Skrypt to zbiór opracowanych zagadnień, które występowały w poprzednich latach na egzaminie u profesora

K. Krasowskiego. Tworząc go skorzystałem:

1) głównie z „Powszechnej historii państwa i prawa” 1993 Krasa i spółki

2) a w przypadku Polski – z „Historii ustroju i prawa polskiego” 2012 J. Bardach, M. Pietrzak, B.

Leśnodorski

3) i pomocniczo z Skryptu HPP z naszego maila

4) oraz z „TURBO KOMPILACJI PYTAŃ Z HPP!”

Oby wystarczyło.

W.Z. Poznań 2012.

STAROŻYTNE ATENY:

1. Instytucje i organy państwowe w czasach republiki arystokratycznej:

1. Władza wykonawcza:



urzędy w Grecji były:

1) niepłatne (do Peryklesa – potem diety)

2) wybieralni

3) odpowiedzialni przed zgromadzeniem

4) funkcjonowali kolegialnie

5) kadencyjni – na ogół rok



należała do trzech przedstawicieli kolegium archontów (zastąpili króla) i 6 tesmotetów,

którym przewodził eponymos – sprawował poza tym władzę wykonawczą



archont polemarchos – odpowiadał za politykę zagraniczną i dowodził wojskiem



z kolei basileus odpowiadał za sprawy religii i kultu

◦ po zakończeniu swojej kadencji, archonci przechodzili do Areopagu

2. Władza sądownicza:



była sprawowana przez sześciu testmotetów, którzy odpowiadali też za władzę ustawodawczą



tesmoteci również należeli do kolegium archontów i przechodzili do Areopagu

3. Władza ustawodawcza i organy pomocnicze:



władza ustawodawcza należała do zgromadzenia ludowego – eklezji

- w jej obradach mógł brać udział każdy obywatel grecki, zbierało się kilka razy w miesiącu

przy najmniejszej ilości 6 tysięcy obywateli

- każdy posiadał inicjatywę ustawodawczą

- wybierało kolegium strategów



kompetencje eklezji:

1) władza ustawodawcza

2) wybór i kontrola urzędników

3) sprawowanie sądów skorupkowych



eklezja zbierała się w określonym terminie, w chwilach gdy nie obradowała, władzę

ustawodawczą sprawowała Wielka Rada – tzw. bule albo: Rada Pięciuset

- składała się z 50 członków x 10 fyl

- funkcjonowała permanentnie w charakterze głowy państwa

- sprawowała nadzór nad urzędnikami i załatwiała liczne sprawy niecierpiące zwłoki



poza tym wyróżniamy Kleistenes ustanowił sąd ludowy - heliaię – w którym rozpatrywano

sprawy cywilne i karne, a sędzią mógł być każdy obywatel

- 6 tysięcy sędziów (heliastów) podzielonych na 10 zespołów

- wybierano lub losowano ich na zgromadzeniu ludowym



sąd skorupkowy – to instytucja służąca do eliminowania potencjalnych tyranów

2. Przemiany ustrojowe:



Grecy od II tysiąclecia p.n.e. zaczęli przechodzić od monarchii, do ustrojów republikańskich (VI

wiek p.n.e.) początkowo były to republiki arystokratyczne, a następnie oligarchiczne

-> republika arystokratyczna w Atenach opierała się rządach arystokracji wywodzącej się z dawnych

rodów (eupatrydzi), którzy mieli pełnię praw obywatelskich (metojkowie – natomiast to ci którzy

byli wolni, ale nie mieli praw)



w dobie republiki arystokratycznej najważniejsze było kolegium archontów i areopag

- równolegle działała eklezja (ale nie miała takiego znaczenia)



przejście do republiki oligarchicznej dokona się za sprawą reform Solona (594 p.n.e.) – podzielił on

społeczeństwo na cztery klasy majątkowe w zależności od posiadanych dochodów

- przynależność do danej klasy oznaczała inne obowiązki, ale i uprawnienia (pełnie praw miała tylko

pierwsza klasa)

-> daje to początek timokracji (oligarchii)



następnie około 507/506 roku doszło do likwidacji różnic między grupami majątkowymi, istotnym

wydarzeniem były wojny perskie zakończone zwycięstwem państw greckich, za cenę ustępstw

wobec ostatniej grupy (tetów)



proces demokratyzacji spowodował spadek znaczenia Areopagu i archontów



w demokratycznych Atenach najważniejszą rolę pełniła eklezją i Rada Pięciuset

- istotną instytucją był sąd skorupkowy

3. Reformy



Solona – 594 p.n.e.

- zwolnienie biednych obywateli z długów

- podzielenie społeczeństwa wg cenzusu majątkowego i usprawnienie państwa – rada czterystu

-> wprowadzenie Grecji w czasy republiki oligarchicznej



Kleistenesa 508 r. p.n.e.

