożone,
bowiem uwzględniają między innymi:

• specyficzne elementy sytuacji, w której dana wypowiedź została

sformułowana,

sformułowana,

• kontekst innych wypowiedzi,
• formy gramatyczne użytych słów
• itd.

Te same zespoły dźwięków mowy czy napisy mogą być różnie
rozumiane w różnych językach, a z drugiej strony – odmienne słowa z
różnych języków mogą być rozumiane jednakowo.

Wyraz czy wyrażenie złożone ma ustalone znaczenie w danym języku,
jeśli wśród ludzi mówiących danym językiem istnieje pewien ustalony
sposób posługiwania się danym wyrazem czy wyrażeniem jako
znakiem.

Słowo „lis”

• w języku polskim jest znakiem odnoszącym się do określonego

zwierzęcia,

• w języku łacińskim oznacza spór sądowy,
• a we francuskim oznacza lilię – kwiat ogrodowy, lub wodny.

• a we francuskim oznacza lilię – kwiat ogrodowy, lub wodny.

Zabawnym przykładem w tym kontekście może być konfrontacja
znaczeń słowa „ano” w języku czeskim i hiszpańskim.

I odwrotnie – wyraz „horse” z języka angielskiego i odmienny wyraz
„koń” z języka polskiego mają takie samo znaczenie.

Gdy mówimy, że ktoś używa pewnego słowa jako słowa w określonym
języku, mamy na myśli nie tylko to, że ów ktoś wypowiada
odpowiednie dźwięki, lecz i to, że wypowiada je używając ich w takim
znaczeniu, jakie mają one w tym języku.

Zjawiskiem dodatkowo komplikującym sprawę jest to, że w języku
naturalnym reguły znaczeniowe są często niedostatecznie precyzyjne, a
co więcej – bywa, iż istnieje kilka odmiennych sposobów posługiwania
się danym słowem w kreślonym języku, a więc jedno słowo ma kilka
znaczeń w danym języku (np. w języku polskim słowa „pióro”,
„zielony”, „niż” stanowią homonimy).

Można wyróżniać homonimy w sensie zapisu, jak i w sensie wymowy.

Jeśli reguły znaczeniowe języka nakazują odnosić poszczególne słowo
czy wyrażenie złożone tego języka do określonego przedmiotu, to
mówimy, że słowo to czy wyrażenie oznacza dany przedmiot w tym
języku.

Ze względu na reguły znaczeniowe znane komuś, kto mówi danym
językiem, wypowiadane przez niego słowa zazwyczaj wyrażają
(aktualnie) określone myśli tej osoby.
Słowa takie, brane niezależnie od osoby mówiącej, nadają się do tego,
by za ich pomocą wyrażać w danym języku myśli określonego rodzaju,
czyli, jak mówimy, wyrażają one potencjalnie myśli danego rodzaju,
już sformułowane przez kogoś czy mogące być przez kogoś
sformułowane w przyszłości.

Z punktu widzenia semiotyki ogólnej języki różnią się słownictwem i
składnią.

Słownictwo

to zasób słów mających ustalone znaczenie w danym

języku. Na słownictwo współczesnych języków narodów cywilizowa-

języku. Na słownictwo współczesnych języków narodów cywilizowa-
nych składają się dziesiątki tysięcy wyrazów i liczba ta stale rośnie i to
mimo, że niektóre stare słowa wychodzą z użycia.

W nie tak odległych latach pojawiły się w języku polskim takie słowa,
jak „odrzutowiec”, „spychacz”, „koparka”, z kolei starym słowom:
„lądować”, „odchylenie”, „wczasy” itp. nadano nowe, odmienne od
dawnego znaczenie.
Ponadto język polski,

jak i wiele innych języków

, zapożycza słowa obce.

Wielka liczba słów występujących we współczesnych językach sprawia,
ż

e poszczególne osoby mówiące danym językiem znają znaczenie tylko

części wyrazów tego języka.
Mówimy, że osoby te opanowały tylko pewien ograniczony słownik
z zakresu danego języka, choćby to był ich język ojczysty.

z zakresu danego języka, choćby to był ich język ojczysty.

Rozróżnić przy tym należy:

• słownik czynny, czyli zasób słów, którymi dana osoba umiejętnie

posługuje się w danym języku, i

• słownik bierny, czyli zasób słów, które dane osoba w danym

języku rozumie, choć ich nie używa.

Małe dziecko ma początkowo słownik czynny złożony tylko z
kilkunastu słów, maturzysta zaś co najmniej z kilkunastu tysięcy.
Zatem osoba dorosła w zależności od sytuacji (praca zawodowa,
kontakty towarzyskie, itp.) powinna mieć świadomość i niejednokrotnie
zastanowić się, czy słowa, których używa, są zrozumiałe dla

zastanowić się, czy słowa, których używa, są zrozumiałe dla
interlokutorów, czy pochodzą z ich słownika, czy też są to słowa
niezrozumiałe, a ich znaczenie jest co najwyżej odgadywane.

