FENOMEN NAPOLEONA W ROSJI

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 1 of 3

[Siergiej Borysow]

W 1812 roku większość rosyjskich elit traktowała Napoleona jako potężnego

wroga, ale posiadającego wybitne zdolności. We wrześniu tego roku Aleksander I

w liście do wielkiej księżnej Katarzyny Pawłownej pisał, że "przyszło mu toczyć

boje z piekielnym przeciwnikiem, w którym potworna nikczemność łączy się z

niesamowitym talentem". Jeśli do 1812 roku byli w Rosji wielbiciele talentów

Napoleona, to wojna przemieniła ich w jego wrogów.

Bez wątpienia kręgi rządzące Rosji, zahipnotyzowane wojenną sławą Napoleona,

bały się go. Obawiano się, że cesarz Francuzów, aby zrewoltować plebs, nie cofnie

się przed obietnicą dania wolności rosyjskim chłopom. W tym czasie władze

imperium carów uruchomiły tryby kontrpropagandy, żeby odciągnąć ludność od

przyszłego wybawcy. Udało się zaszczepić w świadomości chłopstwa obraz

Napoleona jako "bestii", "grabieżcy", "syna szatana i antychrysta", itd.

Te poczynania aktywnie wspierały nacjonalistyczne i patriarchalno-konserwatywne

nastroje znacznej części rosyjskiej szlachty. Dodajmy, że wykształcona młodzież

oficerska w wojsku rosyjskim potraktowała zmagania z "armią narodów Europy"

jako walkę w obronie wolności przeciw "tyranoburczemu" despotyzmowi. Taki był

stosunek większości Rosjan do idei napoleońskich w przeddzień i w czasie wojny

ojczyźnianej. Jednak po upadku "małego kaprala" zaczął on stopniowo ewoluować,

aby po latach zmienić się w fascynację.

Dekabryści i Puszkin

Historyczny przykład Napoleona miał pośredni wpływ na dekabrystów. Jego

błyskawiczna kariera (jak wielu dowódców doby Rewolucji Francuskiej) na lata

stała się wzorem do naśladowania dla rosyjskiej kadry oficerskiej. Młodzi

oficerowie, którzy trochę już powąchali prochu, ale nie zdołali się odznaczyć na

polu walki, marzyli o sławie, porównując własne dokonania z życiem bohaterów

niedawnej przeszłości. Właśnie te uczucia pchały wojskowych na drogę spisku, tym

bardziej że - wraz z innymi przykładami (np. rewolucyjnych ruchów w Hiszpanii i

Włoszech) - fascynował ich historyczny sukces "wojennej rewolucji" Napoleona.

Byli przekonani, że każdy problem, w tym polityczny, najłatwiej rozwiązać siłą, w

drodze przewrotu wojskowego. Wielu dekabrystów niekiedy po prostu kopiowało

indywidualne cechy i maniery à la Napoleon. Według wspomnień obserwatorów

wydarzeń w 1826 roku Siergiej Murawiew-Apostoł, lider powstania w

czernihowskim pułku piechoty, rozmawiając z miejscowymi mieszkańcami,

naśladował postawę Napoleona, ze złożonymi na piersi rękami...

W czasach Aleksandra I rosyjskie społeczeństwo w wyniku agresywnej propagandy

antynapoleońskiej uważało "Korsykanina" za największego wroga Rosji.

Przełomowy moment dla przewartościowania ocen o wielkim dowódcy nastąpił

wkrótce po jego śmierci, kiedy bohater stanął przed obliczem historii. Jednak samo

zainteresowanie Napoleonem wynikało z uwagi poświęcanej wydarzeniom epoki

wojny ojczyźnianej 1812 roku. Oceny stały się bardziej ostrożne, a Napoleona

opiewali poeci romantyczni. Nie bez powodu Aleksander Puszkin, który we

wczesnym okresie swojej twórczości negatywnie charakteryzował francuskiego

cesarza, stwierdził, że zgasł wielki człowiek. Potem pojawiły się słowa o jego roli w

pobudzeniu świadomości narodu rosyjskiego:

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/napoleon.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 2 of 3

...Chwała! On rosyjskiemu ludowi

Wzniosłe przeznaczenie pokazał

I świata wieczną wolność

Z mroku wygnania ogłaszał...

Puszkin

potem

wielokrotnie

podejmował

tematykę

napoleońską.

Choć

niejednoznacznie traktował osobę wielkiego cesarza, to nazywał go cudnym

mężem, posłańcem opatrzności, a jego czyny brzemiennymi w skutki dla narodów

Europy. Tym sposobem, podążając śladami Europy, interpretacja legendy

napoleońskiej w Rosji podlegała pewnej ewolucji. Na kartach literatury rosyjskiej z

"gnębiciela", "grabieżcy" i "złoczyńcy" Napoleon stopniowo przemienił się w

geniusza.