- zamiast podziału na fyle – demy

- udoskonalił podział cenzusowy i wprowadził radę pięciuset

- wprowadził ostracyzm (sądy skorupkowe) i sądownictwo (heliaia) w ręce ludu

4. Istota demokracji greckiej:



polegała na tym, iż każdy obywatel grecki (urodzony z dwojga obywateli) miał pełnie praw

politycznych



najważniejszymi filarami demokracji ateńskiej były wspomniane wyżej:

1) eklezja

→ każdy mógł brać w nim udział, zajmować urzędy (które były losowane jak w przypadku – kolegium

strategów), miał inicjatywę ustawodawczą

2) Wielka Rada (bule) – rada pięciuset

3) sądownictwo ludowe (heliaia)

→ każdy mógł pełnić rolę sędziego w sądzie ludowym



było to najbardziej demokratyczne państwo w historii – demokracja bezpośrednia, ale sprowadzało

się tylko do uczestniczenia w życiu publicznym (wolność pozytywna)



spotka się to z krytyką Rajmunda Poppera i Benjamina Constanta – zarzucali oni Atenom, iż w

istocie były państwem(-miastem) autorytarnym – panował prymat państwa nad jednostką, a państwo

regulowało wszelkie dziedziny życia (np. ustawa reglamentująca liczbę sukni, jaką kobiety mogły ze

sobą zabrać w podróż)

Imperium Rzymskie:

1. Periodyzacja dziejów i najważniejsze wydarzenia

1. Monarchia (753 p.n.e. - 509 p.n.e.)

2. Republika arystokratyczna (509 p.n.e. - 287 p.n.e.)

◦ 494 r p.n.e. - I secesja plebejuszy, skutkiem czego powstaje zgromadzenie plebejskie i urząd

trybuna ludowego (posiadającego prawo weta i nietykalność)

◦ 449 r p.n.e. - II secesja plebejuszy

◦ do 275 r p.n.e. trwają podobje wewnątrz rzymskie

◦ 287 pne – plebejusz Kwintus Hortensjusz uchwala lex Hortensia

- odtąd ustawy plebsu obowiązują też patrycjuszy

- otwiera drogę do urzędów plebejuszom

- uznawana za symboliczny koniec walk po między plebejuszami, a patrycjuszami

3. Republika oligarchiczna (287 p.n.e. - 27 p.n.e.)

◦ w latach 264-168 BC wielkie podboje rzymskie, na skutek, których Rzym staje się

Imperium

◦ 133 BC – próby reform agrarnych Tyberiusza Grakchusa

◦ 123 BC próba reform agrarnych jego brata – Gajusza Grakchusa

◦ 107-102 reforma wojskowa Mariusza, na mocy, której utworzone zostaje wojsko zawodowe

z proletariatu

◦ 82-79 dyktatura wojskowa Korneliusza Sulli

◦ 73-71 powstanie Spartakusa

◦ 60 BC I triumwirat (Cezar, Pompejusz, Krassus)

◦ 43 BC II triumwirat (Antoniusz, Lapidus, Oktawian August)

4. Pryncypat (27 p.n.e. - 284):

◦ w 212 AC Karakalla wydaje edykt Karakalli, którym nadaje obywatelstwo wszystkim

wolnym mieszkańcom Imperium

5. Dominat (284-476):

◦ ustanawia go Dioklecjan, a w 293 dochodzi do zmiany rządów na rzecz tetrarchii

◦ 313 edykt mediolański – wolność wyznania

◦ 380 Teodozjusz Wielki ustala chrześcijaństwo religią państwową

◦ 395 AC trwały podział na zachód i wschód

2. Instytucje ustrojowe w dobie monarchii

1. Król:

◦ był wybierany przez zgromadzenie kurialne

◦ w przypadku śmierci następowało interregnum, a interrexa mianował senat

◦ miał najwyższą władze wykonawczą, sądowniczą i wojskową, ale nie był omnipotentą – nie

posiadał władzy równej despocie

-> był ograniczany przez Radę Królewską i Zgromadzenie Kurialne

◦ dysponował inicjatywą ustawodawczą

2. Rada Królewska – senat

◦ przyjęło się, iż początkowo wchodziło w jej skład 300 członków

◦ nie wiemy jak byli powoływani, ale robił to król

◦ początkowo miał charakter wyłącznie opiniodawczy – brak uprawnień decyzyjnych

(ale: wybór interrexa)

3. Zgromadzenie Kurialne

◦ tworzyło je 30 kurii, z których każda składała się z 10 arystokratycznych rodów

◦ każda kuria miała jeden głos

◦ kompetencje:

1) decydowanie o wojnie i pokoju (najprawdopodobniej tylko w postaci aklamacji wobec

decyzji monarchy)

2) funkcja ustawodawcza (brak inicjatywy ustawodawczej, może przyjąć bądź odrzucić

projekt króla)

