Czytelnia | Postacie | Dynastie |

Ź

ródła | Inne | Aktualno

ś

ci | Kontakt

FENOMEN NAPOLEONA W ROSJI

[

Siergiej Borysow

]

W 1812 roku większość rosyjskich elit traktowała Napoleona jako potężnego
wroga, ale posiadającego wybitne zdolności. We wrześniu tego roku Aleksander I
w liście do wielkiej księżnej Katarzyny Pawłownej pisał, że "przyszło mu toczyć
boje z piekielnym przeciwnikiem, w którym potworna nikczemność łączy się z
niesamowitym talentem". Jeśli do 1812 roku byli w Rosji wielbiciele talentów
Napoleona, to wojna przemieniła ich w jego wrogów.

Bez wątpienia kręgi rządzące Rosji, zahipnotyzowane wojenną sławą Napoleona,
bały się go. Obawiano się, że cesarz Francuzów, aby zrewoltować plebs, nie cofnie
się przed obietnicą dania wolności rosyjskim chłopom. W tym czasie władze
imperium carów uruchomiły tryby kontrpropagandy, żeby odciągnąć ludność od
przyszłego wybawcy. Udało się zaszczepić w świadomości chłopstwa obraz
Napoleona jako "bestii", "grabieżcy", "syna szatana i antychrysta", itd.

Te poczynania aktywnie wspierały nacjonalistyczne i patriarchalno-konserwatywne
nastroje znacznej części rosyjskiej szlachty. Dodajmy, że wykształcona młodzież
oficerska w wojsku rosyjskim potraktowała zmagania z "armią narodów Europy"
jako walkę w obronie wolności przeciw "tyranoburczemu" despotyzmowi. Taki był
stosunek większości Rosjan do idei napoleońskich w przeddzień i w czasie wojny
ojczyźnianej. Jednak po upadku "małego kaprala" zaczął on stopniowo ewoluować,
aby po latach zmienić się w fascynację.

Dekabryści i Puszkin

Historyczny przykład Napoleona miał pośredni wpływ na dekabrystów. Jego
błyskawiczna kariera (jak wielu dowódców doby Rewolucji Francuskiej) na lata
stała się wzorem do naśladowania dla rosyjskiej kadry oficerskiej. Młodzi
oficerowie, którzy trochę już powąchali prochu, ale nie zdołali się odznaczyć na
polu walki, marzyli o sławie, porównując własne dokonania z życiem bohaterów
niedawnej przeszłości. Właśnie te uczucia pchały wojskowych na drogę spisku, tym
bardziej że - wraz z innymi przykładami (np. rewolucyjnych ruchów w Hiszpanii i
Włoszech) - fascynował ich historyczny sukces "wojennej rewolucji" Napoleona.
Byli przekonani, że każdy problem, w tym polityczny, najłatwiej rozwiązać siłą, w
drodze przewrotu wojskowego. Wielu dekabrystów niekiedy po prostu kopiowało
indywidualne cechy i maniery a` la Napoleon. Według wspomnień obserwatorów
wydarzeń w 1826 roku Siergiej Murawiew-Apostoł, lider powstania w
czernihowskim pułku piechoty, rozmawiając z miejscowymi mieszkańcami,
naśladował postawę Napoleona, ze złożonymi na piersi rękami...

W czasach Aleksandra I rosyjskie społeczeństwo w wyniku agresywnej propagandy
antynapoleońskiej uważało "Korsykanina" za największego wroga Rosji.
Przełomowy moment dla przewartościowania ocen o wielkim dowódcy nastąpił
wkrótce po jego śmierci, kiedy bohater stanął przed obliczem historii. Jednak samo
zainteresowanie Napoleonem wynikało z uwagi poświęcanej wydarzeniom epoki
wojny ojczyźnianej 1812 roku. Oceny stały się bardziej ostrożne, a Napoleona
opiewali poeci romantyczni. Nie bez powodu Aleksander Puszkin, który we
wczesnym okresie swojej twórczości negatywnie charakteryzował francuskiego
cesarza, stwierdził, że zgasł wielki człowiek. Potem pojawiły się słowa o jego roli w
pobudzeniu świadomości narodu rosyjskiego:

Page 1 of 3

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/napoleon.html

...Chwała! On rosyjskiemu ludowi

Wzniosłe przeznaczenie pokazał

I świata wieczną wolność

Z mroku wygnania ogłaszał...

Puszkin

potem

wielokrotnie

podejmował

tematykę

napoleońską.

Choć

niejednoznacznie traktował osobę wielkiego cesarza, to nazywał go cudnym
mężem, posłańcem opatrzności, a jego czyny brzemiennymi w skutki dla narodów
Europy. Tym sposobem, podążając śladami Europy, interpretacja legendy
napoleońskiej w Rosji podlegała pewnej ewolucji. Na kartach literatury rosyjskiej z
"gnębiciela", "grabieżcy" i "złoczyńcy" Napoleon stopniowo przemienił się w
geniusza.