Mówiąc o słownictwie pewnego języka trzeba zauważyć, że w każdym
języku występują pewne szczególne zwroty językowe, tzw. idiomy,
czyli wyrażenia złożone, które mają swoiste znaczenie, odmienne od
tych znaczeń, które wyznaczone byłoby przez zwykłe znaczenie
wyrazów składowych.

Przykładowo po francusku mówi się „se mettre sur son trente et un”, co
dosłownie znaczyłoby po polsku: „włożyć się w swoje trzydzieści
jeden”, a co jako całość znaczy: „wystroić się”.
Dla odmiany, nie da się dosłownie przetłumaczyć na język francuski
polskiego zwrotu „pal go sześć”. Ma tylko znaczenie idiomatyczne, a

polskiego zwrotu „pal go sześć”. Ma tylko znaczenie idiomatyczne, a
nie ma jako całość znaczenia dosłownego.

Wiele osób z racji np. wykonywanego zawodu i związanych z nim
kontaktów z ludźmi powinno znać idiomy charakterystyczne dla
ś

rodowiska, w którym pracuje.

Inaczej bowiem może dojść do nieporozumienia.

Ważnym elementem wyróżniającym poszczególne języki jest ich
składnia. Składnią języka są ustalone w nim reguły dotyczące sposobu
wiązania wyrazów w wyrażenia złożone.

Językoznawstwo zajmuje się m.in. opisem składni poszczególnych

Językoznawstwo zajmuje się m.in. opisem składni poszczególnych
języków czy grup języków etnicznych, natomiast przedmiotem
syntaktyki logicznej jest wyróżnianie ogólnych kategorii wyrażeń
(kategorii syntaktycznych) ze względu na rolę tych wyrażeń w
strukturze należycie zbudowanych wyrażeń bardziej złożonych.

Bardzo istotne jest rozróżnianie wypowiedzi, które coś głoszą o jakichś
rzeczach (np: „Deszcz pada”), oraz wypowiedzi, które mówią coś o
wypowiedziach pierwszego rodzaju (np.: „Fałszywe jest zdanie, że teraz
pada deszcz”).

Pierwsze są wypowiedziami w języku przedmiotowym, czyli w języku
pierwszego stopnia, a wypowiedzi o wypowiedziach sformułowanych w
języku przedmiotowym są wypowiedziami w języku drugiego stopnia.

Przykładowo wypowiedź „To prawda, że Jan powiedział, iż Piotr śpi”, a
więc wypowiedź o wypowiedzi dotyczącej wypowiedzi w języku
przedmiotowym, jest wypowiedzią w języku trzeciego stopnia – i tak
dalej.

Język, w którym formułuje się wypowiedzi o wypowiedziach
sformułowanych

w

języku

niższego

stopnia

nazywany

jest

metajęzykiem w stosunku do tego języka.
Niedostrzegalnie zróżnicowania stopni języka prowadzi do wielu
paradoksów.

paradoksów.

Przykładem jest następujący „paradoks kłamcy”.
Rozważmy wyrażenie:

ZDANIE, KTÓRE TU JEST NAPISANE, JEST FAŁSZYWE.

i spróbujmy rozstrzygnąć, czy to wyrażenie jest zdaniem prawdziwym
czy fałszywym.

Jeżeli zdanie to jest prawdziwe, czyli, jeśli jest tak, jak ono głosi, to jest
ono fałszywe.
Natomiast jeśli jest fałszywe, a więc, jeśli nie jest tak, jak ono głosi, to
jest prawdziwe.

Paradoks znika, gdy zauważymy, że żadnego zdania nie można
traktować zarazem jako zdania języka stopnia n i jako zadania języka
stopnia n + 1 (tzn. jako zdania o wypowiedziach języka stopnia n-tego).
Analizowane wyrażenie narusza tę regułę, bo stwierdzając fałszywość
jakiegoś zdania, jest wypowiedzią metajęzyka, a jednocześnie ma być
jakoby zdaniem, o którym się orzeka, zdaniem języka niższego stopnia.

Szczególnymi odmianami języka, którymi mówią ludzie w danym kraju,
są między innymi:

• język prawny, to znaczy język, w którym formułowane są ustawy

i podobne akty prawodawcze, o których zakłada się, że mają być
rozumiane jako zespół norm postępowania ustanawianych przez

rozumiane jako zespół norm postępowania ustanawianych przez
organizację państwową oraz

• język prawniczy, w którym formułowane są różnego rodzaju

wypowiedzi o normach prawnych, np. że taka a taka norma
obowiązuje, albo że została uchylona, itp.

Tak pojmowany język prawniczy może być uważny za metajęzyk.

Ze względu na rolę poszczególnych wyrażeń w budowaniu wyrażeń
złożonych wyróżniamy ich różne kategorie, które nazywamy
kategoriami syntaktycznymi

.

Wyraz czy wyrażenie należy do tej samej kategorii syntaktycznej co

II.3 Kategorie syntaktyczne

Wyraz czy wyrażenie należy do tej samej kategorii syntaktycznej co
inny wyraz, czy wyrażenie, jeżeli w poprawnie zbudowanym wyrażeniu
złożonym jedne z nich można zastępować drugimi, a składność tego
wyrażenia złożonego będzie zachowana.