3. Instytucje ustrojowe w dobie republiki:

1. Zgromadzenia ludowe:

a) zgromadzenie kurialne - w raz z likwidacją monarchii straciło na znaczeniu, ma charakter tylko

patrycjuszowski i było rzadko zwoływane

b) zgromadzenie plebejskie – miało charakter wyłącznie plebejski i początkowo ich postanowienia

dotyczyły tylko ich stanu

c) zgromadzenie centurialne



zgromadzenie to było najważniejsze w okresie wczesnej republiki



składało się z patrycjuszów i plebejuszów, a ich rola zależała od tego, do której klasy

należeli



łącznie było 193 centurie, a pierwsza klasa (80) + ekwici – jeźdźcy konni (18), mieli

większość wystarczająca by przeforsować co chcieli

(każda centuria miała jeden głos)



zwoływane było przez najwyższego urzędnika (posiadającego imperium)



kompetencje:

1) uchwalanie ustaw

2) wybór najważniejszych urzędników w państwie – obdarzonych tzw. imperium

3) decyzja o wypowiadaniu wojny – instrument realizacji polityki zagranicznej

4) ratyfikacja traktatów pokojowych (ale nie ich zawieranie – to należało do kompetencji

senatu)

5) kompetencje sądownicze – sąd apelacyjny dla obywateli skazanych na śmierć

d) zgromadzenie tribusowe

◦ stopniowo w raz z ewolucją republiki, będzie ono przejmowało kompetencje

zgromadzenia centurialnego

◦ zgromadzenie składało się z tribus – była to jednostka podziału terytorialnego

- łącznie było ich 35

- 31 wiejskich, 4 miejskie – przewaga mieszkańców wsi

- należeli do niego posiadacze własności ziemskiej w danym terenie, ale i bez ziemi (?)

◦ kompetencje:

1) przejęcie uprawnień ustawodawczych

2) wybór niższych urzędników – nieposiadających imperium – tzw. minores

3) funkcje sądownicze – sąd apelacyjny dla orzeczeń sądów wymierzających karę

grzywny albo wyroki karne

2. Magistratura:

*główne zasady:



wybierani na zgromadzeniach ludowych



zasady:

1) kadencyjność – najczęściej rok

- wyjątek dyktator – 0.5 roku, cenzor – 5 lat

2) kolegialność – dany urząd sprawowało dwóch urzędników, z czego jeden posiadał prawo

intercesji (sprzeciwu) wobec decyzji drugiego

- od tej konstrukcji odejdzie się w dominacie – urzędy jednoosobowe

3) zasada odpowiedzialności dopiero po zakończeniu kadencji

- wyjątek: dyktator (w ogóle nie odpowiada)

4) nieodpłatność – zarezerwowane tylko dla najbardziej majętnych

5) cursus honorum – określona ścieżka kariery urzędniczej, którą trzeba przejść by otrzymać

dany urząd (reguluje to Lex Iulia 180 p.n.e.)

- 18 lat -> 10 lat w legionach -> 27 lat – rozpoczyna się ścieżkę -> kwestor -> edyl -> pretor ->

konsulat -> cenzor

*charakterystyka konkretnych urzędników

◦ konsul – władza wykonawcza, mianowanie senatorów

(prokonsul – były konsul, zarządca daną jednostką terytorialną)

◦ pretor – urzędnik w procesie cywilnym

◦ cenzor – przypisywanie obywateli do konkretnej klasy i tworzenie listy senatorów

◦ (urzędy niższe):

edylowie – ciążył na nich obowiązek zorganizowana igrzysk

kwestor – zajmował się finansami publicznymi

◦ podział:

-> podział ze względu na cechy danego urzędu

a) urząd ordynaryjny – taki, który spełnia powyższe cechy

b) urząd ekstraordynaryjny – taki, który ich nie spełnia

-> podział ze względu na rodzaj uprawnień:

a) magistratus cum imperio (maiores) – posiadanie uprawnień najwyższych –

pełni władzy cywilnej i wojskowej, prawo do zwoływania zgromadzeń

b) magistratus cum pot estate (minores) – zakres kompetencji, który posiadali

wszyscy urzędnicy

3. Senat:



senatorowie byli dożywotnio wybierani przez konsula

- przez pierwszą połowę republiki senatorami byli patrycjusze

- dożywotnio zasiadali wyżsi urzędnicy (konsulowie i pretorzy)

- ilość senatorów rosła od 300 osób do 900 za Cezara



kompetencje:

1) ustalenie budżetu

2) powołanie dyktatora i dowódców legionów

3) zawieranie sojuszy

4) zawieranie traktatów pokojowych



kompetencje ograniczające inne organy:

1) każda ustawa uchwalana przez zgromadzenie, musiała mieć sankcję senatu (tzw.

