ZASADY PROCESU KARNEGO

by Justin Credible

1. Znaczenie zasad procesu karnego

Doniosłość zasad procesu karnego jest w literaturze wyjaśniana następującymi
powodami:

- uzasadnienie historyczne – zasady jako hasła, postulaty do realizacji w celu
reformy procesu karnego (niezawisłość sędziowska, jawność, prawo do obrony) –

wskazanie na genezę zasad procesu, obecnie znajdują one miejsce w
konstytucjach

- walory naukowe konstrukcji zasad – pozwala ona na uporządkowanie nawet
najbardziej skomplikowanych instytucji prawnych, pozwalają na porównanie

systemów procesowych, uwydatnianie zmian ewolucyjnych prawa, w powiązaniu
ze zmianami społeczno-gospodarczymi

- usprawnienie procesu dydaktycznego – zwięzłe przedstawianie instytucji
procesowych

- praktyczne względy formułowania zasad – dostarczają podstaw dla
formułowania określonych dyrektyw interpretacyjnych, zapełniają luki

konstrukcyjne, wyznaczają racjonalną pracę legislacyjną

2. Pojęcie zasad procesu karnego

Dwojakie rozumienie zasad procesu w literaturze:
- dyrektywy (postulowane wzorce) – postulaty pod adresem ustawodawcy,

rozumiane jako zasady-idee, określają rozwiązania o charakterze idealnym, nie
przewidującym wyjątku – są to zasady w sensie abstrakcyjnym

- wiążąca zasada procesu wymaga odniesienia do oznaczonego systemu prawa
procesowego, są to dyrektywy wynikające z oznaczonego systemu prawa

procesowego – są to zasady procesowe w sensie konkretnym,
odtworzonym.

Kryteria wyróżniające spośród norm prawnych danego systemu karnego

prawa procesowego, tych które można zaliczyć do zasad procesu:
Brak jednomyślności w literaturze, niektórzy rozumieją zasady jako cechy procesu

odróżniające go od innej formacji społeczno-politycznej. Według innych są to
podstawowe idee prawne dla procesu karnego. Inni uznają za takie normy

postępowania, która stanowi regułę dla procesu, ale także wyraża podstawowe
jego założenia i przez fakt swego obowiązywania charakteryzuje dany proces.

Teoria prawa za zasady w znaczeniu ścisłym uznaje normy danego systemu prawa
pozytywnego, które mają charakter zasadniczy, sprowadza się to do czterech

kryteriów:
- kryterium hierarchicznej nadrzędności norm (zasadniczy charakter mają

normy konstytucyjne)
- kryterium nadrzędności treściowej (norma stwarzająca „rację” dla całej

grupy norm)
- kryterium szczególnej roli spełnianej przez daną normę w ramach

konstrukcji pewnej instytucji
- kryterium funkcjonalne (zwane kryterium doniosłości społecznej)

Dalsze wywody skryptu będą odnosiły się tylko do zasad w sensie konkretnym,

zasad odtworzonych. Zasada stanowi normę prawa, może być wyraźnie oznaczona
w obowiązujących przepisach lub też wyinterpretowana z nich.

1

Definicja Marszała -> Przez zasady należy rozumieć normy prawne:

- wypowiadające idee będące wyrazem panujących poglądów ideologiczno-
społecznych

- ulegające zmianom na przestrzeni rozwoju historycznego prawa procesowego
- stanowiące podstawowe założenia i kształtujące dany model procesu karnego

Z tego ujęcia wynika, że zasadnicze cechy procesu karnego mogły być i były na

przestrzeni historii kształtowane z określonego punktu widzenia co najmniej na
dwa różne, często wykluczające się, sposoby. Ta możliwość alternatywnego

ujęcia stanowi podstawę do wyróżnienia w doktrynie prawniczej przeciwstawnych
sobie zasad (w sensie abstrakcyjnym). Ustawodawca musi dokonać wyboru

między alternatywami, kierując się panującymi poglądami społeczno-
ideologicznymi. Ustawodawca może przyjąć rozwiązania idealne, lecz może także

zdecydować się na wskazanie pewnych wyjątków od przyjętej reguły,
dopuszczalnych w zakresie przewidywanym przez ustawę. Czasami mówi się o

zasadzie dominującej i zasadzie uzupełniającej.

W literaturze dzieli się zasady na skodyfikowane i nieskodyfikowane.

3. System zasad procesu karnego

Marszał ujmuje zasady procesu karnego w sposób syntetyczny (tj. skupiając w
zasadzie wszystkie istotne składniki danej zasadniczej normy prawnej i jej

następstwa). Ujęcie analityczne występuje wtedy kiedy niektóre składniki lub
bezpośrednie następstwa normy wyrażającej zasadę postępowania traktuje się

jako samodzielne zasady procesowe.

Klasyfikacja zasad:
- kryterium ogólności – naczelne zasady pierwszego (zasady ustrojowe i

funkcjonalne – kinetyczne, dynamiczne) i naczelne zasady drugiego stopnia
(zasady ogólnoprawne, sprawiedliwości, stałości prawnej, nieformalizmu itd.)

- inne próby klasyfikacji – zasady ogólnoprawne, zasady procesu: ustrojowo-
organizacyjne, ściśle procesowe (dynamiczne).

Zasady ogólnoprawne nie stanowią specyficznych cech odnoszących się wyłącznie
do procesu karnego (oprócz zasady humanitaryzmu)

Zasady ustrojowo-organizacyjne:

- zasada prawa do sądu
- zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym

- zasada niezawisłości sędziowskiej
- zasada kolegialności sądu

- zasada bezstronności

Zasady ściśle procesowe (na podstawie kryterium funkcjonalności):
- związane ze wszczęciem procesu karnego:

a) zasada oficjalności (ścigania z urzędu)
b) zasada legalizmu

c) zasada skargowości
- zasady dotyczące postępowania dowodowego

a) zasada prawdy
b) zasada bezpośredniości

c) zasada koncentracji materiału dowodowego
d) zasada swobodnej oceny dowodów

- zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia postępowania
a) zasada kontradyktaryjności

b) zasada jawności

2

c) zasada rzetelnego procesu
d) zasada ustności

e) zasada kontroli
- zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie:

a) zasada domniemania niewinności oskarżonego
b) zasada prawa do obrony oskarżonego

4. Zasada humanitaryzmu

Zasada ta wymaga, aby każdy człowiek, zwłaszcza w kontaktach z organami

państwa, był traktowany w sposób odpowiadający godności ludzkiej. Umocniona
została przepisami Konstytucji RP i prawa międzynarodowego (Konwencja

Europejska, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Konwencja
ONZ przeciwko torturom oraz innym formom nieludzkiego traktowania).

Art. 30 Konstytucji RP: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi

źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej
poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”, art. 40 „Nikt nie

może być poddany torturom, ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”

W dyrektywie tej mieszczą się więc następujące zakazy:

- stosowania tortur
- nieludzkiego traktowania – zakaz lekceważenia godności człowieka i ogólnych

wymagań przez nią wyrażanych
- poniżającego traktowania – naruszenie godności człowieka, przez pogardzanie,

upokarzanie, doprowadzenie do stanu bezwolności, podejmowania decyzji wbrew
jej woli

- zakaz dyskryminacji – ze względu na jakiekolwiek przyczyny (płeć, rasa, kolor
skóry, język, religia, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe, społeczne,

przynależność narodowa, urodzenie itd...) – art. 32 Konstytucji RP

Kodeks Karny w art. 3 stwierdza, że „kary i inne środki przewidziane w tym
kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z

poszanowaniem godności człowieka”.

5. Zasady ustrojowo organizacyjne procesu karnego

ZASADA PRAWA DO SĄDU – oznacza z jednej strony prawo jednostki dostępu
do sądu, a z drugiej strony wymaga, aby sprawę rozpoznał ustanowiony przez

ustawę właściwy, niezależny i bezstronny sąd. Zasada wyrażona była już w
Konstytucji Marcowej, prawa tego nie wypowiadała Konstytucja PRL, po 89 roku

TK wyniósł tą zasadę z zasady demokratycznego państwa prawnego. Istotną rolę
w kształtowaniu się zasady prawa do sądu miały konwencje: MPPOiP oraz

EKPCZPiPW.
Przepisy te były interpretowane jako wymagania, by sprawy jednostki były

rozstrzygane przez sąd właściwy, niezawisły, bezstronny i ustanowiony przez
ustawę. Nie mógł być to sąd będący sądem (trybunałem) tylko z nazwy.

Orzecznictwo ustaliło, iż sądem jest organ odpowiadający następującym
kryteriom:

- niezależny od egzekutywy i od stron postępowania
- złożony z sędziów, którzy nie mogą być w każdej chwili odwołani przez organ

nominujący
- przy istnieniu gwarancji praworządności postępowania

Sąd miał być ustanowiony przez ustawę – zakaz tworzenia sądów
wyjątkowych, właściwych ex post.

Sąd ma być niezawisły – niezależny od władzy wykonawczej, od stron

3

Sąd ma być bezstronny – nie może identyfikować się z interesami tylko jednej
strony i za tym ma przemawiać ukształtowanie jego składu.

Reguły te dotyczą tylko postępowania sądowego, nie obejmują postępowania
przygotowawczego.

Początkowo przepisy te nie były interpretowane jako dające gwarancje dostępu do
sądu. Obecnie jednak organy strasburskie uznały, że prawo dostępu do sądu, choć

nie wyrażone w przepisach, stanowi ich element składowy.
Zasada prawa do sądu przyjęta jest powszechnie w państwach demokratycznych,

w dwóch ujęciach, w jednych dopuszcza się powierzanie funkcji orzecznictwa
organom niesądowym (administracyjnym, arbitrażowym) przy założeniu, że od

orzeczeń tych organów przysługuje odwołanie do sądu -> kraje skandynawskie,
anglosaskie. Drugie ujęcie zakasuje konstytucyjnie powierzania funkcji

orzecznictwa ciałom niesądowym, chyba że zapewniona jest pełna kontrola
sądowa nad tymi orzeczeniami -> RFN.

Konstytucja RP wyraża dwa zasadnicze przepisy w przedmiocie zasady prawa do
sądu.

art. 45 ust. 1 – „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia
sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i

niezawisły sąd”, art. 77 ust 2. „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej
dochodzenia naruszonych wolności lub praw, otwierając drogę sądową każdej

jednostce w razie naruszenia jej wolności i praw”. Przyjęta jest zasada odrębności
sądów i trybunałów oraz sądowego wymiaru sprawiedliwości i instancyjności

postępowania.

ZASADA UDZIAŁU CZYNNIKA SPOŁECZNEGO W PROCESIE KARNYM
Zasada jest wyrazem demokratyzmu, jest formą udziału obywateli w zarządzaniu

państwem, współdecydowania o istotnych sprawach innych obywateli. Można ją
wyrazić jako dyrektywę nakazującą rozstrzyganie indywidualnych spraw obywateli

z udziałem przedstawicieli społeczeństwa. Czynnik społeczny = nieurzędnik. Udział
czynnika społecznego w procesie może przejawiać się:

- w składzie organu wydającego rozstrzygnięcia
- w udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny

(przedstawiciel społeczny art. 90 i nast. Kpk)
- w dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw (łączy się to z

zasadą jawności)
Podstawowe znaczenie ma udział czynnika społecznego w składzie organu

rozstrzygającego, można wyodrębnić następujące modele:
- organy sądowe złożone wyłącznie z urzędników

- organy sądowe złożone wyłącznie z czynnika społecznego
- organy sądowe złożone częściowo z jednych i drugich

Rozwiązanie urzędnicze: fachowość, centralizm władzy, możliwość popadania
urzędasów w rutynę, brak należytej społecznej oceny rozstrzyganych sytuacji

konfliktowych.
Rozwiązanie społeczne: demokratyzm postępowania, lepszą ocenę rozstrzyganego

konfliktu, popartą doświadczeniem życiowym przedstawicieli różnych środowisk
zawodowych, brak należytego przygotowania zawodowego czynnika społecznego,

nieznajomość prawa, bierność.
Udział czynnika społecznego w składzie organów orzekających może przybrać

postać:
- sądu przysięgłych (wykształcony w Wielkiej Brytanii, sprowadzony na

kontynent przez rewolucję we Francji, czynnik społeczny tworzy radę przysięgłych
która wydaje werdykt co do winy lub niewinności oskarżonego, sędzia zawodowy

przewodniczy w rozprawie, stosuje prawo, wymierza karę. Ława przysięgłych
obraduje bez udziału sędziego – oddzielenie sędziego prawa od sędziego faktu.

Szeroki demokratyzm w postępowaniu sądowym, niekiedy jednak padają
przypadkowe rozstrzygnięcia. Dlatego nie recypowano go w państwach Europy

Środkowej i Wschodniej – także czynniki polityczne za PRLu)

4

- sądu ławniczego (ławnik jest zarówno sędzią faktu jak i sędzią prawa,
równoprawnym z sędzią zawodowym)

Konstytucja RP mówi, iż „Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru
sprawiedliwości określa ustawa” -> reprezentuje opcję udziału obywateli w

sprawowaniu sprawiedliwości, nie rozstrzyga jednak formy tego udziału. Prawo o
ustroju sądów powszechnych i kpk mówi iż udział czynnika społecznego w

rozstrzyganiu spraw karnych przez sądy pozostaje regułą. Ławnicy pochodzą z
wyboru, wybierani są przez rady gmin, których obszar jest objęty właściwością

sądów okręgowych i rejonowych, w głosowaniu tajnym. Kandydatów na ławników
zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje i związki

zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa oraz co najmniej 25
obywateli mających czynne prawo wyborcze. Zasadę udziału ławników w składach

sądu zastosowano do sądów działających w pierwszej instancji, ławnicy biorą
udział w składach sądu wraz z sędziami zawodowymi. Regułą jest 1 sędzia +

dwóch ławników.
Krytyka systemu ławniczego: niska aktywność ławników, uchylanie się ławników

od obowiązków, system wyłaniania ławników

ZASADA NIEZAWISŁOŚCI SĘDZIOWSKIEJ
Jest to także zasada konstytucyjna. Kształtuje wymiar sprawiedliwości jako

odrębną i szczególną funkcję państwową. Konstytucja RP mówi iż „sędziowie w
sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom”,

podobnie uregulowanie dotyczy sędziów TS. Jeśli chodzi o sędziów TK to podlegają
tylko Konstytucji. Zasada niezawisłości stanowi dyrektywę nakazującą

sędziemu orzekania na podstawie Konstytucji RP, ustaw i swego
wewnętrznego przekonania, nikt oprócz ustawodawcy nie może wpływać

na sędziego w sprawowaniu przez niego wymiaru sprawiedliwości. Składa
się z dwóch członów:

- niezawisłości
- podległości ustawom i Konstytucji – wynika stąd zobowiązanie do przestrzegania

Konstytucji i ustaw. Nie wynika natomiast z tego nakaz stosowania przez sędziego
przepisów niższego rzędu. Powinien je stosować, jeżeli są zgodne z ustawami.

Niezawisłość oznacza orzekanie według wewnętrznego przekonania
sędziego, nikt nie może go zastępować w sprawowaniu funkcji, ani wpływać na

niego w zakresie rozstrzygania spraw. Sędzia powinien być wolny od wpływu
czynnika zewnętrznego w całym przebiegu procesu karnego. Sędzia ma obowiązek

samodzielnie dokonywać wykładni przepisów oraz rozstrzygać o wartości i
wiarygodności dowodów. Niezawisłość sędziowska oznacza:

- zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku
rozpoznania sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać

- niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości dotyczących zarówno
faktycznego, jak i prawnego stanu sądzonej sprawy

- niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć w toku postępowania, jak i
orzeczenia kończącego postępowanie

- brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej sędziego za orzeczenia wydane
zgodnie z własnym sumieniem, w granicach swobodnej oceny dowodów i na

podstawie przepisów ustawy.
Sędzia jest związany ogólnie przyjętymi regułami wykładni i zasadami

logicznego myślenia. Ustawy, którym podlega sędzia, decydują o zakresie
wyznaczającym zakres niezawisłości sędziowskiej:

- sędziego nie obowiązują rozstrzygnięcia innego sądu zapadłe w innej sprawie,
chyba że są to orzeczenia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny

- sąd ponownie sprawę rozpoznający jest związany zapatrywaniem prawnym i
wskazaniami sądu odwoławczego co do dalszego postępowania

- w razie rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego związanego z określoną sprawą
uchwała SN jest w danej sprawie wiążąca

- uchwały SN nie związane z konkretną sprawą, rozstrzygające kwestie prawne

5

wywołujące rozbieżności w orzecznictwie, jeśli stanowią zasadę prawną to
posiadają pewien zakres obowiązywania. Niezawisłość sędziego nie dotyczy sfery

administracji sądowej, dotyczy wyłącznie sfery jurysdykcji.
Aby dyrektywa niezawisłości nie była tylko czystą deklaracją, potrzebne są

gwarancje. Rozróżnia się gwarancje ustrojowe i procesowe.
Gwarancje ustrojowe:

- odpowiedni poziom etyczno-moralny (nieskazitelny charakter)
- odpowiednie przygotowanie zawodowe pozwalające na samodzielne prowadzenie

procesu karnego i rozstrzyganie
- stałość zawodu sędziowskiego – brak obawy o przyszłość zawodową

- niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem, by nie można było
wpływać na niego z tytułu drugiego zatrudnienia lub zawodu

- niezależność materialna
- immunitet sędziowski

- samorządność sędziowska
Eliminowanie wpływu administracji na sędziów i ich odwołanie dokonano

w 1990 przez:
- ustanowienie Krajowej Rady Sądownictwa

- usunięcie możliwości odwołania sędziego z powodu niedawania „rękojmi
wykonywania zawodu sędziego”

- przyznanie samorządom sędziowskim prawa do wysuwania kandydatów na
sędziego.

Gwarancje procesowe:
- kolegialność składu sędziowskiego

- jawność rozpraw
- swobodna ocena dowodów

- tajność narady sędziowskiej

ZASADA KOLEGIALNOŚCI SĄDÓW
Wyraża ona dyrektywę, by rozstrzygnięcia sądu wydawane były kolegialnie. Jej

przeciwieństwem jest jednoosobowy skład sądu.
Walory kolegialności: demokratyzm, wszechstronniejsze rozpoznanie sprawy,

zmniejszenie niebezpieczeństwa niedokładności lub błędów, kolegialność
wzmacnia także autorytet organu, decyzja kolegialna ma większą wagę moralną

dla stron i dla społeczeństwa, zwiększa niezawisłość organu. Zasada ta odnosi się
do sądów, nie dotyczy organów ścigania karnego.

Sądy karne powszechne zarówno w pierwszej, jak i drugiej instancji orzekają w
składzie trzyosobowym. Niekiedy w pięcioosobowym. Wyjątkowo skład sądu może

być jednoosobowy, np. w postępowaniu uproszczonym, wyjątkowo też sąd
okręgowy w drugiej instancji może orzekać jednoosobowo.

ZASADA BEZSTRONNOŚCI

Dyrektywa w myśl której organy procesowe są zobowiązane do zachowania
bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników procesu. Mieści się w tym zakaz

stronniczości, tj. sprzyjania jednej ze stron i odnoszenia się z niechęcią do drugiej.
Zasada ta dotyczy wszystkich sędziów sądów powszechnych, wojskowych,

administracyjnych jak i sędziów SN. Gwarancją obiektywizmu organu
procesowego jest instytucja wyłączenia sędziego, przewidziana przepisami prawa

procesowego. Są to dwie grupy przepisów: pierwsza to wyłączenie z mocy prawa,
przewidziane w art. 40 kpk. Drugą grupę stanowi wyłączenie na wniosek, kiedy

istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co
do bezstronności sędziego w danej sprawie. Zasada ta odnosi się także do innych

organów państwowych występujących w sprawie, obejmuje oskarżyciela
publicznego jak i organy postępowania przygotowawczego. Twierdzenie to

znajduje oparcie w przepisach o wyłączeniu prokuratora, osób prowadzących
postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych, po drugie

w art. 4 kpk w myśl którego organy prowadzące postępowanie są zobowiązane

6

badać i uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na
niekorzyść oskarżonego. Przejawia się także w zakresie zbierania i przedstawiania

dowodów. Organy procesowe posiadają inicjatywę dowodową (mogą w miarę
potrzeby i możliwości wprowadzać i przeprowadzać dowody z własnej inicjatywy

bez oczekiwania na wniosek pokrzywdzonego czy oskarżonego). Ma to istotne
znaczenia dla sądu, który nie jest związany tym, o co wniosą strony, sąd może i

powinien sam z własnej inicjatywy wyświetlić okoliczności sprawy. Oskarżyciel
publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego,

choć występuje po stronie oskarżenia.

6. Zasady ściśle procesowe: zasady związane z wszczęciem procesu karnego

ZASADA OFICJALNOŚCI (ŚCIGANIA Z URZĘDU)

Rys historyczny: Historycznie najwcześniejszą formą było ściganie sprawcy
przestępstwa przez pokrzywdzonego lub jego krewnych. Brak było różnic

pomiędzy karnymi a cywilnymi skutkami czynu. Stąd nie było zróżnicowania na
proces karny i cywilny. Sprawca, który zapłacił pokrzywdzonemu lub jego rodzinie

odszkodowanie nie był w centrum zainteresowania społeczeństwa, nie istniała
potrzeba ingerencji w te sprawy. W miarę wzrostu zainteresowania ogółu w

zwalczaniu przestępstw, kiedy kara nabiera charakteru publiczno-prawnego, na
organach państwa spoczął obowiązek ścigania przestępstw. Nastąpiło odejście od

samopomocy obywateli. Jednym z zadań państwa stało się ochranianie
poszczególnych obywateli, ale także zapewnienie przestrzegania porządku

prawnego ustalonego przez przedstawicieli społeczeństwa. Naruszenie porządku
prawnego – popełnienie przestępstwa, wymaga akcji ze strony organów ścigania

karnego. Państwo przez swoje organy przejęło na siebie obowiązek ścigania
sprawców przestępstw z oskarżenia publicznego, pozostawiając pokrzywdzonemu

jedynie inicjatywę w tym zakresie, co do przestępstw wnioskowych. Ściganie
przestępstw z urzędu stało się monopolem państwa. Do niedawna pokrzywdzony i

sprawca byli pozbawieni wpływu na toczące się postępowanie poprzez
porozumiewanie się ze skutkiem dla jego biegu o czyny ścigane z oskarżenia

publicznego, zwłaszcza w sprawach o przestępstwa drobniejsze. Monopol państwa
należało więc uznać za idący za daleko. Toczące się postępowanie wbrew

życzeniom pokrzywdzonego nie zawsze może być społecznie słuszne i pożądane.
W obecnym kpk odstępuje się od monopolu ścigania przestępstw z oskarżenia

publicznego przez państwo. Kodeks wprowadza szerego regulacji pozwalających
na porozumienie się sprawcy z pokrzywdzonym co do dalszego losu postępowania

karnego w ramach postępowania mediacyjnego lub poza nim, ze skutkiem w
postaci wniosku prokuratora o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy lub

dowolnego poddania się karze. Obowiązujący kpk umożliwia również
pokrzywdzonemu wniesienie aktu oskarżenia w razie odmowy wszczęcia lub

umorzenia postępowania przez prokuratora.

Zasada ścigania z urzędu polega na tym, że ściganie przestępstw odbywa
się przez organy państwa niezależnie od woli i zachowania

pokrzywdzonego lub innego podmiotu albo od zgody lub zezwolenia
określonej władzy, a zatem państwo za pomocą swoich organów ściga

przestępstwa z urzędu (ex officio) – jest to więc zasada oficjalności.

Organy ścigania: prokurator lub Policja
Rozpoczęcie ścigania, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia

przestępstwa, tj. gdy fakty wzbudzają w organie ścigania podejrzenie, że
popełniono przestępstwo. Organ wszczyna wówczas postępowanie z własnej

inicjatywy bez konieczności jakiegokolwiek oświadczenia pokrzywdzonego lub
innej osoby, np. zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Organ otrzymując

informację o popełnieniu przestępstwa ze źródeł własnych lub środków masowego

7

przekazu nie może wstrzymywać się od ścigania.
Ustawodawca uznaje prymat interesu państwowego nad interesem

poszczególnych osób, wyrażającym się w nieściganiu przestępstwa i nieujawnianiu
go. Taki interes może być wyraźnie przewidziany w ustawie jako wyjątek. Zasada

oficjalności odnosi się do całego przebiegu postępowania.

Jeżeli ustawa karna nie przewiduje ścigania konkretnego przestępstwa na wniosek
lub z oskarżenia prywatnego, to wówczas ma zastosowanie reguła ścigania z

urzędu -> „Organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują
czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej

osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy” art. 9 kpk.
Warunkowe ściganie z urzędu:

- kiedy ściganie jest uzależnione od zezwolenia odpowiedniego organu (np. sądu
dyscyplinarnego)

- ściganie na wniosek (unormowane jest w art. 12 kpk – warunkuje możliwość
wszczęcia postępowania z powodu popełnionego przestępstwa ściganego na

wniosek, określonego w kk, złożenie wniosku jest uprawnieniem a nie
obowiązkiem. Organ ścigania jednak jest zobowiązany pouczyć osobę uprawnioną

o przysługującym mu uprawnieniu). Złożony wniosek o ściganie niektórych tylko
sprawców przestępstwa upoważnia do ścigania także współsprawców, podżegaczy

i pomocników oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym
związku z przestępstwem sprawcy określonego we wniosku, o czym należy

uprzedzić składającego wniosek. Wyjątek w tym zakresie stosuje się do osób
najbliższych, warunkiem ich ścigania są wnioski imienne. W razie śmierci

pokrzywdzonego wniosek o ściganie mogą złożyć osoby najbliższe, a w wypadku
ich braku lub nieujawnienia – prokurator. Wszczęcie postępowania bez wniosku

stanowi przeszkodę procesową, lecz wada ta może ulec konwalidacji przed
wydaniem wyroku w I instancji na skutek złożenia wymaganego wniosku o

ściganie. Złożenie wniosku powoduje ex lege, że odtąd postępowanie toczy się z
urzędu. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą

prokuratora, w sądowym za zgodą sądu, ale tylko do czasu rozpoczęcia przewodu
sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Cofnięcie nie może dotyczyć

przestępstwa zgwałcenia. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne.)

W ramach ścigania na wniosek można wyróżnić trzy zasadnicze grupy w
zależności od podmiotu uprawnionego do złożenia wniosku:

- pokrzywdzony
- organ opieki społecznej lub właściwa instytucja

- dowódca jednostki wojskowej (prokurator może ścigać, jeśli uzna że wymagają
tego względy dyscypliny wojskowej)

Ściganie na wniosek pokrzywdzonego występuje w dwóch odmianach:
- ściganie bezwzględnie wnioskowe – ma miejsce, gdy przestępstwo podlega

ściganiu na wniosek bez względu na osobę sprawcy przestępstwa (np. zgwałcenie)
- ściganie względnie wnioskowe - ma miejsce, gdy zasadniczym trybem ścigania

danego przestępstwa jest ściganie z urzędu, natomiast niektóre kategoria
sprawców tych przestępstw są ścigane na wniosek, jeżeli zachodzą pewne

określone w ustawie stany, z reguły stosunek bliskości między pokrzywdzonym a
sprawcą (np. kradzież)

Ściganie z oskarżenia prywatnego – ściganie następuje z inicjatywy

pokrzywdzonego na skutek wniesienia skargi prywatnej, od tego czasu
pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym. Prokurator może ingerować w

takie postępowanie z powodu istnienia interesu społecznego, podobnie ingerować
może sędzia rodzinny  następuje wtedy nawrót do zasady ścigania z urzędu.

8

ZASADA LEGALIZMU

Należy odróżnić od zasady praworządności!!! Zasada legalizmu w procesie

karnym polega na obowiązku ścigania przestępstw ściganych z urzędu.
Obowiązek ten wynika przede wszystkim z prawa karnego materialnego. Skoro

sprawca naruszył porządek prawny to musi ponieść konsekwencje swojego czynu,
przywołuje się tutaj także zasadę równości  organy państwa nie mogą

dokonywać wyboru między ściganiem a nieściganiem sprawcy przestępstwa,
kierując się zasadą celowości. Zasada ta sprzyja poczuciu sprawiedliwości.

Przeciwieństwem legalizmu jest oportunizm polegający na uprawnieniu
do ścigania przestępstw, kiedy organowi ścigania karnego umożliwia się

ocenę celowości ścigania karnego.

W literaturze wyodrębnia się oportunizm właściwy i oportunizm niewłaściwy.
Właściwy wiąże się z sytuacjami interesu społecznego bez względu na wagę

przestępstwa, gdy zachodzi swoista kolizja interesów społecznych.
Oportunizmem niewłaściwym są sytuacje, kiedy odstępuje się od ścigania

tylko ze względu na małą wagę przestępstwa. Uzasadnienie sprowadza się do
trzech następujących motywów:

- błahości spraw co pociąga za sobą niecelowość i duże koszty procesu
- angażowanie poważnej machiny karnego wymiaru sprawiedliwości w sprawach

błahych stwarzałoby poczucie dysproporcji i obniżałoby jego powagę
- stosowanie represji karno-sądowej za czyny o znikomej szkodliwości społecznej,

mijałoby się z celem kary
Zaniechanie ścigania karnego z powodu znikomości społecznej szkodliwości czynu

jest wynikiem definicji przestępstwa, którym jest tylko czyn o szkodliwości
społecznej większej niż znikoma.

W Polskim procesie karnym obowiązuje zasada legalizmu z pewnymi wyjątkami na
rzecz oportunizmu (art. 10 kpk):

Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i
przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel

publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia – o czyn ścigany z
urzędu. Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie

międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za
popełnione przestępstwo.

W ścisłym związku z zasadą legalizmu pozostaje obowiązek zawiadamiania o

przestępstwie ściganym z urzędu (denuncjacja). Obowiązek jest usankcjonowany
odpowiedzialnością karną z art. 240 KK obejmującą obowiązek denuncjacji

przestępstw w nim wymienionych. W pozostałych przypadkach obowiązuje art.
304 kpk, nie sankcjonowany odpowiedzialnością karną, lecz społeczną (? A co to

do cholery jest??). Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze
swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu

są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz do
czasu przybycia organu powołanego do ścigania lub wydania przez niego

stosownego zarządzenia nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa
 sankcjonowane to odpowiedzialnością karną z art. 231 kk.

Dodatkowe uregulowania zapewniające realizację zasady legalizmu:

- instytucja zażalenia do sądu na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub
dochodzenia oraz na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania

przygotowawczego
- zażalenie do prokuratora na bezczynność organu ścigana, jeżeli w ciągu 6

tygodni zawiadamiający nie zostanie powiadomiony o odmowie wszczęcia lub o
wszczęciu postępowania przygotowawczego.

- zakaz odmowy przyjęcia denuncjacji

9

- sąd rozstrzyga problem powinności wniesienia przez prokuratora aktu oskarżenia
w razie istnienia odpowiednich podstaw w zebranym materialne dowodowym, w

sytuacji różnicy zdań między prokuratorem a pokrzywdzonym co do tego czy takie
podstawy istnieją w konkretnej sprawie w świetle zebranego materiału

dowodowego. Teoria zna dwa rozwiązania – system wymuszenia skargi
publicznej (RFN) oraz system skargi subsydiarnej (polski kpk). Można wnieść

zażalenie na postanowienie o umorzenie śledztwa lub dochodzenia oraz na na
postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Jeżeli sąd

uchyli takie postanowienie, a prokurator ponownie umorzy postępowanie, lub gdy
zebrane dowody nie dają podstaw do wniesienia aktu oskarżenia i prokurator

nadrzędny nie uwzględni wniesionego zażalenia, to decyzja taka stwarza
pokrzywdzonemu drogę do wniesienia własnego aktu oskrażenia o przestępstwo

ścigane z oskarżenia publicznego, bez względu na właściwość rzeczową sądu.
W postępowaniu sądowym kpk stanowi, że odstąpienie oskarżyciela publicznego

od oskarżenia nie wiąże sądu. Sąd może wyrazić zgodę na odstąpienie, bądź nie.

Wyjątki od zasady legalizmu:
a) umorzenie absorpcyjne – postępowanie można umorzyć, jeżeli orzeczenie

wobec oskarżonego kary byłoby niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary
prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo

b) świadek koronny – podejrzany, któremu nadano pozycję świadka koronnego,
co do którego postępowanie ulega umorzeniu, jeżeli złożył przed sądem

wyczerpujące zeznania dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie
popełnionym w zorganizowanej grupie lub w związku mającym na celu popełnienie

przestępstw
c) umorzenia postępowania przeciwko nieletniemu, jeżeli orzeczenie środków

wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe ze względu na orzeczone w innej
sprawie środki

d) postępowanie rejestrowe
Składniki oportunizmu są dostrzegalne także w instytucji małego świadka

koronnego

ZASADA SKARGOWOŚCI

Zasada ta występuje w postępowaniu jurysdykcyjnym, wiąże się z problemem
stosunku sądu do kwestii inicjowania postępowania przed tym organem. Problem

ten wyraża pytanie: czy sąd wszczyna proces z urzędu w celu rozstrzygnięcia
kwestii odpowiedzialności karnej, czy też czyni to dopiero wówczas, gdy z

odpowiednimi żądaniami wystąpi oznaczony uprawniony podmiot.

Koncepcja ścigania przez sąd z urzędu: sąd jedyny podmiot procesowy, łączy
w swoim ręku wszystkie funkcje procesowe, oskarża, broni i sądzi. Nie ma miejsca

dla oskarżyciela, oskarżony był przedmiotem a nie podmiotem procesu, tortury,
nie było ścierania się interesów procesowych, nie ułatwiało to dojścia prawdy

Koncepcja skargowości: sąd karny może wszcząć i prowadzić proces dopiero,

gdy uprawniony podmiot złoży i popiera odpowiednie żądanie ukarania określonej
osoby za oznaczony czyn, rozdzielenie funkcji procesowych między sąd i strony.

Podział skarg wg Cieślaka:

- zasadnicze – warunkują integralne postępowanie zasadnicze - inaugurujące w
gruncie rzeczy postępowanie sądowe, np. akty oskarżenia, czynności będące

surogatem aktu oskarżenia, pozew cywilny, wniosek o warunkowe umorzenie
postępowania karnego

- etapowe – warunkują odpowiedni etap postępowania sądowego, np. skarga
apelacyjna, kasacyjna, zażaleniowa

- incydentalne – inaugurują odpowiednie postępowanie w związku z wydaniem

10

incydentalnej decyzji, np. zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania

Skarga zasadnicza jest aktem o wielostronnym znaczeniu, najważniejsze
funkcje:

- funkcja bilansująca – jako wynik podsumowania zgromadzonego materiału
dowodowego w postępowaniu przygotowawczym

- funkcja inicjująca – wniesienie aktu oskarżenia zawiązuje postępowanie
śadowe przez sam fakt złożenia aktu oskarżenia

- funkcja programowa – akt oskarżenia określa zakres rozpoznania sprawy
- funkcja informacyjna – zawiera informację o tym jaki czyn zarzuca się

oskarżonemu i jakimi dowodami oskarżyciel zamierza wykazać winę oskarżonego

W skargowym modelu procesu żądanie uprawnionego podmiotu, czyli
skarga – najczęściej akt oskarżenia – stanowi warunek wszczęcia i

prowadzenia postępowania sądowego oraz rozstrzygania sprawy przez
sąd.

Wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego

oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Art. 14 kpk – dotyczy tylko
postępowania sądowego, postępowanie przygotowawcze może być wszczęte bez

skargi.

Funkcja programowa aktu oskarżenia może być wyrażona w postaci nakazu
albo zakazu. Nakaz oznacza, że skarga zawiera program, który jest dla sądu

wiążący. Program ten dotyczy osoby oskarżonego i zarzucanego mu czynu. Zakaz
wynikający z treści aktu oskarżenia wyznacza granice orzekania dla sądu tylko co

do osoby i zarzucanego jej czynu, których sądowi nie wolno przekraczać. Podmiot
procesu, oskarżony jest łatwy do identyfikacji, problem komplikuje się wraz z

określeniem granic przedmiotowych rozpoznania sprawy, w grę wchodzi
odpowiedzialność za czyn, która opiera się na dwóch podstawach:

- na podstawie faktycznej (określenie czynu)
- na podstawie prawnej (kwalifikacja prawna czynu)

Podstawa prawna może ulegać zmianie w toku całego procesu i organ procesowy

jest zobowiązany dostosować kwalifikację prawną czynu do poczynionych ustaleń
faktycznych. Taki obowiązek istnieje zarówno w postępowaniu przygotowawczym,

jak i jurysdykcyjnym. Kwalifikacja prawna nie jest dla sądu wiążąca, a zmiana
zastosowanej kwalifikacji może być następstwem błędu (zmiana pierwotna) lub

dokonanych zmian w stanie faktycznym (zmiana wtórna).

Najtrudniejsze jest określenie przedmiotowych granic rozpoznania sprawy. Opis
czynu może ulec zmianie zarówno w toku postępowania przygotowawczego, jak i

w postępowaniu sądowym, w zależności od wzbogacania przez organ prowadzący
proces swej wiedzy o nim. Czyn zarzucany (opisany w akcie oskarżenia) może się

różnić od czynu przypisanego (w wyroku skazującym).