Ograniczymy się jednak do scharakteryzowania pod względem
syntaktycznym wyrażeń występujących w wypowiedziach opisujących
rzeczywistość, gdyż co do składni wypowiedzi innego rodzaju brak w
wielu kwestiach zgodności poglądów.

Dwoma podstawowymi kategoriami syntaktyczne są zdania i nazwy,
zaś kategoriami syntaktycznymi pochodnymi są różnego rodzaju
funktory

.

Wstępnie, za zdania w sensie logicznym uważamy takie tylko
wyrażenia, które głoszą, że tak a tak jest, czy też a tak nie jest (a więc w
terminologii gramatycznej – tylko zdania oznajmujące),
Np. zdaniami są: „Jan jest adwokatem”, „Granit jest skałą magmową”,
„Samochód udlega uszkodzeniom” itd.
Zdanie jest całkowicie samodzielną kategorią syntaktyczną języka
opisowego.

Za nazwę uważamy taki wyraz czy wyrażenie, które nadaje się na
podmiot lub na orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu.
Nazwami są zatem np. „Jan”, „adwokat”, „granit”, „skała magmowa”,
„samochód”, „maszyna ulegająca uszkodzeniom”, itd.

Funktorami

nazywamy wyrazy czy wyrażenia, które nie są zdaniami

ani nazwami, lecz służą do wiązania jakichś wyrażeń w wyrażenia
bardziej złożone.
Mamy wiele rodzajów funktorów – zależnie od tego, jakiego rodzaju
wyrażenia wiążą one w bardziej złożoną całość, oraz od tego, jakiej
kategorii syntaktycznej jest wyrażenie, które powstaje w wyniku tego
powiązania.

Ze względu na fakt, czy w wyniku powiązania wyrażeń składowych
powstaje zdanie czy nazwa, rozróżniamy funktory zdaniotwórcze oraz
funktory nazwotwórcze.
Wyróżniamy także funktory funktorotwórcze, wiążące prostsze
funktory w ten sposób, że powstają funktory bardziej złożone.

funktory w ten sposób, że powstają funktory bardziej złożone.

Wyrazy czy wyrażenia, które są przez jakiś funktor wiązane w złożoną
nazywamy argumentami tego funktora.
W związku z tym wyróżniamy funktory o argumentach zdaniowych oraz
funktory o argumentach nazwowych, funktory mające jeden, dwa, albo
nawet więcej argumentów danego rodzaju.

Aby łatwo odróżniać rodzaje funktorów wprowadźmy następujący
sposób ich oznaczania.

Przyjmijmy, że litera z oznacza jakieś zadania, a litera n – jakieś nazwy.
Charakterystykę funktora podajemy, zapisując nad kreską za pomocą

Charakterystykę funktora podajemy, zapisując nad kreską za pomocą
odpowiedniej litery, co jest tworzone za pomocą danego funktora, a pod
kreską zapisujemy, ile i jakiego rodzaju argumentów wymaga dany
funktor, poprzez wypisanie stosownych liter.
Oczywiście jest to jedynie pewien uproszczony schemat bardziej
złożonej sytuacji.

Rozważmy następujące przykłady:

11..

Słowo „zielony” jest funktorem nazwotwórczym od jednego

argumentu nazwowego, co umownie określamy jako funktor rodzaju:

n

n

Wystarczy bowiem do słowa „zielony” dołączyć jakąś jedną nazwę, aby
powstała nazwa złożona, np. „zielony trawnik” czy „zielona suknia”.

22..

Słowo „nad” jest funktorem nazwotwórczym od dwóch argumentów

nazwowych –

Wystarczy bowiem dodać do tego słowa dwie nazwy, aby powstała
nazwa złożona, np. „most nad rzeką” czy „obraz nad tapczanem” itp.

n

n

n

33..

Zwrot „między ... a ...” jest funktorem nazwotwórczym od trzech

argumentów nazwowych –

Jeśli bowiem uzupełnimy ten funktor trzema nazwami, to otrzymamy

n

n

n

n

nazwę złożoną, np.: „most między Warszawą a Pragą”.

44..

Słowo „śpi” jest funktorem zdaniotwórczym od jednego argumentu

nazwowego –

Wystarczy bowiem (zakładając, że wiadomo, gdzie i kiedy) dodać do
słowa „śpi” jakąś jedną nazwę „Jan”, „Piotr”, „kot”, aby powstało
zdanie „Jan śpi”, „Piotr śpi”, „kot śpi”, itd.

n

z

55..

Słowo „ogląda” jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch

argumentów nazwowych –

Należy bowiem dołączyć dwie nazwy: nazwę tego, kto ogląda, i nazwę

n

n

z

Należy bowiem dołączyć dwie nazwy: nazwę tego, kto ogląda, i nazwę
tego, co jest oglądane, aby powstało odpowiednie zdanie, dorzeczne
(„Jan ogląda kota”) czy niedorzeczne („Kamień ogląda tchnienie”), ale
w każdym razie składne, choć fałszywe, jako że w trzeźwym,
niepoetyckim języku fałszem jest, że kamień cokolwiek ogląda, i a na
dodatek ogląda westchnienie.