auctoritas) inaczej była nieważna

2) również każdy wybór urzędnika wymagał auctoritas senatu

3) auspicja – senat bada wolę bogów i jeśli uzna, że jakaś ustawa godzi w tę wolę, to mógł

ją uchylić

4. Stosunek władzy do chrześcijaństwa:



Rzymianie wyznawali zasadę, iż do panteonu bogów mogą wejść wszyscy bogowie

(rzymscy i obcy), z tymże problem pojawiał się z religiami monoteistycznymi



nie było tego problemu z judaizmem – ten miał charakter ekskluzywny i nie był zbyt

ekspansywny, co innego w przypadku chrześcijaństwa. które cechowało się ruchem

misyjnym i ekspansją



sama filozofia chrześcijańska uderzała w system niewolniczy, osobę cesarza – a zatem

główne filary imperium rzymskiego



jeśli do tego dodamy tajemniczość i brak zrozumienia praktyk, to daje podstawy pod

prześladowania, które do IV wieku były faktem



zmienia się to w 313 roku kiedy Konstantyn Wielki na mocy edyktu mediolańskiego

wprowadza równouprawnienie wyznań

- zapewnienie kościołowi jawności egzystencji i swobody działania oraz wyrównania

krzywd, które spotkały go uprzednio



w 380 doszło do zwycięstwa chrześcijaństwa z pogaństwem – Teodozjusz nakazał

ludności wyznawania wiary chrześcijańskiej



w 392 doszło do pełnego odwrócenia sytuacji – Teodozjusz wydał edykt, wprowadzający

nietolerancje wobec pogaństwa

- w 416 wykluczono pogan od urzędów

- w 435 zakazano wielobóstwa pod karą śmierci



Kościół uzyskał osobowość prawną i stał się potęgą polityczną



cesarze przestali uważać się za bogów, cesarze odwoływali się do poparcia kościoła

5. Podstawy władza princepsa:



Rzym, który na skutek wielkich podbojów stał się ogromnym Imperium, wymagał zmiany

sposobu rządzenia, godziło to jednak w przywiązaniu i przekonaniu o doskonałości ustroju

rzymskiego



stąd Oktawian August zdecydował się na fasadę – sprawował rządy monarchiczne, pod

przykrywką republiki



princeps uważał się za najwyższy organ państwa należącego do narodu rzymskiego



sam władca wybierany był formalnie przez senat, ale uzależniony był od tego, jak lubiany

był przez armię – gwardię pretoriańską



pozycję cesarza określała tytulatura mająca charakter zaszczytny:

1) princeps senatus – pierwszy w senacie

2) cezar/filius divi Julii (podkreślenie kontynuowania tradycji Juliusza Cezara)

3) imperator – wódz, zdobywca

4) pater patriae – ojciec ojczyzny

5) legibus solutus – wolny od prawa

6) Augustus – wspaniały; odwołanie do pierwszego cezara okresu pryncypatu



dla określenia jego ustrojowej pozycji, należy wymienić urzędy, które skupił:

1) konsul – władza cywilna

2) prokonsul – władza wojskowa

3) tribunitiae potestatis – mający władzę trybunalską, nietykalność, prawo weta wobec

uchwałom senatu oraz zarządzeniom pozostałych urzędników

4) cenzor wieczysty – kontrola nad senatem

5) pontifex maximus – najwyższy kapłan

-> ta komasacja pozwoliła na zjednoczenie w jednym ręku władzy świeckiej, duchownej,

cywilnej i wojskowej z wyeliminowaniem kadencyjności (początkowo odnawiano te urzędy

i przydawano kolegów figurantów, ale później od tego się odchodziło – nie miało to

większego znaczenia)

-> cezar zyskiwał zatem pełnię władzy – przewodził obradom senatu, a jeśli coś nie poszło

jego myśli to mógł uchylić jego postanowienia i podobnie względem pozostałych

urzędników

6. Prawa polityczne Rzymian, a prawa polityczne Ateńczyków:



nie można mówić o tak szerokich uprawnieniach jak mieli Ateńczycy



nie mogli zgłaszać wniosków, dyskutować – inicjatywa ustawodawcza należała do

urzędników, Ci pierwsi mogli tylko odrzucać albo akceptować ustawy



również o tym kiedy zbierały się zgromadzenia decydowali wyżsi urzędnicy



Rzymianie mieli utrudniony dostęp do urzędów, jako że za ich sprawowanie niepłacono, a

cursus honorum wymagało już na drugim etapie być edylem (organizacja igrzysk z własnej

kieszeni) to urzędy mogli pełnić tylko najbogatsi z Rzymian



postanowienie zgromadzeń wymagały sankcji senatu, a więc znaczenie zgromadzeń mogło

być ograniczone

7. Reformy Serwiusza Tuliusza



miała miejsce w połowie VI wieku



dzieliła całą wolną ludność rzymską według zamożności na 5 klas

I klasa – wystawiała 80 centurii piechoty i 18 centurii jazdy – konnica (najbogatsi – ekwici)