Napoleon według Tołstoja i Wereszczagina

Ewolucji uległ także stosunek oficjalnych kręgów Rosji do Napoleona. W rosyjskiej

historiografii wojny 1812 roku stosunek do Zachodu i Napoleona falował, od

eksplozji niechęci do przychylnego podejścia. Jednak oficjalna wykładnia,

tradycyjnie manipulująca obrazem kampanii zgodnie z rządowymi interesami,

warunkowana była czynnikami dyplomatycznymi (rewolucjami w Europie, dojściem

do władzy cesarza Napoleona III). Ogólnie jednak negatywne ujęcie wizerunku

wielkiego zdobywcy dominowało w dziełach napisanych z woli panującego.

Rosyjska opinia publiczna często jednak stała w opozycji do oficjalnej retoryki, a

kult Napoleona w Rosji żywo rozwijał się przez cały wiek XIX. Nieprzypadkowo

zaniepokojeni tą sytuacją ówcześni wielcy rosyjskiej kultury, jak pisarz Lew Tołstoj

i malarz Wasyl Wereszczagin, postarali się strącić wielkiego wodza z piedestału.

Tołstoj z historycznych prac poprzedników szczególnie upodobał sobie antytezę

Napoleon-Kutuzow, pisząc: Dla rosyjskich historyków (przykro i strach przyznać)

Napoleon jest przedmiotem zachwytu i uniesienia. W epopei Wojna i pokój wielki

pisarz, wychodząc ze swojej filozoficznej koncepcji historii, ukazał brak

zainteresowania wielkich osobistości rosyjskich epoki (poza Kutuzowem) ludowym

żywiołem 1812 roku. Napoleon zaś przedstawiony został jako człowiek, który miał

niewielki wpływ na tok wojny. U schyłku XIX wieku Wereszczagin w serii obrazów

Rok 1812 przedstawił Napoleona w marszu na Rosję w sposób karykaturalny.

Wysiłki czołowych umysłów rosyjskich nie przyniosły oszałamiających rezultatów.

Kult Napoleona rozwijał się nadal. Najwyraźniej objawiło się to w sferze kultury

masowej, w czasie gdy w Rosji świętowano jubileusz stulecia wojny ojczyźnianej

1812 roku. Wtedy reklamy epatowały postacią Napoleona, a wyobrażenie

wielkiego wodza i cesarza uwieczniano na szalach, chusteczkach i innych

przedmiotach codziennego użytku. Znajdowały one licznych nabywców i warto

dodać, że ilościowo pamiątki z wizerunkiem Napoleona znacznie przewyższały te z

Aleksandrem I, rosyjskimi generałami i bohaterami wojny 1812 roku.

Stalin a la Napoleon

W ZSRR zainteresowanie osobą Napoleona podgrzały dwie publikacje, wydane za

zgodą władz. Początkowo sam Stalin złożył "społeczne" zamówienie znanemu

historykowi Eugeniuszowi Tarlemu, który w 1936 roku opublikował książkę

Napoleon. Bolszewicki przywódca potrzebował oparcia w przykładzie silnej

osobowości historycznej. Napoleon okazał się postacią w pełni pasującą do

zapotrzebowania. W oczach Tarlego stał się on "najwybitniejszym dowódcą".

Książka doczekała się kilku wydań i cieszyła się ogromną popularnością w kręgach

inteligencji, podobnie jak wydana w 1971 roku monografia znanego specjalisty od

stosunków francusko-rosyjskich Alfreda Manfreda Napoleon Bonaparte. Dowodził

on zasadności i nieuchronności geopolitycznego sojuszu Francji i Rosji, co

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/napoleon.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 3 of 3

przyjmowali z zadowoleniem komunistyczni przywódcy, starający się wyrwać gen.

Charlesa de Gaulle'a z objęć NATO. W każdym razie te dwie książki były najłatwiej

dostępne dla czytelników. Było ich na tyle wielu, żeby jeszcze do pierestrojki

pojawiły się grupy wielbicieli cesarza, które potem przekształciły się w kluby

dawnej barwy i broni. Takie grupy ludzi, ubierających się w uniformy

napoleońskich pułków, najpierw powstały w Leningradzie, potem na Ukrainie, w

republikach nadbałtyckich, w Moskwie. Publicyści nazwali to zjawisko formą

ucieczki młodzieży od radzieckiej rzeczywistości. Jednak wydaje się, że przyczyny

powstania tego ruchu były głębsze. Dotychczas nikt poważnie nie zastanowił się

nad nimi i nie spróbował ich zrozumieć i wyjaśnić. Oczywiście, nawet w Europie

wzbudza zdumienie pojawianie się rosyjskich młodzieńców, maszerujących w rytm

francuskiej muzyki z czasów pierwszego cesarstwa we francuskim rynsztunku, z

francuskimi sztandarami, z okrzykami "Niech żyje cesarz!" - przecież z tą armią

walczyli ich przodkowie. Więcej tu pytań niż odpowiedzi. Pytań nie tylko dla

historyków, lecz i dla psychologów społecznych. Dziś więcej niż dziesięć rosyjskich

klubów-pułków Wielkiej Armii co roku występuje na polach bitew epoki

napoleońskiej.

przeł. Michał Straszewicz

Skomentuj na Forum

Serwis Historyczny - Historia Rosji

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/napoleon.html

2008-04-06