66..

Zwrot „nie jest tak, że ...” jest funktorem zdaniotwórczym od jednego

argumentu zdaniowego –

Jeśli bowiem uzupełni się ten zwrot dowolnym zdaniem, to powstanie
zdanie złożone z funktora i ze zdania-argumentu, np. „Nie jest tak, że

z

z

zdanie złożone z funktora i ze zdania-argumentu, np. „Nie jest tak, że
Jan śpi”.

77..

Natomiast zwrot składający się ze stów „chociaż ..., to ...” jest

funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów zdaniowych –

Za pomocą bowiem tego funktora można budować zdania złożone z
dwóch zdań składowych, nap. „Chociaż Jan śpi, to Piotr czuwa”.

z

z

z

88..

Słowo „głęboko”, podobnie jak inne przysłówki, jest funktorem

funktorotwórczym

od

argumentu

funktorowego.

Jeśli

bowiem

dołączymy od tego słowa funktor „śpi”, to otrzymamy funktor
zdaniotwórczy od (jednego w tym przypadku) argumentu nazwowego
(„głęboko śpi”). Zapis kategorii takiego funktora jest dość złożony:

(„głęboko śpi”). Zapis kategorii takiego funktora jest dość złożony:

Oczywiście można mnożyć całe mnóstwo przykładów innych funktorów
funktorotwórczych i to dowolnie skomplikowanych.

n

z

n

z

Zapisywanie w takiej szczególnej postaci charakterystyki różnych
funktorów ułatwia zrozumienie struktury wypowiedzi złożonej.

Rozpatrzmy to na przykładzie wypowiedzi:

„Rozsądny student uważnie słucha wykładu”.

Charakterystyka syntaktyczna wyrażeń składających się na tę
wypowiedź przedstawia się następująco:

n

n

n

z

n

n

z

n

n

z

n

n

n

Jak to określiliśmy, wyrażenia zaliczane do jednej i tej samej kategorii
syntaktycznej charakteryzuje to, że gdy jakieś z tych wyrażeń występuje
w pewnej składnej wypowiedzi złożonej (to jest w zdaniu czy nazwie
złożonej), można je zastąpić w tej wypowiedzi dowolnym innym
wyrażeniem tejże kategorii, a całość wypowiedzi pozostanie składna,

wyrażeniem tejże kategorii, a całość wypowiedzi pozostanie składna,
choćby to miała być wypowiedz dziwaczna i notorycznie fałszywa.

Przykładowo, jeśli w zdaniu „Rdza niszczy metal” funktor „niszczy”
zastąpimy dowolnym funktorem tejże kategorii syntaktycznej,
chociażby funktorem „szanuje”, to powstanie zdanie „Rdza szanuje
metal”.
Jest to zdanie dziwaczne, ale składne!

Należy wyraźnie podkreślić, że jedno i to samo słowo brane w różnych
znaczeniach i w różnych kontekstach może należeć do różnych kategorii
syntaktycznych.
Np. „widzi” w sensie „nie jest niewidomy” to funktor zdaniotwórczy od
jednego argumentu nazwowego, a w innych przypadkach jest to funktor

jednego argumentu nazwowego, a w innych przypadkach jest to funktor
dwuargumentowy (np.: „Jan widzi Piotra”).

Konkretne przypadki posłużenia się w mowie czy w piśmie określonymi
wyrażeniami mogą spełniać różnorodne role z punktu widzenia
semiotyki.
Często przy tym określona wypowiedz pełni równocześnie kilka ról
semiotycznych.

II.4 Role semiotyczne wypowiedzi

semiotycznych.

W rozważaniach logicznych zajmujemy się zazwyczaj różnymi
rodzajami wypowiedzi ze względu na spełnianą przez nie rolę opisową,
to znaczy zajmujemy się wypowiedziami o pewnym kształcie jako
ś

rodkiem opisu, że tak a tak jest albo tak a tak nie jest.

Ta rola wypowiedzi jako środka opisu jakichś określonych stanów
rzeczy jest przedmiotem zainteresowania semantyki.

Obok tej roli jednak wypowiedzi nasze pełnić mogą role innego jeszcze
rodzaju, będące przedmiotem zainteresowania pragmatyki.

Formułowane przez nas wypowiedzi zazwyczaj nie tylko opisują pewien
stan rzeczy, lecz nadto wyrażają nasze przeżycia, w szczególności m.in.

stan rzeczy, lecz nadto wyrażają nasze przeżycia, w szczególności m.in.
nasze przeświadczenia czy przypuszczenia, że w rzeczywistości jest tak,
jak opisuje dana wypowiedź.

Przykładowo wypowiedź „Jan jest chory” wyraża przeświadczenie
mówiącego, że Jan jest chory, a w każdym razie nadaje się do tego, by
takie przeświadczenie wyrazić w języku polskim.