obowiązek posiadania pancerzu z brązu, włóczni, mieczów, tarczy i nagolenników

II klasa – 30 centurii – byli zwolnieni z posiadania pancerzy

III – 20 centurii i byli zwolnieni z pancerzy i nagolenników

IV – 20 centurii i obowiązek posiadania włóczni i tarczy

V – 20 centurii i byli procarzami



razem było 193 centurii, a 98 (większość) należała do najbogatszych



taki podział społeczeństwa spowodował przejście z republiki arystokratycznej do republiki

oligarchicznej



na pierwszy plan wysunęło się wtedy zgromadzenie centurialne, które z powodzeniem było

zarządzane przez najbogatszych ekwitów i piechotę

ŚREDNIOWIECZE:

1. Dziedziczenie patrymonialne

• Wynika to z koncepcji zapoczątkowanej przez władców Państwa Frankijskiego, w myśl której

stosunek łączący władce i przedmiot władania miał charakter prywatnoprawny, a nie

publicznoprawny

-> król władał państwem, jak rzeczą swoją

• Skutkiem tego władca, który umierał – nie przekazywał władzy jako takiej, a przedmiot swojej

władzy czyli dane terytorium

- państwo było dzielone niczym gospodarstwo prywatne po między synów

-> z jednej strony osłabiało to jedność państwa, z drugiej strony wzmacniało władzę królewską –

dziedziczenie wyparło elekcje

• Od 800 Karol Wielki dzierżył koronę cesarską i jako instytucja rzymska nie powinna podlegać

dzieleniu – mimo to w Verdun 843 doszło do kolejnych podziałów

2. Ramy czasowe i główne zasady państwa feudalnego

1. Ewolucja państwa feudalnego

• początkowo mówimy o państwie patrymonialnym – państwo należy do króla, później państwo

należy do całego społeczeństwa – państwo publicznoprawne

→ typowymi państwami patrymonialnymi było – państwo Frankijskie o czym świadczą

podziały Karolingów z 843,a w Rusi – 1054

• takie myślenie o państwie przyczyniło się do powszechnego rozdrobnienia dzielnicowego w

Europie i wymagało zmiany sposobu myślenia o państwie

-> Polska XII – XIV wiek, Francja i Niemcy – XIII – XIV wiek

-> w Polsce końcem państwa patrymonialnego jest stworzenie konstrukcji Corona Regis

Poloniae – Korona Państwa Polskiego – niepodzielna, niezbywalna

→ król rządzi, nie posiada

• początkowo istniała władza princepsa – jednak Rurykowicze na Rusi, Piastowie w Polsce,

szybko wyeliminowali tę instytucję

• istnieje spór czy można zaliczyć okres rozbicia dzielnicowego do ostatniej fazy państwa

patrymonialnego, czy zaliczyć do monarchii publicznoprawnej czy wyodrębnić je jako osobny

okres

→ jako że okres ten charakteryzował się:

1) słabość monarchy

2) samotność króla jako gospodarza na najwyższym szczeblu drabiny feudalnej

3) brak drugiego organu o uprawnieniach stanowych

4) anarchia feudalna

5) patrymonializm dziedziczenia

co było typowe dla schyłkowego patrymonializmowi frankijskiego, ale i:

1) elekcje i desygnacje na tron

2) prawo lenne pojmowane jako publiczne – rozwój stanów i samorządu

co było typowe dla państwa publicznoprawnego, to najlepiej wyodrębnić to jako osobny okres

• monarchia stanowa, mająca charakter publicznoprawny pojawia się:

- w Anglii od 1265-1480

- we Francji – 1302 – 1480

- w Rosji od 1328

• kolejną fazą państwa feudalnego jest monarchia ograniczona i wreszcie absolutna – w Anglii od

1640, we Francji do 1789, w Prusach i Rosji do początków XIX wieku

- państwo feudalne zakończy się w raz z procesami uwłaszczeniowymi

• a zatem podsumowując:

1) Państwo patrymonialne – Vw. – XIV w.

a) Monarchia wczesnofeudalna jednolita

[2) Monarchia rozdrobniona]

3) Państwo publicznoprawnej – XIV-XIX w.

a) Monarchia stanowa – XIV i XV w.

b) Monarchia ograniczona – XVIw.

c) Monarchia absolutna – XVII w.

*W Polsce do XV w:

a) Demokracja szlachecka – do początku XVII w.

b) Oligarchia magnacka – XVII – XVIIIw.

c) Monarchia szlachecka od 1764 r.