Jakie zmiany są dopuszczalne w zakresie opisu czynu wskazanego w
akcie oskarżenia? Są tutaj dwie następujące reguły – niezmienności i

niepodzielności przedmiotu postępowania.

Czyn naturalny – rozumiany w takiej postaci, w jakiej on wystąpił w przeszłości
w obiektywnej rzeczywistości, w związku z którym toczy się postępowanie. W

wielu wypadkach w takim pełnym kształcie nie jest on znany organowi
wszczynającemu proces.

Czyn w znaczeniu hipotetycznym – procesowe wyobrażenie o czynie, jego
przebiegu, jakie uzyskuje organ procesowy w miarę wzbogacenia swej wiedzy o

nim poprzez przeprowadzenie dowodów. Opis tego pojawia się w całym toku

11

postępowania i może ulegać zmianom. Powinien doprowadzić do ustaleń
pokrywających się z czynem rzeczywistym.

Przez niezmienność przedmiotu procesu rozumie się regułę, według
której przedmiot procesu nie powinien podlegać zmianom w toku

procesu. Nie odnosi się to do postępowania przygotowawczego. W literaturze
wskazuje się, że w procesie karnym dopuszczalna jest zmiana procesowa opisu

czynu, jeśli nie wykracza ona poza granice tożsamości czynu. Znaczenie tego
problemu, tożsamość decyduje o:

- dopuszczalnym przedmiotowym zakresie rozpoznania sprawy przez sąd w
ramach czynu zarzucanego oskarżonemu w akcie oskarżenia – porównanie czynu

zarzucanego z przypisanym.
- zakresie prawomocności materialnej, powodującej zakaz ponownego toczenia

procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn – porównanie czynu co do
którego ma się toczyć nowe postępowanie po uprawomocnieniu się wyroku, z

czynem rozstrzygniętym w prawomocnym wyroku.
Porównaniu podlegają czyny hipotetyczne, w rzeczywistości jednak właściwym

punktem odniesienia winien być czyn naturalny. Czyn hipotetyczny zgodnie z
zasadą prawdy powinien się pokrywać z czynem rzeczywistym.

Rzecz w tym, kiedy zmiany w opisie czynu mieszczą się w ramach tego samego
czynu, a kiedy wykraczają poza jego ramy?

Śliwiński: przedmiotowa tożsamość czynu zachodzi wtedy, gdy mamy do
czynienia z tym samym zdarzeniem faktycznym w znaczeniu naturalnym

(historycznym). – nie wyznacza to ostrych kryteriów tożsamości czynu, pojawia
się pytanie czy wyznaczenie takich kryteriów jest w ogóle możliwe. Próby

przedstawienia kryteriów pozytywnych nie dały rezultatów, literatura twierdzi, że
ustalenie ich jest wręcz niemożliwe. Podejmowane są próby ustalenia kryteriów

negatywnych, które wyłączają możliwość przyjęcia tożsamości czynu:
- różność podmiotów czynu (sprawców)

- różność dóbr prawnych (przedmiotów ochrony)
- pozostałe kryteria są zmienne i niepewne: Uznaje się, że identyczność jest

wyłączona, jeżeli w porównywanych określeniach zachodzą tak istotne różnice, że
według rozsądnej, życzliwej oceny nie można ich uznać za określenie tego samego

zdarzenia faktycznego.
Reguła niepodzielności przedmiotu wyrażana jest przez dwie dyrektywy:

- niedopuszczalne jest orzekanie w różnych postępowaniach o
fragmentach tego samego przedmiotu

- orzeczenie wydane w stosunku do fragmentu przedmiotu procesu
prowadzi do stanu rzeczy osądzonej w stosunku do całego przedmiotu

procesu
Pierwsza z tych dyrektyw nakazuje wyczerpanie w czasie postępowania wszystkich

możliwości dowodowych, aby odtworzyć czyn naturalny. Jeśli opis czynu w akcie
oskarżenia obejmuje tylko fragmenty rzeczywistego czynu, to sąd powinien ustalić

pełen przebieg określonego zachowania i uwzględnić to w wyroku.
Druga dyrektywa wyraża regułę ne bis in idem (nie dwa razy za to samo),

wyrażającego istotę prawomocności materialnej.
Przy niepodzielności bierze się nie tylko czyn rzeczywisty, ale także pozostałe

składniki wpływające na odpowiedzialność karną za czyn,

nie wolno zatem

:

- rozdzielać poszczególnych znamion czynu (np. przemocy od zaboru rzeczy

przy rozboju)
- oddzielać kary od winy i orzekać o nich w odrębnych procesach

- rozbijać tzw. Prawnej jedności czynu w przypadku przestępstwa ciągłego
lub przestępstwa trwałego

- rozbijać naturalnej jedności czynu, jeżeli np. osobę zabito dwoma strzałami,
to nie można tego zachowania dzielić na dwa odrębne czyny

- odrywać niesamodzielnych fragmentów czynu w celu ich odrębnego

12

rozpoznania
Istnieje problem czynu ciągłego – SN wyraża pogląd iż materialna prawomocność

osądu czynów przyjętych jako przestępstwo ciągłe nie obejmuje nowo
ujawnionych czynów, które w razie wcześniejszego ich ujawnienia weszłyby w

skład osądzonego przestępstwa ciągłego – kwestia sporna w literaturze.
Wyjątkiem od niepodzielności przedmiotu procesu może być np. apelacja od

wyroku wniesiona tylko co do kary.

Na tle dyrektywy w postaci zakazu orzekania co do fragmentu czynu prawomocnie
osądzonego pojawiła się koncepcja procesu dodatkowego. Dopuszczalnym ma

być nowy proces o ten fragment osądzonego czynu, co do którego sąd nie mógł
orzekać z powodu przyczyn prawnych. Np. pobicie ze skutkiem śmiertelnym, gdy

śmierć była w związku z przyczynowym z pobiciem, ale dokonała się dopiero po
prawomocnym orzeczeniu o pobicie lub w przypadku popełnienia czynu

realizującego znamiona dwóch przestępstw w tym jednego bezwzględnie
wnioskowego, prawomocne skazanie za przestępstwo ścigane z urzędu, a

następny wniosek pokrzywdzonego miałby doprowadzać do nowego procesu.
Koncepcja nie została przyjęta w teorii i praktyce procesu karnego.

Wyjątki od zasady skargowości:

- proces wypadkowy
- postępowanie z nieletnim

- orzekanie o odpowiedzialności cywilnej z urzędu

7. Zasady ściśle procesowe: zasady dotyczące postępowania dowodowego

ZASADA PRAWDY
Zasada prawdy materialnej, prawdy obiektywnej – nazwy te przeciwstawiają się

innemu rozumieniu prawdy, jako prawdy formalnej (sądowej) – to co w ramach
legalnej teorii dowodowej było uznawane za prawdę, niekoniecznie jednak zgodne

z rzeczywistością. Skoro prawda jest jedna, to postuluje się pozostanie przy
nazwie „zasada prawdy”.

Zasada prawdy dotyczy wyłącznie stanu faktycznego sprawy. Nie odnosi

się do stosowania przepisów prawa. Zasada prawdy stanowi dyrektywę
adresowaną do organu procesowego, aby wszystkie wydawane w

postępowaniu decyzje opierał na ustaleniach faktycznych zgodnych z
rzeczy, a więc na ustaleniach prawdziwych. Zasada ta ma w procesie karnym

znaczenie nadrzędne, wynika to z dwóch zasadniczych okoliczności:
- wiąże się ona bezpośrednio z celami toczącego się procesu, rozstrzygnięcie o

przedmiocie procesu musi odpowiadać ustaleniom prawdziwym
- istotna rola zasady w konstrukcji procesu karnego, budowa procesu musi

realizować dyrektywy wynikające z zasady prawdy, pozostałe zasady stanowią
narzędzie. Praca organu procesowego polega na poznaniu faktów i zależności

między nimi, dlatego tak ważne są ustalenia faktyczne.

Ustalenia faktyczne to dokonane na podstawie dowodów stwierdzenia dotyczące
tego stanu faktycznego, o którym należy orzec w decyzji. Te procesowe

stwierdzenia faktów powinny być prawdziwe. Prawda w sądzie (zdaniu), to
zgodność tego sądu (zdania) z rzeczywistością! Odrzuca się agnostyczną

niepoznawalność, biorąc za punkt wyjścia poznawalność, tj. możliwość
poznawania zjawisk zgodnych z rzeczywistością przez organy procesowe. Nie

oznacza to jednak prawdziwości w sensie absolutnym. W tej sytuacji dyrektywa
pomocnicza w zakresie zasady prawdy wymaga, aby oznaczone ustalenia

faktyczne były udowodnione, muszą spełniać następujące warunki:
- warunek obiektywny, obiektywna przekonywalność dowodów, odpowiedni

stopień prawdopodobieństwa, taki by każdy zwyczajnie myślący człowiek powinien

13

nabrać przekonany o prawdziwości poczynionych ustaleń faktycznych
- warunek subiektywny – całkowite wewnętrzne przekonanie organu

rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego, będącego podstawą
decyzji.

Żądanie by wszelkie decyzje procesowe były opierane na prawdziwych ustaleniach
faktycznych odnosi się w pełni do wszystkich decyzji na niekorzyść oskarżonego.

Zasada prawdy jest skodyfikowana. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć mają
stanowić ustalenia faktyczne odpowiadające prawdzie, a sąd ma uwzględniać w

równym stopniu okoliczności przemawiające na korzyść, jak i na niekorzyść
oskarżonego. Organ procesowy kierujący procesem jest zobowiązany do

czynnego udziału w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu
dowodów zmierzających do wyjaśnienia wszystkich istotnych

okoliczności sprawy. Jest to zasada instrukcyjności, stanowiąca pewien
aspekt zasady prawdy.

Dotarcie do prawdy nie może być uzyskane za pomocą faktów uzyskanych z
nielegalnych źródeł lub w sposób nielegalny. Przepisy przewidują utrudnienia

możliwości dokonania ustaleń zgodnych z prawdą, dotyczą możliwości korzystania
z niektórych źródeł dowodowych – gdy następuje zderzenie zasady prawdy z

interesem społecznym zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub
zawodowej oraz ze stosunku pokrewieństwa lub małżeństwa.

ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI

Zasada ta jest ściśle związana z zasadą prawdy, stanowi metodę pozwalającą na
realizację zasady prawdy. Ujmuje się ją w postaci trzech następujących dyrektyw:

- sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzonych
na rozprawie (łączy uprawnienia sądu do ustaleń faktycznych z uprawnieniami

stron, urealnia prawa stron do aktywnego uczestnictwa w postępowaniu
dowodowym)

- dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przed sądem
orzekającym w danej sprawie (sąd gromadzi wrażenia, które umożliwiają mu

właściwą ocenę dowodów
- organ kierujący procesem powinien korzystać przede wszystkim z

dowodów pierwotnych, nie odrzucając dowodów pochodnych (dowód
pierwotny stwarza lepsze warunki poznania prawdy, mniejsze niebezpieczeństwo

zniekształceń)
Skodyfikowana jest pierwsza z tych dyrektyw – art. 410 kpk – podstawę wyroku

stanowi całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Pozostałe
dwie dyrektywy nie są skodyfikowane, wnioskuje się o nich z wyjątków

przewidzianych w kpk. Wyjątki te obejmują sytuacje, kiedy obowiązujące przepisy
pozwalają na odczytanie protokołu przesłuchania oskarżonego, świadka lub

biegłego, sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym lub na rozprawie w
tej czy innej sprawie.

ZASADA KONCENTRACJI MATERIAŁU DOWODOWEGO

Zasada koncentracji materiału dowodowego stanowi dyrektywę, w myśl

której proces powinien stanowić zwarty ciąg czynności bez zbędnej
zwłoki, skupiający środki dowodowe wokół przedmiotu procesu.

Jest to konsekwencja zasady bezpośredniości. Zmierza do przyspieszenia
postępowania i orzekania na podstawie całego materiału dowodowego,

ogarniętego świadomością sędziego. Inna nazwa – zasada skupienia materiału
procesowego. Przeciwieństwem zasady koncentracji jest zasada formalnego

postępowania dowodowego (proces dzielony na kilka odcinków, każdy poświęcony
pewnej określonej części materiału dowodowego).

Koncentrację materiału dowodowego osiąga się za pomocą
- koncepcji prekluzji w przytaczaniu faktów i dowodów

- koncepcji dyskrecjonalnej władzy sędziego

14

System prekluzyjny nakłada na strony obowiązek przedstawienia od razu
wszystkich znanych faktów i dowodów pod rygorem straty uprawnienia w

późniejszym procesie. Drugi system odpowiada realizacji postulatu prawdy i
przyjmowany jest w polskim procesie karnym. Zasada ta jest niekodyfikowana.

Wyraża się w terminach postępowania przygotowawczego (którego zadaniem jest
zebranie dowodów dla sądu), w postępowaniu sądowym wyraża się w grupie

przepisów:
- wezwanie oskarżonego do złożenia wniosków dowodowych w terminie 7 dni (co

nie wyklucza złożenia ich w terminie późniejszym)
- prezes sądu dopuszcza dowody i zarządza ich sprowadzenie na rozprawę

- przewodniczący składu ma baczyć, aby wyjaśniono wszystkie istotne okoliczności
sprawy

- powinien dążyć do tego by rozstrzygnięcie zapadło na pierwszej rozprawie
głównej

W odniesieniu do rozprawy mamy dyrektywę w postaci zasady ciągłości
rozprawy, obowiązuje ona od chwili rozpoczęcia rozprawy, jej wymogi:

- niezmienność składu sądzącego
- orzekać w sprawie może tylko taki sędzia, który był obecny na całej rozprawie

(możność powołania sędziów dodatkowych)
Wyjątkami od zasady koncentracji materiału dowodowego są:

- przerwa w rozprawie
- odroczenie rozprawy

- odroczenie wydania wyroku

ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW

W zakresie oceny dowodów można odróżnić dwa podstawowe typy:
- koncepcję ustawowej (legalnej) oceny dowodów

- koncepcję swobodnej oceny dowodów
W ramach legalnych teorii dowodowych organ procesowy jest skrępowany

określonymi regułami przewidzianymi prawem w zakresie oceny dowodów, prawo
narzuca wartość dowodów – uniemożliwia to dotarcie do prawdy.

W obrębie ustawowej oceny dowodów wyróżnia się:
- pozytywną legalną teorię dowodową (w razie istnienia dowodów w ustawie, sąd

musiał uznać dany fakt za udowodniony, charakterystyczna dla procesu
inkwizycyjnego)

- negatywną legalną teorię dowodową (ustawa nie pozwalała uznać pewnych
faktów za udowodnione, jeżeli brak było dowodów oznaczonych przez ustawę, np.

dwóch naocznych świadków)
Obydwie te koncepcje mają już tylko znaczenie historyczne.

Swobodna ocena dowodów oznacza, że organ procesowy, a zwłaszcza sąd
ocenia dowody i wyciąga z nich wnioski według swego przekonania, nie

będąc skrępowany w tym przedmiocie regułami dowodowymi.
Dwie odmiany:

- zasada swobodnej oceny dowodów niekontrolowana (ocena dowodów jest
kwestią wewnętrzną sądu, nie wymaga się argumentacji na temat oceny

dowodów, sąd nie ma obowiązku uzasadniania stanowiska – trudności z kontrolą
instancyjną, występuje w sądach przysięgłych w systemie anglosaskim)

- zasada swobodnej oceny dowodów kontrolowana (sąd wprawdzie nie
skrępowany regułami dowodowymi, jest zobowiązany uzewnętrznić swoją ocenę

dowodów – podlega kontroli instancyjnej)
Możliwa jest swobodna ocena dowodów w dwóch ujęciach:

- apriorycznym (wstępna ocena dowodów, którą dokonuje organ kierujący
procesem, np. dopuszczając dowód wnioskowany przez stronę)

- aposteriorycznym (ma zastosowanie do dowodów już przeprowadzonych, ona
odgrywa zasadniczą rolę w procesie karnym)

15

W polskim procesie karnym przyjęto kontrolowaną swobodną ocenę dowodów i
skodyfikowano w art. 7 kpk. Organ procesowy kształtuje swoje przekonanie

na podstawie:
- wszystkich przeprowadzonych dowodów, które są oceniane swobodnie

(nakaz oceny wszystkich przeprowadzonych dowodów i zakaz oceniania dowodów
nie przeprowadzonych, ocena jest oparta na swobodnym – nieskrępowanym

wewnętrznym przekonaniu organu)
- wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego

- zasad prawidłowego rozumowania
Dokonana przez organ ocena dowodów uzewnętrznia się w uzasadnieniu

orzeczenia (powinno być ono należyte, logiczne i przekonywujące).
Sąd odwoławczy nie może sugerować sądowi rozpoznającemu ponownie sprawę

oceny dowodów. W postępowaniu tym sąd nie jest związany ustaleniami nawet
prawomocnego wyroku sądu karnego w innej sprawie.

8. Zasady ściśle procesowe: Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia

procesu

ZASADA KONTRADYKTORYJNOŚCI (SPORNOŚCI)
Można ją wyrazić w postaci dyrektywy prowadzenia procesu w formie

sporu równouprawnionych stron przed bezstronnym sądem. Jej
przeciwieństwem jest zasada śledcza, występująca w procesie inkwizycyjnym, a

zakładająca skupienie wszystkich funkcji procesowych w ręku sądu. Zasada
kontradyktoryjności występuje przede wszystkim w postępowaniu sądowym.

Prowadzenie postępowania w formie sporu jest możliwe tylko pod warunkiem, że
podmioty te są równouprawnione, równouprawnienie stron jest składnikiem

zasady sporności. Równość stron oznacza te same prawa dla stron i podobne
obowiązki. Dyrektywy wyrażające zasadę kontradyktoryjności najpełniej

występują w procesie typu anglosaskiego.
W procesie europejskim jest nie do końca do urzeczywistnienia, z uwagi na to iż

oskarżycielem publicznym jest prokurator z całym aparatem policyjnym i
urzędniczym. Mimo wszystko zasada ta nie jest fikcją.

Zasada kontradyktoryjności zakłada istnienie trójpodmiotowego procesu:
- strona czynna (oskarżyciel, powód)

- strona bierna (oskarżony)
- bezstronny sąd rozstrzygający spór

Każda ze stron spełnia inną funkcję w procesie, zasada ta więc przesądza o
rozdzieleniu funkcji procesowych.

W czym się wyraża zasada kontradyktoryjności?
a) uprawnienia stron:

- uczestniczenie w czynnościach postępowania
- uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń

- uprawnienie do składania wniosków (a szczególnie dowodowych)
- strony są uprawnione do korzystania z pomocy mającej odpowiednie

przygotowanie zawodowe do postępowania przed sądem (oskarżony może mieć
obrońcę  posiadanie obrońcy może być fakultatywne lub obligatoryjne;

pokrzywdzony, oskarżyciel posiłkowy, prywatny i powód cywilny, a nawet osoba
nie będąca stroną mogą korzystać z pomocy pełnomocnika)

- strony mają uprawnienie do zaskarżania zapadłych decyzji procesowych
b) uprawnienie oskarżonego do zabierania głosu w fazie przemówień jako

ostatniego, co wyrównuje przewagę oskarżyciela, który ma możliwość
wcześniejszego przeprowadzenia dowodów na poparcie oskarżenia

c) strona na której wniosek świadek został dopuszczony, zadaje pytania
przed pozostałymi stronami

d) postępowanie mediacyjne
W postępowaniu przygotowawczym pewną przewagę uzyskuje zasada śledcza,

chociaż nowy kpk zwiększa tutaj kontradyktoryjność przez wprowadzenie stron

16

procesowych, możliwość przeprowadzenia dowodu zawnioskowanego przez stronę.

ZASADA JAWNOŚCI

Zasadę tą traktujemy jako konstytucyjną. Wyraża się ją w postaci dwóch
następujących dyrektyw:

- sprawa powinna być rozpatrywana jawnie wobec osób postronnych, tzn.
powinna być rozpoznana na rozprawie w sposób publiczny, umożliwiający

obserwowanie jej przez każdą zainteresowaną osobę. Jest to zasada
publiczności (jawności zewnętrznej)

- sprawa powinna być rozpoznana z udziałem stron i ich przedstawicieli, tzn. osób
zainteresowanych jej rozstrzygnięciem, co nazywa się zasadą jawności

wewnętrznej
Zasada publiczności: gwarancja niezawisłości sędziowskiej, umacnia

praworządność, kontrolę społeczną, wzmacnia poczucie ładu społecznego, rola
wychowawcza

Zasada publiczności wyrażona jest w 355 kpk, wedle którego rozprawa
odbywa się jawnie, a ograniczenia jawności określa ustawa. Na rozprawie

odbywającej się jawnie mogą być obecne:
a) osoby biorące udział w postępowaniu

b) inne osoby:
- pełnoletnie (małoletni mogą być obecni za zezwoleniem przewodniczącego

składu sędziowskiego)
- są nie uzbrojone (chyba że za zezwoleniem przewodniczącego, gdy są osobami

zobowiązanymi do noszenia broni)
- nie znajdują się w stanie nie licującym z powagą sądu

c) sąd może zezwolić dziennikarzom na utrwalenie za pomocą aparatury dźwięku i
obrazu z przebiegu rozprawy gdy przemawia za tym uzasadniony interes

społeczny, dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia
rozprawy, ważny interes uczestnika postępowania się temu nie sprzeciwia

d) sąd może zgodzić się na wniosek strony na utrwalenie przez nią przebiegu
rozprawy za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, chyba że przemawia

przeciwko temu wzgląd na prawidłowość postępowania  kryterium zbyt
ogólnikowe

Ograniczenia publiczności rozpraw, gdy jawność mogłaby:
- wywołać zakłócenia spokoju publicznego

- obrażać dobre obyczaje
- ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być

zachowane w tajemnicy
- naruszać ważny interes prywatny

- w razie przesłuchiwania świadka co do okoliczności objętych tajemnicą
państwową, służbową lub zawodową

Jawność jest też wyłączona gdy rozprawa dotyczy:
- wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności

sprawcy i zastosowania środka zabezpieczającego
- sprawy o pomówienie lub znieważenie; na wniosek pokrzywdzonego odbywa się

jednak jawnie
- w postępowaniu z nieletnimi (chyba że jawność jest uzasadniona względami

wychowawczymi)
- na wniosek osoby wnioskującej o ściganie

Wyłączenie publiczności rozprawy nie pozbawia udziału w niej
uczestników postępowania, oprócz stron mogą wziąć udział w rozprawie po

dwie osoby wskazane przez oskarżyciela posiłkowego, prywatnego i oskarżonego.
Jeśli w jednej sprawie jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych, liczba osób zaufania

zostaje zredukowana, mogą wskazać po jednej osobie. Osoby zaufania są
wyłączone przy obawie ujawnienia tajemnicy państwowej. Mimo wyłączenia

jawności rozprawy przewodniczący może zezwolić poszczególnym osobom na

17

obecność na rozprawie. Od czasu zgłoszenia wniosku o wyłączenie jawności
rozprawa w zakresie tego wniosku odbywa się z wyłączeniem jawności, jeżeli o to

wnosi strona lub sąd uzna za potrzebne.
W razie wyłączenia jawności rozprawy przewodniczący poucza obecnych, o

obowiązku zachowania tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie i o
skutkach niedopełnienia tego obowiązku. Wyrok zawsze ogłasza się jawnie,

przytoczenie powodów wyroku może odbywać się z wyłączeniem jawności.
Narada jest zawsze tajnym etapem procesu karnego.

Jawność wewnętrzna jest szersza w porównaniu z jawnością zewnętrzną.

W razie wyłączenia jawności odbywa się ona z udziałem stron procesowych.
Oskarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania

dowodowego, tylko wyjątkowo:
- oskarżony może być wydalony z sali rozpraw, gdy mimo upomnienia przez

przewodniczącego zakłóca porządek rozprawy głównej lub godzi w powagę sądu
- oskarżony opuszcza salę rozpraw, gdy należy obawiać się, że obecność

oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego
albo na zeznania świadka lub biegłego, po powrocie na salę rozpraw

przewodniczący niezwłocznie informuje oskarżonego o przebiegu rozprawy w
czasie jego nieobecności, umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do

przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów.

Rozprawa może się odbywać podczas nieobecności oskarżonego kiedy:
- istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego

- oskarżony ze swojej winy wprawił się w stan niezdolności do udziału w rozprawie
lub posiedzeniu, w którym jego udział jest obowiązkowy (po przesłuchaniu

biegłego lekarza lub zapoznania się z jego świadectwem)
- oskarżony oświadcza, że nie weźmie udziału w rozprawie, uniemożliwia

doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się
na rozprawie bez usprawiedliwienia (sąd nie może w takim przypadku prowadzić

rozprawy jeśli obecność oskarżonego jest niezbędna, jeśli tak jest zarządza
zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarżonego)

- oskarżony po złożeniu wyjaśnień samowolnie opuścił salę rozpraw

Sąd orzeka wyrokiem na posiedzeniu:
- warunkowe umorzenie przed rozprawą

- skazania oskarżonego na posiedzeniu w ramach wniosku prokuratora o skazanie
bez rozprawy

- dobrowolnego poddania się karze w postępowaniu uproszczonym, kiedy wniosek
oskarżonego złożono przed rozprawą

- orzekania wyrokiem nakazowym

Jawność wewnętrzna została rozszerzona w taki sposób, że strony oraz osoby nie
będące stronami, jeżeli ma to znaczenia dla ochrony ich praw lub interesów, mają

prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich
udział jest obowiązkowy (wymaga to powiadomienia).

Jawność wewnętrzna w postępowaniu przygotowawczym, strony mają

możliwość uczestniczenia w czynnościach śledztwa lub dochodzenia:
- należy dopuścić stronę i jej przedstawiciela do udziału w czynności,

jeżeli nie będzie jej można powtórzyć na rozprawie, chyba że zachodzi
niebezpieczeństwo utraty lub uszkodzenia dowodu w razie zwłoki, jeżeli zachodzi

niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie strona,
prokurator lub inny organ ścigania mogą zwrócić się do sądu z żądaniem

przesłuchania go przez sąd. Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza
się wówczas, gdy zwłoka groziłaby utratą lub zniekształceniem dowodu

- stronom i ich przedstawicielom zezwala się na wzięcie udziału w

18

przesłuchaniu biegłych
- strona, która złożyła wniosek o przeprowadzenie dowodu oraz jej

przedstawicielowi, nie można odmówić wzięcia udziału w takiej
czynności, jeżeli tego żądają

- strony i ich przedstawiciele powinni być także na ich żądanie
dopuszczeni do udziału w innych czynnościach śledztwa, odmówić temu

żądaniu może tylko prokurator w uzasadnionych wypadkach ze względu na ważny
interes śledztwa, albo odmówić sprowadzeniu oskarżonego pozbawionego

wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudności.

ZASADA RZETELNEGO PROCESU

Różne określenia tej zasady: uczciwego procesu, sprawiedliwego procesu,
prowadzenia fair procesu. Zasada przewidziana w MPPOiP oraz w Konwencji

Europejskiej. W tekście angielskim KE użyto wyrazów „fair hering”, brak polskich
odpowiedników, najcelniej oddaje to pojęcie rzetelnego procesu. Zasada ta

mówi, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia
jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły, bezstronny sąd

ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o
charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w

wytoczonej przeciwko niemu sprawie.
Zasada ta dotyczy zarówno spraw cywilnych jak i karnych. Zasada rzetelności

procesu w przebiegu procesu karnego oznacza:
- zachowanie zasady równości broni (kontradyktoryjności)

- zapewnienia oskarżonemu prawa do obrony, posiadania tłumacza
- zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestnika

postępowania karnego, w tym także oskarżonego (zakaz wprowadzania w
błąd w jakikolwiek sposób uczestnika procesu, nakaz udzielania mu informacji w

sytuacjach gdy sąd jest do tego zobowiązany przepisami (np. 100 kpk, 300 kpk)
ale także gdy ma to dla uczestnika procesu znaczenie procesowe  dyrektywa

udzielania informacji uczestnikom postępowania  art. 300 kpk przed pierwszym
przesłuchaniem podejrzany powinien być pouczony o przysługujących mu

uprawnieniach oraz o obowiązkach i konsekwencjach określonych wymienionymi
przepisami, reguła ta nie tylko oznacza obowiązek informowania ale także skutki

nie wypełnienia takiego obowiązku, nieudzielenie lub mylne udzielenie informacji
przez organ kierujący postępowaniem nie wywołuje ujemnych następstw w

stosunku do osoby, której dotyczy )
- rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie

ZASADA USTNOŚCI

Zasadę tą można wyrazić w postaci dyrektywy zawierającej nakaz, by

czynności procesowe miały formę ustną, a więc formę ustnej wypowiedzi
procesowych osób uczestniczących w postępowaniu.

Ścisły związek z zasadą bezpośredniości, zasada ta może być najlepiej
realizowana na rozprawie. Ustność urzeczywistnia zasadę jawności i

kontradyktoryjności.
Postulat pisemności czynności procesowych posiada także pewne zalety. Ma on

znaczenie szczególne, gdy chodzi o precyzję myśli i utrwalania ustnych
wypowiedzi, pozwalających na ich kontrolę nawet po znacznym upływie czasu. We

współczesnych systemach prawa procesowego spotyka się zarówno czynności
przybierające postać ustnej wypowiedzi, jak także i takie, które wymagają formy

pisemnej. Niekiedy przyjmuje się więc równoległe obowiązywanie zasad
ustności i pisemności. Dyrektywa zachowania formy ustnej odnosi się przede

wszystkim do rozprawy, tutaj ma rolę wiodącą, są natomiast wyjątki na rzecz
zasady pisemności. Zasada ustności jest skodyfikowana. Art. 365 kpk

stanowi, że rozprawa odbywa się ustnie. Dotyczy to zarówno przebiegu

19

całego postępowania dowodowego, jak i czynności związanych z kierowaniem
rozprawą. Ustne czynności wymagają jednak utrwalenia, przede wszystkim w

formie protokołu. Dyrektywa ustności nie wyklucza dokonania czynności w formie
pisemnej, np. wniosek dowodowy może być złożony na piśmie. W niektórych

przypadkach nakazana forma ustnej wypowiedzi nie może być przez sąd
zastępowana treścią pism i zapisków  dowód z wyjaśnień oskarżonego lub

zeznań świadków. Niektóre czynności mogą wymagać formy pisemnej i ustnej
(np. wyrok). Forma pisemna jest przewidziana zarówno dla skarg zasadniczych

jak i etapowych.

ZASADA KONTROLI

Kontroli podlega przede wszystkim działalność organów procesowych i
jej rezultaty, zwłaszcza w odniesieniu do decyzji. Spełnia ona funkcję

prewencyjną, jak i korekcyjną. Występowała we wszystkich historycznych
procesach, oprócz inkwizycyjnego (choć przewidywał środek ostatecznej obrony,

lecz jego skutkiem było ponowne rozpatrzenie sprawy przez ten sam sąd)
Z punktu widzenia dokonywania kontroli w procesie karnym można

wyodrębnić:
- kontrolę ściśle procesową

- kontrolę administracyjno-nadzorczą
Cechą „wydajnej” kontroli jest dewolutywność, a więc przesunięcie sprawy w celu

dokonania kontroli wyroku do sądu wyższej instancji. Kontrola dokonywana przez
ten sam sąd, lecz w innym składzie (instancja pozioma) nie wydaje się

wystarczająco sprawna. W zależności od tego, czy decyzja sądu kończąca
postępowanie podlega na skutek zaskarżenia jednorazowej kontroli, czy też od

orzeczenia sądu można wnieść kolejny środek odwoławczy można mówić o
systemie dwu lub trzech instancji.

Wedle 176 Konstytucji RP postępowanie przed sądem jest co najmniej
dwuinstancyjne. Kontrola odbywa się na skutek wniesienia skargi odwoławczej

przez uprawnionego. Niekiedy organem kontrolnym w odniesieniu do postanowień
prokuratora jest sąd. Kontroli podlegają decyzje procesowe, niekiedy czynności

procesowe, a nawet bezczynność organów ścigania. Kontrola jest dokonywana
w zakresie:

- przestrzegania prawa
- prawidłowości ustaleń faktycznych

- zastosowania skutków.
Decyzja może być uchylona lub zmieniona. Istnieją nadzwyczajne środki

odwoławcze: kasacja i wznowienie postępowania sądowego.
Kontrola administracyjno-nadzorcza nie może wkraczać w zakres objęty

niezawisłością sędziego, nadzór ten dotyczy administracyjnej działalności
sądów, a sprawuje go Minister Sprawiedliwości oraz prezesi poszczególnych

sądów. Z nadzorem mamy także do czynienia w obrębie nadzoru prokuratora nad
postępowaniem przygotowawczym w zakresie w jakim sam go nie prowadzi

(iluzoryczny jeśli chodzi o dochodzenia). Można też mówić o społecznej
kontroli sądów, w ramach zasady publiczności.

9. Zasady ściśle procesowe: zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego

w procesie.

ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI OSKARŻONEGO

Rys historyczny:
- rzymski republikański proces karny – praesumptio boni viri (domniemanie dobrej

wiary)
- proces inkwizycyjny – domniemanie winy oskarżonego

- schyłek procesu inkwizycyjnego – przyjęcie winy oskarżonego bz wstępnych

20

założeń
- współczesność – zasada domniemania niewinności.

Zasada ta stanowi zasadniczą dyrektywę określającą sytuację procesową
oskarżonego. Skierowanie procesu karnego przeciwko określonej osobie nie

stwarza domniemania winy, choć wymagają odpowiedniej podstawy dowodowej,
usprawiedliwiającej przedstawienie zarzutów lub wniesienie aktu oskarżenia.

Domniemanie niewinności stanowi, że oskarżony ma być uważany za
niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z

przepisami kpk (tj. udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem)
Do 1969 r. domniemanie nie było wprost wypowiedziane w ustawie, zasada

domniemania niewinności jest zasadą konstytucyjną, skodyfikowaną także w kpk i
KE.

Jak sprecyzować nakaz traktowania oskarżonego jako niewinnego?

- obiektywne rozumienie domniemania niewinności – powinność traktowania jako niewinnego bez
względu na wewnętrzne przekonanie organów procesowych

- subiektywne rozumienie domniemania niewinności – żądanie by do prawomocnego wyroku organy
procesowe zakładały niewinność oskarżonego i odpowiednio go traktowały w procesie, koncepcja

krytykowana: 1) nie można nakazać nikomu subiektywnego stanowiska, 2) relatywizm domniemania

art. 5 kpk – oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie

zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Zasada domniemania niewinności więc zakłada istnienie stanu prawnego, według

którego oskarżony musi być traktowany jako niewinny, niezależnie od przekonania
organu procesowego. Domniemanie jest wyłączone stwierdzeniem winy

oskarżonego w prawomocnym wyroku skazującym.
Warunkowe umorzenie postępowania stwierdza winę i tym samym wyłącza

działanie w danej sprawie domniemania niewinności.
Domniemanie niewinności działa zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz

procesu karnego. Aspekt wewnętrzny polega na tym, że oskarżony ma być
traktowany jako osoba niewinna w każdym etapie procesowym, aż do

uprawomocnienia się wyroku skazującego. Aspekt zewnętrzny polega na
oddziaływaniu zasady domniemania niewinności wobec każdej osoby, instytucji,

organizacji, mediów które nie mogą traktować oskarżonego jako winnego, jeżeli
taki fakt nie zostanie stwierdzony prawomocnym wyrokiem – oskarżony pozostaje

pod ochroną prawa cywilnego (art. 24 KC) a także prawa karnego (art. 212 KK).
Domniemanie niewinności oskarżonego wywołuje szereg konsekwencji

procesowych:
- obiektywizacja badania winy oskarżonego – orzeczenie musi być zasadne,

a ustalenie winy przekonujące, zbadane muszą być wszystkie dowody
przeprowadzone

- in dubio pro reo – nie dające się rozstrzygnąć wątpliwości rozstrzyga się na
korzyść oskarżonego (dwa poglądy na tą zasadę 1) konsekwencja zasady

domniemania niewinności 2) obie instytucje to równorzędne zasady – Marszał
opowiada się za 1) twierdząc, że in dubio pro reo pełni funkcję uzupełniającą oraz

wskazuje na uregulowanie tego w jednym przepisie z zasadą domniemania
niewinności.)

- obowiązek dowodzenia (onus probandi) przerzucony na organy
procesowe (wątpliwości czy nie jest to osobna zasada, Marszał twierdzi że jest to

tylko konsekwencja zasady domniemania niewinności zauważając, że skoro
domniemywa się czyjąś niewinność to należy mu ją udowodnić, organy procesowe

ponadto mają uwzględniać okoliczności zarówno na korzyść jak i niekorzyść
oskarżonego.)