Wypowiedzi mogą też wyrażać nasze uczucia czy pragnienia. Rolę
polegającą na wyrażaniu przez wypowiedzi naszych przeżyć różnego
rodzaju nazywamy rolą ekspresywną tych wypowiedzi.

Rola opisowa i ekspresywna wypowiedzi są od siebie w dużym stopniu

Rola opisowa i ekspresywna wypowiedzi są od siebie w dużym stopniu
niezależne.
• Możemy

formułować wypowiedzi opisujące jakiś stan rzeczy,

zastrzegając się wyraźnie czy choćby przez sposób dokonania
wypowiedzi, że nie żywimy przeświadczeń, ani nawet przypuszczeń, że
jest tak, jak te wypowiedzi głoszą.
• Możemy też formułować wypowiedzi, które wyłącznie dają wyraz,

naszym przeżyciom, np. bólu czy gniewu, a niczego nie opisują.

Przedmiotem zainteresowania pragmatyki jest też rola sugestywna, jaką
pełnić mogą czyjeś wypowiedzi w stosunku do ich odbiorcy.
Wypowiedź mniej lub bardziej skutecznie pełni rolę sugestywną w
stosunku do jej odbiorcy, jeśli oddziałuje na tego odbiorcę jako swoisty
bodziec do określonego zachowania się.

bodziec do określonego zachowania się.
Np. wdrożony do musztry żołnierz, na komendę „Baczność!” bez
namysłu reaguje przybraniem postawy zasadniczej.
Taką właśnie sugestywną rolę spełniają zwłaszcza wypowiedzi
rozkazujące bezpośrednio skierowane do adresata rozkazu, ale także
różnie sformułowane normy, a nawet same tylko informacje o faktach,
na które zwykle reaguje się w jakiś jeden określony sposób (np.
„Pożar!”, „Nalot!”).

Należy zwrócić uwagę, że formułowanie wypowiedzi ustnych czy
pisemnych w określonych okolicznościach życia społecznego jest
zwykle czynnością społeczną, poprzez którą dokonujemy aktu
poinformowania innych czy wezwania do jakiegoś postępowania, czy
też aktu zobowiązania się do czegoś, przyrzeczenia czegoś itp.

też aktu zobowiązania się do czegoś, przyrzeczenia czegoś itp.

Wyróżnia się w związku z tym rolę performatywną niektórych
wypowiedzi w danym środowisku kulturowym, polegającą na tym, że
poprzez wygłoszenie (czy też napisanie lub podpisanie) tych
wypowiedzi w określonym układzie życia społecznego dokonuje się
takich aktów o charakterze umownym, konwencjonalnym, jak np.
złożenie przyrzeczenia, przyjęcie zobowiązania, nadanie komuś imienia,
wydanie wyroku, ustanowienie normy prawnej itp.

Przykłądowo dla ważności aktu wydania wyroku konieczne jest to, by
sędzia (czy sędziowie składu sądzącego) podpisał i ogłosił wypowiedź o
określonej treści – bez podpisania i wygłoszenia takiej wypowiedzi nie
dojdzie, według obowiązujących przepisów proceduralnych, do aktu
wydania wyroku.

wydania wyroku.

Wypowiedź rozpatrywana w jej roli performatywnej sama przez się
niczego nie opisuje, nie wyraża żadnych przeżyć, nie sugeruje żadnych
zachowań, chociaż jej dokonanie w należyty sposób stać się może
podstawą obowiązywania nakazów określonego rodzaju.

W związku z rozróżnieniem różnych ról wypowiedzi należy
odpowiednio dostrzegać różnorodność znaczeń tych wypowiedzi.
Znaczenie jakiegoś wyrażenia w danym języku nie ogranicza się do jego
znaczenia opisowego, do ustalenia się reguł, według których danemu
wyrażeniu należy przyporządkowywać myśl o takim, a nie innym stanie

wyrażeniu należy przyporządkowywać myśl o takim, a nie innym stanie
rzeczy.

Niewątpliwie ma też w języku polskim określone znaczenie wypowiedź
np. „Ach, jakie to smaczne!” – a mianowicie ustaliła się reguła, że w ten
sposób wyraża się zadowolenie z przeżywanej przyjemności smakowej
– tyle tylko, że nie jest to znaczenie opisowe, a jedynie znaczenie
ekspresywne.

Znając różnorodne role, które pełnią wypowiedzi formułowane w
określonym języku, zrozumieć można, na czym polega proces
porozumiewania się ludzi w tym języku.

Otóż osoba będąca twórcą znaku, dążąc do wywołania świadomości i

Otóż osoba będąca twórcą znaku, dążąc do wywołania świadomości i
nnej osoby, odbiorcy znaku, myśli określonego rodzaju, wypowiada
słowa,

którym

według

reguł

znaczeniowych

danego

języka

przyporządkowana jest właśnie taka myśl.
Jeśli twórca znaku należycie zna te reguły i użył słów w odpowiednim
znaczeniu, a odbiorca, również znający te reguły, należycie dosłyszał
czy dostrzegł te słowa i przyporządkowuje im myśl taką właśnie, jaką
zamierzał wywołać twórca znaku – to dochodzi do porozumienia
między twórcą a odbiorcą znaku.