2. Istota feudalizmu:

• Podstawą państwa feudalnego jest stosunek poddańczy, nie lenny bo:

1) stosunek lenny nie występował w całej Europie – np. nie w: Polska, Ruś, Czechy

2) w całej Europie stosunek lenny kończy się z chwilą wychodzenia państw europejskich z

rozdrobnienia lennego

• Stosunek poddańczy charakteryzuje stosunek po między chłopami, a feudałami

- trwał on od V wieku (koronacja Chlodwiga) do połowy XIX wieku (Wiosna Ludów i procesy

uwłaszczeniowe)

A) Feudalizm powstał na skutek agraryzacji życia ekonomicznego schyłkowego cesarstwa

rzymskiego i rozrostu kategorii ludności zależnej



Do końca XII wieku głównym zakładem produkcyjnym będzie włość feudalna –

tworząca kompleks gruntów, należących do pana



Podstawą do zrozumienia feudalizmu jest zrozumienie innej koncepcji własności w

średniowieczu, aniżeli w prawie rzymskim

- każdy kto czerpał pożytki z danej własności, był uważany za właściciela

-> skutkiem tego wyróżniamy dominimum directum – władzę zwierzchnią należącą

do feudała i dominium utile należące do chłopa

B) W ramach włości dominowała gospodarka samowystarczalna – naturalna:



Prowadziło to do znacznej redukcji roli miast



Nawet rzemieślnika bardziej opłacało się lokować na wsi



Kryzys feudalizmu nastąpił z początkiem XIII wieku, kiedy to odnotowano wzrost

liczby ludności i ożywienie gospodarcze



Rolnictwo się kurczy na rzecz handlu, co wynikało z:

1) wzrostu popytu na artykuły produkcji rzemieślniczej

2) rozwój kontaktów międzydzielnicowych

3) odblokowanie handlu dalekosiężnego – przez likwidacje panowania arabskiego na

Bliskim Wschodzie

C) Wszystko to powoduje przekształcenie się miast w miasta o ustroju samorządowym:



Mieszczanie uzyskiwali przywileje i możliwość rozwijania na ich gruncie własnego

prawa miejskiego



Na całym zachodzie Europy miasta otrzymywały osobowość prawną, w Niemczech

powstały rodziny miast prawa magdeburskiego czy lubeckiego – miasta filialne

(córki) utrzymywały intensywne kontakty prawne z miastami macierzystymi

(matkami)

-> powstanie antyfeudalnych organizacji typu hanza



Równolegle kształtowały się wsi na mocy lokacji wiejskich



W XV i XVI wieku doszło do podziału Europy – na wschód od Łaby kwitły folwarki

pańszczyźniane, które doprowadziły do tego, że Europa wschodnia zajmowała się

produkcją zboża, zachód w tym czasie zaczął kształtować kapitalizm



charakterystycznymi cechami okresu feudalnego będą więc:

1) występowanie stosunku poddańczego, polegającego na tym, że

- chłop nie miał ziemi na własność, a posiadał ją i użytkował

- w zamian za użytkowanie gruntu pańskiego chłop świadczył należności tworzące

dochód pana – renta feudalna (renta pieniężna, pańszczyzna, w naturze)

- chłop podlega nie tylko świadczeniom ekonomicznym – na gruncie rozmaitych

uprawnień, immunitetów – panowie uzyskiwali różne uprawnienia w stosunku do poddanych,

które normalnie należały do władzy państwowej → przerodzenie się własności ziemskiej we

władztwo gruntowe

2) wąskie pojęcie ustroju lennego, jako pojęcie stosunku między feudałami a monarchą

(dotyczył tylko państw w Europie Zachodniej – upośledzone prawo lenne miało miejsce na

wschodzie)

3) hierarchia lenna – na czele stoi monarcha, potem wasale bezpośrednio zależni, a następnie

wasale pośredni, potem wasale trzeciego stopnia i na końcu chłopi związani z feudałami

stosunkiem poddańczym

4) specyficzny rozwój prawa własności – własność feudalna, polegająca na własności

podzielonej wyróżniającej własność zwierzchnią i użytkową

5) powstawanie miast jako organizacji sprzyjającej rozwojowi przemysłowemu i handlowemu

(miasta stopniowo uniezależniają się od feudałów, nabywając osobowość prawną oraz

samorząd)

6) wykształcenie się trzech stanów o odrębnych statusach prawnych, przywilejach –

będących czynnikami hamującymi unifikację państwa

7) ustrój monarchiczny:

- system dziedziczności tronu/system elekcyjności tronu/system mieszany – elekcja

w obrębie dynastii

3. Stosunek poddańczy



różnica po między stosunkiem lennym, a poddańczym: inny rodzaj służebności – nie wojskowa, a

ekonomiczna – w zamian za ziemię chłop ponosi ciężary natury ekonom.