- wobec oskarżonego stosuje się tylko takie ograniczenia swobody, które
są konieczne do prowadzenia procesu – czy wobec osoby chronionej

domniemaniem można stosować środki przymusu procesowego polegające na
faktycznym pozbawieniu wolności – Cieślak mówi, że tak:

1) traktując oskarżonego jako niewinnego widzi się procesową konieczność
takiego „zabezpieczenia postępowania”, gdy istnieją dostateczne dowody

wskazujące na jego winę, choć nie jest ona jeszcze udowodniona
2) można upatrywać w tym ustawowego ograniczenia zasady domniemania

21

niewinności  do tego przychyla się Marszał

ZASADA PRAWA DO OBRONY OSKARŻONEGO

Zasada konstytucyjna, dyrektywa, według której w procesie karnym
oskarżonemu należy zapewnić prawo do obrony. Oskarżony jest podmiotem

a nie przedmiotem procesu karnego.
Zasada wyrażona w Konstytucji RP wskazuje, że każdy przeciw komu toczy się

postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania,
w szczególności może wybrać obrońcę lub korzystać z obrońcy z urzędu.

Według KE:
- oskarżony ma prawo do otrzymania szczegółowej informacji w języku

dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie wniesionego przeciwko
niemu oskarżenia;

- posiadania odpowiedniego czasu i możliwości przygotowania obrony
- bronienia się osobiście lub przez ustanowionego obrońcę, jeśli nie ma

środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z
pomocy obrońcy z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru

sprawiedliwości
- przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia

oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich
samych warunkach jak świadków oskarżenia

- korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie
mówi językiem używanym w sądzie

Jest to lista warunków minimalnych.
Do zakresu prawa do obrony od strony podmiotowej należą:

1) możliwość podejmowania całego szeregu czynności osobiście przez
oskarżonego

2) prawo do korzystania z pomocy obrońcy (prawo do obrony formalnej)
3) przepisy nakazujące organom procesowym dokonywanie czynności także na

korzyść oskarżonego
ad 1) służą mu uprawnienia stron (prawo udziału w czynnościach

procesowych, przesłuchiwania i powoływania świadków, składania wniosków )oraz
uprawnienia służące wyłącznie oskarżonemu: prawo do składania wyjaśnień,

prawo do milczenia, prawo do przesłuchania w obecności obrońcy
ad 2) oskarżony może korzystać z pomocy adwokata występującego w

charakterze obrońcy. Obrona może być obowiązkowa lub nieobowiązkowa.
Obowiązkowa wtedy gdy przepisy prawa wymagają posiadania przez oskarżonego

w toku procesu obrońcę i odbywania czynności z jego udziałem, w szczególności
gdy:

- jest nieletni
- jest głuchy, niemy lub niewidomy

- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności
- gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę

Oskarżony musi posiadać obrońcę także w postępowaniu przed sądem okręgowym
jako sądem pierwszej instancji, gdy:

- zarzucono mu zbrodnię
- jest pozbawiony wolności

Obrona obowiązkowa może być wypełniona obroną z wyboru lub obroną z urzędu,
obrona z wyboru jest wtedy gdy oskarżony zawsze umowę o obronę ze strony

określonego adwokata.
Obrona z urzędu ma miejsce:

- gdy obrona jest obowiązkowa, a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru
- gdy oskarżony nie jest w stanie bez uszczerbku koniecznego utrzymania siebie i

swojej rodziny ponieść kosztów obrony

PRZESŁANKI PROCESU KARNEGO

22

Przesłankami procesowymi w myśl obowiązujących przepisów są stany, które w myśl

obowiązujących przepisów prawa procesowego decydują o prawnej dopuszczalności lub
niedopuszczalności procesu karnego.

Art. 17.
§ 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
1) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających
podejrzenie jego popełnienia,
2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że
sprawca nie popełnia przestępstwa,
3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
4) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,
5) oskarżony zmarł,
6) nastąpiło przedawnienie karalności,
7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie
zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,
8) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,
9) brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego
od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,
11) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.
§ 2. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia
ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących
zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających
do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane.
§ 3. Niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza postępowania dotyczącego
zastosowania środków zabezpieczających.

Zgodnie z art.17§1 K.p.k. należy przyjąć, że przesłankami procesowymi są zarówno stany:

-ściśle procesowe(przesłanki czysto procesowe)
-stany zakotwiczone(uregulowane) w prawie karnym materialnym, którym nadano wartość przesłanki
procesowej(przesłanki o charakterze materialnym), np.pkt2,3 i 4;
-stany o charakterze faktycznym, określone w literaturze nazwą przesłanki faktycznej, przewidziane w pkt 1, a
mianowicie:

a)niedopełnienie czynu,
b)brak danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie popełnienia przestępstwa, co powoduje, że
przesłanka ta zbiega się z podstawą wszczęcia postępowania przygotowawczego.

Zasięg działania przesłanek procesowych jest różny. Z tego punktu widzenia możemy je podzielić na

takie, które:
-odnoszą się d wszystkich stadiów procesowych np. prawomocność materialna
-występują wyłącznie w postępowaniu rozpoznawczym przed sądem np. skarga upoważnionego oskarżyciela
-dotyczą zarówno postępowania przygotowawczego jak i rozpoznawczego przed sądem np. przedawnienie
karalności(art.101 K.k. i art. 17 § 1 pk 6 K.p.k.)
-działają wyłącznie w postępowaniu wykonawczym, np. przedawnienie wykonania kary(art.103 K.k)

Przesłanki procesowe dzieli się na dodatnie(pozytywne) i ujemne(negatywne). Jest to podział ze

względu na funkcje, jakie spełniają one w procesie.

Przesłanki pozytywne:
1) podsądność
2 ) właściwość sądu
3) istnienie stron
4) skarga
5) wniosek o ściganie
Przesłanki negatywne:
6) prawomocność materialna
7) zawiłość sprawy
8) abolicja
10) art.17§ 1 pkt 1 K.p.k.

23

11) art.17§ 1 pkt 2 K.p.k.
12) art.17§ 1 pkt 3 K.p.k.
13) art.17§ 1 pkt 4 K.p.k.

Przesłanki procesowe dzieli się na:
a)ogólne- warunkują dopuszczalność procesu w zwykłym trybie postępowania, czyli postępowania zwyczajne.
b)szczególne- warunkują dopuszczalność procesu w szczególnym trybie lub szczególnym postępowaniu
Zarówno przesłanki ogólne i szczególne mogą być przesłankami dodatnimi lub ujemnymi.

Art.17 § 1 K.p.k tylko przykładowo wylicza przesłanki procesowe. Wyliczone w tym artykule

przesłanki, ujęte są od strony negatywnej jako przeszkody procesowe. Nazwy „przeszkoda procesowa” używa
się na oznaczeni zarówno braku przesłanki dodatniej, jak i istnienia przesłanki ujemnej. Pojawienie się
chociażby jednej nich powoduje, że postępowania nie wszczyna się, a wszczęte podlega umorzeniu.

Badanie istnienia przeszkód procesowych stanowi obowiązek organu procesowego. Badanie takie

powinno być dokonywane z urzędu w toku całego postępowania. Obowiązek ten wynika z ogólnego przepisu
art.17§1 K.p.k. oraz z licznych unormowania dotyczących poszczególnych faz procesu, w których znajdujemy
odwołanie się do art. 17§1 K.p.k. np.art . 339§3 pkt1, art. 414§1, art.439§1 pkt 9.

W postępowaniu przygotowawczym i sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego umorzenie

postępowania przybiera postać postanowienia. Natomiast po rozpoczęciu przewodu sądowego umorzenie
postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ściganie następuje w formie wyroku.

W jednym procesie może występować jednocześnie więcej przeszkód procesowych. Mówi się wówczas

o zbiegu(kumulacji przeszkód procesowych.

PRZEGLĄ PRZESŁANEK PROCESOWYCH

§1.Podsądność

Podsądność ujmowana szeroko jako podleganie spaw karnych polskim sądom, i to bez względu na to

czy są to sądy powszechne czy szczególne. W tym znaczeniu podsądność obejmuje trzy składniki: jurysdykcję
krajową sądów polskich, podsądność sądom karnym powszechnym, podsądność sądom wojskowym.

Jurysdykcja krajowa sądów polskich

Podleganie spraw karnych polskim sądom. O tym jakie sprawy karne należą do jurysdykcji karnej , można
wynieść z art. 5 K.k.” Ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa
międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej.” Problem jurysdykcji krajowej
sądów polskich powstaje wtedy, gdy w sprawie pojawia się „czynnik obcy”. Sytuacje te określają przepisy art.
109-114 K.k. Mogą się tu zderzyć kompetencje sądu polskiego z uprawnieniami sądu państwa obcego,
wynikającymi z faktu jego suwerenności. Stosowanie polskiego prawa karnego materialnego jest ściśle związane
z kompetencją sądu polskiego. Jeżeli brak by było możliwości zastosowania w konkretnej spawie polskiego
prawa karnego materialnego, to jednocześnie wykluczona byłaby jurysdykcja sądów polskich.

Ta reguła może być ograniczona w przypadku immunitetu zakrajowości lub umów międzynarodowych,

w których państwo polskie zrzekło się wykonywania swej jurysdykcji.(np. instytucja przejęcia[przekazania]
ścigania karnego)

Podsądność sądom karnym powszechnym

Przesłanka ta wynika z art.17§1 pkt 8 K.p.k. w myśl którego wszczęty proces umarza się gdy sprawca nie
podlega orzecznictwu polskich sądów.
Orzecznictwo sądów powszechnych w sprawach karnych stanowi regułę(wyjątki tylko w przypadkach wyraźnie
przewidzianych w ustawie).

Podsądność sądom karnym wojskowym

Najdalej idące ograniczenia podsądności sądom karnym powszechnym związane z orzecznictwem sądów
wojskowych. Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają sprawy ze względów podmiotowo-przedmiotowych
lub przedmiotowych.

Podsądność Trybunałowi Stanu

Trybunał Stanu orzeka o odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie,
określone w art.198 i nast.Konst., za naruszenie Konstytucji i ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub
w zakresie swego urzędowania. Odpowiedzialność przed TS ponoszą także posłowie i senatorowie( w zakresie
określonym ustawą poseł nie może prowadzić działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu

24

Państwa lub samorządu terytorialnego ani nabywać tego mandatu- TS orzeka o pozbawieniu mandatu).
Członkowie RM ponoszą odpowiedzialność przed TS także za przestępstwa popełnione w związku z
zajmowanym stanowiskiem.

OGRANICZENIA PODSĄDNOŚCI

A. Sprawy o wykroczenia

17 października 2001r. Zlikwidowana kolegia do spraw wykroczeń, które do tego czasu były zasadniczymi
organami orzekającymi w sprawach o wykroczenia. Od tego dnia obowiązujący Kodeks postępowania w
sprawach wykroczeń wprowadził odpowiedzialność za wykroczenie przed sądem.
Orzekanie w sprawach o wykroczenia przed sądem może odbywać się:
- w postępowaniu zwyczajnym
- oraz w dwóch postępowaniach szczególnych:
a)w postępowaniu przyspieszonym
b)w postępowaniu nakazowym
W tych sprawach zasadniczym oskarżycielem jest Policja, chyba, że ustawa stanowi inaczej.

W sprawach o wykroczenia w pierwszej instancji orzeka sąd rejonowy, chyba, że właściwy jest sąd

garnizonowy. W drugiej instancji orzeka są okręgowy(odpowiednio wojskowy sąd okręgowy), gdy:
- chodzi o rozpoznanie apelacji lub
- rozpoznanie zażalenia na postanowienia i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku

Trzecim rodzajem postępowania szczególnego w sprawach o wykroczenia jest postępowania

mandatowe. W tym postępowaniu Policja lub inny uprawniony podmiot nakłada mandat. Sprawca wykroczenia
może odmówić przyjęcia mandatu karnego. Wówczas uprawniony organ występuje do sądu z wnioskiem o
ukaranie. W razie przyjęcia mandatu staje się on prawomocny, gdyż nie można go zaskarżyć zwyczajnym
środkiem odwoławczym.

Jeżeli w postępowaniu karnym o przestępstwo po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn

zarzucany oskarżonemu stanowi wykrocznie, sąd nie przekazuje sprawy właściwemu sądowi, lecz rozpoznaje ją
w tym samym składzie, stosując jednak w dalszym jej toku przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o
wykroczenia.

B. Immunitety

Stanowią formę ochrony, przysługującą określonym osobom, ze względu na pełnienie przez nie

ważnych funkcji w państwie lub w stosunkach międzynarodowych.

Immunitety można podzielić na dwie grupy:

1) Immunitety materialne – polegają na uchyleniu karalności przestępstwa lub wprowadzeniu

nieodpowiedzialności w oznaczonym zakresie.

2) Immunitety procesowe – nie pozwalają na ściganie, a z reguły też na tymczasowe pozbawienie

wolności osoby korzystającej z tej formy ochrony.

Immunitety procesowe można podzielić ze względu na ich czasowy zakres obowiązywania na :
a)trwałe – chroni oznaczoną osobę również po ustaniu sprawowania oznaczonej funkcji.
b)nietrwałe- chroni oznaczoną osobę tylko w czasie pełnienia oznaczonej funkcji z powodu czynu
popełnionego w czasie jej sprawowania.(np. immunitet parlamentarny, sędziowski

Immunitet procesowy może mieć również charakter:

a) względny – wynikający z niego zakaz ścigania jest ograniczony, więc może być uchylony przez

oznaczony organ pod określonymi w ustawie warunkami.

b) bezwzględny – zakaz ścigania wynikający z immunitetu nie może być uchylony decyzją

uprawnionego organu państwa.(immunitet dyplomatyczny i konsularny)

a. Immunitet dyplomatyczny

Art. 578 K.p.k. Nie podlegają orzecznictwu polskich sądów karnych:

1) uwierzytelnieni w Rzeczypospolitej Polskiej szefowie przedstawicielstw
dyplomatycznych państw obcych,
2) osoby należące do personelu dyplomatycznego tych przedstawicielstw,
3) osoby należące do personelu administracyjnego i technicznego tych
przedstawicielstw,
4) członkowie rodzin osób wymienionych w pkt 1-3, jeżeli pozostają z
nimi we wspólnocie domowej,

25

5) inne osoby korzystające z immunitetów dyplomatycznych na podstawie
ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych.

Immunitet ten wyłącza ścigania z powodu jakiegokolwiek przestępstwa, a więc bez względu na

wagę popełnionego przestępstwa i bez względu na to , czy popełnione zostało w czasie urzędowania czy też
poza nim.

Immunitet zostaje wyłączony tylko wówczas, gdy państwo wysyłające zrzeknie się w sposób wyraźny

immunitetu w stosunku do oznaczonej osoby.

Osoba posiadająca immunitet dyplomatyczny może jednak zostać pociągnięta do odpowiedzialności

przed sądem własnego państwa.

b. Immunitet konsularny

Obejmuje osoby wymienione w art.579 § 1 K.p.k.
§ 1. Nie podlegają orzecznictwu polskich sądów karnych w zakresie czynności pełnionych
podczas i w związku z wykonywaniem ich funkcji urzędowych, a na
zasadzie wzajemności w pozostałym zakresie:
1) kierownicy urzędów konsularnych i inni urzędnicy konsularni państw
obcych,
2) osoby zrównane z nimi na podstawie umów lub powszechnie uznanych
zwyczajów międzynarodowych.

Immunitet konsularny jest przedmiotowo węższy w porównaniu z immunitetem dyplomatycznym.

Kierownik urzędu konsularnego oraz inni urzędnicy konsularni państw obcych podlegają zatrzymaniu lub
tymczasowemu aresztowaniu jedynie w razie zarzutu popełnienia zbrodni.

Immunitet konsularny nie ma zastosowania:
1) do obywatela polskiego lub osoby mającej w kraju stałe miejsce zamieszkania, w zakresie

czynności nie pełnionych podczas i w związku z wykonywaniem ich funkcji urzędowych.

2) w razie zrzeczenia się immunitetu przez państwo wysyłające

c.

Procesowy immunitet parlamentarny

Obejmuje immunitet poselski oraz immunitet senatorski. Występuje on w postaci zakazu pociągnięcia

do odpowiedzialności oraz zakazu aresztowania lub zatrzymania(nietykalności).

Zakaz pociągnięcia do odpowiedzialności tworzy przeszkodę procesową. Oznacza on, że odpowiednio

poseł lub senator nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej bez zgody odpowiednio Sejmu lub
Senatu. Immunitet ten ma charakter nietrwały.

Immunitet nietykalności posła lub senatora polega na tym, że nie mogą być zatrzymani i aresztowani

bez zgody odpowiednio Sejmu lub Senatu, z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego
zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania.

d. Immunitet Prezydenta RP

Za naruszenie konstytucji lub innych ustaw, jak i za popełnienie przestępstwa Prezydent

RP może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu. Oznacza to,że
Prezydent RP za popełnienie jakiegokolwiek przestępstwa może odpowiadać jedynie przed
Trybunałem Stanu.

e.

Immunitet sędziowski

Sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody właściwego sądu dyscyplinarnego, pociągnięty

do odpowiedzialności karnej ani zatrzymany. Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z
wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do
zapewnienia prawidłowego toku postępowania.

Orzekając w sprawie wniosku o wyrażenie zgody na pociągnięcie sędziego do

odpowiedzialności karnej, sąd dyscyplinarny może poprzestać na oświadczeniu sędziego, że wnosi o
zezwolenie na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej.

Immunitet sędziowski jest immunitetem nietrwałym, gdyż chroni sędziego tylko w okresie

pełnienia tego urzędu.

f.

Immunitet adwokacki

26

Adwokat przy wykonywaniu swego zawodu korzysta z wolności słowa i pisma w granicach

określonych przez zadania adwokatury i przepisy prawa. Nadużycie tej wolności stanowiące ściganą z
oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora świadka, biegłego lub
tłumacza( przepis ten nie wymienia przedstawiciela ustawowego, przedstawiciela społecznego) podlega ściganiu
tylko w drodze dyscyplinarnej.

Jest to immunitet o charakterze procesowo – materialnym.

g. Immunitety prokuratorskie

Prokuratora chroni podwójny immunitet:

a) Podobnie jak w przypadku immunitetu sędziowskiego, także prokurator nie może być pociągnięty do

odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej bez zezwolenia właściwego sądu
dyscyplinarnego, ani zatrzymany bez zgody przełożonego dyscyplinarnego, chyba, że został
zatrzymany na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa.

b) Prokurator ponosi wyłącznie odpowiedzialność dyscyplinarną za nadużycie wolności słowa przy

wykonywaniu obowiązków służbowych , stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony,
jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza.

h. Immunitet Prezesa i pracowników Najwyższej Izby Kontroli

Art. 18 ustawy o Najwyższej Izbie Kontroli stanowi, że prezes NIK nie może być pociągnięty do

odpowiedzialności karnej ani aresztowany lub zatrzymany bez zgody Sejmu. Jest to immunitet procesowy
nietrwały.

Wiceprezesi, dyrektor generalny oraz pracownicy nadzorujący lub wykonujący czynności kontrolne nie

mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej z powodu swoich czynności służbowych bez uprzedniej
zgody Kolegium Najwyższej Izby Kontroli.

i.

Inne immunitety

a) Rzecznik Praw Obywatelskich – zgodę na pociągnięcie do odpowiedzialności wyraża Sejm
b) Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych - zgodę na pociągnięcie do odpowiedzialności

wyraża Sejm

§2 Właściwość sądu

Jest przesłanką dodatnią.

Właściwość rzeczowa - jest „właściwością pionową”, pozwalającą na ustalenie tego z sądów niższego lub
wyższego rzędu, który powinien rozpoznać sprawę w pierwszej instancji.
Właściwość miejscowa – pozwala na ustalenie imiennie sądu uprawnionego do rozpoznania sprawy
spośród sądów danego rzędu.

Stwierdzając swą niewłaściwość sąd nie umarza postępowania lecz przekazuje sprawę właściwemu

sądowi lub organowi.

§3 Skarga

Kolejną przesłanką procesowa ogólną dodatnią jest skarga.

Jej bak powoduje – poza nielicznymi wyjątkami – że postępowania sądowego nie można wszcząć.

Skarga zasadnicza – uruchamia postępowanie jurysdykcyjne
Skarga etapowa – uzależnia przechodzenie procesu do dalszych stadiów

O skardze prawnie skutecznej mówimy wtedy gdy zawiera ona essentialia negotti ( wymagania formalne –
nieodzowne składniki skargi) oraz gdy wniesiona zostaje przez uprawnioną osobę do właściwego sądu.

§4 Istnienie stron procesowych

Jest typową przesłanką o charakterze syntetycznym (zbiorczym). Można w jej ramach wyróżnić trzy

składniki, z których każdy posiada wartość przesłanki :
1)rzeczywiste istnienie stron – ustalenie czy podmiot będący stroną rzeczywiście istnieje; śmierć osoby

będącej stroną w procesie wywołuje różnorakie następstwa procesowe: śmierć oskarżonego z reguły powoduje
konieczność umorzenia procesu bez względu na fazę, w której ona nastąpiła; śmierć pokrzywdzonego przed

27

wszczęciem postępowania powoduje, że jego prawa mogą realizować osoby wymienione w art. 52 K.p.k. Jeżeli
śmierć pokrzywdzonego nastąpiła w toku trwania postępowania sądowego, to jej skutkiem procesowym może
być następstwo w procesie osób wymienionych w art. 52 K.p.k. Podmiot występujący w miejsce zmarłego
pokrzywdzonego, będącego w postępowaniu sądowym stroną procesową , określa się nazwą strony nowej.

2)zdolność procesowa - stanowi uprawnienie do występowania w procesie w roli podmiotu procesowego.
3)legitymacja procesowa – tytuł prawny do występowania w procesie w oznaczonej roli podmiotu

procesowego.

§5 Prawomocność materialna

Stanowi ogólną ujemną przesłankę procesową. Jest ona wymieniona w art. 17 § 1 pkt 7 K.p.k., wedle

którego nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy proces karny co do tego samego czynu tej
samej osoby został prawomocnie ukończony. Prawomocnośc materialna stanowi stan rzeczy osądzonej
(res iudicata), której treścią jest ne bis in idem(nie dwa razy o to samo).

§6 Zawiłość sprawy

Zawiłość sprawy jako negatywna przesłanka ogólna procesu karnego ( lis pendent) jest ściśle związana z

regułą ne bis in idem.

Wszczęcie procesu karnego wywołuje zakaz toczenia drugiego procesu przeciwko tej samej osobie o

ten sam czyn.

O zawiłości sprawy jako przesłance procesowej można mówić w razie wszczęcia procesu przeciwko

określonej osobie o oznaczony czyn. Umorzeniu z powodu zawiłości jako przesłanki procesowej ulega proces
wszczęty później. Ujemną przesłankę tworzy bowiem proces prawidłowo wszczęty(nie dotknięty innymi
przeszkodami procesowymi) wcześniej.

§7 Przedawnienie karalności

Art. 101. K.k
§ 1. Karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:
1) 30 - gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa,
2) 20 - gdy czyn stanowi inną zbrodnię,
2a) 15 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności
przekraczającą 5 lat,
3) 10 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności
przekraczającą 3 lata,
4) 5 - gdy chodzi o pozostałe występki.
5) (uchylony).
§ 2. Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem
roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa,
nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.
§ 3. W wypadkach przewidzianych w § 1 lub 2, jeżeli dokonanie przestępstwa zależy
od nastąpienia określonego w ustawie skutku, bieg przedawnienia rozpoczyna
się od czasu, gdy skutek nastąpił.

Po upływie oznaczonego czasu (terminu) przewidzianego w tym przepisie ustaje karalność

przestępstwa.

K.k. przewiduje dwie formy przedawnienia:
a)przedawnienie karalności

Bieg terminu przedawnienia karalności może zostać zakłócony na dwa sposoby:

1) Przedłużenie terminu - Przerwa w rzeczywistości polega na przedłużeniu

terminów przedawnienia karalności o okres 10 lub 5 lat. Do podstawowego
terminu dodaje się okres 10 lat co do czynów wymienionych w art.101 § 1 pkt
1-3 K.k. oraz 5 lat w odniesieniu do pozostałych czynów. Przyczyną
przedłużenia podstawowego terminu przedawnienia karalności jest wszczęcie
postępowania przeciwko osobie przed jego upływem.

2) Spoczywanie – przedawnienie nie biegnie, gdy przepis ustawy nie pozwala na

wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego; nie dotyczy to
jednak sytuacji gdy brak jest wniosku pokrzywdzonego lub oskarżenia
prywatnego

28

b)przedawnienie wykonania kary

Art.103 § 1. Nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku skazującego
upłynęło lat:
1) 30 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności przekraczającą 5
lat albo karę surowszą,
2) 15 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą
5 lat,
3) 10 - w razie skazania na inną karę.

Przedawnienie to może wstąpić wyłącznie w postępowaniu wykonawczym, dlatego jest przesłanką

szczególną.

Przepisów o przedawnieniu w ogóle nie stosuje się do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i

przestępstw wojennych. Nie stosuje się ich również do umyślnego przestępstwa:
zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub
pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego
przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.

§8 Akt łaski – abolicja

Jest przesłanką negatywną ogólną. Może on przybrać postać:

1) Aktu łaski o charakterze generalnym – dotoczony on określonych kategorii przestępstw

a) Amnestia - polega na tym że łagodzi się skutki skazania. Z jej mocy skutki skazania mogą

być zlikwidowane całkowicie np. darowanie kary w całości, łącznie z wymazanie skazania
w rejestrze skazanych, może nastąpić też złagodzenie kary np. zastosowanie kary rodzajowo
łagodniejszej.

b) Abolicja – polega na zakazie wszczynania i toczenia postępowania w stosunku do

określonych w ustawie przestępstw. Przepisami abolicyjnymi w ramach amnestii są te, które
zakazują wszczęcia i toczenia postępowania.

2) Aktu łaski o charakterze indywidualnym- tą postać aktu stosuje Prezydent

RP

§9 Artykuł 17 § 1 pkt 1-4 K.p.k.

Zawiera 5 następujących przesłanek:

1) niepopełnienie czynu albo brak danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego

popełnienia – konieczność wydania postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania. Określenie
„czynu nie popełniono” należy rozumieć jako niedopełnienie czynu w ogóle, jak i jako niedopełnienie
czynu przez oskarżonego

2) brak w czynie ustawowych znamion przestępstwa – czyn ma miejsce, lecz nie zawiera znamion

przestępstwa

3) uznanie przez ustawę, że sprawca nie popełnia przestępstwa – ta przesłanka obejmuje przypadki

kontratypów, kiedy istnieje okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną, np. działanie w stanie
wyższej konieczności

4) znikomość społecznej szkodliwości czynu
5) niekaralność sprawcy przestępstwa(poza przedawnieniem karalności) – z mocy ustawy sprawca nie

podlega karze, np. w razie dobrowolnego odstąpienia od dokonania lub zapobieżenia skutkom
przestępstwa, albo dobrowolnego odstąpienia od przygotowania przestępstwa.

Dział IV
Uczestnicy Procesu Karnego

Rozdział I
Pojęcie Uczestnika Procesu Karnego

Przez uczestnika procesu karnego rozumie się podmiot, który bierze udział w procesie karnym w roli, jaką
wyznacza mu prawo karne procesowe. Z tego określenia wynika, że uczestnikiem procesu karnego jest tylko taki
podmiot, którego rola w procesie karnym jest określona, to znaczy, że prawo nakłada na ten podmiot określone
obowiązki lub przyznaje oznaczone uprawnienia. Takim podmiotem jest organ procesowy (sąd, prokurator,
Policja itp.), oskarżony, świadek. Z reguły te podmioty swym zachowaniem wpływają na bieg procesu karnego.

29

Spośród uczestników procesu karnego wyróżnia się powszechnie następujące kategorie: 1) organy procesowe, 2)
strony procesowe, 3) przedstawiciele procesowi stron, 4) rzecznicy interesu społecznego, 5) pomocnicy
procesowi, 6) osobowe źródła dowodowe, 7) pozostali uczestnicy procesowi.

Rozdział II
Organy prowadzące proces karny

§ 1. Uwagi wstępne

Organem procesowym jest organ państwowy, któremu z mocy przepisów powierzono występowanie w procesie
karnym w wyznaczonej roli. Można je podzielić na organy kierujące procesem i organy współdziałające. Organ
kierujący procesem jest organem prowadzącym proces na określonym jego etapie (dokonuje czynności
procesowych i wydaje wiążące decyzje procesowe). Organem współdziałającym jest organ państwowy, który
występując w procesie, współdziała z organem kierującym procesem. W poszczególnych stadiach procesowych
możemy wyróżnić:

1) w postępowaniu przygotowawczym:
- organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie
- organy nadzoru (prokurator)
2) w postępowaniu rozpoznawczym (głównym):
- organem kierującym procesem jest sąd; poza posiedzeniami i rozprawą – prezes sądu
- organem współdziałającym jest oskarżyciel publiczny
3) w postępowaniu wykonawczym w charakterze organu procesowego występują podmioty wymienione w
art. 2 KKW

Charakter organu, który kieruje procesem, ma istotne znaczenie (czy korzysta z niezawisłości czy nie). Regułą
jest, że postępowanie rozpoznawcze prowadzi sąd, natomiast co do postępowania przygotowawczego możliwe
są dwa rozwiązania:
1) organem prowadzącym proces jest organ ścigania karnego (pozasądowy):
- ma pełną autonomię uprawnień
- sąd lub sędzia śledczy ma w mniejszym lub większym stopniu uprawnienia do dokonywania czynności
procesowych,
2) organem prowadzącym proces jest sędzia (śledczy, dochodźczy).

§ 2. Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze

1. Ogólna charakterystyka

Wśród organów prowadzących postępowanie przygotowawcze coraz większe znaczenie uzyskuje Policja
(prowadzi dochodzenie, w znacznym zakresie samodzielnie śledztwo). Prokurator w postępowaniu
przygotowawczym jest organem mogącym prowadzić lub prowadzącym śledztwo lub dochodzenie (lub
nadzoruje w zakresie w jakim sam nie prowadzi), a w postępowaniu sądowym występuje jako oskarżyciel
publiczny.

2. Prokurator

Według obowiązującego stanu prawnego Prokuratura podlega Ministrowi Sprawiedliwości, który sprawuje
funkcję Prokuratora Generalnego. Prokuraturę stanowią: Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy
powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury. Zadaniem jest strzeżenie praworządności
oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Prokuratura zbudowana jest na następujących zasadach (zasady
organizacyjne): 1) jednolitości (wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury w Polsce stanowią jedną
organizacyjną całość), 2) centralizmu (wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegają jednemu
naczelnemu organowi – Prokuratorowi Generalnemu), 3) hierarchicznego podporządkowania (jednostki
organizacyjne prokuratury podlegają Prokuratorowi Generalnemu nie wprost, lecz za pośrednictwem jednostek
organizacyjnych wyższego szczebla), 4) jednoosobowego kierownictwa (całością organów prokuratury, jak i
każdą jej jednostką, kieruje zawsze jedna osoba), 5) niezależności (prokuratorzy w sprawowaniu swych funkcji
są niezależni od terenowych organów administracji państwowej i samorządowej).
Problem ingerencji władzy wykonawczej (Prokurator Generalny = Minister Sprawiedliwości) w zakres ścigania
przestępstw.
Prokurator przy wykonywaniu czynności określonych w ustawie, jest niezależny. Jest jednak obowiązany
wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora. Jeżeli polecenie dotyczy treści

30

czynności w postępowaniu, prokurator może zażądać doręczenia mu polecenia na piśmie. Takie polecenia jest
jednak wiążące.
Oprócz zasad organizacyjnych wyróżnia się następujące zasady działania prokuratury:

a) zasada legalizmu
b) zasada bezstronności
c) zasada działania z urzędu
d) zasada współpracy z innymi organami publicznymi i samorządowymi, organizacjami spółdzielczymi i

społecznymi (obowiązek utrzymania z tymi podmiotami ścisłego kontaktu, szczególnie z organami
gmin, Policji, kontroli państwowej,społeczeństwem)

e) zasada substytucji (prokurator wyższego rzędu może zlecić czynności prokuratorowi podwładnemu)
f)

zasada dewolucji (każdy prokurator wyższego rzędu ma prawo przejąć do osobistego wykonania każdą
czynność,która wg przepisów należy do prokuratora niższego rzędu)

g) zasada indyferencji (dla skuteczności czynności procesowych nie ma znaczenia, który z prokuratorów

jej dokonuje)

h) zasada jednoosobowego dokonywania czynności (każda czynność prokuratorska jest dokonywana

jednoosobowo)

Zasada dewolucji ma charakter bezwzględny. Inaczej jest z zasadami substytucji i indyferencji, które doznają
pewnych ograniczeń, a mianowicie:

a) niektóre czynności procesowe wymagają, aby były spełniane przez prokuratora odpowiedniego stopnia

służbowego (np. uprawnienie Prokuratora Generalnego do nadzwyczajnego wznowienia umorzonego
postępowania przygotowawczego)

b) uprawnienia asesora p.o. prokuratora (Prokurator Generalny powierzył im na czas oznaczony nie

dłuższy niż 2 lata pełnienie czynności prokuratorskich) są zawężone (taki asesor ma uprawnienia
prokuratora z wyjątkiem: 1) udziału w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i okręgowym, 2)
sporządzania środków zaskarżenia i wniosków do Sądu Najwyższego oraz występowania przed tym
sądem.

3. Policja i inne organy ścigania karnego

Terenowymi organami Policji są: 1) komendanci wojewódzcy Policji, 2) komendanci powiatowi (miejscy)
Policji, 3) komendanci komisariatów Policji.
Policja w celu rozpoznania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń wykonuje czynności
dochodzeniowo-śledcze, operacyjno-rozpoznawcze oraz administracyjno-porządkowe. Uprawnienia Policji str.
151 podręcznik.
W razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej
funkcjonariuszy, policjanci mogą zastosować następujące środki przymusu bezpośr.:
1) fizyczne, techniczne i chemiczne środki służące do obezwładniania bądź konwojowania osób oraz
zatrzymywania pojazdów,
2) pałki służbowe,
3) wodne środki obezwładniające,
4) psy i konie służbowe,
5) pociski niepenetracyjne, miotane z broni palnej.

Gdy wymienione wyżej środki przymusu bezpośredniego okażą się niewystarczające lub ich użycie, ze względu
na okoliczności danego zdarzenia, nie jest możliwe, policjant ma prawo użycia broni palnej wyłącznie w celach
określonych w art.17 ust. 1 u. Policji.
Policja prowadzi postępowanie przygotowawcze w zakresie przewidzianym w ustawie, może wykonywać
niektóre czynności pomocnicze w postępowaniu sądowym, jak również w sprawach o wykroczenia może
wystąpić jako oskarżyciel publiczny.
Czynności operacyjno-rozpoznawcze podejmowane przez Policję w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia
sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów przestępstw umyślnych ściganych z oskarżenia publicznego,
wymienionych w art. 19 u. Pol., gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie
prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne, sąd okręgowy w drodze postanowienia może
zarządzić kontrolę operacyjną (na pisemny wniosek Kom Głów Pol [odpowiednio komendanta
wojewódzkiego Policji] po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego [odpowiednio właściwego
miejscowo prokuratora]), która prowadzona jest niejawnie i polega na: 1) kontrolowaniu treści korespondencji,
2) kontrolowaniu zawartości przesyłek, 3) stosowaniu środków technicznych, umożliwiających uzyskiwanie w
sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i
innych informacji przekazywanych za pomocą sieć telekomunikacyjnych. Kontrola może być zarządzona na

31

okres nie dłuższy niż 3 miesiące (możliwość przedłużenia na kolejne 3 miesiące, a w uzasadnionych
przypadkach na czas oznaczony poza te okresy).
W przypadkach niecierpiących zwłoki, organy wnioskujące za zgodą właściwego prokuratora mogą zarządzić
kontrolę operacyjną (jednocześnie wystąpić do właściwego sądu okręgowego o wydanie właściwego
postanowienia. Brak postanowienia w ciągu 5 dni skutkuje wstrzymaniem kontroli i protokolarnym
zniszczeniem materiału z niej uzyskanego).
W sprawach o przestępstwa z art. 19 ust. 1 u. Pol. w celu sprawdzenia uzyskanych wcześniej informacji o
przestępstwie Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora
okręgowego może zarządzić na okresy j.w. czynności operacyjno-rozpoznawcze polegające na dokonywaniu w
sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających
przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót jest zabroniony, a także
przejęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. W razie uzyskania dowodów pozwalających na wszczęcie lub
mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol przekazuje
prokuratorowi wojewódzkiemu wszystkie zebrane podczas tych czynności materiały. Jeżeli zgromadzony
materiał nie zawiera tego typu dowodów, podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie
zniszczeniu
W celu udokumentowania przestępstw z art. 19 ust. 1 u. Pol. Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol może zarządzić
niejawne nadzorowanie wytwarzania, przemieszczania, przechowywania i obrotu przedmiotami przestępstwa
(jeśli nie będzie to stanowić zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego). Jeżeli zgromadzony materiał nie
zawiera tego typu dowodów, podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie zniszczeniu
Policja może także uzyskiwać, gromadzić i sprawdzać, przechowywać i przetwarzać informacje o obywatelach,
w tym także tajne i poufne oraz dane o osobach podejrzanych.
Uprawnienia Policji w ramach procesu karnego przysługują także:

1) organom Straży Granicznej
2) organom Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
3) innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych (np. finansowym organom

postępowania przygotowawczego, Żandarmerii Wojskowej).