Oczywiście może dojść do porozumienia również wtedy, gdy twórca i
odbiorca znaku dla danego szczególnego przypadku uzgodnili między
sobą znaczenie jakichś słów czy też innego rodzaju znaków.

Jeśli natomiast wypowiedziane przez twórcę znaku słowa wywołają u

Jeśli natomiast wypowiedziane przez twórcę znaku słowa wywołają u
odbiorcy myśl innego rodzaju niż ta, którą zamierzał wywołać twórca,
mówi się, że powstało między nimi nieporozumienie.

Z kolei jeśli słowa przez kogoś wypowiedziane czy napisane nie
wywołały, jako znak, u odbiorcy myśli o określonej treści, mówi się, że
nastąpiło niezrozumienie danej wypowiedzi.

Nieporozumienie może powstać czy to dlatego, że któreś z użytych słów
czy wyrażeń złożonych ma w danym języku kilka znaczeń, czy dlatego,
ż

e twórca lub odbiorca mylą się co do tego, jakie znaczenie mają

wypowiedziane słowa w danym języku, albo nie uzgodnili między sobą
odmiennego znaczenia danych słów.

odmiennego znaczenia danych słów.

Niezrozumienie może być spowodowane tym, że odbiorca nie zna
znaczenia określonych słów w danym języku, albo tym, że mówiący
użył słów, które nie mają ustalonego znaczenia w danym języku.

III. Nazwy

Nazwa

jest to wyraz albo wyrażenie rozumiane jednoznacznie, które

nadaje się na podmiot lub orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu.

O

rzeczenie imienne to orzeczenie stwierdzające o podmiocie, że jest on taki a taki,

np. że Jan jest adwokatem, stał się adwokatem, został adwokatem itp.

III.1 Pojęcie nazwy

„Jan” i „adwokat” są nazwami, albowiem wyrazy te mogą stać się
podmiotem względnie orzecznikiem w zdaniu.
Podobnie „praworządność” to nazwa i wyrażenie „fundament siły
Rzeczypospolitej Polskiej” też jako całość jest nazwą, jak to widać ze
zdania: „Praworządność jest fundamentem siły Rzeczypospolitej
Polskiej”.

Ze względu na liczbę wyrazów wchodzących w skład nazwy
rozróżniamy

• nazwy proste, składające się z jednego tylko wyrazu, i
• nazwy złożone, składające się z więcej niż jednego wyrazu.

„Skrypt”, „drzewo”, „student” itp. to nazwy proste, zaś wyrażenia „osoba obecna na
wykładzie”, czy „student pierwszego roku administracji, zamieszkały w mieście położonym
nad Silnicą” – to nazwy złożone.

Nazwa to nie to samo co rzeczownik!

W podanych przykładach nazwy złożone zbudowane są z całego zespołu rzeczowników,
czasowników, przymiotników, zaimków, przyimków.
Również i nazwa prosta może nie być rzeczownikiem np. nazwy zawarte w zdaniach:
„Zdrowy pracuje”, „Rozpaczać jest to przydawać zło do zła”, „Tamta jest sympatyczna”.

Ze względu na to, do czego nazwy sie odnoszą, rozróżniamy:

• nazwy konkretne, które są znakami rzeczy (

np. „stół”

) albo osób (

np.

„sędzia”

), ewentualnie czegoś, co wyobrażamy sobie jako rzecz lub

osobę (

np. „kwiat paproci”. „nimfa”

),

III.2 Nazwy konkretne i abstrakcyjne

• nazwy abstrakcyjne, które nie są znakami rzeczy czy osób ani

czegoś, co sobie jako rzecz czy osobę wyobrażamy. Wskazują one
na pewną cechę wspólną wielu przedmiotom (

np. „czerń”

), pewne

zdarzenie czy stan rzeczy (

np. „płacz”, „kradzież”, „cisza”

) albo na pewien

stosunek między przedmiotami (

np. „braterstwo”, „wyższość”

).

„Czarny przedmiot” – to nazwa konkretna, nazwa czegoś, co jest czarne. Ale „czerń” to
nazwa abstrakcyjna, bo ta nazwa nie wskazuje na rzeczy, lecz na to, co w pewnych rzeczach
podobne.

Koniecznie odnotujmy, że niekiedy mogą powstawać niejasności, czy
słowami posługujemy się w danym przypadku jako nazwami
abstrakcyjnymi, czy – konkretnymi.

Np. „wyrok” to nazwa konkretna, jeśli mamy na myśli arkusz papieru, na którym
zapisano treść wyroku, a nazwa abstrakcyjna – jeśli chodzi nam o sam akt wydania

zapisano treść wyroku, a nazwa abstrakcyjna – jeśli chodzi nam o sam akt wydania
wyroku.

Nazwami abstrakcyjnymi należy posługiwać się o tyle ostrożnie, że
często ulegamy przy tym pokusie, by dopatrywać się jakichś rzeczy,
których nazwy te byłyby znakami.
A przecież nie ma jakiejś takiej rzeczy, która nazywałaby się „piękno”,
bo piękno to nie rzecz, lecz cecha wspólna wszystkim rzeczom z
czyjegoś punktu widzenia pięknym, itp.

