aa

35

luty 2011

ROZRO

´

D

Pobieranie i ocena

nasienia buhaja

Piotr Brodzki

Katedra i Klinika Rozrodu Zwierza˛t

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Nasienie buhaja od około siedemdziesie˛ciu lat wykorzystywane jest w praktyce do celo

´ w inseminacyjnych.

Przed uz˙yciem nasienia do sztucznego unasieniania musi byc´ ono odpowiednio wyselekcjonowane,
zaro

´ wno pod wzgle˛dem pochodzenia

–

ze stad zdrowych o najlepszych cechach uz˙ytkowych

–

jak ro

´ wniez˙

pod wzgle˛dem jakos´ciowym. Tylko wtedy moz˙liwe jest osia˛gnie˛cie gło

´ wnych, powszechnie znanych

załoz˙en

´ sztucznej inseminacji, m.in: brak rozprzestrzeniania sie˛ choro

´ b zakaz´nych, poste˛p hodowlany

–

wykorzystanie nasienia buhajo

´ w o najwyz˙szym potencjale genetycznym i produkcyjnym, moz˙liwos´c´

transportu nasienia na duz˙e odległos´ci, wie˛ksza˛ liczbe˛ uzyskiwanego potomstwa.

Sztuczna pochwa

W celu pozyskania od buhaja nasienia niezmienionego

i jak najmniej zanieczyszczonego stosuje sie˛ sztuczna˛ po-

chwe˛. Jest to aktualnie jedyna metoda zalecana przez polskie

ustawodawstwo w centrach pozyskiwania nasienia.

Sztuczna pochwa składa sie˛ z kilku elemento´w, kto´re po

odpowiednim złoz˙eniu imituja˛ naturalny układ anatomiczny

pochwy krowy. Przy montowaniu sztucznej pochwy wpro-

wadza sie˛ wewne˛trzna˛ wkładke˛ gumowa˛ do twardego cylin-

dra zewne˛trznego i wywija sie˛ ja˛ na obu brzegach. Na tak

przygotowany cylinder z jednego brzegu zakłada sie˛ gumo-

wy lejek, kto´ry ła˛czy pochwe˛ ze zbiorniczkiem na nasienie.

Cylinder zewne˛trzny zaopatrzony jest w specjalny zawo´r

wodno-powietrzny, przez kto´ry do komory sztucznej po-

chwy wlewa sie˛ ok. 300 ml wody o temperaturze 45-50

°

C

tak, aby wewna˛trz pochwy uzyskac´ temp. 40-42

°

C. Jez˙eli to

potrzebne, wdmuchuje sie˛ odpowiednia˛ ilos´c´ powietrza, by

fałdy wkładki wewne˛trznej zbliz˙yły sie˛ do siebie. Po na-

grzaniu sie˛ wkładki, nawilz˙a sie˛ ja˛ niewielka˛ ilos´cia˛ oboje˛t-

nego dla plemniko´w s´rodka pos´lizgowego, aby wne˛trze po-

chwy jak najbardziej przypominało warunki naturalne.

Pobieranie nasienia

Nasienie pobiera sie˛ w czasie wspie˛cia buhaja na kro-

we˛, jało´wke˛, innego buhaja lub fantom. Pobieraja˛cy nasie-

nie, podchodzi wtedy do buhaja trzymaja˛c w jednej re˛ce

sztuczna˛pochwe˛, druga˛re˛ka˛chwyta za pra˛cie przez napletek

i skierowuje je do otworu sztucznej pochwy, trzymanej pod

odpowiednim ka˛tem tak, aby stanowiła ona przedłuz˙enie

pra˛cia. Buhaj po wyczuciu optymalnych warunko´w, wyko-

nuje pchnie˛cie ejakulacyjne i oddaje nasienie wpływaja˛ce do

przyła˛czonego zbiorniczka.

Ejakulaty pozyskane ta˛ metoda˛ sa˛ wynikiem naturalnie

przebiegaja˛cego procesu ejakulacji, dlatego ich wartos´c´ jako

przedmiotu oceny nie moz˙e budzic´ zastrzez˙en´. W celach

badawczych, np.: przy trudnos´ciach buhaja ze wspie˛ciem lub

zaburzeniami odrucho´w kopulacyjnych, nasienie moz˙na

uzyskac´ metoda˛ elektroejakulacji lub poprzez masaz˙ dodat-

kowych gruczoło´w płciowych, jednak przydatnos´c´ do oceny

nasienia uzyskanego tymi metodami jest ograniczona.

Podczas pobierania nasienia, ocenia sie˛ ro´wniez˙ pope˛d

płciowy (libido seksualis), kto´ry jest waz˙nym wskaz´nikiem,

branym pod uwage˛ przy dopuszczaniu samca do rozrodu.