§ 3. Sądy

1. Uwagi wstępne

W postępowaniu głównym organami rozstrzygającymi są sądy. Cztery kategorie sądów: 1) sądy powszechne
(rejonowe, okręgowe, apelacyjne), 2) sądy administracyjne, 3) sądy wojskowe, 4) Sąd Najwyższy

2. Sądy powszechne

Sądy rejonowe – dla jednej lub większej liczby gmin w granicach tego samego województwa. W gminie może
działać więcej niż jeden sąd rejonowy. Sąd okręgowy dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów
rejonowych. Sąd apelacyjny – dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów okręgowych.
Sprawy podlegające sądom są z reguły rozstrzygane przez sądy powszechne.
Sądy rejonowe – ze reguły są sądami I instancji (oprócz tego np. udzielają pomocy sądowej na żądanie innych
sądów lub organów). Sądy okręgowe – zarówno I jak i II instancji (w stosunku do orzeczeń sądów rejonowych).
Sądy apelacyjne – II instancji od orzeczeń i zarządzeń sądu okręgowego w ramach I instancji.

3.

Sądy wojskowe

Są sądami szczególnymi. Istnieją sądy garnizonowe i sądy okręgowe.

4.

Sąd Najwyższy

A. Organizacja Sądu Najwyższego

Dzieli się na izby: 1) Cywilną, 2) Karną, 3) Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, 4)
Wojskową.
Na czele Pierwszy Prezes (kadencja – 6 lat) powoływany przez Prezydenta RP.
Pracami każdej z izb kieruje jeden z prezesów. W SN czynne jest Biuro Studiów i Analiz.

B. Środki nadzoru Sądu Najwyższego nad orzecznictwem sądowym

32

a. Ogólna charakterystyka

Nadzór SN dotyczy wyłącznie orzekania. Jego celem jest zapewnienie merytorycznej słuszności, zgodności z
prawem i jednolitości orzecznictwa sądów i innych organów poddanych kontroli SN (dokonuje wykładni
przepisów prawa).
Najczęściej spotykane podziały środków nadzoru SN:

a) instancyjne i pozainstancyjne
b) korygujące i profilaktyczne
c) konkretne (stosowane w konkretnej toczącej się sprawie) i ogólne

Do środków nadzoru pozainstancyjnego należą:

1) kasacja
2) wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności co do wykładni prawa
3) przekazanie do rozstrzygnięcia zagadnień związanych z konkretną sprawą, wymagających zasadniczej

wykładni ustawy

4) wznowienie postępowania zakończonego przed SN lub przed sądem apelacyjnym.

b. Udzielenie wykładni przez Sąd Najwyższy

Można zaliczyć do pozainstancyjnych środków nadzoru sprawowanego przez SN.
W ramach udzielania wykładni przez SN można wyróżnić:
a) wykładnie udzielaną w konkretnej sprawie
b) wykładnię o charakterze abstrakcyjnym, nie związaną z konkretną sprawą

Ad. a)
Art. 441 KPK – sąd odwoławczy może przekazać SN zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni do
rozstrzygnięcia, odraczając rozpoznanie sprawy
Art. 59 u. SN – jeżeli SN, rozpoznając kasację lun inny środek odwoławczy, poweźmie poważne wątpliwości co
do wykładni prawa, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia
składowi siedmiu sędziów tego sądu.
Ad. b)
Jeżeli w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub SN ujawnią się rozbieżności w wykładni
prawa, może być zgłoszony wniosek o ich rozstrzygnięcie SN w składzie 7 sędziów lub innym odpowiednim
składzie (z wnioskiem może wystąpić Pierwszy Prezes SN, RPO, Prokurator Generalny). Jeżeli skład SN uzna,
że przedstawione zagadnienie prawne wymaga wyjaśnienia, a rozbieżność – rozstrzygnięcia podejmuje uchwałę,
w przeciwnym razie odmawia jej podjęcia lub umarza postępowanie.
Jeżeli skład 7 sędziów uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to
uzasadniają przedstawia zagadnienie składowi izby, natomiast izba – składowi dwóch lub więcej izb, lub
pełnemu składowi SN. Postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego, wniosek o podjęcie uchwały oraz
uchwała SN wymagają pisemnego uzasadnienia. Uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb oraz
składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład 7 sędziów może postanowić o
nadaniu uchwale mocy zasady prawnej. Odstąpienie od niej [zasady prawnej] wymaga rozstrzygnięcia przez
pełny skład izby.

5. Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego

Sąd poza obowiązującymi przepisami, nie jest związany ani rozstrzygnięciem innego organu lub sądu co do
faktów podlegających jego ustaleniom, ani opinią innego organu lub sądu co do wykładni stosowanego prawa i
jego konsekwencji.
Art. 8 § 1 KPK „Sąd karny rozstrzyga samodzielnie wszelkie zagadnienia faktyczne i prawne i nie jest związany
rozstrzygnięciem innego sądu lub innego organu”.

Ogólna reguła samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego doznaje ograniczeń wynikających z przepisów,

które przewidują wyłom od tej reguły. Przede wszystkim art. 8 § 2 KPK – „Prawomocne rozstrzygnięcia sądu
kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące.” Dotyczy on problemu prejudycjalności, kiedy
rozstrzygnięcie innego sądu jest wiążące dla sądu rozstrzygającego sprawę karną. Można tutaj wyodrębnić 2
takie sytuacje:

1) w których treść orzeczenia w sprawie karnej zależy od rozstrzygnięcia określonej kwestii przez inny organ.

KPK nie przewiduje, art. 193 Konstytucji – chodzi o orzeczenie TK.

2) w których orzeczenie wcześniej wydane przez sąd lub inny organ w sprawie jest wiążące dla sądu karnego.

33

Związanie sądu karnego orzeczeniami sądu administracyjnego – jeżeli wojewódzki sąd administracyjny
uwzględnia skargę na bezczynność organów, wydaje wyrok uznający uprawnienie lub obowiązek, wynikający z
prawa. W takim zakresie może on być wiążący dla sądu karnego, jeżeli kształtuje prawo lub stosunek prawny.
Ograniczenia samodzielności sądu karnego wynikają także ze szczególnych sytuacji, w których sąd karny nie
może samodzielnie ustalać określonych okoliczności faktycznych, które zostały już rozstrzygnięte
prawomocnym orzeczeniem sądu karnego.
Odrębne ograniczenia samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego wynikają również z uchwał SN
zawierających zasadniczą wykładnię ustawy oraz z orzeczenia sądu instancyjnie przełożonego.

1) w razie wydania uchwały przez SN w konkretnej sprawie, w związku z przedstawieniem zagadnienia

prawnego budzącego wątpliwości, która jest w danej sprawie wiążąca (art. 441 § 3 KPK)

2) przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd wiążą nie tylko wskazania co do dalszego postępowania, ale

również zapatrywania prawne sądu odwoławczego (art. 442 § 3)

6. Właściwość sądu

A. Uwagi wstępne

Jest ustalana na podstawie kryteriów decydujących o kompetencji sądu do rozpoznania sprawy. W ramach
właściwości można wyodrębnić:

1) właściwość ogólną (rzeczową, miejscową, funkcjonalną)
2) właściwość szczególną, przełamującą z mocy szczególnego uregulowania ogólne kryteria właściwości;

do tej grupy można zaliczyć właściwość z łączności spraw oraz właściwość z przekazania sprawy.

Sąd jest z urzędu zobowiązany do zbadania swej właściwości. W razie stwierdzenia swej niewłaściwości, sąd
(postanowieniem na które przysługuje zażalenie) uznaje się za niewłaściwy i przekazuje sprawę sądowi
właściwemu lub innemu organowi.
Z powodu naruszenia właściwości sądu okręgowego przez sąd rejonowy (właść. Rzeczowa) orzeczenie jest
bezwzględnie uchylane. W przypadku stwierdzenia niewłaściwości miejscowej na rozprawie, sąd może uznać
się za niewłaściwy i przekazać sprawę tylko wówczas, gdy powstanie konieczność odroczenia rozprawy z
innego powodu.

B. Właściwość rzeczowa

Pozwala na ustalenie sądu, który ma rozpoznać sprawę w I instancji. W sądach powszechnych jest to ustalenie,
czy w I instancji sprawę ma rozpoznać sąd niższego rzędu – sąd rejonowy, czy też sąd okręgowy.
Obowiązujące przepisy ustalają regułę, że sąd rejonowy orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z
wyjątkiem tych, które z mocy ustawy przekazane zostały do właściwości innego sądu (sądu okręgowego).
W ramach właściwości rzeczowej sądu okręgowego można wyróżnić: właściwośc stałą i właściwość ruchomą.
Właściwość stała obejmuje kategorie przestępstw wyraźnie w ustawie wyliczone (art. 25 § 1 KPK):
1) zbrodnie przewidziane w KK oraz w ustawach szczególnych
2) występki określone w KK wyliczone w art. 25 § 1 pkt 2 KPK
3) występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego

Właściwość rzeczową ruchomą przewiduje art. 25 § 2 KPK, wg którego sąd apelacyjny, na wniosek sądu
rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę o
każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy.

C. Właściwość miejscowa

Podstawowym kryterium dla określenia tej właściwości jest miejsce popełnienia przestępstwa. Sąd w którego
okręgu popełniono przestępstwo. Gdzie sprawca działał lub zaniechał działania do którego był zobowiązany,
albo gdzie nastąpił skutek stanowiący znamię czynu zabronionego lub wg zamiaru sprawcy miał nastąpić.
Każdy z tych składników ma równą wartość. W przypadku kolizji (np. działanie Wrocław, skutek Katowice) o
właściwości decyduje reguła wyprzedzenia, tzn. właściwy sąd w okręgu którego najpierw wszczęto
postępowanie przygotowawcze. Na statku - właściwy sąd macierzystego portu statku.
Jeśli nie można ustalić podstawowego kryterium, stosuje się kryteria pomocnicze. Właściwy jest sąd, w okręgu
którego:

1) ujawniono przestępstwo,
2) ujęto oskarżonego,
3) oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał

- w przypadku kolizji – reguła wyprzedzenia.

34

Jeśli na podstawie tego kryterium również nie da się ustalić właściwego miejscowo sądu, sprawę rozpoznaje sąd
właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta st. Warszawy (32 § 3).

D. Właściwość funkcjonalna

Obejmuje zakres czynności należących do kompetencji sądu.
Tak więc, właściwość funkcjonalna sądu rejonowego obejmuje np.:
- orzekanie w I instancji
- rozpatrywanie zażaleń na niektóre postanowienia prokuratora
- udzielanie pomocy sądowej

Do właściwości funkcjonalnej sądu okręgowego w szczególności należą:
- orzekanie w I instancji
- orzekanie w II instancji w sprawach, które w I instancji rozpoznają SR
- orzekanie o odszkodowaniu za niesłuszne ukaranie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie
- orzekanie o wznowieniu, jeżeli dotyczy postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu
rejonowego
- inne czynności określone w ustawie

Do właściwości funkcjonalnej sądu apelacyjnego należą:
- rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w sądzie okręgowym
- orzekanie w innych sprawach, np. o wznowieniu postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu
okręgowego

E. Właściwość z łączności spraw

Stanowi postać właściwości szczególnej ze względu na złożoność sprawy (forum connexitatis causarum).
Właściwość z łączności spraw występuje w sprawach złożonych, kiedy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka
czynów (np. łączność podmiotowa, przedmiotowa).
Łączność podmiotowa występuje wówczas, gdy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka przestępstw tej samej
osoby (wówczas całą sprawę rozpoznaje jeden sąd – reguła wyprzedzenia [gdy sądy są tego samego rzędu], lub
sąd wyższego rzędu).
W przypadku łączności przedmiotowej, gdy istnieją związki rzeczowe między poszczególnymi przestępstwami,
np. przestępstwa sprawcy głównego, podżegacza i pomocnika, całą sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla sprawcy
głównego.
W razie wystąpienia łączności podmiotowo-przedmiotowej sprawę rozpoznaje się na podstawie kryteriów
określonych w art. 34 § 1 i art. 33 KPK (art. 34 § 2 KPK).
Art. 33.
§ 1. Jeżeli tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a sprawy należą do właściwości różnych sądów tego
samego rzędu, właściwy jest sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.
§ 2. Jeżeli sprawy należą do właściwości sądów różnego rzędu, sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu.
Art. 34.
§ 1. Sąd właściwy dla sprawców przestępstw jest również właściwy dla pomocników, podżegaczy oraz innych
osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowanie
przeciwko nim toczy się jednocześnie.
§ 2. Sprawy osób wymienionych w § 1 powinny był połączone we wspólnym postępowaniu; przepis art. 33
stosuje się odpowiednio.
Właściwość z łączności spraw ma charakter obligatoryjny (dla połączenia spraw nie jest wymagane wydanie
postanowienia). Wyłączenie pojedynczej sprawy i jej odrębne rozpoznanie wymaga wydania postanowienia.

F. Właściwość z przekazania sprawy

Właściwość z przekazania sprawy (z delegacji) stanowi wyjątek od właściwości miejscowej. Możliwość
przekazania sprawy innemu sądowi równorzędnemu w stosunku do sądu właściwego miejscowo. Obowiązujące
przepisy przewidują 4 takie sytuacje:

1) art. 36 KPK – większość osób które należy wezwać na rozprawę, zamieszkuje z dala od sądu

właściwego, a blisko sądu, któremu sprawa ma być przekazana (sąd właściwy może zwrócić się do sądu
nad nim przełożonego o przekazanie sprawy temu drugiemu równorzędnemu sądowi). Postanowienie o
przekazaniu jest wiążące.

35

2) Art. 37 KPK – upoważnienie dla SN do przekazania sprawy do rozpoznania innemu sądowi

równorzędnemu w stosunku do właściwego w sprawie, jeżeli tego wymaga dobro wymiaru
sprawiedliwości. (z inicjatywą występuje właściwy sąd)

3) Art. 43 KPK – dotyczy skutków wyłączenia sędziów danego sądu. Sąd wyższego rzędu wyłączając

ostatniego nie wyłączonego sędziego właściwego w sprawie sądu, przekazuje sprawę sądowi
równorzędnemu

4) Art. 11a przep. wprowadz. KPK – jeśli rozpoznanie sprawy w sądzie miejscowo właściwym nie jest

możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie przedawnienia karalności, sąd apelacyjny na wniosek
właściwego sądu może przekazać taką sprawę innemu sądowi równorzędnemu.

G. Spory o właściwość

Mogą zachodzić wyłącznie między sądami równorzędnymi. Może być pozytywny lub negatywny. Spór o
właściwość powstaje w skutek przekazania sprawy przez jeden sąd drugiemu równorzędnemu sądowi. Ten sąd,
któremu sprawę przekazano, może ją rozpoznać lub wszcząć spór, jeżeli ustali, że nie jest właściwy do jej
rozpoznania. Spór rozpoznaje sąd przełożony nad wszczynającym spór, a jego orzeczenie jest ostateczne. W
czasie sporu każdy z sądów powinien przedsiębrać czynności niecierpiące zwłoki.

7. Składy orzekające sądu

W sądzie rejonowym na rozprawie orzeka skład trzyosobowy (1S+2Ł), chyba że ustawa przewiduje wyjątki od
tej reguły. W tym sądzie sprawa może być rozpoznana na rozprawie w składzie 3 sędziów (postanowieniem
sądu ze względu na szczególną zawiłość).
Sprawę rozpoznaje się w składzie jednoosobowym:

1) w postępowaniu uproszczonym (prezes SR może zarządzić 1S+2Ł)
2) w sprawach z oskarżenia prywatnego(1S+2Ł gdy dotyczy przestępstwa zniesławienia)

Na posiedzeniach sąd rejonowy orzeka w składzie 1 sędziego, chyba że ustawa nie stanowi inaczej.

Sąd okręgowy orzekający w I instancji występuje na rozprawie w składzie:

1) 1 sędziego i 2 ławników
2) 3 sędziów zawodowych (postanowieniem sądu ze względu na szczególną zawiłość)
3) 2 sędziów i 3 ławników (w sprawach o przestępstwa zagrożone karą dożywotniego...)

Ten sam sąd na posiedzeniu orzeka w składzie 3 sędziów zawodowych, z wyjątkami przewidzianymi w ustawie.
W II instancji rozstrzyga sprawy w składzie 3 sędziów zawodowych, jeśli ustawa nie stanowi inaczej (np. może
w składzie jednego sędziego [po zarządzeniu prezesa SO], jeśli sprawa w I instancji była rozpoznana w
postępowaniu uproszczonym w składzie jednoosobowym)

Sąd apelacyjny orzeka w składzie:

1) 3 sędziów zawodowych
2) 5 sędziów (apelacja od wyroku 25 lat albo dożywotniego pozbawienia wolności)

Pewne odmienne unormowania dotyczące składu SR i SO:

1) sąd I instancji, uwzględniając zażalenie, przychyla się w całości do żądań skarżącego i orzeka w tym

przedmiocie w tym samym składzie imiennym, w którym wydał zaskarżone postanowienie

2) rozpoznanie prośby o ułaskawienie w takim samym składzie, w jakim wyrokował (jeśli orzekał w

jednoosobowym to 1S [w miarę możliwości ten, który brał udział w wydaniu wyroku] + 2Ł)

W SN podstawowym składem orzekającym na rozprawie i na posiedzeniu jest 3 sędziów zawodowych, oprócz:
1) skład 7 sędziów:
- wniesienie kasacji od orzeczenia SN (chyba że orzeczenie wydane w składzie 1 osobowym)
- rozpoznanie kwestii przekazanych przez zwykły skład składowi powiększonemu
- wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni zgłoszony przez PPSN, RPO, PG
2) SN skład całej izby, izb połączonych lub pełny skład:
- wymaga tego znaczenie zagadnienia dla praktyki lub powaga występujących wątpliwości
- potrzeby odstąpienia od zasady prawnej wpisanej do księgi zasad prawnych
3) skład jednoosobowy – np. w sytuacjach określonych w art. 534 § 1 KPK – „Jeżeli ustawa nie wymaga
wydania wyroku, Sąd Najwyższy orzeka jednoosobowo, chyba że Prezes Sądu Najwyższego zarządzi rozpoznanie
sprawy w składzie trzech sędziów.”

§ 4. Wyłączenie organu prowadzącego proces karny

36

Potrzeba zachowania obiektywizmu, bezstronności. Możliwość wyłączenia imiennie oznaczonego sędziego, ale
nie całego sądu w sposób globalny.
Przepisy przewidują:

a)

wyłączenie sędziego z mocy prawa (iudex inhabilis)

b)

wyłączenie sędziego na wniosek (iudex suspectus)

Wyłączenie sędziego z mocy prawa następuje tylko w wypadkach taksatywnie wyliczonych w
Art. 40. § 1. Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:

1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela

ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,

3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi

rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia,
opieki lub kurateli,

4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze

świadka lub występował jako biegły,

5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo

prowadził postępowanie przygotowawcze,

6)

(14)

brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,

7)

(15)

brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,

8)

(16)

(uchylony),

9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,

10)

(17)

prowadził mediację.

§ 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia,

przysposobienia, opieki lub kurateli.

§ 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w

trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.
Przyczyny te nie mogą być uzupełniane w drodze wykładni.
Sędzia ulega wyłączeniu na wniosek, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną
wątpliwość, co do jego bezstronności w danej sprawie.
Wyłączenie sędziego następuje:
- na żądanie sędziego
- z urzędu
- na wniosek strony.
Wyłączenie z mocy prawa- sędzia ulega wyłączeniu przez złożenie na piśmie oświadczenia do akt,
stwierdzającego istnienie okoliczności wyłączającej go od prowadzenia sprawy z mocy prawa (nie jest
konieczna decyzja sądu).
Gdy strona składa wniosek o wyłączenie (przyczyny z art. 40KPK), sędzia może złożyć oświadczenie
potwierdzające istnienie przyczyny (gdy nie złoży lub złoży nie potwierdzające przyczyny wniosek rozstrzyga
sąd orzekający w danej sprawie [bez udziału danego sędziego])
Sąd może z urzędu powziąć wiadomość co do przyczyny z art. 40 KPK (postępowanie odpowiednio j.w.).
O wyłączeniu na podstawie art. 41 KPK może zadecydować tylko sąd [bez danego sędziego] postanowieniem
(nie przysługuje na nie zażalenie). Oświadczenie sędziego nie wyłącza go z mocy prawa (nawet jeśli potwierdza
wątpliwości).
Wniosek o wyłączenie na podstawie art. 41 KPK powinien być złożony przed rozpoczęciem przewodu
sądowego, złożony później pozostawia się bez rozpoznania (chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała
się stronie wiadoma po rozpoczęci przewodu sądowego).
Niewyłączenie sędziego mimo istnienia przyczyn z art. 40 KPK jest bezwzględną przyczyną uchylenia
orzeczenia. Niewyłączenie mimo istnienia przyczyn z art. 41 § 1 może stanowić przyczynę odwoławczą.
Art. 40 § 1 pkt 1-4,6 i 10 oraz art. 41 i 42 KPK mają odpowiednie zastosowanie do prokuratora (o wyłączeniu
rozstrzyga prokurator bezpośrednio przełożony lub nadzorujący postępowanie), innych osób prowadzących
postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych.

§ 5. Sygnalizacja uchybień

Organy procesowe w ramach zadań profilaktycznych sygnalizują spostrzeżone w procesie karnym poważne
uchybienia w czynnościach instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej. O uchybieniach takich sąd, a w
postępowaniu przygotowawczym prokurator zawiadamia organ powołany do nadzoru nad daną jednostką
organizacyjną, a w razie potrzeby organ kontroli. Organ zawiadamiający może żądać nadesłania w
wyznaczonym terminie wyjaśnień i podania środków podjętych w celu zapobieżenia takim uchybieniom w

37

przyszłości. W razie nieudzielenia wyjaśnień w wyznaczonym terminie, na kierownika organu zobowiązanego
do wyjaśnień może być nałożona (postanowieniem – przysługuje na nie zażalenie) kara pieniężna w wysokości
do 3000 zł.

§ 6. Krajowa Rada Sądownictwa

Wg art. 186 ust. 1 Konstytucji KRS stoi na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Do
najważniejszych zadań należy rozpatrywanie i ocenianie ocenionych przez zgromadzenie sędziów na stanowiska
sędziów SN, sądów administracyjnych, sądów powszechnych i sądów wojskowych, oraz przedstawienie
wniosków o ich powołanie Prezydentowi RP. KRS ma w pierwszym rzędzie zabezpieczyć niezawisłość
sędziowską.
Kadencja trwa 4 lata. W skład wchodzą: Pierwszy Prezes SN, Prezes NSA i Minister Sprawiedliwości, osoba
wskazana przez Prezydenta RP, dwóch członków wybranych spośród sędziów SN, jednego przez ogólne
zgromadzenie NSA oraz 12 sędziów sądów powszechnych i sądów wojskowych, 4 posłów do sejmu i 2
senatorów, wybranych przez odpowiednie izby.

§ 7. Ponadpaństwowe organy wymiaru sprawiedliwości.

1. Uwagi wstępne
Mechanizmy kontroli przestrzegania Międzynarodowych Paktów praw obywatelskich i politycznych oraz
Konwencji Europejskiej o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności przewidują obie ratyfikowane
umowy. Możliwość uruchomienia kontroli przestrzegania tych umów udostępniono obywatelom polskim.
Możliwe jest wniesienie skargi przez państwo-stronę lub skargi indywidualnej (po wyczerpaniu środków
odwoławczych, w 6 miesięcy od ostatniej czynności).

2. Organy Konwencji Europejskiej

Organami są:
- Europejski Trybunał Praw Człowieka (organ stały)
- Komitet Ministrów Rady Europejskiej

Do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka mogą być kierowane:
- skargi indywidualne osób, organizacji pozarządowych lub grupy jednostek, które uważają, że są ofiarami
naruszenia postanowień Konwencji Europejskiej lub protokołów dodatkowych przez organ państwa-strony
Konwencji lub protokołu
- skargi państwowe państw-stron w przypadku naruszenia postanowień Konwencji Europejskiej lub protokołu
dodatkowego przez inne państwo-stronę tej Konwencji

O dopuszczalności postępowania inaugurującego postępowanie przed Trybunałem decydują następujące
kryteria:
- ratione materiae, skarga dotyczy naruszenia praw przewidzianych w konwencji lub protokołach dodatkowych
- ratione loci, państwo odpowiada za naruszenia Konwencji Europejskiej, jeśli nastąpiły na jego terenie lub
przez jego funkcjonariuszy na terytorium innego państwa
- ratione temporis, czynności, które miały miejsce po ratyfikacji Konwencji

Sprawy kierowane do Trybunału – rozpatrywane przez 3-osobowe komitety.

3.

Komitet Praw Człowieka

Kompetencja i zasady funkcjonowania w Międzynarodowym Pakcie praw obywatelskich i politycznych.
W pierwszym etapie bada się dopuszczalność skargi. W drugim merytoryczne rozstrzygnięcie, kończące się
sformułowaniem poglądu w kwestii naruszenia postanowień Paktu. Sankcja – opublikowanie poglądu w
oficjalnych dokumentach ONZ.

Rozdział III
Strony procesowe

§ 1. Pojęcie, rodzaje i cechy stron procesowych

1. Pojęcie i rodzaje stron procesowych

38

Stronami są podmioty stosunku sporności w procesie, mające interes prawny w korzystnym dla siebie
rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Strona występuje we własnym imieniu lub działa przez swego
przedstawiciela. Można wyróżnić stronę czynną i bierną. Czynną jest podmiot występujący z określonym
żądaniem (np. oskarżyciel, powód cywilny). Bierną jest podmiot przeciwko któremu jest skierowane żądanie,
przeciwko komu toczy się proces (oskarżony).
Przez strony zastępcze należy rozumieć podmioty, które na podstawie upoważnienia ustawowego wykonują
uprawnienia procesowe pokrzywdzonego przed zawiązaniem procesu karnego (np. w przypadku śmierci
pokrzywdzonego przed rozpoczęciem procesu karnego – małżonek).
O stronie nowej mówi się, gdy w miejsce zmarłego pokrzywdzonego, w czasie trwania procesu (występującego
jako oskarżyciel posiłkowy, prywatny, powód cywilny) wstępują osoby najbliższe.
Do stron szczególnych należy zaliczyć:

1)

interwenienta – podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w sprawie o

przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, zgłosił w tym postępowaniu roszczenie do
przedmiotów podlegających przepadkowi
2)

osobę zbiorową w ramach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione

pod groźbą kary.

Podmiotem zbiorowym w jest osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej,
spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego albo związek takich
jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca nie będący osobą
fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu
terytorialnego i ich związków oraz organów państwowych i samorządu terytorialnego. Podlega
odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej.
Obowiązujące przepisy prawa karnego i prawa karnego skarbowego przewidują odpowiedzialność posiłkową i
podmioty odpowiedzialności posiłkowej.
Przepisy dotyczące odpowiedzialności posiłkowej:

a)

art. 53 § 40 KKS – podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest to osoba

fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, którą organ
prowadzący postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe wezwał w tym charakterze.
Pociągnięcie podmiotu do odpowiedzialności posiłkowej następuje w formie postanowienia, od tego
czasu staje się on stroną.
b)

w prawie karnym osoba odpowiedzialna posiłkowo jest podmiotem, co do którego prokurator

wnosi (do sądu) o zobowiązanie go do zwrotu Skarbowi Państwa uzyskanej z przestępstwa
oskarżonego korzyści majątkowej. Od czasu złożenia przez prokuratora wniosku staje się podmiotem
procesowym (nie stroną). Może ona uczestniczyć w rozprawie, może być przesłuchana w charakterze
świadka (może odmówić składania zeznań), składać wnioski dowodowe, ma prawo zadawania pytań,
zabrać głos po zamknięciu przewodu sądowego, składać wniosek o uzasadnienie wyroku i wnosić
apelację.

Art. 52 KK przewiduje odpowiedzialność posiłkową za cudze zachowanie, jako odpowiedzialność posiłkową w
sytuacji:
- gdy nastąpi skazanie za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową podmiotowi wymienionemu w art. 52 kk
- popełnione przez sprawcę działającego w imieniu podmiotu, który uzyskał korzyść majątkową.

W procesie karnym można mówić o współuczestnictwie, kiedy w tej samej roli procesowej po stronie czynnej
(współuczestnictwo oskarżycieli prywatnych) lub stronie biernej (kilku oskarżonych) występuje kilka osób.

2. Zdolność procesowa

Zdolnością procesową nazywamy uprawnienie do stania się stroną stosunku spornego, a więc stania się stroną
procesową (chodzi o ogólne uprawnienie, nie związane z konkretnym procesem). Podmiot mający zdolność
procesową może jednocześnie posiadać zdolność do podejmowania czynności, lub jej nie posiadać (np.
małoletni) (działa przedstawiciel ustawowy).
Zdolność procesową czynną posiadają osoby fizyczne bez względu na wiek, osoby prawne, a także instytucje
państwowe lub społeczne, choćby nie miały osobowości prawnej.
Zdolność procesową bierną mają osoby fizyczne, które ukończyły 13 lat. Jeśli chodzi o zdolność procesową
bierną osób prawnych, jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, taka zdolność zachodzi w
takim zakresie, w jakim występuje odpowiedzialność tych podmiotów:

1) w ramach odpowiedzialności posiłkowej
2) w ramach ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

39

3. Legitymacja procesowa

Legitymację procesową stanowi tytuł prawny do wystąpienia w konkretnym procesie w oznaczonej roli
procesowej (np. w charakterze oskarżyciela publicznego). Nie jest równoznaczna ze zdolnością do
podejmowania działań w procesie. Uprawnienie do wystąpienia w roli oskarżyciela prywatnego, powoda
cywilnego i oskarżyciela posiłkowego ma pokrzywdzony.
Legitymacja różni się od zdolności tym, że tytuł prawny do wystąpienia w roli strony procesowej, wiąże się z
oznaczonym procesem karnym.

§ 2. Pojęcie i rodzaje oskarżycieli

Oskarżycielem jest tylko taki podmiot procesowy, który występuje do sądu z żądaniem ukarania oznaczonej
osoby za popełnienie określonego czynu karalnego i żądanie to w toku procesu popiera, albo popiera oskarżenie
wniesione przez inny podmiot.
Ze względu na kryterium podmiotowe, oskarżycielem może być:

1) organ państwowy (prokurator, organ administracji)
2) czynnik społeczny (np. oskarżyciel społeczny)
3) pokrzywdzony (oskarżyciel prywatny lub posiłkowy)
4) każdy obywatel ze względu na osobiste pokrzywdzenie (actio popularis), Polski proces takiej

możliwości nie przewiduje

Kryterium jest również stanowisko jakie oskarżyciel zajmuje w procesie. Przez oskarżyciela głównego zwykle
rozumie się oskarżyciela typowego dla danego trybu ścigania przestępstw. Do drugorzędnych można zaliczyć
oskarżyciela posiłkowego.

KPA przewiduje 3 kategorie oskarżycieli: 1) publicznego, 2) prywatnego, 3) posiłkowego.

§ 3. Oskarżyciel publiczny

Oskarżycielem publicznym jest organ państwa. Jest stroną o szczególnym charakterze – występuje jako rzecznik
państwa. Działając w procesie, spełnia funkcję państwa, co zakłada, że jego interesem nadrzędnym jest interes
społeczny. Oskarżycielem publicznym głównym, w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego,
jest prokurator. Oskarżycielem publicznym mogą być także inne organy państwowe, jako inni oskarżyciele
publiczni:

a) działający zamiast prokuratora,
b) występujący zamiast lub obok prokuratora.

Zasadniczym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator. Nadrzędność prokuratora
jako oskarżyciela publicznego można przedstawić w kilku punktach:

1) jego działalność w roli oskarżyciela publicznego jest regułą (kompetencje innych oskarżycieli

publicznym muszą być wyraźnie w ustawie wymienione)

2) uprawniony do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego we wszystkich sprawach (inni

tylko w sprawach o przestępstwa, które w drodze szczególnych przepisów zostały im powierzone)

3) swym działaniem z reguły wypiera z procesu inne organy uprawnione do występowania w roli

oskarżyciela publicznego.

Prokurator może włączyć się do postępowania w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.
Uprawnienia asesora p.o. prokuratora są ograniczone (nie może brać udziału w postępowaniu przed sądem
apelacyjnym i okręgowym; dokonywać jakichkolwiek czynności przed SN).

Organami występującymi jako oskarżyciele publiczni, którzy mogą działać zamiast prokuratora są:

1) organy Inspekcji Handlowej,
2) organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej
3) urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej,
4) Prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty.

Organy uprawnione na mocy odrębnych przepisów do występowania jako oskarżyciele publiczni działający
zamiast prokuratora:

1) Straż Leśna, gdy przedmiotem przestępstwa jest drewno z lasu będącego własnością Skarbu Państwa
2) dyrektorzy, funkcjonariusze parków narodowych oraz inni wymienieni funkcjonariusze, gdy

przedmiotem przestępstwa jest drewno z parku narodowego

40

3) Strażnicy Służby Łowieckiej (przestępstwa wymienione w ustawie Prawo Łowieckie)

Występują one zamiast prokuratora, jednakże prokurator usuwa ich z postępowania w takim zakresie, w jakim
sam podejmuje czynności.

Do grupy organów, które uzyskały uprawnienia oskarżycieli publicznych, zaliczamy te, które mogą brać udział
w postępowania sądowym zamiast lub obok prokuratora (wymienione w kks)(np. urzędy celne, urzędy
skarbowe, inspektor skarbowy, Straż Graniczna, Policja, ABW)
W wypadku wstąpienia prokuratora do postępowania po wniesieniu aktu oskarżenia przez wyżej wymienione
organy, nie tracą one uprawnień oskarżycielskich.
Oskarżycieli publicznych obowiązuje dyrektywa bezstronności (art. 4 KPK, art. 8 u. prok.).
W bezpośrednim związku z dyrektywą, nakazującą oskarżycielowi publicznemu zachowanie bezstronności w
procesie, pozostaje instytucja wyłączenia go z procesu (art. 47 KPK).
Niestawiennictwo prokuratora, gdy jego udział jest obowiązkowy, powoduje, że rozprawa nie może się odbyć.
KPK przewiduje możliwość odstąpienia oskarżyciela publicznego od oskarżenia (obowiązek prokuratora
odstąpienia gdy wyniki postępowania sądowego nie potwierdzają zarzutów, natomiast w czasie przewodu
sądowego, w wypadku braku wystarczających dowodów – wniosek o uniewinnienie oskarżonego).