Chociaż nic nie stoi na przeszkodzie, by formułować np. zdanie:
„Sprawiedliwość ukarała przestępstwo”, to jednak lepiej pozostawić taki
sposób mówienia poetom i wypowiadać się w sposób możliwie
najbardziej konkretny, np.: „Sędzia wymierzył przestępcy karę”.
Jeśli takie „poetyckie” podejście nie spowoduje większych kłopotów

Jeśli takie „poetyckie” podejście nie spowoduje większych kłopotów
przy rozważaniu spraw potocznych, to przy rozważaniach natury
teoretycznej nieostrożność w posługiwaniu się nazwami abstrakcyjnymi
łatwo może sprowadzić na bezdroża gadaniny nie wiadomo o czym.

Ten, kto dopatruje się jakiegoś fizykalnego, to znaczy zajmującego w
jakimś czasie jakąś przestrzeń, przedmiotu, który odpowiadałby nazwie
abstrakcyjnej, popełnia tzw. błąd hipostazowania.

Desygnatem

danej nazwy określamy przedmiot, którego ta nazwa jest

znakiem.
To, co, nosimy na stopach, jest desygnatem nazwy „buty”.
Ten, kto właśnie prowadzi wykład z logiki prawniczej, jest desygnatem
nazwy „człowiek”.

III.3 Desygnat nazwy

nazwy „człowiek”.

Jeśli wskażemy na zielony, płaski przedmiot wiszący na ścianie
naprzeciw drzwi wejściowych do auli i powiemy: „To jest tablica” – to
powiemy prawdę; jeśli zaś powiemy: „To jest drzewo” – to powiemy
nieprawdę.
Desygnatem danej nazwy jest każdy przedmiot, o którym trafnie orzec
można daną nazwę. Nazwa oznacza swe desygnaty i z tego punktu
widzenia nazwami interesuje się semantyka.

Podane przykłady ukazały desygnaty nazw konkretnych – rzeczy albo
osoby, czyli przedmioty w ścisłym znaczeniu, przedmioty zajmujące w
jakimś określonym czasie jakąś określoną część przestrzeni.
Niemniej słowo „przedmiot” może być czasem używane w znaczeniu
szerszym.

szerszym.

Mówi się mianowicie, że „przedmiotem naszej myśli” jest to, ku czemu
zwraca się nasza myśl. A przecież może się ona zwracać nie tylko ku
rzeczom, ale i ku cechom wspólnym dla wielu rzeczy, ku stosunkom, ku
zdarzeniom itd. Co więcej myśl naszą mogą zaprzątać nie tylko
wyobrażenia tego, co jest, lecz również twory naszej wyobraźni.

Mając na uwadze tak szerokie rozumienie słowa „przedmiot”, możemy
mówić, że np.:

• liczba 3 jest desygnatem nazwy „liczba nieparzysta”,
• czyn oszusta jest desygnatem nazwy „przestępstwo”,
• sprawiedliwość, pojmowana jako skłonność jakiegoś człowieka do

• sprawiedliwość, pojmowana jako skłonność jakiegoś człowieka do

postępowania w sposób sprawiedliwy, jest desygnatem nazwy
„cnota”.

Ten sposób rozumienia słowa „przedmiot” nasuwa jednak wiele
wątpliwości, np.:

• czy jest jedno piękno, czy tyle, ile przedmiotów pięknych dla

jakichś ludzi w jakiejś chwili,

• co to znaczy, że „istnieją” liczby nieparzyste, a „nie istnieje” liczba

naturalna większa od każdej innej liczby naturalnej.

Mimo tych wątpliwości pewny jest fakt, że nie można utożsamiać
„przedmiotu naszych myśli” z przedmiotem-rzeczą.

Ze względu na te trudności z określeniem desygnatu nazwy
abstrakcyjnej

posługiwać

się

będziemy

głównie

przykładami

abstrakcyjnej

posługiwać

się

będziemy

głównie

przykładami

dotyczącymi desygnatów nazw konkretnych.

Nazwy indywidualne

to takie nazwy, które służą do oznaczania

poszczególnych – właśnie tych a nie innych przedmiotów, a
równocześnie nie przypisują przez to danemu przedmiotowi takich czy
innych właściwości wyróżniających go.

III.4 Nazwy indywidualne i generalne

Nazwa indywidualna, taka jak np. „Kielce”, „Silnica”, „Jan Kowalski”,
służy danemu przedmiotowi tak długo, jak długo zachowuje on ciągłość
istnienia, lub nie zostanie mu uprzednio dana nazwa zmieniona na inną,
co więcej nazwa indywidualna służy bez względu na cechy tego
przedmiotu.

Skoro raz niemowlę nazwano: Jan Kowalski, to nazwa ta będzie mu służyć, chociaż kolejno
stanie się ono chłopcem, młodzieńcem, dojrzałym mężczyzną, starcem; chociaż będzie
kolejno brunetem, siwym, łysym; choć zmieni zawód, stan cywilny, obywatelstwo, czy inne
cechy.