W zakładach produkcji nasienia, ejakulat pobiera sie˛ rutyno-

wo dwa razy w tygodniu, jeden lub dwa ejakulaty, stosownie

do przyje˛tej procedury w danym zakładzie. Eksploatacje˛ bu-

hajo´w rozpoczyna sie˛ jak tylko włas´ciwos´ci nasienia to uzasa-

dniaja˛. Da˛z˙a˛c do wczesnej wyceny produkuje sie˛ taka˛ liczbe˛

porcji nasienia, jaka jest potrzebna do uzyskania odpowiedniej

liczby potomstwa. Dalsza eksploatacja wynika z plano´w ho-

dowlanych i rozpoznawalnych waloro´w uz˙ytkowych. W przy-

padku buhajo´w o szczego´lnej wartos´ci nasienie pozyskuje sie˛

tak długo, jak sprawnos´c´ fizyczna buhaja na to pozwala.

Badanie nasienia

Po pozyskaniu ejakulatu od buhaja przeprowadza sie˛

jego ocene˛. Ocena nasienia jest warunkiem niezbe˛dnym

okres´laja˛cym przydatnos´c´ rozpłodowa˛ buhaja. Ma to szcze-

go´lne znaczenie w odniesieniu do buhajo´w eksploatowanych

na potrzeby sztucznego unasieniania.

aa

36

luty 2011

ROZRO

´

D

Podstawowe badanie nasienia dzieli sie˛ na dwa gło´wne

etapy. Badanie makroskopowe, gdzie pod uwage˛ bierze sie˛

obje˛tos´c´, zabarwienie, zapach i pH ejakulatu oraz badanie

mikroskopowe, gdzie ocenia sie˛ ruch masy plemniko´w tzw.

falowanie, ruch indywidualny, aglutynacje˛ oraz ge˛stos´c´ na-

sienia.

W ocenie obje˛tos´ci nalez˙y uwzgle˛dnic´ wiek buhaja,

poniewaz˙ obje˛tos´c´ zwie˛ksza sie˛ wraz z wiekiem zwierze˛cia.

U buhajo´w dorosłych utrzymuja˛ca sie˛ mała obje˛tos´c´ ejakula-

tu, moz˙e stanowic´ podstawe˛ do brakowania samca ze wzgle˛-

do´w ekonomicznych. Prawidłowa obje˛tos´c´ nasienia u mło-

dych samco´w w wieku ok. 12 miesie˛cy wynosi powyz˙ej

2,5 ml, u samco´w w wieku 36 miesie˛cy wynosi powyz˙ej

5 ml. Zmienione włas´ciwos´ci pozostałych parametro´w mak-

roskopowych nasienia wskazywac´ moga˛ na wyste˛powanie

zmian chorobowych w drogach wyprowadzaja˛cych lub

w dodatkowych gruczołach płciowych. Krew w nasieniu

moz˙e sie˛ pojawic´ w przypadku otarc´ pra˛cia, uszkodzenia ciał

jamistych czy kamieni moczowych. Ropa lub wydzielina

zapalna wskazuje na tocza˛cy sie˛ proces zapalny w obre˛bie

dro´g wyprowadzaja˛cych nasienie. Nalez˙y wo´wczas badania

uzupełnic´ wykonuja˛c rozmaz oraz badanie bakteriologiczne,

co ułatwi ewentualne leczenie zwierze˛cia. Badanie makro-

skopowe pozwala na eliminacje˛ ejakulato´w o negatywnych

cechach widocznych juz˙ gołym okiem.

Badanie mikroskopowe nasienia przeprowadza sie˛ na

stoliku Bloma, kto´ry pozwala na ocene˛ ruchu falowego masy

plemniko´w w warstwie nasienia o grubos´ci 350 mikrono´w,

rodzaju ruchu indywidualnego plemniko´w i aglutynacji

w warstwie 5 mikrono´w oraz szacunkowej oceny ilos´ci ple-

mniko´w (ge˛stos´ci) w warstwie o grubos´ci 50 mikrono´w.

Badanie ge˛stos´ci nasienia uzupełniane jest najcze˛s´ciej do-

kładnym wyliczeniem liczby plemniko´w w jednostce nasie-

nia przy uz˙yciu hemocytometru, wzgle˛dnie innych urza˛dzen´

pozwalaja˛cych na dokładna˛ ocene˛ koncentracji. Poza wy-

mienionymi podstawowymi parametrami oceny nasienia

wykonuje sie˛ liczne badania dodatkowe, pozwalaja˛ce na

dokładniejsza˛ ocene˛ ejakulatu pod wzgle˛dem jego zdolnos´ci

do zapłodnienia.