Stosunek poddańczy to wyróżnik feudalizmu – jego zlikwidowanie (uwłaszczenie chłopów - wiek

XIX) zakończy dzieje państwa feudalnego



na stosunek poddańczy składa się:

1. Poddaństwo gruntowe – o charakterze ekonomicznym:



na wstępie trzeba zaznaczyć, iż właścicielem w prawie feudalnym, był każdy kto czerpał

jakiekolwiek pożytki z tytułu tejże własności; możemy wyróżnić

- własność zwierzchnią – dominium directum – przysługiwała feudałowi, który dał ziemię

w użytkowanie chłopu

- własność podległą – dominium utile – która przysługiwała chłopu, ale miała ograniczenia

– chłop nie mógł testować czy sprzedać ziemi bez zgody feudała; w zamian chłopi byli z

tejże ziemi nieusuwalni (stabilizowało to sytuację społeczną)



chłop był zobowiązany do świadczenia w zamian, za prawo do użytkowania tejże ziemi,

była to renta feudalna, która mogła mieć charakter:

1) renta odrobkowa – pańszczyzna (w pracy)

2) renta naturalna – w płodach rolnych

3) renta pieniężna

2. Poddaństwo osobiste – o charakterze pozaekonomicznym:



polega na tym, iż własność przeistacza się we władztwo nad chłopem



z powodu, tego, że zwierzchnik jest właścicielem nieruchomości, na której są osadzeni

chłopi, to właściciel uprawniony jest nie tylko do renty feudalnej, ale i do władzy – pełni

funkcję urzędnika państwowego w stosunku do tej ludności



stało się to na skutek immunitetów, który zakończy się w Polsce przywilejami Zygmunta

Starego 1518-19 kiedy to przekazano sądownictwo nad chłopem w rękę szlachty

4. Stosunek lenny:



zapoczątkowany przez Wizygotów, rozpropagowany przez Franków



składał się z dwóch powiązanych ze sobą elementów:

1) wasalstwo – korzenie germańskie

- zależność o charakterze osobistym

- osoba wolna poddaje się pod opiekę innej osobie, która może jej udzielić

- pierwszy element budowy lenna

- wasal zobowiązywał się na rzecz seniora – auxillium et consillium

-> auxillium – obowiązek wasala do stawienia się na wezwanie seniora (służebność wojskowa)

-> consillium – obowiązek świadczenia rady na zawołanie seniora (z tej instytucji wyrosną takie

organy jak rada królewska czy sądy równych)

- senior w zamian zapewniał opiekę prawną i ekonomiczną – osadzał wasala na ziemi, co dawało

mu podstawę bytu

2) beneficium – ma korzenie rzymskie - jest to rzeczowy element stosunku, który polega na

uposażeniu przysługującego w zamian za pełnienie określonego urzędu/świadczenie odpowiednich

służebności



z czasem umowy takie stały się dziedziczne (dziedziczyło się za równo bycie wasalem jak i

seniorem) -> przeistoczyły się w stosunek lenny



stosunek lenny odnosi się do służebności, nie do ziemi



zaczęła budować się piramida na czele z suzerenem – najwyższym seniorem, feudałami i wasalami

kolejnego stopnia



w Europie kontynentalnej spowodowało to podział władzy – urzędy w państwie działały w ramach

stosunku lennego i musiało to doprowadzić to wyalienowania urzędów lennych spod kurateli

królewskiej



w Anglii natomiast Wilhelm Zdobywca inaczej rozwiązał temat – nie dopuścił do feudalizacji

urzędów, bo urzędnicy byli powoływani krótkoterminowo i uwłaszczani, a poza tym system w

'ryzach' trzymała zasada "wasal mojego wasala jest moim wasalem"

5. Stany w feudalizmie



nie były klasami społecznymi (nie decydował majątek) – lecz grupami wyróżnionymi ze względu na

osobne regulacje prawne



początkowo status nie był uregulowany od górnie, a od tego kto czym się zajmował



jeżeli chcemy mówić o reprezentacjach stanowych to wynika to z wzrostu znaczenia politycznego

zjazdów feudalnych wszystkich wasali króla wynikającej z konieczności uchwalenia podatków

- we Francji pierwszy raz Filip IV Piękny 1302 właśnie w celu uchwalenia podatków, często

związanych z wydaniem zgody na wojnę

- początkowo król wybierał na zgromadzenie określonych szlachciców i duchownych, a także

delegatów miejskich, od XV wieku wybierani są w wyborach

1. Szlachta:

• Z początku było to rycerstwo – później ewoluowało w szlachtę

• Wywodzi się z po rzymskich starszyzn rodowo-plemmienych, którym udało się zgromadzić

większą własność oraz z wojowników, którzy stanowili drużyny zbrojne

-> drużynnicy byli przez księcia osadzani w systemie prawa lennego lub rycerskiego na ziemi

która stanowiła dla nich beneficjum

• Później wymagano pasowanie na rycerza, co było równoznaczne z nobilitacją, a jeszcze później

urodzenia w rodzinie rycerskiej

• Szlachta skupia właścicieli ziemskich, ale np. w Polsce – gołota (szlachta bez ziemi)