Napoleon według Tołstoja i Wereszczagina

Ewolucji uległ także stosunek oficjalnych kręgów Rosji do Napoleona. W rosyjskiej
historiografii wojny 1812 roku stosunek do Zachodu i Napoleona falował, od
eksplozji niechęci do przychylnego podejścia. Jednak oficjalna wykładnia,
tradycyjnie manipulująca obrazem kampanii zgodnie z rządowymi interesami,
warunkowana była czynnikami dyplomatycznymi (rewolucjami w Europie, dojściem
do władzy cesarza Napoleona III). Ogólnie jednak negatywne ujęcie wizerunku
wielkiego zdobywcy dominowało w dziełach napisanych z woli panującego.

Rosyjska opinia publiczna często jednak stała w opozycji do oficjalnej retoryki, a
kult Napoleona w Rosji żywo rozwijał się przez cały wiek XIX. Nieprzypadkowo
zaniepokojeni tą sytuacją ówcześni wielcy rosyjskiej kultury, jak pisarz Lew Tołstoj
i malarz Wasyl Wereszczagin, postarali się strącić wielkiego wodza z piedestału.
Tołstoj z historycznych prac poprzedników szczególnie upodobał sobie antytezę
Napoleon-Kutuzow, pisząc: Dla rosyjskich historyków (przykro i strach przyznać)
Napoleon jest przedmiotem zachwytu i uniesienia. W epopei Wojna i pokój wielki
pisarz, wychodząc ze swojej filozoficznej koncepcji historii, ukazał brak
zainteresowania wielkich osobistości rosyjskich epoki (poza Kutuzowem) ludowym
żywiołem 1812 roku. Napoleon zaś przedstawiony został jako człowiek, który miał
niewielki wpływ na tok wojny. U schyłku XIX wieku Wereszczagin w serii obrazów
Rok 1812 przedstawił Napoleona w marszu na Rosję w sposób karykaturalny.

Wysiłki czołowych umysłów rosyjskich nie przyniosły oszałamiających rezultatów.
Kult Napoleona rozwijał się nadal. Najwyraźniej objawiło się to w sferze kultury
masowej, w czasie gdy w Rosji świętowano jubileusz stulecia wojny ojczyźnianej
1812 roku. Wtedy reklamy epatowały postacią Napoleona, a wyobrażenie
wielkiego wodza i cesarza uwieczniano na szalach, chusteczkach i innych
przedmiotach codziennego użytku. Znajdowały one licznych nabywców i warto
dodać, że ilościowo pamiątki z wizerunkiem Napoleona znacznie przewyższały te z
Aleksandrem I, rosyjskimi generałami i bohaterami wojny 1812 roku.

Stalin a la Napoleon

W ZSRR zainteresowanie osobą Napoleona podgrzały dwie publikacje, wydane za
zgodą władz. Początkowo sam Stalin złożył "społeczne" zamówienie znanemu
historykowi Eugeniuszowi Tarlemu, który w 1936 roku opublikował książkę
Napoleon. Bolszewicki przywódca potrzebował oparcia w przykładzie silnej
osobowości historycznej. Napoleon okazał się postacią w pełni pasującą do
zapotrzebowania. W oczach Tarlego stał się on "najwybitniejszym dowódcą".
Książka doczekała się kilku wydań i cieszyła się ogromną popularnością w kręgach
inteligencji, podobnie jak wydana w 1971 roku monografia znanego specjalisty od
stosunków francusko-rosyjskich Alfreda Manfreda Napoleon Bonaparte. Dowodził
on zasadności i nieuchronności geopolitycznego sojuszu Francji i Rosji, co

Page 2 of 3

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/napoleon.html

przyjmowali z zadowoleniem komunistyczni przywódcy, starający się wyrwać gen.
Charlesa de Gaulle'a z objęć NATO. W każdym razie te dwie książki były najłatwiej
dostępne dla czytelników. Było ich na tyle wielu, żeby jeszcze do pierestrojki
pojawiły się grupy wielbicieli cesarza, które potem przekształciły się w kluby
dawnej barwy i broni. Takie grupy ludzi, ubierających się w uniformy
napoleońskich pułków, najpierw powstały w Leningradzie, potem na Ukrainie, w
republikach nadbałtyckich, w Moskwie. Publicyści nazwali to zjawisko formą
ucieczki młodzieży od radzieckiej rzeczywistości. Jednak wydaje się, że przyczyny
powstania tego ruchu były głębsze. Dotychczas nikt poważnie nie zastanowił się
nad nimi i nie spróbował ich zrozumieć i wyjaśnić. Oczywiście, nawet w Europie
wzbudza zdumienie pojawianie się rosyjskich młodzieńców, maszerujących w rytm
francuskiej muzyki z czasów pierwszego cesarstwa we francuskim rynsztunku, z
francuskimi sztandarami, z okrzykami "Niech żyje cesarz!" - przecież z tą armią
walczyli ich przodkowie. Więcej tu pytań niż odpowiedzi. Pytań nie tylko dla
historyków, lecz i dla psychologów społecznych. Dziś więcej niż dziesięć rosyjskich
klubów-pułków Wielkiej Armii co roku występuje na polach bitew epoki
napoleońskiej.

przeł. Michał Straszewicz

Skomentuj na Forum

Serwis Historyczny - Historia Rosji

Page 3 of 3

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/napoleon.html