§ 4. Pokrzywdzony

art. 49 § 1 KPK – pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio
naruszone lub zagrożone przestępstwem. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa,
samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej (art. 49 § 2 KPK). Za pokrzywdzonego
uważa się również zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez
przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.
Dla legitymacji pokrzywdzonego nie jest konieczne stanowcze ustalenie bezpośredniego zagrożenia lub
naruszenia. Wystarczy, że to naruszenie lub zagrożenie ma charakter hipotetyczny, to znaczy możliwy w świetle
twierdzeń wskazanego, lub istniejącego materiału dowodowego. Czy rzeczywiście miało miejsce przestępstwo
ustala sąd w prawomocnym wyroku.
Jeżeli pokrzywdzonych jest więcej z powodu tego samego czynu, każdy z nich korzysta samodzielnie z
uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu. Jeżeli jeden pokrzywdzony wniesie i popiera oskarżenie
prywatne, inny pokrzywdzony tym samym czynem może, aż do rozpoczęcia przewodu na rozprawie głównej,
przyłączyć się do toczącego się postępowania.
Możliwe jest łączenie roli pokrzywdzonego i świadka. Natomiast nie może występować w roli biegłego.
W stadium postępowania przygotowawczego poszkodowany jest stroną.
W postępowaniu przed sądem możliwe są dwie odrębne pozycje procesowe pokrzywdzonego.
W pierwszej uzyskuje prawa strony wówczas, kiedy wystąpi w jednej z 3 ról procesowych (oskarżyciela
prywatnego, oskarżyciela posiłkowego lub powoda cywilnego). W przeciwnym wypadku nie jest stroną
procesową ale uzyskuje pewne uprawnienia (np. może złożyć wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku
warunkowo umarzającego postępowanie wydanego poza rozprawą).
Pokrzywdzony może sam wykonywać uprawnienia jeżeli posiada zdolność do czynności procesowych (w
przeciwnym razie wykonuje je przedstawiciel ustawowy).
Możliwe jest również wykonywanie praw pokrzywdzonego przez inny podmiot:
- organ instytucji kontroli państwowej, które w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o
wszczęcie postępowania karnego
- w razie śmierci pokrzywdzonego, jego małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz osoba
przysposobiona i przysposabiająca
- osoba pod której pieczą pozostaje nieporadny (np. ze wzgl. na wiek) pokrzywdzony

§ 5. Oskarżyciel posiłkowy

W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony ma możliwość działania jako
strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego:
- obok oskarżyciela publicznego, który wniósł oskarżenie (oskarżyciel posiłkowy uboczny), do czasu
rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej - pokrzywdzony uprawniony do złożenia oświadczenia
że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego
- zamiast oskarżyciela publicznego, gdy nie wniósł on aktu oskarżenia (oskarżyciel posiłkowy subsydiarny)
Jeżeli oskarżyciel publiczny odstąpi w toku procesu od oskarżenia, to nie pozbawia to uprawnień oskarżyciela
posiłkowego. Inaczej gdy prokurator odmawia wszczęcia lub umarza postępowanie przygotowawcze. KPK
przyjął koncepcję skargi subsydiarnej. Pokrzywdzony może zaskarżyć zażaleniem decyzję o odmowie
wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego do prokuratora nadrzędnego, który postanowieniem

41

przychyla się do zażalenia, bądź nie przychyli się i przesyła je do sądu. Sąd zaskarżone postanowienie utrzymuje
w mocy lub je uchyla, wskazując okoliczności, które należy wyjaśnić lub czynności które należy przeprowadzić.
W przypadku gdy prokurator w dalszym ciągu nie dopatruje się podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, wydaje
postanowienie (podlegające zaskarżeniu do prokuratora nadrzędnego) o odmowie wszczęcia postępowania
przygotowawczego. Gdy prokurator nadrzędny utrzymuje je w mocy pokrzywdzony może wnieść akt oskarżenia
(powinien być o tym pouczony) w terminie miesiąca od otrzymania zawiadomienia o nieuwzględnieniu
zażalenia. Taki akt oskarżenia powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata (w przypadku instytucji
państwowej, samorządowej lub społecznej także przez radcę prawnego).
Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie dla zabezpieczenia
prawidłowego toku postępowania. Oskarżyciel posiłkowy, który nie bierze udziału w postępowaniu z powodu
ograniczenia przez sąd liczby oskarżycieli posiłkowych, może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko
w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia.
Oskarżycielowi posiłkowemu przysługuje prawo do udziału w postępowaniu w sprawach o przestępstwa ścigane
z oskarżenia publicznego w charakterze strony. Oskarżyciel posiłkowy nie może dokonywać czynności na
korzyść oskarżonego. Działający w procesie karnym oskarżyciel posiłkowy może odstąpić od oskarżenia
(nieodwracalne). Jeśli w takim postępowaniu nie brał udziału oskarżyciel publiczny, sąd zawiadamia
prokuratora, który może przystąpić do oskarżenia w terminie 14 dni.Jeśli nie przystąpi postępowanie umarza się.
W postępowaniu zainicjowanym skargą subsydiarną pokrzywdzonego może brać udział prokurator (jednak nie
może ograniczać praw oskarżyciela posiłkowego).
Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu procesu. Nowe strony mogą przystąpić do postępowania w
charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym etapie toczącego się procesu. Jeśli zmarły samodzielnie
popierał oskarżenie, postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego. Jeśli tego
nie zrobią w ciągu 3 miesięcy od dnia śmierci sąd umarza postępowanie.

§ 6. Oskarżyciel prywatny

Oskarżycielem prywatnym jest pokrzywdzony, który wniósł i popiera oskarżenie o przestępstwo ścigane z
oskarżenia prywatnego. Podmiotem występującym w stronie czynnej w postępowaniu w sprawach z oskarżenia
prywatnego jest oskarżyciel prywatny. Oskarżycielem prywatnym może być pokrzywdzony, a więc osoba
fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
Poszkodowany staje się oskarżycielem prywatnym na skutek wniesienia skargi prywatnej. Jeżeli jest więcej
pokrzywdzonych, to pozostali pokrzywdzeni mogą tym samym czynem aż do rozpoczęcia przewodu sądowego
na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania.
W wyjątkowych sytuacjach przestępstwo prywatnoskargowe może być ścigane z urzędu tzn. bez inicjatywy
pokrzywdzonego, a mianowicie w wypadkach:
- ingerencji prokuratora w ramach art. 60 KPK
- postępowania z nieletnimi
- postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego możliwa jest ingerencja prokuratora, która może
przybrać postać:
- wszczęcia postępowania (gdy pokrzywdzony nie wniósł skargi prywatnej)
- wstąpienia do postępowania już wszczętego (oskarż prywatny → oskarż posiłkowy)
Skutkiem ingerencji jest to, że odtąd postępowanie co do przestępstwa toczy się z urzędu. W razie stwierdzenia
w toku procesu braku interesu społecznego prokurator odstępuje od oskarżenia.

§ 7. Powód cywilny

Jest stroną czynną w zakresie dochodzonego roszczenia cywilnego w procesie karnym. Omówienie w dziale VIII
podręcznika.

§ 8. Oskarżony

Oskarżony zajmuje w procesie pozycję centralną jako osoba, która jest zagrożona karą kryminalną w związku z
zarzutem popełnienia przestępstwa. KPK – w znaczeniu ścisłym oskarżonym jest osoba, przeciwko której
wniesiono akt oskarżenia do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe
umorzenie postępowania. W znaczeniu szerszym nazwą „oskarżony” obejmuje się także podejrzanego. Za
podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez
wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze
podejrzanego. KPK używa także nazwy osoba podejrzana, obejmując nią osobę, co do której istnieje

42

uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo (nie przedstawiono jeszcze zarzutów) i tego określenia nie
należy mylić z nazwą podejrzany.
Uprawnienia oskarżonego mieszczą się w ramach prawa do obrony, w którego zakresie można wyodrębnić:
- osobiste uprawnienia oskarżonego do obrony,
- prawo do posiadania obrońcy, tzn. osoby zawodowo przygotowanej, która ma bronić interesów oskarżonego w
procesie.

Osobiste uprawnienia składają się z dwóch członów:
- z uprawnień stron, z których także korzysta oskarżony
- z uprawnień, które przysługują wyłącznie oskarżonemu

Uprawnienia stron można sprowadzić do:
- inicjatywy dowodowej
- uczestniczenia w czynnościach procesowych oraz stawiania pytań
- składania oświadczeń procesowych
- zaskarżania decyzji procesowych
- posiadania przedstawiciela

Na rozprawie głównej obecność oskarżonego jest obowiązkowa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (np. w
postępowaniu uproszczonym). Jeżeli obecność oskarżonego jest obowiązkowa powinien on być wezwany na
rozprawę i pozostawać do dyspozycji sądu, a taka rozprawa bez obecności oskarżonego nie może się
odbyć(można go zatrzymać i przymusowo doprowadzić)

Uregulowania pozwalające na odbycie rozprawy bez obecności oskarżonego:

1) jeżeli oskarżony wprawi się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu (przed

wydaniem postanowienia sąd ma obowiązek zapoznać się ze świadectwem lekarza który taki stan
niezdolności stwierdził lub przesłuchać go w charakterze biegłego)

2) jeżeli oskarżony powiadomiony o terminie rozprawy oświadczy, że nie weźmie w niej udziału lub

uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na
rozprawę bez usprawiedliwienia

3) rozprawa może się odbyć także podczas nieobecności oskarżonego w postępowaniu uproszczonym, jeżeli

istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego

Uprawnienie przysługujące wyłącznie oskarżonemu – prawo do składania wyjaśnień. Składane są ustnie
(wyjątkowo pisemnie). Nie jest zobowiązany do mówienia prawdy.
Przed pierwszym przesłuchaniem należy podejrzanego pouczyć: 1) o uprawnieniach do (składania wyjaśnień;
odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania; składania wniosków o dokonanie czynności
śledztwa lub dochodzenia; korzystania z pomocy obrońcy; do końcowego zaznajomienia z aktami postępowania;
żądania, aby przesłuchano go z udziałem ustanowionego obrońcy), 2) o obowiązkach i konsekwencjach (braku
obowiązku dowodzenia swej niewinności; braku obowiązku dostarczenia dowodów na swoją niekorzyść,
powinien jednak poddać się zabiegom określonym w art. 74 § 2 KPK; obowiązku stawiennictwa na wezwanie
organów procesowych; zawiadomienia organu prowadzącego postępowanie o każdej zmianie miejsca swego
zamieszkania lub pobytu trwającej dłużej niż 7 dni; obowiązku wskazania adresu dla doręczeń w kraju;
konsekwencjach zmiany adresu).

Spośród licznych uprawnień w toku procesu, które przysługują wyłącznie oskarżonemu na podstawie przepisów
KPK, należy ponadto zwrócić uwagę na następujące:

1) podejrzany ma prawo żądać, aby mu doręczono postanowienie o przedstawieniu zarzutów z

uzasadnieniem; o prawie takiego żądania należy go pouczyć

2) podejrzany i jego obrońca mogą wnosić, aby prowadzący śledztwo powiadomił ich o terminie

końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, pouczając ich o prawie uprzedniego przejrzenia
akt w terminie odpowiednim do wagi i zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy. O
uprawnieniu podejrzany powinien być pouczony na piśmie.

3) w czasie rozprawy głównej oskarżony uzyskuje pewne przywileje, np. ma prawo ostatniego głosu
4) oskarżony ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym

stopniu językiem polskim

Wśród uprawnień oskarżonego duże znaczenie ma tzw. Obrona formalna (prawo do posiadania obrońcy) (nie
może mieć więcej niż 3 jednocześnie w jednym procesie).

43

Obrona może być nieobowiązkowa lub obowiązkowa. Obrońca z wyboru lub z urzędu (jeżeli obrona jest
obowiązkowa, a oskarżony nie ma obrońcy; albo nie jest on w stanie ponieść kosztów obrony).
Jeżeli oskarżony jest tymczasowo aresztowany, może on porozumiewać się ze swym obrońcą podczas
nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie (uprawnienie to może ulec zawężeniu [tylko do 14 dni po
dokonaniu tymczasowego aresztowania], np. przez obecność prokuratora przy porozumiewaniu się, lub kontrolę
korespondencji).
Oskarżony jest zobowiązany poddać się badaniom lekarskim i oględzinom.
Art. 74. § 1. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów
na swoją niekorzyść.

§ 2.

(25)

Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się:

1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała;

wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach
rozpoznawczych innym osobom,

2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego

ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego
pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu
oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest
obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu,
z zastrzeżeniem pkt 3,

3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie

zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.

W stosunku do osoby podejrzanej można dokonać czynności wymienionych w art. 74 § 2 pkt 1, a także przy
zachowaniu wymagań określonych w art. 74 § 2 pkt2, pobrać krew, włosy lub wydzieliny organizmu (art. 74 §
3).
W stosunku do oskarżonego mogą być stosowane środki przymusu procesowego, a zwłaszcza środki
zapobiegawcze, w tym także tymczasowe aresztowanie.
Organ prowadzący postępowanie w razie potrzeby może zarządzić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego
przez zawodowego kuratora sądowego. Przeprowadzenie wywiadu jest obowiązkowe w następujących
sytuacjach:

1) w sprawach o zbrodnie
2) w stosunku do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 21 roku życia, jeżeli zarzucono mu

popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu

Osoby które udzielały informacji kurator ujawnia tylko na żądanie sądu lub prokuratora. Mogą one być
przesłuchane w charakterze świadka (również osoba przeprowadzająca wywiad).
W nowym KPK oskarżony uzyskał uprawnienie do:
a) inicjowania skazania i wymierzenia mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzenia
postępowania dowodowego
b) inicjowania lub uczestniczenia w postępowaniu mediacyjnym
c) współdziałania w zakresie warunkowego umorzenia postępowania
d) wyrażania zgody na skazanie go bez przeprowadzania rozprawy

Rozdział IV
Przedstawiciele procesowi stron

§ 1. Uwagi wstępne

Strony mogą działać same lub przez przedstawicieli. W przypadku gdy nie posiadają zdolności do czynności w
procesie wyłącznie przez przedstawicieli. Istota przedstawicielstwa polega na podejmowaniu czynności w
cudzym imieniu na rzecz osoby reprezentowanej. Przedstawiciel wyraża swą wolę w imieniu reprezentowanego,
ze skutkiem dla tego ostatniego. Obrońca może działać tylko na korzyść oskarżonego.
Umocowanie przedstawiciela może płynąć:
- z ustawy
- z ustanowienia przez:
a) mocodawcę (udzielenie upoważnienia)
b) organ procesowy (pełnomocnik i obrońca z urzędu)

Dwie grupy przedstawicieli:
- przedstawiciel ustawowy
- obrońca i pełnomocnik stron

44

§ 2. Przedstawiciel ustawowy

Przedstawiciel ustawowy może działać po stronie czynnej i biernej.
Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego działa zamiast niego, podczas gdy przedstawiciel ustawowy
oskarżonego obok oskarżonego, na jego rzecz.
Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może występować wówczas, gdy pokrzywdzony nie może działać
osobiście, gdyż jego działanie wyklucza ustawa, lub jest to z natury rzeczy niemożliwe (np. jest osobą prawną).
Ustawa nie dopuszcza osobistego działania pokrzywdzonego, kiedy jest on małoletni, tzn. kiedy nie ukończył 18
lat, lub jest ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo. W takiej sytuacji uprawnienia pokrzywdzonego
wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.
O tym kto należy do kategorii ustawowych przedstawicieli decyduje prawo cywilne.
Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może dokonać wszelkich czynności procesowych w miejsce
pokrzywdzonego ze skutkiem prawnym dla tego ostatniego. Ustawowego przedstawiciela po stronie biernej
może posiadać oskarżony, gdy jest nieletnim, który nie ukończył 17 lat, lub jest ubezwłasnowolniony.
Ustawowy przedstawiciel może podejmować obok oskarżonego, wyłącznie na jego korzyść wszelkie czynności
procesowe.

§ 3. Obrońca

Zadaniem jest niesienie fachowej pomocy oskarżonemu. Prawo karne procesowe przewiduje wyłącznie obronę
adwokacką. W procesie karnym oskarżony musi mieć obrońcę w wypadku obrony obligatoryjnej.
Prawo procesowe określa stany, w których istnieje obowiązek posiadania obrońcy przez oskarżonego w procesie
karnym:

a) oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
1) jest nieletni
2) jest głuchy, niemy lub niewidomy
3) zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności

b) oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne, ze względu na

okoliczności utrudniające obronę

c) oskarżony musi mieć także obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem I

instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności

d) w postępowaniu karnym przeciwko żołnierzowi odbywającemu zasadniczą służbę wojskową

albo pełniącemu służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego, w sprawach o
przestępstwa podlegające orzecznictwu sądów wojskowych, udział obrońcy w rozprawie
głównej jest obowiązkowy przed wszystkimi sądami wojskowymi. Przeciwko innemu
oskarżonemu udział obrońcy jest obowiązkowy w sytuacji określonej w art. 654 § 1 pkt 2 KPK
(art. 671 § 2 KPK)

Naruszenie przepisów o obronie obowiązkowej stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia. W
pozostałych wypadkach obrona jest nieobowiązkowa.

Obrona z urzędu ma miejsce, gdy:
- obrona jest obowiązkowa, a oskarżony nie wybrał sobie obrońcy
- oskarżony nie mający obrońcy z wyboru żąda, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty
wykaże, że nie jest w stanie bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i rodziny ponieść kosztów
obrony.
Obrońcę z urzędu wyznacza prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy.
Obrona z urzędu ma charakter akcesoryjny, tzn. że wyznaczenie obrońcy z urzędu jest możliwe tylko wtedy, gdy
oskarżony nie ma obrońcy z wyboru.
Zawiązanie stosunku obrończego w wypadku obrony z urzędu, następuje w drodze zarządzenia prezesa sądu. W
wypadku obrony z wyboru zawiązuje się stosunek obrończy poprzez udzielenie przez oskarżonego adwokatowi
upoważnienia do obrony.

Art. 378.

(238)

§ 1. Jeżeli w sprawie, w której oskarżony musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru,

obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy, sąd zakreśla oskarżonemu odpowiedni termin do

45

powołania nowego obrońcy, a po bezskutecznym upływie tego terminu prezes sądu lub sąd wyznacza obrońcę z
urzędu. W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza.

§ 2. W sprawie, w której oskarżony korzysta z obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub

oskarżonego zwalnia obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu.

§ 3. Wyznaczając nowego obrońcę, sąd jednocześnie podejmuje decyzję, czy dotychczasowy obrońca może

bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić swe obowiązki do czasu podjęcia obrony przez nowego
obrońcę.
Udzielenie upoważnienia (obrona z wyboru), jak i wyznaczenie obrońcy z urzędu, odnosi się do całego
postępowania, jeżeli umocowanie do obrony nie przewiduje wyraźnych ograniczeń.
Obowiązek dokonywania czynności przez obrońcę z urzędu, został ograniczony do czasu prawomocnego
zakończenia postępowania.

Art. 84
§ 2.

(35)

Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania czynności

procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza
siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, a
w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności, na uzasadniony wniosek
dotychczasowego obrońcy wyznacza dla dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych
adwokatów.

§ 3.

(36)

Obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym lub w postępowaniu o wznowienie

postępowania powinien sporządzić i podpisać kasację lub wniosek o wznowienie postępowania albo
poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie
postępowania.

Możliwa jest obrona ze strony adwokata kilki oskarżonych, byleby ich interesy nie pozostawały w sprzeczności.
Stwierdzając sprzeczność sąd zakreśla termin do ustanowienia innych obrońców (np. wzajemne pomawianie się
oskarżonych).
Udział w czynnościach obrońcy nie wyłącza osobistego działania oskarżonego.
Zaniedbywanie obowiązków ze strony obrońcy nie może przynieść szkody oskarżonemu.
Obrońca oskarżonego jest zobowiązany zachować w tajemnicy wszystko czego dowiedział się w związku z
udzieleniem pomocy prawnej.
Obrońca-adwokat korzysta także z immunitetu adwokackiego, zapewniającego mu w zakresie wykonywania
zawodu korzystanie z wolności słowa i pisma.
W ściśle określonych wypadkach ustawa przewiduje tzw. Przymus adwokacki, tzn. wymaga aby czynność
spełniona została przez adwokata (np. apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora
powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata).

§ 4. Pełnomocnik

Z pomocy pełnomocnika może korzystać strona inna niż oskarżony (oskarżony nie może), oraz osoba nie
będąca stroną, jeżeli tego wymagają jej interesy w toczącym się postępowaniu. Pełnomocnikiem może być
adwokat lub radca prawny.
Pełnomocnik różni się od obrońcy:

1) z jego pomocy korzystają podmioty działające po stronie czynnej
2) jest związany „instrukcją mocodawcy”
3) nie jest ograniczony do działania wyłącznie na korzyść
4) może w ramach umocowania powziąć i wyrazić wolę, która jest uważana za wolę mocodawcy

Osoba uprawniona może posiadać nie więcej niż 3 pełnomocników. Udział pełnomocnika w postępowaniu nie
wyłącza osobistego udziału w nim mocodawcy.
W kwestiach nie uregulowanych przepisami w KPK dotyczących pełnomocnika stosuje się KPC.
Pełnomocnictwo procesowe obejmuje według art. 91 KPC umocowanie z samego prawa do:

1) wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, skargi o wznowienie postępowania, skargi

apelacyjnej, kasacyjnej i postępowania wywołanego ich wniesieniem

2) wszelkich czynności dotyczących zabezpieczeń i egzekucji
3) udzielania dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu
4) zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa, jeżeli czynności te nie zostały

wyłączone w udzielonym pełnomocnictwie

5) odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej

Rozdział V

46

Rzecznicy interesu społecznego

§ 1. Uwagi wstępne

Grupa ta nie może być zaliczona do stron procesowych ani do ich przedstawicieli. Ich zadaniem jest obrona
interesu społecznego, interesu ogółu. Tylko istnienie takiego interesu stwarza legitymację do działania w
procesie. Niekiedy ich działanie w interesie społecznym może przynosić korzyści jednej ze stron procesowych.
Występując jako funkcjonariusz państwowy, rzecznik interesu społecznego działa w imieniu tego organu
państwowego, w imieniu państwa. Jeżeli jest delegatem organizacji społecznej, występuje w jej imieniu.
Działając w procesie uzyskuje najczęściej uprawnienia strony procesowej. Wśród rzeczników interesu
społecznego najważniejszą pozycję zajmuje przedstawiciel społeczny, prokurator w procesie adhezyjnym i
Rzecznik Praw Obywatelskich.

§ 2. Przedstawiciel społeczny

Może działać dopiero w postępowaniu przed sądem. Przedstawiciel organizacji społecznej może zgłosić swój
udział w postępowaniu sądowym w I instancji do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Może to uczynić
wtedy, gdy zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego
zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.
Zgłaszając udział w postępowaniu karnym, organizacja społeczna wskazuje osobę przedstawiciela, który ma ją
reprezentować. Powinien on przedstawić odpowiednie pisemne upoważnienie. O dopuszczeniu lub
niedopuszczeniu do udziału w postępowaniu decyduje sąd, kierując się interesem wymiaru sprawiedliwości.
Przedstawiciel społeczny może się wycofać z procesu (jest to dla sądu wiążące).
Przedstawiciel organizacji społecznej na rozprawie może: wypowiadać się, zgłaszać wnioski na piśmie, jest
uprawniony do zaskarżania zapadłych w procesie orzeczeń.

§ 3. Prokurator w procesie adhezyjnym

W ramach tego procesu prokurator może działać w nurcie dotyczącym odpowiedzialności cywilnej za
popełnione przestępstwo. Może w terminie przewidzianym dla wytoczenia powództwa cywilnego wnieść pozew
cywilny na rzecz pokrzywdzonych lub stron zastępczych albo popierać wytoczone przez te osoby powództwo.
Działa w tym przypadku na korzyść wymienionych wyżej osób.

§ 4. Rzecznik Praw Obywatelskich

RPO po zbadaniu sprawy mając określone uprawnienia związane z procesem karnym, może:

1) żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu

(przyjmuje się że prokurator nie jest tym żądaniem związany)

2) żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym

się już postępowaniu – na prawach przysługujących prokuratorowi

3) wnieść kasację

RPO w związku z rozpatrywanymi sprawami może również występować:

1) do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej
2) z wnioskiem do SN o podjęcie uchwały mającej na celu rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni prawa

Rozdział VI
Pomocnicy procesowi

Wydaje się, że terminem „pomocnicy procesowi” należy objąć osoby, które swym działaniem pomagają
organom w przeprowadzeniu lub utrwaleniu przebiegu czynności procesowych (np. tłumacz, protokolant).
Organ procesowy powołuje tłumacza, jeżeli zajdzie potrzeba przesłuchania:
- głuchego lub niemego, a nie wystarcza porozumienie się z nim za pomocą pisma
- osoby nie władającej językiem polskim.
Należy także powołać tłumacza, gdy zajdzie potrzeba przełożenia na język polski pisma, sporządzonego w
języku obcym, lub odwrotnie albo zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzonego dowodu.
Protokolantem rozprawy może być aplikant lub pracownik sekretariatu. Protokół z rozprawy może być spisany
przez asesora, jeżeli nie należy on do składu sądzącego. Protokół z rozprawy podpisują przewodniczący i
protokolant.

47

Obowiązujący KPK wprowadził uczestnika procesu, poprzednio nie znanego w procesie karnym, a mianowicie
specjalistę, który może być powołany, gdy konieczne jest wykonanie czynności technicznych. Może on wziąć
udział w oględzinach, eksperymencie, ekspertyzie, zatrzymaniu rzeczy lub przeszukaniu. Może nim być
funkcjonariusz organów procesowych albo inna osoba (składa przyrzeczenie – treść art. 205 § 2 KPK).
Specjalistą nie mogą być te same osoby, które nie mogą być biegłymi. Do specjalistów mają odpowiednie
zastosowanie przepisy dotyczące biegłych, z wyraźnymi wyłączeniami.

Rozdział VII
Osobowe źródła dowodowe

Do tej grupy zaliczamy uczestników procesu karnego dostarczających środków dowodowych (świadków,
biegłych). Nie są oni stronami. Ich prawa to: prawo zaskarżenia decyzji o zastosowaniu środka przymusu, prawo
zwrotu kosztów związanych ze stawiennictwem (świadek), prawo do odpowiedniego wynagrodzenia (biegły).

Rozdział VIII
Pozostali uczestnicy procesowi

KPK przyznaje osobom nie będącym stronami szereg uprawnień. Np. uregulowania zamieszczone w odniesieniu
do osoby nie będącej stroną
Art. 87. § 2. Osoba nie będąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w
toczącym się postępowaniu.
Art. 302. § 1. Osobom nie będącym stronami przysługuje zażalenie na postanowienia i zarządzenia naruszające
ich prawa.

§ 2. Stronom oraz osobom nie będącym stronami służy zażalenie na czynności inne niż postanowienia i

zarządzenia naruszające ich prawa.

CZYNNOŚCI PROCESOWE

1.Pojęcie czynności procesowej

Przez fakt procesowy rozumie się jakiekolwiek względnie zwarte ogniwo w ruchu procesowym, z

którym prawo łączy skutki procesowe.

Fakty dzieli się n dwie grupy:

1) zdarzenia procesowe – fakty procesowe, które nie polegają na zachowaniu się uczestników procesu.

Są to zjawiska niezależne od uczestników procesu, uczestnicy procesu nie mają na nie wpływu.
Zdarzeniami procesowymi mogą być tylko fakty, z którymi prawo procesowe łączy odpowiednie skutki
procesowe.

2) Czynności procesowe – jakiekolwiek zachowanie uczestnika procesu, mające na celu wywołanie

odpowiednich skutków przewidzianych w prawie karnym procesowym. Wynika z tej definicji, że
czynnością procesową jest:

-tylko zachowanie uczestnika procesu,
-takie zachowanie, z którym obowiązujące przepisy prawa karnego procesowego łączą odpowiednie
skutki.
Czynnością procesową jest zachowanie, co oznacza, że może ona wystąpić przede wszystkim w postaci
pozytywnej, ale także w postaci negatywnej.
Czynność procesowa może być prosta, kiedy stanowi pojedyncze zachowanie określonego podmiotu.
Czynność procesowa może być złożona w tym sensie, że w gruncie rzeczy przejawiają się w niej
indywidualne zachowania kilku podmiotów.
Trzy grupy czynności procesowych ze względu na treść i charakter:
I – czynności faktyczne (czynności rzeczowe)np. przeszukanie, zatrzymanie
II –spostrzeżenia procesowe tzw. Czynności receptywne polegają na przyjęciu do wiadomości
informacji i żądań. Np. wysłuchanie przez sąd wywodów stron.
III – oświadczenia procesowe

Z czynnością procesową wiąże się:

a) zdolność do czynności procesowych – uprawnienie do osobistego podejmowania czynności w
procesie
b)legitymacja do działań w procesie – uprawnienie do osobistego przedsiębrania czynności
procesowych w ramach posiadanego upoważnienia. Np. będzie mógł dokonywać czynności tylko na
korzyść oskarżonego.

48

Czynność procesowa może być wyraźna lub dorozumiana. Z reguły w procesie występują czynności
procesowe wyraźne. Przykładem czynności dorozumianej jest ingerencja prokuratora w ściganie
przestępstw prywatnoskargowych.

2.Oświadczenia w procesie karnym

Są to przewidziane przez prawo procesowe uzewnętrznienia treści psychicznych uczestnika

procesu w celu przekazanie ich innym uczestnikom.

Oświadczenia procesowe przybierają postać:

1) oświadczeń wiedzy – stanowią uzewnętrznienie treści psychicznych uczestnika procesu, mające

charakter wiedzy o faktach. Np.oświadczenia dowodowe przytoczenia procesowe, sprawozdania
procesowe(m.in.protokół)

2) oświadczeń woli – przybierają postać:

a)oświadczenia postulującego, które przedstawia się postaci wniosków stron. Np. prośba o
ułaskawienie, wystąpienie przez sąd odwoławczy do SN o wyjaśnienie zagadnienia prawnego
wymagającego zasadniczej wykładni ustawy.
b) oświadczenia imperatywnego – czyli władczego, stanowiącego, kiedy chodzi o decyzje lub
polecenia, będące przejawem woli organu kierującego procesem, które są wiążące dla uczestników
procesu lub podległego organu.
O bycie oświadczenia woli decyduje istnienie woli w chwili powzięcia i jej wyrażenia.
O prawidłowości oświadczenia woli decyduje także i to, aby wola nie była dotknięta wadą.
Wola może być wyrażona wprost przez tego, kto ją powziął. Jest zarówno możliwe zastępstwo w
oświadczeniu, jak i powzięciu woli( np. pełnomocnik). Zastępstwo w powzięciu woli zamiast
uprawnionej osoby jest dopuszczalne w sytuacjach przewidzianych w obowiązujących przepisach.
Takie sytuacje dotyczą np.:
-ustawowego przedstawiciela pokrzywdzonego
-osoby działającej na korzyść oskarżonego, jeżeli jest on nieletni lub ubezwłasnowolniony
-pełnomocnika
§Cofnięci oświadczenia
~Organów procesowych
Oświadczenia imperatywne organów procesowych, przybierające postać decyzji procesowych są z
reguły czynnościami nieodwołalnymi przez organ prowadzący proces( nie może z własnej inicjatywy
odwołać[skasować] lub zmienić wydanego wyroku). Możliwa jest jednak korekta wyroku w ramach art.
420 K.p.k. Przykładem postanowienia odwołalnego jest:
-postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego. Zgodnie z art. 170 § 4 oddalenie wniosku
dowodowego nie stoi na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie ujawniły się
nowe okoliczności
-postanowienie o stosowaniu środka zapobiegawczego, które należy uchylić lub zmienić z urzędu, jeżeli
powstaną przyczyny wydania takiej decyzji.
~Pozostałych uczestników
Gdy chodzi o cofnięcie oświadczonej woli przez pozostałych uczestników procesu, to biorąc pod
uwagę, że oświadczenie jest realizacją uprawnień, trzeba przyjąć możliwość cofnięcia złożonego
oświadczenia woli.

3. Dopuszczalność i skuteczność czynności procesowych stron

Czynność procesowa stron, aby mogła wywierać skutki procesowe przewidziane przez przepisy prawa

karnego procesowego, musi posiadać dwie następujące cechy:

1) dopuszczalność – wiąże się ściśle z uwarunkowaniem prawnej możliwości jej dokonania. Czynność

jest dopuszczalna, jeżeli nie jest zabroniona przez przepisy prawa karnego procesowego. Przyjmując
tezę, że niedopuszczalna jest czynność procesowa, która jest zabroniona, trzeba jednocześnie
podkreślić, iż zabronione(zakaz dokonania) czynności może wynikać nie tylko wyraźnego zakazu, ale
także z braku uprawnienia, które a contrario wynika z zakresu przyznanego uprawnienia, np. w zakresie
warunków stosowania środków przymusu w procesie karnym. Niedopuszczalność czynności
procesowych zachodzi gdy:

- występuje wyraźny zakaz zamieszczony w ustawie
-czynność dokonano poza zakresem przyznanych z mocy ustawy uprawnień, np. wniesiono zażalenie na
postanowienie, które jest niezaskarżalne
-upłynie termin prekluzyjny lub zawity
-czynności dokonano przez osobę nieuprawnioną lub bez wymaganego upoważnienia

49

-brak prawnych warunków danej czynności decydujących o jej dopuszczalności np. zastosowano
tymczasowe aresztowanie bez decyzji sądowej
-występują przeszkody procesowe.
Jeżeli czynności niedopuszczalnej dokonała organ procesowy to jej następstwem może być:
- powstanie wady wymienionej w art. 439 § 1 K.p.k. wymagającej uchylenia orzeczenia albo w ramach
wniesionego środka odwoławczego, albo z urzędu.
-uchylenie orzeczenia w ramach środka odwoławczego z powodów określonych w art. 438 pkt 2 K.p.k
lub na podstawie przepisów szczególnych.
-W razie dokonania przez organ procesowy innej czynności, niestanowiącej decyzji procesowej,
skutków takich uchybień nie da się sklasyfikować jednolicie. Np.. niedopuszczalne czynności
dowodowe, których spełnienie powoduje nielegalność dowodu.

W razie dokonania czynności niedopuszczalnej przez stronę należałoby przyjąć, że taka

czynność jest prawnie bezskuteczna w tym sensie, iż nie może wywrzeć skutków zamierzonych przez
stronę, to znaczy, np. środek odwoławczy nie spowoduje zamieszczonego w nim żądania kontroli
zaskarżonego orzeczenia.

Wadliwa czynność prawna może być uzdrowiona w ramach konwalidacji. Następuje ona:
- z mocy prawa, gdy wadliwość czynności nie ma znaczenia w nowym stanie prawnym
- na skutek zaszłości od strony niezależnej np. gdy pokrzywdzony małoletni dokonał czynności

do której był nieuprawniony, ale w między czasie stał się pełnoletni.

- na skutek zachowania strony procesowej lub innego uczestnika, który uzupełnił

dotychczasowy brak własnej inicjatywy czy tez na skutek wezwania o uzupełnienie przez organ
procesowy.

Od konwalidacji należy odróżnić konwersję, jeżeli za pomocą jednej czynności uzyskuje się skutki innej
czynności, gdy jednocześnie ta pierwotna nie traci swej tożsamości np. poprzez złożenie apelacji w ciągu 7
dni od ogłoszenia wyroku uzyskuje się skutek w postaci wniosku o uzasadnienie wyroku, pomimo jego nie
wniesienia.

2) Skuteczność

4. FORMA CZYNNOSCI PROCESOWYCH

Zgodnie z zasadą ustności czynności na rozprawie maja postać ustnej wypowiedzi. Forma pisemna jest

wymagana wtedy, kiedy wynika to z wyraźnego unormowania.

Błędne oznaczenie czynności, a szczególnie środka zaskarżenia, nie pozbawia czynności znaczenia

prawnego. Czynność powinna być oceniana wedle jej treści. Jeśli więc czynność zostanie nazwana zażaleniem, a
jest wniesiona przeciwko wyrokowi, to należy ją traktować jak apelację.

Jeśli czynność ma posiadać według obowiązujących przepisów, formę pisma, to powinna zawierać

następujące składniki:
Art. 119.
§ 1. Pismo procesowe powinno zawierać:
1) oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy,
2) oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo,
3) treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem,
4) datę i podpis składającego pismo.
§ 2. Za osobę, która nie może się podpisać, pismo podpisuje osoba przez nią upoważniona,
ze wskazaniem przyczyny złożenia swego podpisu.

Co do niektórych pism procesowych obowiązujące przepisy ustalają dodatkowe wymagania np. w

stosunku do aktu oskarżenia.

W razie braków formalnych pisma procesowego przewidziano odrębny tryb uzupełnienia:

Art. 120.K.p.k.
§ 1. Jeżeli pismo nie odpowiada wymaganiom formalnym, przewidzianym w art.
119 lub w przepisach szczególnych, a brak jest tego rodzaju, że pismo nie może
otrzymać biegu, albo brak polega na nie złożeniu należytych opłat lub upoważnienia
do podjęcia czynności procesowej, wzywa się osobę, od której pismo
pochodzi, do usunięcia braku w terminie 7 dni.
§ 2. W razie uzupełnienia braku w terminie, pismo wywołuje skutki od dnia jego
wniesienia.W razie nie uzupełnienia braku w terminie, pismo uznaje się za
bezskuteczne, o czym należy pouczyć przy doręczeniu wezwania.

5. TERMINY PROCESOWE

50

§1. Pojęcie i rodzaje terminów

W prawie karny procesowym nazwa „termin” jest określeniem wieloznacznym. Kodeks postępowania

karnego nazwy tej używa w wielorakim znaczeniu.

Po pierwsze, przez termin rozumie się pewien czas a dokonanie oznaczonej czynności, jest okresem

przestrzeni czasowej odznaczającej się początkiem i końcem. Jest to rozumienie terminu procesowego
właściwego, o którym będzie mowa w dalszych wywodach o obliczaniu terminów.

Po drugie, nazwy termin używa się także w odniesieniu do sytuacji, kiedy przepis ustawy oznacza

końcowy moment, w której najpóźniej czynność może być dokonana.

Po trzecie, przepisy K.p.k. przewidują terminy dotyczące stosowania środków przymusu, określające

rozpiętości czasowe dopuszczalności ich stosowania..

Po czwarte, nazwa termin jest używana w kontekście czasu rozpoczęcia, a niekiedy kontynuacji

rozprawy.

Terminy procesowe maja na celu przyspieszenie biegu procesu karnego.
Wśród terminów procesowych właściwych można wyróżnić terminy:
- USTAWOWE(najliczniejsze)
1) terminy stanowcze, do których należą:

a)terminy zawite- zawite są terminy do wnoszenia środków zaskarżenia oraz inne, które ustawa
za zawite uznaje. Chodzi tu o wszystkie środki zaskarżenia, a więc nie tylko o środki
odwoławcze, ale także sprzeciwy i quasisprzeciwy. Termin zawity może być przywrócony.
b)terminy prekluzyjne – do tej grupy należy zaliczyć terminy o charakterze bardziej
stanowczym w porównaniu z terminami zawitymi, gdyż nie podlegają one przywróceniu.
Terminy prekluzyjne powodują skutek zawiłości, tzn. że czynność dokonana po ich upływie
jest bezskuteczna.
c)pozostałe terminy stanowcze – czynność dokonana po upływie terminu należącego do tej
grupy nie pociąga za sobą bezskuteczności czynności.