Zauważmy, że nazwy indywidualne mogą być nadawane nie tylko
przedmiotom rzeczywistym, ale i przedmiotom jedynie wyobrażonym,
np. postaciom literackim (

np. „Michał Wołodyjowski”

) czy występującym w

dziele literackim wyimaginowanym miejscowościom.

Dla odmiany nazwy, które przysługują przedmiotom ze względu na
jakieś cechy, które tym przedmiotom przypisujemy, nazywamy
nazwami generalnymi

.

Nazwy generalne, np.: „drzewo”, „krzesło”, „student administracji”,
odnoszą się do wszelkich przedmiotów danego rodzaju, a więc

odnoszą się do wszelkich przedmiotów danego rodzaju, a więc
przedmiotów mających cechy budynku, krzesła, studenta administracji.

W pewnych przypadkach może istnieć jeden tylko przedmiot mający
odpowiednie cechy (

np. gdy szukamy desygnatu nazwy generalnej „najwyższa góra

na świecie”

), a nawet w ogóle mogą nie istnieć przedmioty o

odpowiednich cechach (

„kulisty sześcian”, „szklana góra”, „krasnoludek”

).

Jeden przedmiot możemy nazwać przy użyciu tak nazwy indywidualnej,
jak generalnej, bowiem „najsłynniejsze z pierników miasto w Polsce” –
to nazwa generalna, która oznacza to samo, co nazwa indywidualna
„Toruń”.

Może być również tak, że jedna nazwa w zależności od kontekstu raz
staje się nazwą indywidualną, a raz generalną. Jako przykład rozważmy
słowo „Zofia”. Choć wiele kobiet nosi to imię, to używając tego słowa
odnosimy je zazwyczaj do pewnej określonej – właśnie tej a nie innej,
kobiety. Ale jeśli dla odmiany mówimy np.: „Każda Zofia ma imieniny
15 maja”, to słowo „Zofia” staje się nazwą generalną, bo rozumiemy je
w sensie: „kobieta, która ma tę cechę, że dano jej imię Zofia”.

Zauważmy jeszcze, że nazwy mogą ewoluować wraz z rozwojem
języków.
Przykładowo nazwa „Krzywousty”, która dziś, z naszego punktu
widzenia, jest nazwą indywidualną, początkowo, przed wiekami,
wskazywała na pewną osobę poprzez jej cechy.

wskazywała na pewną osobę poprzez jej cechy.

U W A G A

Przepisy prawa ustanawiają nakazy dla takich a takich obywateli oznaczonych
nazwą generalną. Z kolei urzędy, stosując prawo, ustanawiają na tej podstawie
normy dla obywateli oznaczonych nazwami indywidualnymi.
Przykładowo więc odróżnianie nazw indywidualnych i generalnych jest
niezbędnie potrzebne zwłaszcza przy rozważaniach dotyczących prawa cywilnego.

Nazwy generalne odnoszą się do wszystkich przedmiotów mających
pewien określony zespół cech.

Przykładowo nazwa „samolot” takie ma znaczenie w języku polskim, że
odnosimy ją do każdego przedmiotu, który jest:

III.5 Treść nazwy

odnosimy ją do każdego przedmiotu, który jest:

1) urządzeniem przystosowanym do swobodnego lotu w powietrzu;
2) cięższym od wypartego przez nie powietrza;
3) poruszanym silnikiem o takiej czy innej konstrukcji;
4) o nieruchomych płatach nośnych.

Taki zespół cech łącznie przysługuje każdemu samolotowi i tylko
samolotowi, a nie np. szybowcowi, sterowcowi, śmigłowcowi,
spadochronowi, rakiecie kosmicznej itd.

Treścią jakiejś nazwy generalnej nazywamy taki zespół cech, na
podstawie którego osoba używająca danej nazwy we właściwy dla
danego języka sposób gotowa jest uznać jakiś dowolny przedmiot za
desygnat tej nazwy, jeśli stwierdzi w nim te cechy łącznie, a przy
stwierdzeniu braku którejś z nich – odmówić charakteru desygnatu tej

stwierdzeniu braku którejś z nich – odmówić charakteru desygnatu tej
nazwy.

Np. treścią nazwy „pęczak” w języku polskim jest zespół cech: 1) coś, co jest kaszą, 2)
jęczmienną, 3) bardzo grubą. Wszystko, co ma te trzy cech, może być nazwane
pęczakiem i tylko to, co te trzy cechy łącznie posiada. Nie każda bardzo gruba kasza
jest pęczakiem, tylko jęczmienna. Nie każda kasza jęczmienna jest pęczakiem, tylko
bardzo gruba. Kto wiedząc, że ma do czynienia z bardzo grubą kaszą jęczmienną,
odmawia jej nazwy „pęczak”, ten widocznie nie zna treści nazwy „pęczak”, nie zna jej
znaczenia w języku polskim.

Dziękuję za uwagę!

Dziękuję za uwagę!

Dziękuję za uwagę!

Dziękuję za uwagę!