Podstawowym dla płodnos´ci nasienia badaniem uzupe-

łniaja˛cym jest morfologia plemniko´w, gdzie wykrywa sie˛

plemniki z nieprawidłowos´ciami w budowie morfologicz-

nej, zwane wadami plemniko´w. W 1973 roku wprowadzono

podział wad plemniko´w na gło´wne i podrze˛dne, kto´rych

wyste˛powanie w nadmiernej ilos´ci obniz˙a płodnos´c´ buhaja.

Wymogi klasyfikacji rozpłodowej dorosłego buhaja odnos´-

nie nasienia sa˛ naste˛puja˛ce:

•

ruch falowy plemniko´w – silne lub bardzo silne falo-

wanie;

•

plemniki o ruchu poste˛powym – powyz˙ej 70%;

•

aglutynacja – brak lub bardzo nieliczne plemniki;

•

liczba plemniko´w – powyz˙ej 800 tys./1 mm

3

, plemniki

normalne morfologicznie – powyz˙ej 80%;

•

plemniki z wadami gło´wnymi – poniz˙ej 15%;

•

zanieczyszczenia bakteryjne – poniz˙ej 50 tys./1 cm

3

.

Do krycia naturalnego moz˙na przeznaczyc´ buhaje, kto´-

re nie spełniaja˛ w pełni powyz˙szych wymogo´w jakos´ci na-

sienia, niezbe˛dnych do eksploatacji w sztucznym unasien-

nianiu.

Nowsze metody oceny nasienia

Omo´wione powyz˙ej parametry oceny nasienia sa˛ na

dzien´ dzisiejszy wystarczaja˛ce do dopuszczenia samca do

rozrodu. Pojawiaja˛ce sie˛ jednak coraz nowsze i dokładniej-

sze metody oceny nasienia, wykazuja˛ce szereg istotnych

ograniczen´ dotychczasowych badan´.

Jedna˛ z metod badawczych wprowadzanych do oceny

nasienia ssako´w w cia˛gu ostatnich lat jest cytometria prze-

pływowa. Jest to fluorescencyjna metoda badania włas´ciwo-

s´ci strukturalnych i funkcjonalnych indywidualnych plem-

niko´w. Pozwala ona na ro´wnoczesna˛ ocene˛ nawet kilku cech

badanych komo´rek z szybkos´cia˛ kilku tysie˛cy w cia˛gu se-

kundy. Poza ocena˛ z˙ywotnos´ci plemniko´w, ocena˛ integral-

nos´ci błony komo´rkowej plemniko´w i akrosomo´w czy moz˙-

liwos´cia˛ sortowania plemniko´w me˛skich i z˙en´skich, co umo-

z˙liwia regulacje˛ płci zwierza˛t, cytometria przepływowa daje

moz˙liwos´c´ wykrycia nieprawidłowej struktury chromatyny

plemniko´w, bardzo istotnego elementu skorelowanego ze

zdolnos´cia˛ zapładniaja˛ca˛ plemnika. Złoz˙one procesy kon-

densacji chromatyny sa˛ bardzo wraz˙liwe na czynniki za-

kło´caja˛ce ich przebieg.

Metoda˛pozwalaja˛ca˛ na ocene˛ tych proceso´w jest SCSA

(Sperm Chromatin Structure Assay). Opiera sie˛ ona na stwie-

rdzeniu, z˙e DNA komo´rkowe posiada zmienna˛ wraz˙liwos´c´

na denaturacje˛ w podwyz˙szonej temperaturze lub niskie pH.

Wraz˙liwos´c´ ta zalez˙y od stadium wzrostu i ro´z˙nicowania

komo´rki, zakło´cen´ tych proceso´w, ba˛dz´ działania czynniko´w

toksycznych. Na prawidłowos´c´ struktury chromatyny plem-

nikowej nalez˙y zwro´cic´ szczego´lna˛ uwage˛ przy ocenie płod-

nos´ci buhajo´w. Zbyt wysoki odsetek plemniko´w o uszkodzo-

nej chromatynie negatywnie wpływa na płodnos´c´, mimo z˙e

pozostałe oceniane parametry mieszcza˛ sie˛ w dopuszczal-

nych normach. Odsetek ten moz˙e byc´ stały dla danego samca

lub tez˙ moz˙e ulegac´ wahaniom w zalez˙nos´ci od wieku i stanu

zdrowia zwierze˛cia. Dlatego tez˙ metoda SCSA pozwala na

wyeliminowanie z inseminacji negatywnych ejakulato´w. Oce-

nia sie˛, z˙e wprowadzenie metody SCSA do rutynowej oceny

nasienia pozwoli podwyz˙szyc´ wskaz´nik zacielen´ o 2-3%,

oraz dodatkowo moz˙e doprowadzic´ do wyeliminowania na-

sienia obarczonego wadami genetycznymi.

Literatura u Autora

❑