Terminy stanowcze charakteryzują się tym, że ich przekroczenie powoduje bezskuteczność
czynności(terminy zawite i prekluzyjne) albo inne skutki procesowe(np. prowadzenie rozprawy od
początku) lub uchybienia mogące mieć wpływ na treść orzeczenia(pozostałe terminy stanowcze)
2)terminy niestanowcze, które określa się nazwą terminy porządkowe(terminy instrukcyjne) –
dokonanie czynności po upływie terminu porządkowego nie powoduje bezskuteczności. Upływ tego
terminu w ogóle nie wywołuje skutków procesowych.( wywołuje skutki pozaprocesowe, a mianowicie
dyscyplinarne).
-USTANAWIANE PRZEZ ORGAN PROCESOWY

§2 Obliczanie terminów

Obowiązujące przepisy wyraźnie określają sposób obliczania właściwych terminów procesowych.

Przede wszystkim do biegu terminu nie wlicza się dnia, od którego należy liczyć dany termin.
Art. 123.
§ 1. Do biegu terminu nie wlicza się dnia, od którego liczy się dany termin.
§ 2. Jeżeli termin jest oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach, koniec terminu
przypada na ten dzień tygodnia lub miesiąca, który odpowiada początkowi terminu; jeżeli w danym miesiącu nie
ma takiego dnia, koniec terminu przypada na ostatni dzień tego miesiąca.
§ 3. Jeżeli koniec terminu przypada na dzień uznany przez ustawę za dzień wolny od pracy, czynność można
wykonać następnego dnia.
Art. 124.
Termin jest zachowany, jeżeli przed jego upływem pismo zostało nadane w polskiej placówce pocztowej
operatora publicznego, w polskim urzędzie konsularnym lub złożone przez żołnierza w dowództwie jednostki
wojskowej albo przez osobę pozbawioną wolności w administracji odpowiedniego zakładu, a przez członka
załogi polskiego statku morskiego kapitanowi statku.
Art. 125.
Pismo omyłkowo wniesione przed upływem terminu do niewłaściwego sądu, prokuratora,
organu Policji albo innego organu postępowania przygotowawczego uważa się za wniesione z zachowaniem
terminu.

Nazwanie czynności również nie ma znaczenia dla zachowania terminu, gdyż czynność ta musi być

rozpoznana według jej właściwej istoty.

§ 3 Przywrócenie terminu zawitego

Instytucja przywrócenia terminu odnosi się wyłącznie do terminu zawitego.

Przywrócenie terminu jest przewidziane w art. 126 K.p.k. Przesłankami przywrócenia terminu przewidzianymi
w tym przepisie są:

51

a) wystąpienie przeszkody powodującej niedotrzymanie terminu zawitego
b) przeszkoda jest niezależna od strony – przeszkody niezależne od strony utożsamia się z przyczynami

przez stronę nie zawinionymi. Przyczyną przywrócenia terminu jest brak jakiejkolwiek formy winy
osoby uprawnionej w dokonaniu czynności w oznaczonym terminie.

c) złożenie w terminie 7 dni od daty ustawiania przeszkody wniosku o przywrócenie terminu
d) dopełnienie czynności, której należało dokonać w terminie

Przywrócenie terminu ma skutek restytucyjny, powodujący, że uznaje się, iż czynność została dokonana w
terminie.
Na postanowienie odmawiające przywrócenia terminu przysługuje zażalenie.

6. MIEJSCE CZYNNOŚCI PROCESOWYCH

Obowiązujące przepisy nie przewidują ogólnych reguł co do miejsca dokonania czynności

procesowych.

W postępowaniu przygotowawczym czynności są dokonywane z reguły w pomieszczeniach organu

ścigania, ale mogą być dokonane poza jego siedzibą(np. oględziny miejsca przestępstwa).

W postępowaniu sądowym zarówno posiedzenia jak i rozprawy odbywają się w gmachu sądowym. Sąd

może pełnić czynności poza swoja siedziba, a w razie konieczności także poza obszarem swojej właściwości,
jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości lub, jeżeli przez to nastąpi znaczne zmniejszenie kosztów.
Sąd może dokonywać poszczególnych czynności w gmachu sądu poza salą rozpraw przezwały skład sadzący lub
przez sędziego delegowanego, jeżeli jest to konieczne ze względu na trudności albo, gdy strony wyrażą na to
zgodę. Sąd może zlecić dokonanie czynności innemu sądowi rejonowemu, w którego okręgu świadek przebywa,
jeżeli nie stawił się z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia(pomoc sądowa).

7. ORZECZENIA

§ 1 Podział orzeczeń

Decyzje procesowe jako oświadczenia woli organu prowadzącego proces przybierają postać orzeczeń

lub zarządzeń. Zapadają one w sprawie. Jak długo obowiązują są wiążące dla jej uczestników. Orzeczenia
stanowią najważniejsze oświadczenia organów procesowych.

Orzeczenia dzieli się przede wszystkim na wyroki i postanowienia. Do orzeczeń należy zaliczyć

uchwały wydane przez SN. Orzeczenia wydaje się w formie postanowienia, jeżeli ustawa nie wymaga wydania
wyroku.

W postępowaniu przygotowawczym orzeczenie może przybrać jedynie postać postanowienia, w tym

stadium wyroków się nie wydaje.

Orzeczenia można podzielić na odwołalne i nieodwołalne w zależności od tego, czy ten sam organ,

który kieruje procesem, może je uchylić lub zmienić z własnej inicjatywy( nie w ramach środków
odwoławczych).

Orzeczenia można również podzielić na zaskarżalne lub niezaskarżalne ze względu na to, czy mogą być

one zaskarżone środkiem zaskarżenia czy też nie. Wyroki wydane w pierwszej instancji są zaskarżalne:
apelacją., poza wyrokiem nakazowym , który można zaskarżyć jedynie sprzeciwem oraz wyrokiem zaocznym,
który może być zaskarżony apelacja oraz przez oskarżonego sprzeciwem. Natomiast postanowienia są
zaskarżalne: w ramach przepisu art. 459 K.p.k. zażaleniem oraz innymi środkami zaskarżenia np. sprzeciwem
lub quasi sprzeciwem. Pozostałe postanowienia są niezaskarżalne.

Orzeczenie może być kończące postanowienie i niekończące postępowania. Środkiem odwoławczym

nadzwyczajnym mogą być zaskarżane tylko prawomocne orzeczenia sądowe, kończące postępowanie.

Niekiedy dokonuje się podziału orzeczeń na merytoryczne i formalne. Do orzeczeń formalnych zalicza

się orzeczenia umarzające proces karny.

§ 2 Wyroki

Wyroki SA orzeczeniami wydawanymi wyłącznie przez sądy i trybunały.
Z treści art. 93 § 1 K.p.k. wynik, że orzeczenie przybiera postać wyroku wtedy , kiedy wymaga wydania

tej postaci rozstrzygnięcia.

Postać wyroku powinny mieć orzeczenia rozstrzygające w zakresie przedmiotu procesu,

ustalające winę lub niewinność oskarżonego i to jest pierwsze zasadnicze kryterium, decydujące o formie
orzeczenia w postaci wyroku.

W myśl tej reguły w sądzie pierwszej instancji wydaje się następujące wyroki:
-uniewinniające
-skazujące

52

-wyroki warunkowo umarzające postępowania karne( można to uczynić zarówno po rozpoczęciu
przewodu sądowego jak i na posiedzeniu przed rozprawa)
-wyroki zaoczne
-wyroki nakazowe
-wyrok łączny

Drugie kryterium odnosi się do bezwarunkowego umorzenia postępowania karnego. Jest nim stan
zaawansowania procesu karnego. W razie pojawienia się okoliczności wyłączającej ściganie, postępowanie
ulega bezwarunkowemu umorzeniu. Tylko wtedy, gdy okoliczność ta ujawni się po rozpoczęciu przewodu
sądowego konieczne jest wydanie wyroku. W innych etapach postępowania orzeczenie w tym przedmiocie
następuje w formie postanowienia. O bezwarunkowym umorzeniu postępowania sądowego z powodu
przeszkody procesowej z reguły orzeka się postanowieniem, a niekiedy wyrokiem.

Mamy odczynienia ze zróżnicowanym stanem prawnym w zakresie formy orzekania o bezwarunkowym

umorzeniu postępowania sądowego w zależności od tego:
a)czy przyczyną bezwarunkowego umorzenia postępowania sadowego są okoliczności wyłączające ściganie:
-forma postanowienia przed rozpoczęciem przewodu sądowego
-forma wyroku, jeśli okoliczność ta ujawni się po rozpoczęciu przewodu sądowego
b)gdy chodzi o inne przyczyny bezwarunkowego umorzenia postępowania sądowego orzekanie następuje w
postaci postanowienia.

§ 3 Uchwały Sądu Najwyższego

Decyzje sądu mogą przybierać także postać uchwal. Ta forma decyzji odnosi się do SN.
Art. 441. K.p.k.
§ 1. Jeżeli przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej
wykładni ustawy, sąd odwoławczy może odroczyć rozpoznanie sprawy i przekazać zagadnienie do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
§ 2. Sąd Najwyższy może przekazać rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego powiększonemu składowi tego sądu.
§ 3. Uchwała Sądu Najwyższego jest w danej sprawie wiążąca.
§ 4. Prokurator, obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w posiedzeniu.
§ 5. Sąd Najwyższy może przejąć sprawę do swego rozpoznania.

§ 4 Postanowienia
Postanowienia są formą orzeczenia. Postanowienia wydaje się, jeśli ustawa nie wymaga wydania wyroku.
W wielu przepisach ustala się, wprost, że organ procesowy ma wydać orzeczenie w postaci postanowienia.
Postanowienia mogą być orzeczeniami kończącymi stepowanie(zamykającymi drogę do wydania wyroku).
Postanowienia mogą tez rozstrzygać kwestie incydentalne nasuwające isę w toku postępowania, dot. Np.
wyłączenia sędziego. Postanowienia te maja charakter imperatywny, rozstrzygający.
Niekiedy postanowienia mają charakter postulatywny, np. gdy sąd odwoławczy postanowieniem przekazuje
zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy SN do rozstrzygnięcia.
Postanowienie może być wydane na rozprawie lub na posiedzeniu.

Postanowienie jest zaskarżalne zażaleniem, jeżeli zamyka drogę do wydania wyroku , chyba że

ustawa stanowi inaczej, dotyczy to środków zabezpieczających lub ustawa to w konkretnym przepisie
przewiduje. Zaskarżenie postanowienia zażaleniem nie powoduje wstrzymanie jego wykonania.
W postępowaniu przygotowawczym postanowienia wydaje prokurator oraz inny uprawniony organ, a sąd w
wypadkach przewidzianych w ustawie.
Istnieją również postanowienia niepełne, które dla pełnej skuteczności wymagają zatwierdzenia przez
prokuratora np. postanowienie o zawieszeniu postępowania.

§ 5. Uzasadnienie orzeczenia

Nie jest integralną częścią orzeczenia, lecz stanowi czynność odrębną. Zawiera motyw, którym

kierował się organ przy wydawaniu orzeczenia. Spełnia ono ważna rolę w procesie, może mieć np. zadanie
wychowawcze. Przekonywujące uzasadnienie może wpływać na to, że strona zrezygnuje z wniesienia środka
odwoławczego.

Gdy chodzi o wyroki sądu wydawane w pierwszej instancji, ustalono regułę, że podlegają one

uzasadnieniu na wniosek strony.
W pewnych szczególnych sytuacjach uzasadnienie wyroku sporządza się z urzędu:
- w postępowaniu w I instancji w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych: nie dotyczy to
wyroku uwzględniającego wniosek, o którym mowa w art. 335 i 387 K.p.k.

53

-w razie zgłoszenia zdania odrębnego.

Wyroki sadu apelacyjnego z reguły podlegaj uzasadnieniu z urzędu ( w ciągu 14 dni od ogłoszenia

wyroku).

Art.98 § 1 K.p.k. uzasadnienie postanowienia winno być sporządzone na piśmie wraz z samym

postanowieniem(w sprawach zawiłych lub z innych ważnych przyczyn w terminie 7 dni.
Nie sporządza się uzasadnienia postanowienia, jeżeli:
-orzeka się o dopuszczeniu dowodu,
-uwzględnia się wniosek strony, któremu inna się nie sprzeciwiła.
Wyjątki te nie mają zastosowania, gdy orzeczenie podlega zaskarżeniu.
Ostatnia nowela do Kp.k. :

Postanowienia o odmowie wszczęcia, umorzeniu i zawieszeniu dochodzenia oraz o wpisaniu

sprawy do rejestru przestępstw, wpisane do protokołu nie wymagają uzasadnienia, choć podlegają
zaskarżeniu zażaleniem.

§ 6. Uzewnętrznienie i oznajmienie orzeczeń

Jak długo orzeczenie nie zostanie uzewnętrznione, tak długo jest ono sprawą wewnętrzną organu wydającego.
Oznacza to, że może być ono jeszcze zmienione w wyniku dalszej narady. Z chwilą uzewnętrznienia jest ono
wiążące dla organu wydającego.

Uzewnętrznienie postanowień wydawanych na posiedzeniach odbywa się przez przekazanie

orzeczenia do wykonania do sekretariatu(podobnie przy śledztwie lub dochodzeniu).

Orzeczenia ogłaszane na rozprawie lub posiedzeniu są jednocześnie uzewnętrznione i oznajmione.
Oznajmienie jest czynnością powiadamiającą o wydanym orzeczeniu.
Postanowienie wydane poza rozprawą oznajmia się przez doręczenie jego odpisu prokuratorowi oraz

stronie i osobie nie będącej strona, którym przysługuje środek zaskarżenia, jeżeli nie brali oni udziału w
posiedzeniu lub nie byli obecni przy ogłoszeniu.

Jeżeli wydane postanowienie nie podlega zaskarżeniu, o treści postanowienia zawiadamia się strony.
Orzeczenie wydane na rozprawie podlega równocześnie uzewnętrznieniu oraz oznajmieniu przez

ogłoszenie na rozprawie głównej.

§ 7. Sprostowanie oczywistej omyłki pisarskiej w orzeczeniu

Art. 105.
§ 1. Oczywiste omyłki pisarskie i rachunkowe oraz w obliczeniu terminów w orzeczeniu lub zarządzeniu albo w
ich uzasadnieniu można sprostować w każdym czasie.
§ 2. Sprostowania dokonuje organ, który popełnił omyłkę. Jeżeli postępowanie toczy się przed instancją
odwoławczą, może ona z urzędu sprostować orzeczenie pierwszej instancji.
Sprostowanie nie oznacza jednak wprowadzenia do orzeczenia składników pominiętych w nim lub
powodujących zmianę w treści rozstrzygnięcia.

§ 8 Uzupełnienie orzeczeń

K.p.k. wyraźnie przewiduje w art..420 uzupełnienie wyroku. Stosując wykładnię celowościową, trzeba również
dopuścić możliwość uzupełnienia postanowienia.

Instytucję tę wprowadzono w celu uniknięcia konieczności uruchamiania postępowania odwoławczego,

kiedy w orzeczeniu pominięto pewne rozstrzygnięcie.

Uzupełnienie wyroku jest możliwe, gdy nie zmieszczono w nim rozstrzygnięcia co do:

a) przepadku
b) zaliczenia:

- tymczasowego aresztowania
-zatrzymania
-środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276 K.p.k.

c) dowodów rzeczowych
Uzupełnienie orzeczenia przybiera postać postanowienia. Wydaje się je na posiedzeniu na którym mogą być
obecne strony.
O uzupełnieniu wyroku orzeka organ, którego orzeczenie ma być uzupełnione.

8. ZARZĄDZENIA

54

Zarządzenia wydaje się w kwestiach niewymagających postanowienia. Zarządzenie w toku postępowania
sądowego wydaje prezes sądu, przewodniczący wydziału, przewodniczący składu sądzącego lub upoważniony
sędzia.

Jeżeli decyzje ma wydać sąd , to zawsze wymaga on jednej z form orzeczenia. O formie decyzji, czy ma

to być orzeczenie czy zarządzenie, przesądza podmiot, który ma ją wydać.

W czasie rozprawy zarządzenie wydaje przewodniczący składu sądzącego, np. o wywołaniu sprawy.

Przewodniczący składu zarządzeniem załatwia wnioski dowodowe, wydaje zrządzenia niezbędne do utrzymania
na sali rozpraw spokoju i porządku.

Zarządzenie przewodniczącego składu może być zaskarżone odwołaniem do całego składu sądzącego.

Wówczas konieczne jest wydanie postanowienia.

Zarządzenie wydane na rozprawie podlega ogłoszeniu na rozprawie. Natomiast wydane poza rozprawa

należy doręczyć prokuratorowi i stronie oraz osobie niebędącej stroną, którym przysługuje środek zaskarżenia,
jeżeli nie brali oni udziału w posiedzeniu lub nie byli obecni przy ogłaszaniu.

Zarządzenie jest zaskarżalne zażaleniem w zasadzie tylko wtedy, gdy zamyka drogę do wydania

wyroku lub kiedy jest to wyraźnie przewidziane w ustawie.

9. POLECENIA
Obowiązujący K.p.k.

przewiduje nową formę oświadczenia imperatywnego sądu lub prokuratora. Nie jest

ono rozstrzygnięciem procesowym. Przepis art. 93 § 4 K.p.k. stanowi, że w wypadkach określonych w ustawie
sąd lub prokurator wydaje polecenia Policji lub innym organom. Adresatem polecenia mogą być zarówno
Policja, jak i inne organy w ramach prowadzonego przez nie postępowania w zakresie procesu karnego.
Natomiast wszystkie instytucje państwowe, samorządowe i społeczne są obowiązane w zakresie swego działania
do udzielenia pomocy organom prowadzącym postępowanie karne.

Wydanie polecenia nakłada na adresata obowiązek stosownego zachowania. Polecenia są wiążące

dla adresata.

10. TRYB WYDAWANIA ORZECZEŃ
§ 1.Forum dla wydania orzeczenia

Wydanie orzeczenia przez sąd wymaga rozprawy lub posiedzenia.
W rozprawie znajduje się pełne zastosowanie zasad procesu karnego. Jest to etap procesowy, który ma

na celu rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu na podstawie przeprowadzonych na rozprawie dowodów. Do
rozprawy mają dostęp strony oraz ich przedstawiciele. Ponadto jawność rozprawy powoduje, że odbywa się ona
pod kontrolą społeczna.

W posiedzeniu bierze udział skład sądzący; strony oraz osoby nie będące stronami, jeżeli ma to

znaczenie dla ochrony ich praw lub interesów, mają prawo wziąć udział w posiedzeniu, gdy ustawa tak stanowi,
chyba, że ich udział jest obowiązkowy. W pozostałych wypadkach strony i wskazane osoby mają prawo wziąć
udział w posiedzeniu, tzn. w każdym posiedzeniu, jeżeli się stawią, chyba, że ustawa stanowi inaczej.
Na posiedzeniu sąd wydaje orzeczenia o wysłuchaniu obecnych osób. Z reguły są to postanowienia, ale na
posiedzeniu mogą być także wydawane wyroki.

10.01.2003. poszerzono możliwość wydawania wyroku na posiedzeniu. Sytuacje te dotyczą:

-skazania oskarżonego na posiedzeniu, na skutek umieszczenia przez prokuratora w akcie oskarżenia wniosku o
wydanie wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub środków karnych za występek
zagrożony kara nie przekraczającą 10 lat pozbawienia wolności bez przeprowadzenia rozprawy, jeżeli
okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości,
-warunkowego umorzenia postępowania przed rozprawa na wniosek prokuratora
-wydania wyroku nakazowego.
§2 Narada i glosowanie nad orzeczeniem

Narada i glosowanie nad orzeczeniem SA tajnymi etapami procesu karnego. Tajność tych etapów ma

trojakie znaczenie:
1)podczas narady i glosowania oprócz składu sądzącego może być obecny tylko protokolant
2)osoby obecne podczas narady mają obowiązek zachowania tajemnicy przebiegu narady i głosowania. Naradą i
glosowaniem kieruje przewodniczący składu sądzącego. Jeżeli natomiast zostaną podniesione wątpliwości
dotyczące:

-porządku
-sposobu narady
-głosowania

rozstrzyga jej cały skład sądzący.
Głosowanie musi być poprzedzone naradą.

55

Narada i głosowanie powinny objąć wszystkie kwestie związane z ustaleniem popełnienia lub nie popełnienia
przez oskarżonego przestępstwa, kwestie dotyczące wymiaru kary i stosowania innych środków oraz inne
kwestie, które powinny być rozstrzygnięte w orzeczeniu.

Jeżeli rozpoznawana sprawa lub kwestia dojrzała do rozstrzygnięcia, sąd przystępuje do głosowania.

Według obowiązującego K.p.k. głosowanie ma charakter totalny, tzn. głosowanie odbywa się całościowo nad
poszczególnymi rozstrzygnięciami zawartymi w orzeczeniu, a nie nad szczegółowymi pytaniami, które
dotyczyłyby poszczególnych kwestii określonego rozstrzygnięcia.

Przebieg glosowania art.109 § 2

§ 2. Po naradzie przewodniczący zbiera głosy poczynając od najmłodszego, najpierw od ławników według ich
wieku, następnie od sędziów według ich starszeństwa służbowego, a sam głosuje ostatni. Sprawozdawca, jeżeli
nie jest przewodniczącym, głosuje pierwszy.

Rozstrzygnięcia zapadają większością głosów. Może się jednak zdarzyć, że rozstrzygnięcie w wyniku

głosowania nie uzyska większości. Wówczas w grę wchodzi tzw. Sztuczna większość tzn. przepisy szczegółowo
regulują, które ze stanowisk jest traktowane jako rozstrzygnięcie całego składu sądzącego.

Istnieją dwa wypadki tzw. sztucznej większości:
1) jeżeli zdania tak się podzielą, że żadne z nich nie uzyska większości, zdanie najmniej

korzystne dla oskarżonego przyłącza się do zdania najbardziej doń zbliżonego, aż do
uzyskania większości. Unormowanie to może dotyczyć każdego rozstrzygnięcia zamieszczonego
w orzeczeniu.

2) Sędzia, który głosował przeciwko uznaniu oskarżonego za winnego, może wstrzymać się od

głosowania nad dalszymi kwestiami; wówczas głos tego sędziego przyłącza się do zdania
najprzychylniejszego dla oskarżonego.

Orzeczenie podpisują wszyscy członkowie składu sądzącego.

§ 3. Zdania odrębne

Przepisy o zdaniu odrębnym są jedynym unormowaniem, za pomocą, którego ujawnia się różnica

między sędziami, występująca w toku narady i glosowania.

Zdanie odrębne powstaje w chwili podpisywania orzeczenia, kiedy sędzia przegłosowany zaznaczy

na orzeczeniu swoje zdanie odrębne, zamieszczając przy podpisie słowa: zdanie odrębne, zd. Odr. Lub
votum separatum albo skrótów c.v.s.(cum voto separato), podając w jakiej części i w jakim kierunku
kwestionuje orzeczenie.

Złożenie zdania odrębnego ma taki skutek procesowy, że:
a)należy z urzędu sporządzać uzasadnienie wyroku
b)uzasadnienie wyroku podpisuje cały skład sądzący
c)składający zdanie odrębne dołącza w ciągu 7 dni jego uzasadnienie

11.PRAWOMOCNOŚĆ ORZECZEŃ

Przez prawomocność rozumie się stan, w którym orzeczenie jest ostateczne, tzn. kiedy stanowi

ono „ostatnie słowo” w procesie karnym, kiedy jest niepodważalne.

Prawomocność stanowi cechę orzeczenia. Można wyróżnić :
1)prawomocność formalną – oznacza stan niepodważalności orzeczenia za pomocą zwyczajnego
środka odwoławczego, wykluczający kontynuację danego procesu karnego. Orzeczenie uzyskuje
prawomocność formalną, kiedy:
- upłynie terminy do złożenia zwyczajnego środka odwoławczego, a strona i ich przedstawiciele nie
skorzystali z tego uprawnienia
-prezes sądu pierwszej instancji odmówi przyjęcia wniesionego środka odwoławczego
-sąd pozostawi bez rozpoznania wniesiony środek odwoławczy
- nie wniesiono wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku
-wyczerpany zostanie tok instancji na skutek wydania przez sąd drugiej instancji orzeczenia kończącego
postępowanie.

W postępowaniu przygotowawczym wzruszenie orzeczenia wykluczającego kontynuowanie procesu może
nastąpić za pomocą wznowienia lub nadzwyczajnego wznowienia umorzonego postępowania
przygotowawczego.

3) prawomocność materialna – powstaje jednocześnie z prawomocnością formalną. Jest ona jak

gdyby skutkiem prawomocności formalnej. Prawomocność materialną można wyrazić w postaci
zakazu podwójnego sądzenia tej samej osoby o ten sam czyn. Art. 17 § 1 pkt 7 K.p.k. stanowi, że
postępowania nie wszczyna się, a wszczęte podlega umorzeniu, jeżeli postępowanie karne, co do
tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone. Jak długo obowiązuje
prawomocne orzeczenie, tak długo wiąże się z nim zakaz wszczynania lub kontynuowania

56

postępowania przeciwko oznaczonej osobie o określony czyn. Oznacza to, że uchylenie
prawomocnego orzeczenia powoduje ustanie zakazu wynikającego z prawomocności materialnej.
Prawomocność materialna działa jak gdyby na wewnątrz oaz na zewnątrz określonego
postępowania, w którym zapadło prawomocne orzeczenie. Treścią prawomocności materialnej jest
zakaz ne bis in idem . Zakres zakazu ne bis in idem jest węższy w razie umorzenia procesu z
powodu przeszkody procesowej o charakterze względnym. Dotyczy on ponownego procesu w tym
samym układzie procesowym, co nie wyklucza nowego procesu przeciwko tej samej osobie o ten
sam czyn w innym układzie procesowym.

12.NIEWAŻNOŚĆ ORZECZEŃ

W obecnym stanie prawnym każde orzeczenie od chwili jego wydania jest ważne bez względu na

to, jakimi wadami jest ono obciążone.

Wyrok jest ważny do czasu jego uchylenia.
Istota nieważności orzeczeń sprowadza się do założenia, że przy najpoważniejszych uchybieniach

prawa, których nie da się pogodzić z państwem prawa, wydane orzeczenie jest nieważne. Kategorię
przyczyn nieważności, które ograniczają się do sytuacji ekstremalnych, wymienia ustawa. W takich
wypadkach orzeczenie od chwili jego wydania ex punc jest nieważne i podlega stwierdzeniu nieważności
przez sąd wyższego rzędu.

Nieważność orzeczeń znajdujemy natomiast poza K.p.k.

Możliwość taka występuje w :

1) art. 1 i nast. Ustawy z dnia 23 lutego 1991 o uznaniu za nieważne orzeczeń wydawanych wobec osób

represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego

2) art.64 u. SN Przepis ten upoważnia SN do unieważnienia prawomocnego orzeczenia na wniosek

Prokuratora Generalnego wydanego w sprawie, która ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegała
orzecznictwu sądów w chwili orzekania, jeżeli orzeczenie to nie może być wzruszone w trybie
przewidzianym w ustawach o postępowaniach sądowych.

13. POZOSTAŁE GRUPY CZYNNOŚCI PROCESOWYCH

§1 Protokoły

Stanowią podstawową formę dokumentowania czynności procesowych.
Art. 143.
§ 1. Spisania protokołu wymagają:
1) przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie, wniosku o ściganie i jego cofnięcie,
2) przesłuchanie oskarżonego, świadka, biegłego i kuratora,
3) dokonanie oględzin,
4) dokonanie otwarcia zwłok oraz wyjęcie zwłok z grobu,
5) przeprowadzenie eksperymentu, konfrontacji oraz okazania,
6) przeszukanie osoby, miejsca, rzeczy i systemu informatycznego oraz zatrzymanie rzeczy i danych
informatycznych,
7) otwarcie korespondencji i przesyłki oraz odtworzenie utrwalonych zapisów,
8) zaznajomienie podejrzanego z materiałami zebranymi w postępowaniu przygotowawczym,
9) przyjęcie poręczenia,
10) przebieg posiedzenia sądu, jeżeli stawią się na nim uprawnione osoby albo ich obecność jest obowiązkowa,
11) przebieg rozprawy.
§ 2. Z innych czynności spisuje się protokół, jeżeli przepis szczególny tego wymaga albo przeprowadzający
czynność uzna to za potrzebne. W innych wypadkach można ograniczyć się do sporządzenia notatki urzędowej.

W pozostałym zakresie formą dokumentowania czynności procesowych jest sporządzenie notatki

urzędowej.
Art. 148.
§ 1. Protokół powinien zawierać:
1) oznaczenie czynności, jej czasu i miejsca oraz osób w niej uczestniczących,
2) przebieg czynności oraz oświadczenia i wnioski jej uczestników,
3) wydane w toku czynności postanowienia i zarządzenia, a jeżeli postanowienie lub zarządzenie sporządzono
osobno, wzmiankę o jego wydaniu,
4) w miarę potrzeby stwierdzenie innych okoliczności dotyczących przebiegu czynności.
§ 2. Wyjaśnienia, zeznania, oświadczenia i wnioski oraz stwierdzenia określonych okoliczności przez organ
prowadzący postępowanie zamieszcza się w protokole

57

z możliwą dokładnością. Osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać zamieszczenia w protokole z
pełną dokładnością wszystkiego, co dotyczy ich praw lub interesów.
§ 3. W protokole nie wolno zastępować zapisu treści zeznań lub wyjaśnień odwoływaniem się do innych
protokołów.
§ 4. Osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać odczytania fragmentów ich wypowiedzi wciągniętych
do protokołu.

Protokół z rozprawy spisuje aplikant lub pracownik sekretariatu, protokół może spisać asesor sądowy,

jeżeli nie należ do składu sądzącego. Pozostałe protokoły może spisać ponadto osoba przybrana w charakterze
protokolanta przez prowadzającego czynność lub sam przeprowadzający czynność.
Protokół z rozprawy lub posiedzenia podpisuje przewodniczący i protokolant. Protokoły z pozostałych czynności
podpisują wszystkie osoby biorące udział w danej czynności. Protokół taki przed podpisaniem należy odczytać,
o czym należy w nim uczynić wzmiankę. Osoba uczestnicząca w czynności może podpisując protokół zgłosić
jednocześnie zarzuty co do jego treści; zarzuty te należy wciągnąć do protokołu wraz z oświadczeniem osoby
wykonującej czynność protokołowaną.

Możliwe jest sprostowanie oczywistych omyłek pisarskich lub rachunkowych w protokole z rozprawy

lub posiedzenia.

Strony oraz osoby mające w tym interes prawny mogą złożyć wniosek o sprostowanie protokołu

rozprawy i posiedzenia, wskazując nieścisłości lub opuszczenia.

Przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia

rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić osoby uczestniczące
w czynności.
§ 2. Jeżeli względy techniczne nie stoją na przeszkodzie:
1) przesłuchanie świadka lub biegłego utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, gdy:
a) zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu,
b) przesłuchanie następuje w trybie określonym w art. 396,
2) przesłuchanie pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 185a, oraz świadka, o którym mowa w art. 185b,
utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk.

§ Doręczanie pism
Art. 128.
§ 1. Orzeczenia i zarządzenia doręcza się w uwierzytelnionych odpisach, jeżeli ustawa nakazuje ich doręczenie.
§ 2. Wszelkie pisma przeznaczone dla uczestników postępowania doręcza się w taki sposób, by treść ich nie była
udostępniona osobom niepowołanym.

Kiedy stawiennictwo jest obowiązkowe wysyła się wezwania. W przeciwnym razie doręcza się

zawiadomienie.

Wezwania, zawiadomienia oraz inne pisma, od których daty doręczenia biegną terminy, doręcza

się przez pocztę lub inny uprawniony podmiot zajmujący się doręczaniem korespondencji albo
pracownika organu wysyłającego, a w razie niezbędnej konieczności - przez Policję.

Art. 132.
§ 1. Pismo doręcza się adresatowi osobiście.
§ 2. W razie chwilowej nieobecności adresata w jego mieszkaniu, pismo doręcza się dorosłemu domownikowi, a
gdyby go nie było - administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi, jeżeli podejmą się oddać pismo
adresatowi.
§ 3. Pismo może być także doręczone za pośrednictwem telefaksu lub poczty elektronicznej.
W takim wypadku dowodem doręczenia jest potwierdzenie transmisji danych.
Art. 133.
§ 1. Jeżeli doręczenia nie można dokonać w sposób wskazany w art. 132, pismo przesłane pocztą pozostawia się
w najbliższej placówce pocztowej operatora publicznego, a przesłane w inny sposób - w najbliższej jednostce
Policji albo we właściwym urzędzie gminy.
§ 2. O pozostawieniu pisma w myśl § 1 doręczający umieszcza zawiadomienie w skrzynce do doręczania
korespondencji bądź na drzwiach mieszkania adresata lub w innym widocznym miejscu ze wskazaniem, gdzie i
kiedy pismo pozostawiono oraz że należy je odebrać w ciągu 7 dni; w razie bezskutecznego upływu tego
terminu, należy czynność zawiadomienia powtórzyć jeden raz; tak samo należy postąpić w razie doręczenia
pisma administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi.
§ 3. Pismo można również pozostawić osobie upoważnionej do odbioru korespondencji w miejscu stałego
zatrudnienia adresata.

Art. 138.

58

Strona, a także osoba niebędąca stroną, której prawa zostały naruszone, przebywająca za granicą, ma obowiązek
wskazać adresata dla doręczeń w kraju; w razie nie uczynienia tego pismo wysłane na ostatnio znany adres w
kraju albo, jeżeli adresu tego nie ma, załączone do akt sprawy uważa się za doręczone.
Art. 139.
§ 1. Jeżeli strona, nie podając nowego adresu, zmienia miejsce zamieszkania lub nie przebywa pod wskazanym
przez siebie adresem, pismo wysłane pod tym adresem uważa się za doręczone.

§ 3 Odtwarzanie zaginionych lub zniszczonych akt sprawy

Ponownemu dokonaniu czynności nie stoi na przeszkodzie zawiłość sprawy, gdyż odtworzenie aktu lub

powtórzenie czynności następuje w tej samej, a nie innej sprawie.
Odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt
Art. 160.
§ 1. Postępowanie w wypadku zaginięcia lub zniszczenia w całości lub w części akt sprawy będącej w toku
przeprowadza sąd, w którym sprawa ostatnio się toczyła.
§ 2. Sąd Najwyższy przeprowadza takie postępowanie jedynie w zakresie odtworzenia akt tego sądu.
§ 3. Postępowanie w wypadku zaginięcia lub zniszczenia akt sprawy prawomocnie zakończonej przeprowadza
sąd, w którym sprawa się toczyła w pierwszej instancji, lub inny sąd wskazany w ustawie.
§ 4. Akta postępowania przygotowawczego odtwarza prokurator, stosując odpowiednio przepisy niniejszego
rozdziału.
Art. 161.
Jeżeli zaginęły lub uległy zniszczeniu akta sprawy prawomocnie zakończonej, odtworzenie nastąpi w częściach
niezbędnych do wykonania orzeczenia, wznowienia postępowania, przeprowadzenia postępowania w trybie
kasacji albo urzeczywistnienia innych uzasadnionych interesów stron.
Art. 162.
Prezes sądu wzywa strony do złożenia w oznaczonym terminie wniosków co do sposobu odtworzenia akt sprawy
oraz przedstawienia dokumentów umożliwiających ich odtworzenie.
Art. 163.
§ 1. Prezes sądu wzywa osoby posiadające potrzebne dokumenty do ich przedstawienia sądowi, a w razie
potrzeby zarządza ich przymusowe odebranie; przepisy art. 217-236 stosuje się odpowiednio.
§ 2. Po sporządzeniu uwierzytelnionych odpisów należy dokumenty zwrócić osobie, która je dostarczyła lub, od
której je odebrano.
Art. 164.
W celu odtworzenia akt sąd przeprowadza postępowanie, w tym również dowody, jakie uzna za konieczne. W
szczególności sąd bierze pod uwagę wpisy do rejestrów karnych, repertoriów i innych ksiąg biurowych,
utrwalenia dźwięku lub obrazu, notatki protokolantów, sędziów, ławników, prokuratorów i adwokatów, którzy
uczestniczyli w sprawie. Sąd może też przesłuchać w charakterze świadków wszelkich uczestników sprawy,
której akta zaginęły lub uległy zniszczeniu, a także inne osoby, które mogą mieć wiadomości, co do treści akt.
Strony mają prawo wziąć udział w posiedzeniu.
Art. 165.
§ 1. Postanowienie, co do odtworzenia akt sprawy ustala jego zakres lub stwierdza, że odtworzenie akt jest
niemożliwe.
§ 2. Na postanowienie to przysługuje zażalenie.
Art. 166.
Jeżeli akta sprawy prawomocnie nieukończonej nie mogą być odtworzone albo zostały odtworzone w części,
należy czynności procesowe powtórzyć w zakresie niezbędnym do kontynuowania postępowania.

§ 4 Dostęp do akt sprawy
Przeglądanie akt i sporządzanie odpisów
Art. 156.
§ 1. Stronom, podmiotowi określonemu w art. 416, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym
udostępnia się akta sprawy sądowej i daje możność sporządzenia z nich odpisów. Za zgodą prezesa sądu akta te
mogą być udostępnione również innym osobom.
§ 2. Na wniosek oskarżonego lub jego obrońcy wydaje się odpłatnie kserokopie dokumentów z akt sprawy.
Kserokopie takie można wydać odpłatnie, na wniosek, również innym stronom, podmiotowi określonemu w art.
416, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym.
§ 3. Prezes sądu może w razie uzasadnionej potrzeby zarządzić wydanie odpłatnie uwierzytelnionych odpisów z
akt sprawy.
§ 4. Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia tajemnicy państwowej, przeglądanie akt, sporządzanie
odpisów i kserokopii odbywa się z zachowaniem rygorów określonych przez prezesa sądu lub sąd.
Uwierzytelnionych odpisów i kserokopii nie wydaje się, chyba, że ustawa stanowi inaczej.

59

§ 5. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom,
pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i
kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego
postępowanie przygotowawcze. Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być
w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom.
§ 6. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wysokość opłaty za wydanie kserokopii
dokumentów oraz uwierzytelnionych odpisów z akt sprawy, mając na uwadze koszty wykonania takich
kserokopii.
Art. 157.
§ 1. Oskarżonemu na jego żądanie należy wydać bezpłatnie jeden uwierzytelniony odpis każdego orzeczenia.
Odpis wydaje się z uzasadnieniem, jeżeli je sporządzono.
§ 2. W sprawach, w których wyłączono jawność ze względu na ważny interes państwa, oskarżonemu wolno
wydać tylko odpis orzeczenia kończącego postępowanie w danej instancji, bez uzasadnienia.
§ 3. Nie można odmówić stronie zezwolenia na sporządzenie odpisu protokołu czynności, w której strona
uczestniczyła lub miała prawo uczestniczyć, jak również dokumentu pochodzącego od niej lub sporządzonego z
jej udziałem.
Art. 158.
§ 1. Prokurator może przeglądać akta sprawy sądowej w każdym jej stanie oraz żądać przesłania mu ich w tym
celu, jeżeli nie tamuje to biegu postępowania i nie ogranicza dostępu do akt innym uczestnikom postępowania, a
zwłaszcza oskarżonemu i jego obrońcy.
§ 2. W razie przesłania akt prokuratorowi jest on obowiązany udostępnić je stronie, obrońcy lub
pełnomocnikowi.
Art. 159.
Na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym przysługuje stronom zażalenie.

Dział Piąty

DOWODY

Rozdział I
Znaczenie dowodów w procesie karnym

Uzyskane za pomocą dowodów informacje stanowią podstawę ustaleń faktycznych, decydujących o treści
decyzji wydawanych w procesie karnym, w tym także rozstrzygnięć o głównym przedmiocie procesu.
Każde przestępstwo pozostawia w świecie zewnętrznym pewne zmiany („ślady”), dotyczące oznaczonego czynu
w miejscu jego popełnienia (np. odciski palców) jak i pozostawione w psychice osób, które postrzegły swymi
zmysłami przebieg przestępczego zachowania (są one nosicielami „śladów” popełnionego przestępstwa), przy
ich pomocy rekonstruuje się określone zachowanie.
Rekonstrukcji dokonuje się w celu ustalenia, czy czyn miał miejsce, czy ten czyn stanowi przestępstwo, kto
ponosi odpowiedzialność karną za ten czyn.
Dotarcie do źródeł i uzyskanie potrzebnych informacji możliwe jest w drodze określonej przepisami prawa, a
mianowicie przez poszukiwanie, wprowadzanie do procesu i przeprowadzenie dowodów.
Istnieją rzeczowe („ślady” pozostawione na rzeczach) i osobowe („ślady” w psychice osób) źródła dowodowe.
Organ, który w momencie wszczynania postępowania przygotowawczego dysponuje wiedzą niepełną dotycząca
czynu przestępczego, wzbogaca ją przez zbieranie kolejnych informacji za pomocą przeprowadzania dowodów.
Źródłem wiedzy mogą być też czynności pozaprocesowe (np. operacyjne), ale do celów ustaleń faktycznych co
do przedmiotu procesu mogą być utrwalone i wykorzystane tylko te informacje, które wynikają z
przeprowadzonych dowodów (również uzyskanych w wyniku czynności operacyjnych).
Zebrane dowody upoważniają organ do wniesienia aktu oskarżenia.

Rozdział II
Pojęcie i rodzaje dowodów

W procesie karnym nazwą „dowód” obejmuje się zarówno źródło informacji, formę informacji, fakt dowodowy,
jak również wszystkie czynności procesowe związane z uzyskaniem informacji, wprowadzeniem i
uzewnętrznieniem jej w procesie karnym oraz ostateczny wynik przebiegu myślowego. Nazwy tej należy
używać w kontekście źródła dowodowego, środka dowodowego i faktu dowodowego.

60

Przez źródło dowodowe rozumie się osobę lub rzecz, które dostarczają środków dowodowych. Środki
dowodowe są formą przekazu informacji (spostrzeżeń), które uzyskuje się ze źródła dowodowego, z którym
organ styka się bezpośrednio, przeprowadzając dowód, np. zeznania świadka.

Można wymienić następujące źródła i środki dowodowe:

Źródła dowodowe środki dowodowe
oskarżony wyjaśnienia
świadek zeznania
biegły opinia biegłego, zeznania biegłego
dokument treść dokumentu
dowód rzeczowy właściwości dowodu rzeczowego
eksperyment procesowy wyniki ekspertyzy procesowej

Faktami dowodowymi są poszczególne informacje (ogniwa nośnika informacji) zawarte w środku
dowodowym, np. w wyjaśnieniach lub zeznaniach, dotyczące okoliczności określonego zachowania, co do
którego toczy się dane postępowanie karne.
Fakty mogą wprost wskazywać na popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu przestępstwa lub pośrednio
dowodzić spełnienia przez oskarżonego wskazanego przestępstwa (poszlaki).
Podział dowodów:
a)
- osobowe
- rzeczowe
b.) ze względu na treść środka dowodowego
- pojęciowe – wyrażają treść pojęciową (np. zeznania świadka, opinie biegłych)
- zmysłowe – uzyskuje się na podstawie zmysłowej percepcji osób przeprowadzających dowód (właściwości
miejsca, rzeczy lub ciała ludzkiego, które poddano oględzinom)
c.)ze względu na liczbę ogniw jakie występują między organem a poznawaną rzeczywistością
- pierwotne –występuje tylko jedno ogniwo(np.świadek–obserwator określonego zachowania)
- pochodne – gdy ogniw jest więcej (np. świadek słyszał o oznaczonym zachowaniu się innej osoby)
d.)
- bezpośrednie – wskazują na fakt główny, czyli czyn zarzucany oskarżonemu
- pośrednie – wskazują na okoliczności, które w zestawieniu z innymi dają podstawę do wysunięcia wniosku o
winie lub niewinności oskarżonego (kojarzone z poszlakami)
e.) ze względu na formalizm w zakresie postępowania co do przeprowadzania dowodu
- ścisłe (formalne) – wymaga zwiększonego formalizmu (dotyczy ustaleń odnoszących się do winy lub
niewinności oskarżonego), co daje większe prawdopodobieństwo że będą odpowiadały prawdzie
- swobodne (nieformalne) – mniejszy formalizm, dowody mogą służyć do ustaleń w kwestiach incydentalnych w
sprawie (np. dot. wyłączenia sędziego)
f.)
- obciążające – udowadniają wniesione oskarżenie
- odciążające – przeciwstawiają się oskarżeniu.
Art. 369 kpk – w miarę możliwości pierwsze powinny być przeprowadzone obciążające

Rozdział III
Dopuszczalność dowodów w ogóle

Kodeks postępowania karnego wymienia takie dowody jak: wyjaśnienia oskarżonego, opinia biegłego,
dokumenty, oględziny, wywiad środowiskowy i eksperyment procesowy (dowody nazwane). Istnieją również
dowody nienazwane (nieujęte w kpk), które mogą być dopuszczone; powinno to być jednak uzależnione od
następujących warunków:

•

nowy dowód, jeśli jest oparty na nowych metodach badawczych, to metody te powinny być
wystarczająca sprawdzone, a wynikające z zastosowania tych metod ustalenia pewne

•

zastosowane metody badawcze lub dowód nie mogą naruszać gwarancji procesowych podmiotów
procesowych, a zwłaszcza oskarżonego.

Problem dopuszczalności dowodów uzyskanych w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych.
Policja (również ABW) w wyniku przede wszystkim noweli ustawy o Policji z 2000 r., uzyskała daleko idące
następujące uprawnienia:

61

•

w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów
przestępstw umyślnych ściganych z oskarżenia publicznego, wymienionych w art. 19 u. Pol., gdy inne
środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub
nieprzydatne, sąd okręgowy w drodze postanowienia może zarządzić kontrolę operacyjną (na
pisemny wniosek Kom Głów Pol po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego), która
prowadzona jest niejawnie i polega na: 1) kontrolowaniu treści korespondencji, 2) kontrolowaniu
zawartości przesyłek, 3) stosowaniu środków technicznych, umożliwiających uzyskiwanie w sposób
niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i
innych informacji przekazywanych za pomocą sieć telekomunikacyjnych. Kontrola może być
zarządzona na okres nie dłuższy niż 3 miesiące (możliwość przedłużenia na kolejne 3 miesiące, a w
uzasadnionych przypadkach na czas oznaczony poza te okresy

•

w sprawach o przestępstwa z art. 19 ust. 1 u. Pol. w celu sprawdzenia uzyskanych wcześniej informacji
o przestępstwie Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego
prokuratora okręgowego może zarządzić na okresy j.w. czynności operacyjno-rozpoznawcze polegające
na dokonywaniu w sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z
przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub
którymi obrót jest zabroniony, a także przejęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. W razie uzyskania
dowodów pozwalających na wszczęcie lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego
Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol przekazuje prokuratorowi wojewódzkiemu wszystkie zebrane
podczas tych czynności materiały. Jeżeli zgromadzony materiał nie zawiera tego typu dowodów,
podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie zniszczeniu

•

w celu udokumentowania przestępstw z art. 19 ust. 1 u. Pol. Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol może
zarządzić niejawne nadzorowanie wytwarzania, przemieszczania, przechowywania i obrotu
przedmiotami przestępstwa (jeśli nie będzie to stanowić zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego).z
materiałem postępuje się tak jak w pkt 2

•

Policja z zachowaniem ograniczeń wynikających z art. 19 u. Pol. może uzyskiwać informacje, w tym
niejawne, gromadzić je, sprawdzać oraz przetwarzać (art. 20 ust.1)

Jeżeli jest to konieczne dla skutecznego zapobieżenia przestępstwom określonym w art. 19 ust. 1 lub ich
wykrycia albo ustalenia sprawców i uzyskania dowodów, Policja może korzystać z informacji:

•

dotyczących umów ubezpieczenia

•

przetwarzanych przez banki, stanowiące tajemnicę bankową

Uzyskany materiał może być dowodem w procesie karnym, nie wymaga on procesowego przetworzenia.
Dowody zgromadzone w ramach przytoczonych regulacji, odbywające się w ramach czynności operacyjno-
rozpoznawczych, stają się dowodami w procesie karnym, ale ich wykorzystanie odbywa się według przepisów
KPK.

Rozdział IV
Zakazy dowodowe

§ 1. Pojęcie zakazów dowodowych
znaczenie wąskie – ograniczona do zakazów dowodzenia
szerokie – Obejmując swym zakresem wszelkiego rodzaju ograniczenia co do możliwości dowodzenia oraz
wprowadzenia i przeprowadzenia dowodów, jak i ich wykorzystania w procesie karnym.

§ 2. Zakazy dowodzenia

Nazwa „zakazy dowodzenia” obejmuje te sytuacje, kiedy z mocy wyraźnych przepisów wyłączone zostaje
dowodzenie oznaczonej tezy dowodowej albo dowodzenie za pomocą określonego dowodu ogólnie
dopuszczalnego.

1. Zakazy dowodzenia określonej tezy dowodowej

Oznacza to, że pewna okoliczność nie może być w ogóle dowodzona za pomocą jakichkolwiek środków
dowodowych. Wyłączenie nie ze względu na źródło lub środek dowodowy, lecz z powodu tego co ma być
dowodzone. Tylko kiedy wyraźny przepis to przewiduje. Mamy z nim do czynienia w kilku wypadkach, np.
- przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem, które są tajne, a zwolnienie od zachowania w tym względzie
tajemnicy jest niedopuszczalne (art. 108 § 1 KPK)
- oświadczeń oskarżonego co do zarzucanego mu czynu złożonych wobec biegłego lub lekarza udzielającego
pomocy medycznej (art. 199 KPK)

62

2. Zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu

Wykluczają możliwość zarówno wprowadzenia, jak i przeprowadzenia określonego dowodu w procesie karnym
ze względu na oznaczony interes społeczny. Przeprowadzenie dowodu ogólnie odpowiada interesowi wymiaru
sprawiedliwości, aczkolwiek może równocześnie godzić w inne, równie ważne dobro społeczne (np. tajemnica
spowiedzi, tajemnica państwowa). Tylko w zakresie w jakim zostało to wyraźnie ustanowione z mocy
obowiązujących przepisów. Zakazy o charakterze bezwzględnym dowodzenia za pomocą określonego dowodu i
zakazy dowodzenia o charakterze względnym. Kryterium podziału sprowadza się do tego czy zakaz jest
stanowczy, nie przewidujący żadnego odstępstwa, czy też dopuszcza przeprowadzenie dowodu po spełnieniu
określonego warunku.
Bezwzględne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu charakteryzują się tym, że wyłączenie
określonego dowodu z procesu dowodzenia jest absolutne. Dowód objęty takim zakazem jest w jego granicach
niedopuszczalny, np.
- zakaz przesłuchania obrońcy oskarżonego co do faktów, o których się dowiedział przy udzieleniu porady
prawnej lub prowadząc sprawę (art. 17 pkt 1 KPK)
- zakaz przesłuchania duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi (art. 178 pkt 2 KPK)
Względne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu wprawdzie wyłączają korzystanie w procesie
karnym z określonych dowodów, ale pod warunkami przewidzianymi w ustawie dowody te mogą być w
procesie karnym przeprowadzone (np. pod warunkiem uzyskania zgody odpowiedniego organu), np.
- zakaz ze względu na tajemnicę państwową (art. 179 KPK)
- zakaz ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową (art. 180 KPK)
- zakaz ze względu na prawo odmowy złożenia zeznań (art. 182 KPK)

3. Poszczególne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu

A. Zakaz przesłuchania obrońcy

Wynika z potrzeby pełnego zagwarantowania zaufania oskarżonego do swego obrońcy, co umożliwia
oskarżonemu nieskrępowaną realizację jego prawa do obrony. Zakaz ten jest skierowany do wszystkich organów
procesowych. Dotyczy zarówno obrońcy, który w tym charakterze wystąpił w sprawie karnej, jak i adwokata,
który udzielił porady prawnej oskarżonemu oraz adwokata działającego na podstawie art. 245 § 1 KPK, kiedy
osoba podejrzana została zatrzymana. Bez względu na to kto obrońcę ustanowił. Zakaz przesłuchania obrońcy i
adwokata w ramach art. 245 § 1 KPK przewidziany w art. 178 pkt 1 KPK nie obejmuje adwokata występującego
w procesie karnym w roli pełnomocnika strony.
Zakaz ten obejmuje tylko te okoliczności, o których dowiedział się on, udzielając porady prawnej lub
prowadząc sprawę albo w ramach nawiązanego kontaktu z zatrzymanym. Bez względu na to skąd
pochodziły informacje (od oskarżonego lub z innego źródła).
Zakaz te nie może być uchylony nawet na wniosek obrońcy za zgodą oskarżonego. Nie obejmuje wiadomości,
które dotarły do obrońcy przed wystąpieniem w sprawie w tej roli (np. jeśli był świadkiem określonego
zdarzenia).

B. Zakaz przesłuchania duchownego

Nie obejmuje badania go w celach dowodowych jako świadka w ogóle, lecz przesłuchania w zakresie faktów, o
których dowiedział się przy spowiedzi. Zakaz ten ma charakter bezwzględny (nie może zostać uchylony), nawet
jeśli duchowny wyrazi na to zgodę, i trwa również w przypadku gdyby duchowny porzucił stan kapłański.

C. Zakaz ujawnienia poprzednio złożonych zeznań

Odmowa złożenia zeznań lub uzyskanie zwolnienia ze złożenia zeznań powoduje, że osoba ta nie tylko nie może
być przesłuchana w charakterze świadka, ale poprzednio złożone przez nią zeznania nie mogą służyć za dowód,
ani nie mogą być odtworzone. Zakaz jest następstwem skorzystania z prawa odmowy zeznań lub uzyskania
zgody na niezeznawanie. Ma charakter bezwzględny. Zakazem wypływającym z art.186 § 1 KPK jest objęte
wszelkiego rodzaju rekonstruowanie treści zeznań wymienionych w tym przepisie. Jednak sporządzone
protokoły oględzin ciała podlegają ujawnieniu na rozprawie, choćby osoba poddana oględzinom odmówiła
wyjaśnień lub zeznań albo została od nich zwolniona na podstawie art. 182 lub art. 185 (art. 186 § 2 KPK).

D. Zakaz przesłuchania świadka ze względu na tajemnicę państwową

63

Wg art. 179 § 1 KPK osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej (klauzula „ściśle tajne” lub
„tajne”) mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu ich
od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej przez organ przełożony. Z wnioskiem o zwolnienie od
obowiązku zachowania tajemnicy państwowej powinien zwrócić się sąd lub prokurator. Zwolnienia może
udzielić organ przełożony w stosunku do osoby zobowiązanej do zachowania tajemnicy. Zwolnienia można
odmówić tylko w przypadku gdy złożone zeznania mogłyby wyrządzić poważną szkodę państwu (art. 179 § 2
KPK). W razie odmowy zwolnienia przez organ przełożony, sąd lub prokurator mogą zwrócić się do właściwego
naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka z obowiązku zachowania tej tajemnicy, jeżeli
tego wymaga interes wymiaru sprawiedliwości (art. 179 § 3 KPK). Rozstrzygnięcie tego organu jest ostateczne.
W razie zwolnienia świadka od zachowania tajemnicy państwowej może on być na rozprawie przesłuchany z
wyłączeniem jawności (art. 181 § 1 KPK). Zakaz przesłuchania z powodu tajemnicy państwowej nie dotyczy
oskarżonego.

E. Zakaz przesłuchania świadka ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową.

Wg art. 180 § 1 KPK osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej albo tajemnicy związanej z
wykonywaniem zawodu lub funkcji (klauzula „poufne” lub „zastrzeżone”) mogą odmówić zeznań co do
okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku
zachowania tajemnicy (nie ma charakteru bezwzględnego). Zwolnienie od tego obowiązku powinno przybrać
formę postanowienia. Od czasu zwolnienia od zachowania tajemnicy osoby te są zobowiązane do złożenia
zeznań. Przesłuchanie takiego świadka odbywa się na rozprawie z wyłączeniem jawności (art. 181 § 2 KPK).
Odrębna regulacja dotyczy zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcowskiej, lekarskiej,
dziennikarskiej. Osoby zobowiązane do zachowania takiej tajemnicy mogą być przesłuchane w charakterze
świadka co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy,
- gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości,
- a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.
O przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie decyduje wyłącznie sąd. Na postanowienie to przysługuje
zażalenie.
Zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających
identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również
identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby
te zastrzegły nieujawnienie powyższych danych. (oprócz art. 240 § 1 KK).

F. Prawo odmowy zeznań.

Osobom najbliższym w stosunku do oskarżonego pozostawiono swobodę wyboru między zeznawaniem a
odmową zeznawania w charakterze świadka. Osoby najbliższe – art. 115 § 1 KK (małżonek, wstępny, zstępny,
rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej
małżonek, a także osoba pozostająca faktycznie we wspólnym pożyciu [SN – wspólne pożycie psychiczne i
fizyczne, wspólnota ekonomiczna, trwałość związku]). Uprawnienia nie traci się w razie ustania małżeństwa lub
przysposobienia.

Prawo odmowy zeznań przysługuje również świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o

współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. W razie skorzystania z tego uprawnienia ma zastosowanie
art. 391 § 2 „...wolno również odczytywać na rozprawie protokoły złożonych poprzednio przez świadka
wyjaśnień w charakterze oskarżonego...”.
Jeżeli świadek skorzystał z prawa odmowy zeznań we wcześniejszym stadium procesu, na rozprawie może
swoje zdanie zmienić i wyrazić gotowość zeznawania. W razie skorzystania z prawa odmowy zeznań nie później
jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym poprzednio złożone zeznania, tej
osoby nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone. Moment przystąpienia do pierwszego przesłuchania jest
ostateczny dla skorzystania przez świadka z przysługującego mu prawa odmowy zeznań. Prawo to nie odradza
się, gdy:
- sprawa zostanie skierowana do ponownego rozpatrzenia przez sąd odwoławczy, po uchyleniu zaskarżonego
orzeczenia
- sprawa zostanie zwrócona do uzupełnienia postępowania przygotowawczego i następnie skierowana do sądu
pierwszej instancji lub
- rozprawa będzie się odbywała od początku w sytuacjach określonych w art. 402 § 2, art. 404 § 2 i art. 411 § 2
KPK.
Uprawienie do skorzystania z prawa odmowy zeznań posiada osoba pełnoletnia jak i małoletnia, która nie musi
w tym celu działać przez swojego ustawowego przedstawiciela.

64

G. Uchylenia się świadka od odpowiedzi na pytanie.

Wg art. 183 KPK świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie wtedy, gdy udzielenie odpowiedzi
mogłoby narazić jego osobę lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub
przestępstwo skarbowe. Uchylenie się od odpowiedzi nie jest jednoznaczne z odmową złożenia zeznań. Świadek
w takim wypadku ma obowiązek zeznawania. Zwolniony jest tylko z udzielenia odpowiedzi na pytanie.
Przewodniczący składu sądzącego będzie mógł ustalić na podstawie wstępnego zapoznania się ze sprawą czy
taki przypadek zachodzi, powinien pouczyć świadka, że na skierowane do niego pytanie może nie odpowiadać.
Wg SN świadek nie ma obowiązku wyjaśniania, dlaczego odmawia odpowiedzi.

H. Zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytanie

Art. 185 KPK przewiduje zwolnienie od:
- składania zeznań,
- udzielania odpowiedzi na pytania.
Podstawą zwolnienia jest pozostawanie świadka w szczególnie bliskim stosunku z oskarżonym. Warunkiem
dodatkowym jest to, aby świadek wniósł o takie zwolnienie.
Ustawa nie precyzuje co znaczy szczególnie bliski stosunek z oskarżonym (może w grę wchodzić faktyczna
opieką nad osobą kaleką itp.).

I.

Biegły podlegający wyłączeniu.

Art. 196. § 1. Nie mogą być biegłymi osoby wymienione w art. 178, 182 i 185 oraz osoby, do których

odnoszą się odpowiednie przyczyny wyłączenia wymienione w art. 40 § 1 pkt 1-3 i 5, osoby powołane w
sprawie w charakterze świadków, a także osoby, które były świadkiem czynu.

W razie ujawnienia się przyczyn, wskazanych wyżej, złożona przez takiego biegłego opinia nie może stanowić
dowodu.

J. Zakaz substytuowania wyjaśnień lub zeznań

Przepis art. 174 KPK stanowi, że dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować
treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych (należy to rozumieć jako materiały sporządzone dla potrzeb
postępowania dowodowego). Zakaz nie zabrania wykorzystywania w procesie karnym wszelkiego rodzaju pism,
zapisków czy też notatek urzędowych lecz zabrania zastępowania nimi wyjaśnień oskarżonego lub zeznań
świadka. Ten przepis stwarza barierę dla ograniczenia zasady bezpośredniości, aby zamiast wyjaśnień i zeznań
świadka nie poprzestawano na łatwiejszym sposobie uzyskiwania informacji. Notatka urzędowa może być
dowodem w procesie karnym, kiedy nie zastępuje wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka. Zakazem tym nie
są objęte inne materiały pisemne, jak prywatne notatki, grypsy, pamiętniki. Jeżeli sporządzono w procesie
notatkę urzędową z czynności, z której wymagane jest spisanie protokołu, to taka notatka nie może być
odczytana na rozprawie.

§ 3. Zakazy stosowania niedopuszczalnych metod dowodzenia

Zakazy te są w pierwszym rzędzie zabezpieczeniem reguły demokratycznego procesu karnego, który zapewnia
przesłuchiwanej osobie swobodę wypowiedzi.
KPK wyraźnie postanawia w art. 171 § 5, że niedopuszczalne jest:

1)

wpływanie na wypowiedź osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej;

2)

stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy

psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej
organizmu w związku z przesłuchaniem

Wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia uzyskane wbrew ww. zakazom nie mogą stanowić dowodu. Pkt 1
wyklucza stosowanie wobec osoby przesłuchiwanej wszelkiej formy przemocy fizycznej, która wyklucza
możliwość zachowania wg własnej woli. Groźba bezprawna (art. 115 § 12 KK) to zarówno groźba o której
mowa w art. 190 KK jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości
uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej.

65

Narkoanaliza jest dość powszechnie uznana za niedopuszczalną metodę poszukiwania prawdy w procesie
karnym. Poddanie oskarżonego działaniu środków narkotycznych powoduje usunięcie lub wydatne zmniejszenie
oporów psychicznych przeciwko przyznaniu się oskarżonego do winy.
Hipnoza stanowi metodę „odblokowania pamięci”. Stosowanie tej metody w procesie karnym w ramach
przesłuchania jest wyraźnie zabronione. Niewykluczone są seanse hipnotyczne pozaprocesowe, których celem
jest „odblokowanie pamięci” określonej osoby. Gdy ma być przesłuchana, zwłaszcza przez sąd, osoba poddana
wcześniej seansowi hipnotycznemu powinna o tym powiadomić organ przesłuchujący, któremu trudno będzie
ocenić na ile treść zeznań przesłuchiwanej osoby jest następstwem „przypomnienia” skutkiem seansu
hipnotycznego a na ile następstwem wpływu samego hipnotyzera.
Odrębny problem stanowią badania poligraficzne (wariograficzne) i ich wyniki. Wspomniany artykuł zawiera
zakaz stosowania środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu w
związku z przesłuchaniem.
Art. 199 a „Stosowanie w czasie badania przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę
nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby możliwe jest wyłącznie za jej zgodą...”
Art. 192 a § 2. „W wypadkach, o których mowa w § 1, za zgodą osoby badanej biegły może również zastosować
środki techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby.”
Przepis art. 171 § 5 pkt 2 jest przepisem szczególnym (związany z przesłuchaniem) do ww., w związku z czym
deroguje je.

§ 4. Zakazy w zakresie wykorzystania dowodów w procesie karnym

Z zakazami dowodowymi w postaci zakazu wykorzystywania dowodów mamy do czynienia wtedy, kiedy zakaz
dowodowy ujęty zostanie wyłącznie od strony wykorzystania dowodów, wtedy możemy go określić jako
samoistny zakaz wykorzystania dowodów, albo kiedy jest następstwem innej regulacji w postaci zakazu
dowodzenia.
W ramach samodzielnych zakazów wykorzystania dowodów można zwrócić uwagę na następujące:
1) zakaz wykorzystania treści oświadczenia oskarżonego, dotyczącego zarzucanego mu czynu, jeżeli zostało
złożone wobec biegłego albo lekarza udzielającego pomocy medycznej
2) zakaz wykorzystania na rozprawie protokołu przesłuchania jako świadka osoby, która jest przesłuchiwana w
charakterze oskarżonego
3) wyjaśnienia podejrzanego nie mogą stanowić dowodu, jeżeli prokurator nie wystąpił z wnioskiem do sądu o
nadanie podejrzanemu statusu świadka koronnego albo gdy sąd postanowieniem odmówił dopuszczenia dowodu
z zeznań świadka koronnego

Do niesamodzielnych zakazów wykorzystywania dowodów można zaliczyć
1)wszystkie te sytuacje procesowe, kiedy pomimo zakazu dowodzenia określonej tezy dowodowej lub zakazu
dowodzenia za pomocą określonego dowodu dowód zostanie przeprowadzony: dowód taki jako nielegalny musi
być pominięty w zakresie ustaleń faktycznych
2) zakaz wykorzystywania wyjaśnień, zeznań lub oświadczeń złożonych w warunkach stosowania
niedopuszczalnych metod dowodzenia
3) zakaz wykorzystywania opinii złożonej przez biegłego wobec którego po ustanowieniu go biegłym ujawniły
się przyczyny niepowołania go w tym charakterze.

Rozdział V
Dowodzenie

§ 1. Uwagi wstępne

Dowodzenie – proces poznawczy, mający na celu zebranie wszelkich „śladów” popełnionego przestępstwa i
rekonstrukcję tego czynu, co do którego toczy się proces karny. W języku prawniczym zakres nazwy
„dowodzenie” jest szeroki. Obejmuje się nią zarówno sam proces rozumowania, polegający na wykazaniu
czegoś, co podlega udowodnieniu, jak i ogół czynności polegających na „przeprowadzeniu dowodów”. Proces
dowodzenia odbywa się w dwóch płaszczyznach: intelektualnej (wypełnionej rozumowaniem dedukcyjnym
[dowodzenie w znaczeniu logicznym] oraz probablistycznym [gdy następstwo jest zdaniem skądinąd uznanym i
na jego podstawie uznaje się racje]) oraz faktycznej.
Proces dowodzenia rozpoczyna się w zasadzie od wszczęcia procesu i trwa do jego prawomocnego zakończenia
(przypadku wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem trwa nawet dłużej).
Etapy procesu dowodzenia:

1) poszukiwanie i zabezpieczenie dowodów
2) wprowadzenie dowodów do procesu karnego

66

3) przeprowadzenie dowodów
4) ocena przeprowadzonych dowodów i czynienie ustaleń faktycznych

§ 2. Przedmiot dowodzenia

1. Określenie przedmiotu dowodzenia

Przedmiotem dowodzenia jest to, co podlega udowodnieniu, wykazaniu w procesie karnym (okoliczności natury
faktycznej i normatywnej). Dowodzeniu podlega każda okoliczność faktyczna (pewne stany, cechy, zjawiska,
stosunki) jeśli ma znaczenie dla sprawy. Dowodząc istnienia lub nieistnienia określonych faktów, dowodzi się
jednocześnie prawdziwości lub fałszywości twierdzeń o tych faktach. Przedmiotem dowodzenia jest zatem każda
okoliczność istotna dla sprawy, chyba że chodzi o fakty objęte notoryjnością powszechną lub ustalone w
prawomocnym orzeczeniu kształtującym prawo lub stosunek prawny (art. 8 § 2 KPK).
Przedmiotem dowodzenia są również okoliczności „niesporne”, przyznane przez oskarżonego. Tylko wówczas
gdy wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości, sąd może za zgodą obecnych
stron przeprowadzić postępowanie dowodowe częściowo. Jest kwestią sporną, czy okoliczności normatywne
(przede wszystkim przepisy obowiązującego prawa) mogą być przedmiotem dowodzenia. Należy opowiedzieć
się za stanowiskiem niedopuszczalności przeprowadzania dowodów co do okoliczności prawa krajowego (prawo
obce może być przedmiotem dowodzenia).

2. Notoryjność

Notoryjność powszechna obejmuje fakty powszechnie znane. Ma ona charakter względny w tym znaczeniu, że
co jest notoryjne w jednym miejscu, nie musi być powszechnie znane w innym miejscu. Notoryjność
powszechna z punktu widzenia przedmiotu dowodzenia ma takie znaczenie, że fakty powszechnie znanie nie
wymagają dowodu (art. 168 KPK) (można z nich czynić ustalenia bez obowiązku przeprowadzania dowodów).
Notoryjność urzędowa obejmuje fakty znane organowi procesowemu z urzędu, a zwłaszcza sądowi, co określa
się nazwą notoryjności sądowej (znajomość tych faktów wynika z urzędowania organu procesowego). W
zakresie dowodzenia notoryjność urzędowa różni się od notoryjności powszechnej tym, że okoliczności nią
objęte wymagają notyfikowania stronom (sąd powinien zwrócić uwagę stronom i ich przedstawicielom, że
oznaczone fakty są mu znane z urzędu.

3. Domniemania

Wyróżniamy domniemania prawne (praesumptiones iuris) i domniemania fatyczne (praesumptiones facti).
Z domniemaniem prawnym mamy do czynienia, kiedy przepis prawa z jednym faktem (podstawa
domniemania) wiąże istnienie innego faktu (następnik domniemania). Wykazanie istnienia podstawy
domniemania implikuje z mocy przepisu prawa przyjęcie istnienia następnika. Domniemanie prawne dzieli się
na znoszące przeciwdowód (praesumptio iuris tantum) i na nie znoszące przeciwdowodu (praesumptio iuris
ac de iure). W pierwszym przypadku możliwe jest przeprowadzenie dowodu przeciwko następnikowi
domniemania a w drugim nie. Przykład domniemania – nie usprawiedliwione niestawiennictwo oskarżyciela
prywatnego i jego pełnomocnika na posiedzeniu pojednawczym lub na rozprawie uważa się za odstąpienie od
oskarżenia (nie znoszące przeciwdowodu).
Domniemanie faktyczne jest rodzajem wnioskowania. Określa się je jako zdanie, w którym na podstawie
jednego ustalonego wyciąga się wnioski o istnieniu innego faktu z uwagi na występowanie między tymi faktami
powiązania przyczynowego, które uzasadnia wnioskowanie oparte na prawdopodobieństwie.

§ 3. Uprawdopodobnienie

Obowiązujące przepisy nie zawsze wymagają ustaleń opartych na faktach udowodnionych.
Uprawdopodobnienie należy rozumieć jako przejaw zasady nieformalizmu, wprowadzającej możliwość
osiągnięcia przez sąd wewnętrznego przekonania o dowodzonej okoliczności z pominięciem formalnego
postępowania dowodowego, a więc za pomocą dowodów swobodnych. Uprawdopodobnienie ma miejsce w tych
wypadkach, w których obowiązujące przepisy prawa karnego procesowego uzależniają odpowiednie skutki, np.
podjęcie decyzji procesowej, od „uzasadnionej wątpliwości”, od „uzasadnionej obawy”, „dostatecznego
podejrzenia”.

§ 4. Poszlaka

67

Poszlaka jest faktem pośrednio wskazującym na popełnienie lub niepopełnienie przestępstwa. Im więcej poszlak,
tym większe prawdopodobieństwo potwierdzenia tezy dowodowej. Mogą one prowadzić do pewności, czyli do
udowodnienia, umożliwiając na tej podstawie wydanie orzeczenia o przedmiocie procesu. Proces poszlakowy –
brak w sprawie dowodów bezpośrednich, dowodzenie odbywa się za pomocą dowodów pośrednich,
dostarczających poszlak.

§ 5. Prawny obowiązek dowodzenia i ciężar dowodowy

Prawny obowiązek dowodzenia jest także nazywany formalnym ciężarem dowodowym. Obowiązek dowodzenia
jest obowiązkiem prawnym, przewidzianym wyraźnie w ustawie (onus probandi). Jest to obowiązek
przeprowadzenia wszystkich dowodów mających istotne znaczenie dla sprawy, przemawiających zarówno
przeciw oskarżonemu jak i za nim. Obowiązek wynikający z art. 4 KPK ciąży wyłącznie na organach
procesowych. Prawny obowiązek dowodzenia nie odnosi się do oskarżyciela prywatnego, oskarżyciela
posiłkowego ani powoda cywilnego, gdyż podmioty te nie są organami procesowymi. Wydaje się, że obrońca
oskarżonego ma natomiast prawny obowiązek dowodzenia okoliczności dla oskarżonego korzystnych. O
prawnego obowiązku dowodzenia (formalnego ciężaru dowodowego), należy odróżnić ciężar dowodowy w
znaczeniu materialnym. Istota ciężaru dowodowego sprowadza się do tego, kto ponosi skutki braku dowodu lub
niedowodzenia okoliczności mającej znaczenia dla rozstrzyganej sprawy. Niekorzyść braku dowodu lub
niedowodzenia okoliczności obciąża stronę czynną, a więc oskarżyciela i powoda cywilnego. Ciężar dowodowy
z zasady nie dotyczy ani oskarżonego ani jego obrońcy. Jedynie w sprawach o pomówienie (art. 212 KK) ciężar
dowodowy może obciążać oskarżonego.

§ 6. Etapy dowodzenia

1. Uwagi wstępne

Dowodzenia – łańcuch czynności zwanych procesem dowodzenia, w którym można wyodrębnić ze względu na
ich funkcjonalną rolę następujące etapy:

1) poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów
2) wprowadzenie dowodów do procesu karnego
3) przeprowadzenie dowodów
4) ocena dowodów i czynienie ustaleń faktycznych

Etap 1 nie zawsze ma miejsce w procesie dowodzenia (dowód na wniosek strony).

2. Poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów

Poszukiwanie i ujawnienie dowodów należy do obowiązków organów procesowych. One powinny znajdować
istniejące dowody za pomocą procesowych czynności oraz czynności pozaprocesowych (czynności operacyjno-
rozpoznawcze). Organy mogą żądać wydania przedmiotów mogących stanowić dowód lub dokonać
przeszukania pomieszczeń, innych miejsc oraz osób lub rzeczy w celu ich znalezienia.
Znalezione dowody mające znaczenie dla sprawy podlegają wprowadzeniu do procesu. Możliwe jest wstępne
zabezpieczenie dowodów (np. art. 488 § 1 KPK – Policja przyjmuje na żądanie pokrzywdzonego ustną lub
pisemną skargę, w razie potrzeby zabezpiecza dowody).

3. Wprowadzenie dowodów do procesu karnego

Wprowadzenie dowodów do procesu – włączenie ich w obręb toczącego się procesu karnego. Wątpliwości czy
jest to czynność jednorazowa czy odbywająca się dwuetapowo (raz w post przygotowawczym, a drugi raz w post
głównym). W postępowaniu przygotowawczym wprowadzony i przeprowadzony dowód zostaje utrwalony dla
potrzeb dalszego postępowania karnego, w tym także dla postępowania głównego.
Dwie drogi wprowadzenia dowodów do procesu karnego: A) z urzędu, B) na wniosek

A. Wprowadzenie dowodów do procesu z urzędu

Odgrywa ono większą rolę w postępowaniu przygotowawczym. Związane z dyrektywą instrukcyjności. Organy
ścigania w postępowaniu przygotowawczym, wprowadzając dowód z urzędu, nie są zobowiązane do wydania
odrębnej decyzji o wprowadzeniu dowodu do procesu karnego. W postępowaniu głównym wprowadzenie
dowodów do procesu karnego z urzędu może nastąpić przed rozprawą lub na rozprawie. Prezes sądu w ramach
przygotowania do rozprawy głównej może na wniosek stron lub z urzędu dopuścić dowody, jeżeli druga strona
się nie sprzeciwiła i zarządzić sprowadzenie na rozprawę (w przeciwnym razie wydaje postanowienie). Sąd na

68

rozprawie kiedy jest ot konieczne do wyjaśnienia istotnych okoliczności, może postanowieniem dopuścić
dowody przez strony nie zawnioskowane.

B. Wprowadzenie dowodów do procesu na wniosek

Odgrywa większą rolę w postępowaniu głównym (występuje również w postępowaniu przygotowawczym –
wnioski mogą składać: pokrzywdzony, podejrzany i ich przedstawiciele).
W postępowaniu głównym wyodrębnia się dwie grupy dowodów.
Dowody zamieszczone w wykazie dowodów dołączonych do aktu oskarżenia. Zostały one wprowadzone do
procesu w postępowaniu przygotowawczym (powinny być przeprowadzone bez potrzeby wydawania decyzji o
ich dopuszczeniu, chyba że niektóre z nich są prawnie niedopuszczalne – sąd odmawia przeprowadzenia
dowodu).
Dowody zawnioskowane przez pozostałe strony oraz przez oskarżyciela po wniesieniu aktu oskarżenia. Są to
wnioski dowodowe, stanowiące żądanie stron procesowych lub ich przedstawicieli, a także podmiotu o którym
mowa w art. 416 KPK, zgłoszone organowi kierującemu procesem, domagające się przeprowadzenia dowodu z
określonego środka dowodowego na oznaczoną tezę dowodową. Może być zgłoszony ustnie lub pisemnie na
rozprawie i poza nią, powinien zawierać:
- określenie tezy dowodowej (okoliczność, która ma być wykazana),
- oznaczenie dowodu, za pomocą którego ma być potwierdzona teza dowodowa (art. 169 § 1),
- można także określić sposób przeprowadzenia dowodu.
Wniosek złożony przez osobę nieuprawnioną pozostawia się bez rozpoznania (chyba że chodziło by o istotną
dla sprawy informację,wtedy dowód wprowadzany do procesu z urzędu)
Wniosek podlega oddaleniu postanowieniem (bez zażalenia)(art. 170 § 1 KPK) gdy:

1) przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne
2) okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy (musi być to

niewątpliwe i oczywiste)

3) okoliczność jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy
4) dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności
5) dowodu nie da się przeprowadzić (np. zawnioskowany świadek zmarł)
6) gdy wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania

Postanowienie o oddaleniu wniosku jest decyzją odwołalną przez organ prowadzący proces (oddalenie wniosku
nie stoi na przeszkodzie późniejszemu przeprowadzeniu dowodu). W postępowaniu głównym decyzja w
przedmiocie wniosku dowodowego może przybrać postać zarządzenia prezesa sądu wydanego w ramach
przygotowania do rozprawy głównej lub przewodniczącego składu sądzącego, jeśli inna strona nie sprzeciwiła
się temu wnioskowi. W pozostałych wypadkach decyduje sąd postanowieniem.

4. Przeprowadzenie dowodów

Znamy 3 zasadnicze sposoby przeprowadzenia dowodów:

A) przesłuchanie
B) odczytanie
C) oględziny

Za dodatkowy sposób można uznać eksperyment procesowy

A. Przesłuchanie

Jest sposobem przeprowadzenia dowodów z osobowych źródeł dowodowych (wyjaśnienia oskarżonego,
zeznania świadka, zeznania biegłego). Ogólne reguły przesłuchania, obowiązujący przy każdym przesłuchaniu,
bez względu na to, czy ma ono miejsce w postępowaniu głównym – na rozprawie, czy też postępowaniu
przygotowawczym, a są to:
- swoboda wypowiedzi składającego wyjaśnienia lub zeznanie
- porządek przesłuchania
- zakaz substytuowania zeznań lub wyjaśnień treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych
- zakaz zadawania osobie przesłuchiwanej pytań sugerujących treść odpowiedzi
Swobodna wypowiedź (art. 171 § 1 KPK) – należy umożliwić osobie przesłuchiwanej swobodne wypowiedzenie
się w granicach określonych celem danej czynności. Przepis ten jednocześnie ustala porządek przesłuchania,
stwierdzając że dopiero po spontanicznej wypowiedzi można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia,
wyjaśnienia i kontroli zeznań. Najpierw należy powiadomić oskarżonego o stawianych mu zarzutach, natomiast
świadka należy zapytać co wie o sprawie. W ramach naturalnych warunków przesłuchania swobodę wypowiedzi

69

można wyłączyć, np. przez wielogodzinne przesłuchanie doprowadzające do zupełnego wyczerpania osoby
przesłuchiwanej. Takich metod nie da się pogodzić z procesem rzetelnie prowadzonym.
Zakazy stosowania dodatkowych środków oddziaływania na osobę przesłuchiwaną:

1)

wpływanie na wypowiedź osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby

bezprawnej;
2)

stosowanie hipnozy przez wprowadzenie przesłuchiwanej osoby w trans hipnotczny

3)

stosowania środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne

osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w
związku z przesłuchaniem

Sprawą dyskusyjną jest kwestia, czy podstęp wyłącza lub ogranicza swobodę wypowiedzi. Zasadne wydaje się
stanowisko, że stosowania podstępu nie da się pogodzić z dyrektywą lojalności organów procesowych.
Przepis art. 171 KPK przewiduje sankcję za naruszenie reguły swobody wypowiedzi (naruszenie to wystarczy
uprawdopodobnić) w postaci niedopuszczenia (pominięcia) jako dowodu oświadczeń, zeznań lub wyjaśnień
złożonych z naruszeniem tej reguły. Pominięcie takiego dowodu powinno być stwierdzone postanowieniem.
Dowód taki może być jednak wykorzystany do ustalenia innych dowodów 9np. z pominiętych zeznań wynika, że
jeszcze inna osoba była świadkiem czynu – można ją przesłuchać).
Nie wolno zadawać pytań sugerujących odpowiedź – uchyla je organ przesłuchujący. W przypadku udzielenia
odpowiedzi na takie pytanie, podlega ona wnikliwej ocenie sądu.
Osoby przesłuchiwane mogą być konfrontowane (chyba że ustawa to wyłącza).
Okazanie jest formą przesłuchania, której celem jest rozpoznanie osoby lub rzeczy (okazuje się je osobie
przesłuchiwanej). Okazanie powinno być przeprowadzone w sposób wyłączający sugestię. (Art. 173 § 3
„Podczas okazania osoba okazywana powinna znajdować się w grupie obejmującej łącznie co najmniej cztery
osoby” – osoby te powinny mieś zbliżoną powierzchowność oraz nie może w grupie uczestniczyć
funkcjonariusz organu przesłuchującego. Okazaniem i rozpoznaniem można także objąć pokrzywdzonego lub
osobę trzecią (np. świadka zdarzenia). Okazaniu rzeczy powinny towarzyszyć podobne warunki. Z czynności
okazanie sporządza się protokół.

B. Odczytanie

Odczytanie jest formą przeprowadzenia dowodu z dokumentu na rozprawie, gdy chodzi o jego treść. Odczytuje
się w całości lub w części. Odczytania dokonuje w zasadzie przewodniczący składu sądzącego, a w przyszłości
powinien czynić to oskarżyciel. Dokument podlega oględzinom, gdy chodzi o badanie jego autentyczności.
Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytania za ujawnione w
całości lub w części. Należy jednak je odczytać, jeżeli którakolwiek ze stron o to wnosi (nie odnosi się to do
strony, której zeznania lub wyjaśnienia nie dotyczą).

C. Oględziny

Zadaniem oględzin jest stwierdzenie pewnego stanu: rzeczy, ciała lub miejsca, ich właściwości. Spostrzeżeń
dokonuje się za pomocą wzroku, ale w grę mogą wchodzić spostrzeżenia poczynione za pomocą innych
zmysłów, np. węchu, smaku, dotyku itd. Jeżeli przedmiot może ulec przy badaniu zniszczeniu lub
zniekształceniu, część tego przedmiotu należy w miarę możliwości zachować, lub utrwalić w inny sposób.
Oględziny miejsca przestępstwa mają na celu stwierdzenie śladów przestępstwa i zabezpieczenie ich w celach
dowodowych (ewentualnie szkice, zdjęcia).
Oględzin osób dokonuje się w celu znalezienia śladów przestępstwa, a więc przede wszystkim poszukuje się
uszkodzeń ciała spowodowanych przez sprawcę przestępstwa. Jeżeli świadek jest pokrzywdzonym a karalność
czynu zależy od jego stanu zdrowia, nie może sprzeciwić się oględzinom i badaniom nie połączonym z
zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym. Oględzin ciała, które mogą wywołać uczucie
wstydu, powinna dokonać osoba tej samej płci, chyba że łączą się z tym szczególne trudności (obecność osób
innej płci – tylko w razie konieczności). Do stwierdzenia stopnia uszkodzeń ciała konieczne jest wezwanie
biegłego lekarza medycyny. Jeżeli zachodzi podejrzenie przestępstwa spowodowania śmierci, zawsze muszą
być zarządzone oględziny zwłok i ich sekcja (kieruje nią organ procesowy).
W celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok sąd lub prokurator mogą zarządzić ekshumację.
Dowody rzeczowe podlegają oględzinom już w postępowaniu przygotowawczym (sporządza się protokół), a
potem również na rozprawie. Jeżeli dowodu rzeczowego nie można sprowadzić na salę rozpraw, to wówczas
dowód z oględzin przeprowadza cały skład sądzący z udziałem stron i ich przedstawicieli. W razie napotkania
znacznych trudności, albo w przypadku zgody stron, sąd wyznacza do tej czynności sędziego ze swego składu
lub sąd wezwany. Oskarżonego aresztowanego sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne.

70

W przeciwieństwie do oględzin odmienność eksperymentu uwydatnia się w tym, że polega na odtworzeniu w
sposób sztuczny pewnej sytuacji lub dokonaniu czynności doświadczalnych.

5. Ocena dowodów i dokonywanie ustaleń faktycznych

Po przeprowadzeniu wszystkich możliwości dowodowych, przed przystąpieniem do oceny przeprowadzonych
dowodów trzeba wyeliminować te, które są nielegalne. Powinny one być pominięte. Nielegalność może być
spowodowana:

1) przeprowadzeniu dowodu z nielegalnego źródła:

•

dowód był ogólnie niedopuszczalny lub przeprowadzony w zakresie tezy niepodlegającej dowodzeniu

•

dowód został pozyskany z zakazanego źródła

•

przeprowadzony wbrew zakazom stosowania niedopuszczalnych metod przesłuchania

2) pozyskiwaniem dowodu w sposób nielegalny
3) przeprowadzeniem dowodu (np. przesłuchanie bez swobody wypowiedzi)

W pozostałym zakresie dowody podlegają ocenie sądu. W wyniku dokonanej swobodnej oceny dowodów,
wyodrębniona zostaje grupa dowodów, które oceniono pozytywnie (stanowi podstawę dowodową wyroku).
Ustalenia faktyczne stanowią opisową rekonstrukcję przebiegu określonego czynu lub stanu. Z reguły podstawą
faktyczną decyzji procesowych są fakty udowodnione (obiektywna przekonywalność dowodów). Dotyczy to
szczególnie orzeczeń o winie oskarżonego. W przypadku orzeczenia o przedmiocie procesu nie wystarczy
uprawdopodobnienie. W razie stwierdzenia popełnienia przez oskarżonego przestępstwa, czyn ten musi być
dokładnie ustalony (wykluczenie ustalenia czynu w postaci alternatywnej).

Rozdział VI
Poszczególne środki dowodowe

§ 1. Oskarżony jako źródło dowodowe i jego wyjaśnienia

Oskarżony jest uprawniony do składania wyjaśnień, jak i zobowiązany się do poddania się badaniom
określonym w ustawie. Za wyjaśnienie trzeba uznać każde oświadczenie wiedzy oskarżonego, dostarczające
informacji o okolicznościach faktycznych rozstrzyganej sprawy, bez względu, bez względu na to, czy ma ono
miejsce w postępowaniu przygotowawczym, czy też w dalszych stadiach procesowych. Przysługujące prawo do
obrony może realizować składając wyjaśnienia lub za pomocą prawa do milczenia., które nie może być
potraktowane jako: 1) milczące przyznanie się do winy (domniemanie niewinności) 2) wzmocnienie podejrzenia
popełnienia przestępstwa przez oskarżonego 2) uzasadnienie wymiaru surowszej kary. W razie odmowy złożenia
wyjaśnień na rozprawie należy odczytać protokół jego wyjaśnień złożonych wcześniej w tej lub innej sprawie.
Organ przedstawiający zarzut podejrzanemu w postępowaniu przygotowawczym może podejmować zabiegi
taktyczne w celu uzyskania wyjaśnień, ale pod warunkiem, że nie naruszają one swobody wypowiedzi
ustanowionej jako reguły przesłuchania (wykluczony jest także podstęp). Wyjaśnień nie można uzyskiwać przez
prowadzenie dowodu z biegłego. Oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy. Nie można pociągnąć go do
odpowiedzialności za zatajenie dowodów niewinności współoskarżonego. Oskarżony może się bronić wszelkimi
sposobami, jedyną granicą jest to, aby swym zachowaniem nie naruszył prawa karnego. Wyjaśnienia mogą być
przyznające się do winy, nie przyznające się do winy, jak i częściowo przyznające się do winy. Nie jest
wykluczone złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie w postępowaniu przygotowawczym. Sąd nie może
nie brać pod uwagę faktu, że oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy.

§ 2. Świadek i jego zeznania

Świadkiem w znaczeniu procesowym jest:

1) każda osoba, która w tym charakterze została wezwana przez organ procesowy w celu złożenia zeznań

w toku procesu karnego (art. 177 § 1 KPK)

2) osoba zgłaszająca się do organu procesowego bez wezwania w celu złożenia zeznań

Świadek w procesie karnym jest osobowym źródłem dowodowym, a jego zeznania są środkiem dowodowym.
Od czasu wezwania osoby w charakterze świadka lub zgłoszenia się bez wezwania ciążą na niej określone
obowiązki:

1) obowiązek stawiennictwa na wezwanie organu procesowego; nie dotyczy osoby, która się sama zgłosiła

do organu procesowego

2) obowiązek pozostawania do dyspozycji organu procesowego
3) obowiązek zeznawania
4) obowiązek złożenia przyrzeczenia
5) obowiązek zeznawania prawdy

71

Ad. 1
Z reguły wezwania dokonuje organ kierujący procesem. Osoba wezwana w charakterze świadka musi być o
fakcie wezwania powiadomiona w sposób określony obowiązującymi przepisami. Jeżeli nie dopełniono nie
można wobec takiej osoby stosować środków przymusu. Usprawiedliwienie nieobecności z powodu choroby
wymaga przedstawienia zaświadczenia wystawionego przez uprawnionego lekarza. Niestawiennictwo może
spowodować przerwę lub odroczenie. Nieusprawiedliwione – można zastosować kary porządkowe, zatrzymanie
i przymusowe doprowadzenie.
Ad. 2
Osoba wezwana w charakterze świadka nie tylko powinna się stawić w miejscu i czasie oznaczonym w
wezwaniu, ale także pozostawać do dyspozycji organu procesowego, aż zostanie zwolniona.
Ad. 3
Na osobie wezwanej w charakterze świadka ciąży prawny obowiązek zeznawania. Obowiązkiem złożenia
zeznań są zarówno informacje dowodowe posiadane przez świadka mające znaczenie dla toczącej się sprawy jak
i dane dotyczące jego tożsamości. Należy najpierw go poinformować o obowiązku złożenia zeznań, a gdy
obstaje przy odmowie zastosować przewidziane sankcje - Art. 287 § 2. „W razie uporczywego uchylania się od
złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty oraz wydania przedmiotu można
zastosować, niezależnie od kary pieniężnej, aresztowanie na czas nie przekraczający 30 dni”.
Ad. 4
Obowiązek złożenia przyrzeczenia ograniczony został do przesłuchania świadka przez sąd lub sędziego
delegowanego, a także w ramach art. 316 § 3 KPK. Odstąpiono od składania przez świadków przysięgi
religijnej. Art. 189 KPK normuje kiedy odstępuje się od przyrzeczenia (np. osoba poniżej 17 lat, osoba która
była prawomocnie skazana za fałszywe zeznania).
Sąd może odstąpić od odebrania przyrzeczenia, gdy strony się nie sprzeciwiają.
Przyrzeczenie ma formę uroczystą. Świadek powtarza tekst za sędzią. Głuchy lub niemy świadek składa
przyrzeczenie na piśmie (podpisanie tekstu). W razie złożenia już w danej sprawie przyrzeczenia przez świadka
przypomina mu się je na następnym przesłuchaniu, chyba że sąd uzna za potrzebne powtórne złożenie
przyrzeczenia. Obowiązek złożenia przyrzeczenia może być wymuszony karami porządkowymi.
Ad. 5
Świadek jest zobowiązany do mówienia prawdy. Art. 233 KK – odpowiedzialność karna zachodzi, gdy świadek
zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę. Warunkiem jest uprzedzenie o konsekwencji przewidzianej w art. 233 KK.

Uprawnienie świadka do nie zeznawania i nie odpowiadania na pytania. Uchylanie pytań obraźliwych dla
świadka. Świadek może żądać aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności (jeżeli zeznania
mogłyby narazić na hańbę jego lub osobę najbliższą).
Uprawnienie do zwrotu poniesionych wydatków z powodu stawiennictwa. Nowelą z 2003 r. wprowadzono
możliwość prawną przesłuchania świadka przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających
przeprowadzenie tej czynności na odległość (bierze udział sędzia wyznaczony lub sąd wezwany, w którego
okręgu świadek przebywa). W przypadku gdy świadek: 1) nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby,
kalectwa lub innej niedającej się usunąć przeszkody; 2) świadka anonimowego.

Przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o dane personalne, karalność za fałszywe zeznania oraz
stosunek do stron.
Świadek ma zeznawać o znanych mu faktach.
Wg art. 192 § 1 KPK jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić
się oględzinom ciała i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie
leczniczym. W razie istnienia wątpliwości co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego,
zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego dokonanych spostrzeżeń sąd lub prokurator może
zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się
temu sprzeciwić. W pozostałym zakresie na badanie świadka potrzebna jest jego zgoda.
Świadek nie może być jednocześnie oskarżonym i biegłym. Możliwa jest przemienność występowania w jednym
procesie rej samej osoby – raz w roli świadka, a w innym etapie w charakterze oskarżonego.

W sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI pokrzywdzonego, który w chwili
przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności,
których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub żąda tego oskarżony, który podczas pierwszego
przesłuchania pokrzywdzonego nie miał obrońcy. Przesłuchuje się z udziałem biegłego psychologa.
Według art. 185b § 1 KPK świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, można przesłuchać w
warunkach określonych w art. 185a w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby

72

bezprawnej, albo przestępstwa określone w rozdziale XXV KK, jeżeli te zeznania mogą mieć istotne znaczenie
dla rozstrzygnięcia sprawy. Nie stosuje się do świadka współdziałającego w popełnieniu czynu zabronionego.
KPK w celu ochrony świadka:

1) przewiduje, że może on żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść

zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą

2) wprowadza możliwość zastrzeżenia danych dotyczących miejsca jego zamieszkania (uzasadniona

obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby dla niego najbliższej)

Świadek anonimowy – w sytuacjach, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia,
wolności albo mienia w znacznych rozmiarach dla świadka lub osoby dla niego najbliższej, sąd, a w
postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy
okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one
znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie (wtedy postępowanie bez udziału stron, objęte tajemn. państwową)
Takiego świadka przesłuchuje prokurator, a także sąd (może zlecić sędziemu wyznaczonemu ze swojego składu)
w miejscu i w sposób zapewniający zachowanie tajemnicy odnośnie tożsamości. Przesłuchanie świadka
anonimowego może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej
czynności na odległość). Postanowienie o zachowaniu w tajemnicy wskazanych okoliczności doręcza się
zgodnie z art. 100 § 2 KPK (świadkowi, oskarżonemu, prokuratorowi przysługuje zażalenie w terminie 3 dni,
rozpoznaje je sąd właściwy dla danej sprawy). W razie uwzględnienia zażalenia, protokół przesłuchania świadka
podlega zniszczeniu. Świadek do czasu zamknięcia przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji może
wystąpić z wnioskiem o uchylenie postanowienia o anonimizacji. Świadek anonimowy nie może być
konfrontowany.

Świadek koronny –ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. (Dz. U. Nr 114 poz. 738 z późn. zm.)
Przepisy tej ustawy mają zastosowanie w sprawach o przestępstwa popełnione w zorganizowanej grupie albo
związku mającym na celu popełnianie przestępstw wyliczonych w art. 1 tej ustawy. Świadkiem koronnym może
być tylko podejrzany, który dopuszczony został na mocy postanowienia sądu do składania zeznań w charakterze
świadka (art. 2).
W charakterze świadka koronnego może być dopuszczony podejrzany, jeżeli spełnione zostały łącznie
następujące warunki (warunki pozytywne):
1) do czasu wniesienia aktu oskarżenia do sądu podejrzany w swych wyjaśnieniach przekazał organowi
prowadzącemu postępowanie informacje, które mogą się przyczynić do ujawnienia okoliczności przestępstwa,
wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im,
2) zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących osób uczestniczących w
przestępstwie oraz pozostałych okolicznościach popełnienia przestępstwa wymienionego w art. 1 (art. 3 ust 1
ustawy o świadku koronnym)
Dopuszczenie dowodów z zeznań ŚK można uzależnić od zobowiązania się podejrzanego do zwrotu korzyści
majątkowych odniesionych z przestępstwa i naprawienie szkody nim wyrządzonej.
Przepisów ustawy o świadku koronnym nie stosuje się do podejrzanego który (negatywne):

•

usiłował popełnić lub popełnił przestępstwo zabójstwa, określone w art. 148 § 1-3 KK lub współdziałał
w popełnieniu tego przestępstwa

•

nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego określonego w art. 1, w celu skierowania
przeciwko niej postępowania karnego

•

zakładał zorganizowaną grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstw lub taką grupą lub
związkiem kierował

Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego wydaje sąd właściwy do rozpoznania
sprawy na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze, złożony za
zgodą prokuratora apelacyjnego. Przed wydaniem postanowienia sąd przesłuchuje podejrzanego co do
okoliczności określonych w art. 3. Sąd wydaje postanowienie w ciągu 7 dni od daty wpływu wniosku. Jeżeli
prokurator nie wystąpi z wnioskiem o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka albo gdy sąd wyda postanowienie
odmowne, wyjaśnienia podejrzanego, o którym mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 oraz złożone przed sądem nie mogą
stanowić dowodu. Protokół wyjaśnień podejrzanego podlega zniszczeniu.
W razie wydania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego, postępowanie co do
osoby objętej postanowieniem podlega wyłączeniu do odrębnego postępowania i następnie zawieszeniu do czasu
prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawcom. Sprawca (świadek koronny) nie
podlega karze za przestępstwo, w którym uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił. Prokurator wydaje
postanowienie o umorzeniu postępowania w ciągu 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego
postępowanie przeciwko pozostałym sprawcom.

73

W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby najbliższej w stosunku do niego może być
uruchomiony program ochrony, przewidujący ochronę osobistą lub odpowiednią pomoc. Orzeka o tym
prokurator, wykonuje postanowienie Kom Głów Pol.

§ 3. Biegły i jego opinia

Biegły jest źródłem dowodowym a jego opinia środkiem dowodowym. Biegłego lub biegłych powołuje się
wówczas, gdy stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga
wiadomości specjalnych (art. 193 § 1 KPK)(obowiązek organu kierującego procesem do powołania biegłego).
Wiadomości specjalne nie są znane przeciętnemu członkowi społeczeństwa. Jeżeli dodatkowe wiadomości
specjalistyczne posiada organ postępowania przygotowawczego lub członek składu sądzącego, to fakt ten nie
wyłącza potrzeby przeprowadzenia dowodu z biegłego (organ procesowy nie może występować w podwójnej
roli). Biegły składa przyrzeczenie. Biegły może zostać zastąpiony innym biegłym, jeżeli pojawią się
okoliczności osłabiające zaufanie do jego wiedzy lub bezstronności, lub inne ważne powody. Każda osoba
powołana w charakterze biegłego jest zobowiązana do wydania opinii zgodnie ze swą wiedzą specjalistyczną.
Postanowienie o powołaniu biegłego (nie przysługuje na nie zażalenie) wydaje organ prowadzący proces.
Przedmiotem dowodu z biegłego może być badanie rzeczy i zjawisk. Powołany biegły wydaje opinię na
podstawie swej wiedzy. Opinię składa biegły ustnie lub na piśmie w zależności od ustaleń organu procesowego
ustanawiającego biegłego. Ostateczne wyniki biegłego powinny być jednoznaczne, poparte wynikami i
przebiegiem badań. Opinia biegłego poddana jest weryfikacji (mogą jej dokonywać strony i ich przedstawiciele,
organ procesowy np. zadając biegłemu pytania).
W razie stwierdzenia, że opinia jest niejasna lub niepełna, albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub
między różnymi opiniami o tej samej sprawie, można starać się wyjaśnić wątpliwe punkty przez zadawanie
biegłemu pytań lub w tym celu ponownie wezwać biegłego. Niekiedy obowiązujące przepisy wymagają, aby
jednocześnie wystąpiło więcej biegłych niż jeden. Taką sytuację przewiduje art. 202 KPK. Według tego przepisu
w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego należy powołać co najmniej dwóch lekarzy
psychiatrów. Podstawą dopuszczenia dowodu z badania stanu zdrowia psychicznego jest istnienie wątpliwości
co do zdrowia psychicznego oskarżonego. Postanowienie o zarządzeniu badania zdrowia psychicznego
oskarżonego na podstawie art. 202 KPK może wydać tylko sąd lub prokurator. Badanie zdrowia oskarżonego
może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym (postanowienie o obserwacji może wydać tylko sąd,
jednak tylko na żądanie biegłych).
Art. 215. W razie potrzeby sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może zarządzić badanie
oskarżonego przez biegłych psychologów lub lekarzy.

§ 4. Dokument i jego treść

Definicja nazwy „dokument” w prawie karnym materialnym - art. 115 § 14 kk – „Dokumentem jest każdy
przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu
na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne”.
Dla dokumentu w znaczeniu procesowym istotnymi składnikami są:
- postać pisemna, czyli strona graficzna dokumentu
- treść dokumentu, czyli zawarta w nim wypowiedź
- podłoże dokumentu, tzn. na jakim materiale umieszczono znaki graficzne wyrażające określoną treść
- autor dokumentu, czyli podmiot, którego myśl wyrażono w dokumencie.
W dokumencie powinna być wyrażona myśl ludzka w postaci oświadczenia woli lub wiedzy, a zatem powinna
się w nim mieścić pewna intelektualna treść. Skoro dokument wyraża myśl określonego człowieka, to podmiot
ten powinien być oznaczony, choć nie można wykluczyć istnienia dokumentów anonimowych.
Dokumentem w znaczeniu procesowym jest wyrażenie myśli w postaci pisemnej, bez względu na to, na jakim
podłożu została ona utrwalona, jeżeli zawiera informacje mogące mieć znaczenie dla prowadzonej sprawy
karnej. Niekiedy w przypadku dokumentu nie chodzi o jego treść, lecz o jego cechy zewnętrze (np. czy nie jest
podrobiony). Dokument w znaczeniu procesowym może być sporządzony poza procesem a następnie
wprowadzony do procesu ze względu na swą treść.
Podział dokumentów:

1) urzędowe i prywatne (ze względu na wystawcę dokumentu) – ta sama moc dowodowa
2) podpisane i nie podpisane (czy wystawca jest znany czy nie)
3) pierwotne i pochodne (oryginał czy wtórnik oryginału)
4) wystawione dla toczącego się procesu i w tym celu nie sporządzone (część wykorzystanych w procesie

dokumentów wytworzona zostaje w ramach samego procesu [np. protokoły zeznań], inne w związku z
procesem [np. wywiad środowiskowy], jak również wystawione bez myśli spożytkowania ich w
procesie karnym [np. listy prywatne])

74

Zakaz zastępowania dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka notatką urzędową, ale notatka
urzędowa może być odczytana na rozprawie, ale wtedy gdy nie zawiera informacji, które wymagają
sporządzenie protokołu. Notatka służbowa nie jest formą dokumentowania czynności procesowych.
Taśmy magnetofonowe, plany, szkice i projekty, np. budowlane można uznać za dokumenty.
Dowód z dokumentu jest przeprowadzany przez odczytanie.
Dokumenty – osobowo-rzeczowy charakter.

§ 5. Dowód rzeczowy i jego właściwości

W literaturze przyjmuje się dość powszechnie, że dowodem rzeczowym może być nie tylko każdy przedmiot,
którego cechy mogą dostarczyć informacji dla toczącego się procesu, ale także miejsce, w którym popełniono
przestępstwo, jak również ciała płynne i lotne, których cechy np. barwa, zapach, skład chemiczny, mogą mieć
znaczenie procesowe. Sposobem przeprowadzania dowodu rzeczowego są oględziny. Obowiązujące przepisy
przewidują oględziny:
1) miejsca
2) osoby
3) rzeczy
Ad. 1
Oględziny miejsca mają na celu z jednej strony postrzeganie zastanego stanu rzeczy w miejscu przestępstwa, a z
drugiej strony – poszukiwanie śladów popełnionego przestępstwa, w tym także przedmiotów, za pomocą których
przestępstwo zostało popełnione. Z reguły są przeprowadzane w postępowaniu przygotowawczym. Sporządza
się protokół oględzin, szkice, fotografie, które mogą być wykorzystane w czasie przewodu sądowego. Do
dokonania oględzin może być także poproszony biegły.
Art. 205 § 1 KPK – „Jeżeli dokonanie oględzin, przesłuchania przy użyciu urządzeń technicznych
umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, eksperymentu, ekspertyzy, zatrzymania rzeczy lub
przeszukania wymaga czynności technicznych, w szczególności takich jak wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjęć,
utrwalenie śladów, można do udziału w nich wezwać specjalistów.”
Ad. 2
Oględziny osób stanowią sposób przeprowadzenia dowodu z osobowych źródeł dowodowych, gdy dokonuje się
oględzin ciała osoby żyjącej. Celem jest znalezienie śladów przestępstwa na ciele osoby. Oskarżony jest
zobowiązany poddać się oględzinom ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności
ciała. Obowiązek ten może być wymuszony. Z reguły oględzin dokonuje lekarz, jednak nie jest wykluczone, aby
wstępne oględziny ciała zostały dokonane przez organ ścigania. Oględzinom może być poddany także świadek.
Oględziny ciała które mogą wywołać uczucie wstydu, powinny być dokonane przez osobę tej samej płci, chyba
że jest to połączone ze szczególnymi trudnościami (obecność osób odmiennej płci – tylko w razie konieczności).
Z oględzin sporządza się protokół podlegający odczytaniu na rozprawie.
Ad. 3
Oględzin rzeczy w szerokim znaczeniu, a więc również cieczy, substancji lotnych, dokonuje się w celu ustalenia
ich właściwości zewnętrznych lub wewnętrznych, jak i składu (np. cieczy lub ciała lotnego). Dostrzeżone
właściwości wymagają stwierdzenia w protokole oględzin. Nie można czynić ustaleń na podstawie spostrzeżeń,
które nie zostały notyfikowane i zamieszczone w protokole. Przedmioty nadające się do tego dołącza się do akt
sprawy lub w inny sposób zabezpiecza. Organ procesowy może żądać wydania przedmiotów, mających
znaczenie dowodowe w sprawie. Może przeprowadzić przeszukanie. Przedmioty wydane lub znalezione można
zabrać i dołączyć do akt sprawy lub oddać na przechowanie osobie godnej zaufania. W razie potrzeby dokonania
dokładniejszych badań specjalistycznych pobiera się odpowiednie próbki. Dokument poddaje się oględzinom ze
względu na jego materialny substrat (czy jest podrobiony).

§ 6. Eksperyment procesowy i jego wyniki

Art. 211 KPK - w celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy można przeprowadzić
doświadczenie lub odtworzenie przebiegu zdarzeń albo ich fragmentów stanowiących przebieg rozpoznania.
Istota eksperymentu procesowego sprowadza się o tego, że stwarza się sztuczną sytuację, zdarzenie lub stan,
które ma odpowiadać określonej wersji rzeczywistości, wynikającej z przeprowadzonego dowodu lub
przeprowadzonych dowodów. Ma on na celu sprawdzenie w sposób doświadczalny przebiegu pewnych zdarzeń
dla upewnienia się, czy takie zdarzenie lub jego przebieg były w ogóle możliwe. W ten sposób może być
przyjęta określona wersja za możliwą lub uzyskuje się informacje pozwalające na wsparcie przekonania o
wiarygodności wyjaśnień lub zeznań świadka (świadków), albo materiał, który tym wyjaśnieniom lub
zeznaniom zaprzecza. W dowodzie z eksperymentu procesowego może wziąć udział biegły, wezwany w tym
celu przez organ procesowy lub specjalista. Spisuje się protokół (powinien wskazywać warunku w jakich
eksperyment był przeprowadzony, oraz uzyskane wyniki). Może być również zarejestrowany za pomocą

75

aparatury utrwalającej dźwięk i obraz. W postępowaniu głównym eksperyment może być przeprowadzony przed
całym składem sądzącym.

§ 7. Wywiad środowiskowy

Jest specyficznym dowodem w ramach badań osobopoznawczych. Przeprowadzenie wywiadu w stosunku do
oskarżonego zarządza sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Przeprowadza go kurator sądowy
(właściwy dla miejsca zamieszkania oskarżonego) lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych
przepisów (również Policja).
Zarządzenie wywiadu środowiskowego może być:

a)

obligatoryjne:

•

w sprawach o zbrodnie

•

w stosunku do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 21 roku życia, jeżeli zarzucono mu
popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu

b)

fakultatywne, w miarę potrzeby
Wywiadu środowiskowego można nie przeprowadzać w stosunku do oskarżonego, który nie ma w kraju stałego
miejsca zamieszkania. Dane o osobach, które dostarczyły informacji w ramach wywiadu kurator ujawnia tylko
na żądanie sądu lub prokuratora w postępowaniu przygotowawczym. Kurator przeprowadzając wywiad, zbiera
informacje od rodziny oskarżonego, sąsiadów, przełożonych oskarżonego w miejscu jego pracy, od nauczycieli
lub wychowawców w szkole oraz od innych osób lub instytucji, które mogą posiadać niezbędną wiedzę o
oskarżonym. Wywiad powinien w szczególności zawierać informacje dotyczące:

1) zachowania się oskarżonego,
2) warunków środowiskowych oskarżonego,
3) sytuacji bytowej oskarżonego i jego rodziny,
4) sposobu spędzania przez oskarżonego czasu wolnego,
5) przebiegu i oceny pracy zawodowej lub nauki oskarżonego,
6) stanu zdrowia oskarżonego, z uwzględnieniem znanej w jego środowisku informacji dotyczącej stanu

zdrowia psychicznego, uzależnienia od alkoholu lub środków odurzających.

Na żądanie organu procesowego kurator ma obowiązek uzupełnić przeprowadzony wywiad.

76