• Rycerstwo odróżniało się od reszty społeczeństwa przywilejami, np.:

-> w Polsce mieli ius non responsivum – prawo nieodpowiednie – które poddawało ich

wyłącznie sądownictwu panującego z wykluczeniem normalnych sądów

-> potem przywileje generalne (pierwszy – Buda 1355 Ludwik Andegaweński, szczyt – 1454 –

cerkiwcko nieszawski KJII)

• W systemie lennym szlachta dzieliła się przede wszystkim na bezpośrednich i pośrednich wasali

króla

-> wyższa szlachta – angielscy lordowie, francuscy wasale koronni, niemieccy książęta Rzeszy

-> niższa szlachta – w Anglii zwani subtenentes, potem gentry,

• W Europie nie ma zasady równości wobec stanu szlacheckiego – u nas “szlachcic na

zagrodzie równy wojewodzie”

• Początkowo o byciu szlachcicem decydowało zawarcie stosunku lennego (bycie seniorem),

potem decydował o tym król – przez nobilitację

2. Duchowieństwo:



był to jedyny stan, który nie był dziedziczny (zasada wolnego naboru)



było stanem odgrywającym ważną rolę społeczną, ekonomiczną i polityczną



dzieliło się na duchowieństwo wyższe (biskupi i opaci katoliccy i prawosławni, superintendenci

i intendenci protestanccy) i niższe (księża, popi, pastorzy)



duchowieństwo wyższe było bardzo zamożne – np. Biskupi ordynariusze diecezji pobierali od

ludności dziesięcinę – 1/10 dochodów



bardzo wysoka pozycja w całej Europie:

- w Anglii, Francji, Niemczech – prymasi mianowali królów

- we Francji – kardynałowie (Richelieu, Mazzarini) – funkcja pierwszych ministrów



duchowieństwo podlegało prawu kanonicznemu na mocy:

-> privilegium fori – które gwarantowało odpowiedzialność duchowieństwa katolickiego przed

sądami duchownymi z apelacją do samego papieża

-> privilegium immunitatis – w zakresie ekonomicznym i sądowym



w Polsce stan, ten zacznie się kształtować:

1) 1180 – synod łęczycki – zniesienie ius spolli (prawo monarchy do przejęcia majątku

ruchomego, będącego prywatną własnością zmarłych duchownych)

2) 1210 – Bożykowo, 1215 – Wolbrom – nadanie duchowieństwu privilegium fori – recepcja

prawa kanonicznego, które odtąd reguluje sytuację prawną członków tego stanu

-> zgoda na funkcjonowanie sądów prawa kościelnego

-> zwolnienie z podatków na rzecz państwa

-> zwolnienie z powszechnej służby wojskowej

3. Mieszczanie:



jako stan trzeci, również należał do stanów uprzywilejowanych, ale nie tak jak w/w

-> immunitet od obciążeń (ius regale/ducale)



miasto było wyodrębnionym terytorium na mocy dokumentu lokacyjnego



powstał skutkiem społecznego podziału pracy i rozwoju ekonomicznego, od reszty odróżnił się

tym, iż zamieszkał podgrodzie i zajął się określonymi fachami



do stanu tego wchodziło się przez urodzenie z mieszczan, bądź zamieszkanie w mieście przez

rok i dzień



mieszczanie dzieli się na:

- patrycjat (bogaci kupcy zrzeszeni w gildiach i przedsiębiorcy)

- pospólstwo (rzemieślnicy zrzeszeni w cechach)

- plebs



rady miejskie były zdominowane przez patrycjat i pospólstwo



mieszczanie posiadali swoich reprezentantów w organach stanowych

- w Izbie Gmin (Anglia) zasiadali ze średnia szlachtą

- w Stanach Generalnych mieli swoją 300 osobową osobną kurię

- w Sejmie Rzeszy reprezentowali ich pełnomocnicy miast cesarskich, podobnie w Soborze

Ziemskim w Rosji



w Polsce za rozwój mieszczaństwa odpowiada recepcja obcego prawa po przez lokację na

zasadach niemieckich - pierwsze prawa miejskie – Złotoryja 1211

4. Chłopi:

◦ podstawą ukształtowania się tego stanu są dokumenty lokujące wsie (na prawie polskim

albo niemieckim)

◦ istotnym procesem dla kształtowania się stanu chłopskiego jest przechodzenie od renty

feudalnej po rentę w formie pieniężnej

6. Odmienności systemu lennego w Anglii:

• Odmienność ta była zdeterminowana, przez fakt, iż Anglia była przedmiotem częstych

podbojów – gdy Wilhelm I podbił ją w 1066 (bitwa pod Hastings) to by umocnić swoją władzę

centralną i ustabilizować sytuację w prowadził zasadę, iż “wasal mojego wasala jest moim

wasalem”

• W praktyce wyglądało tak, iż suzeren (najwyższy senior – monarcha) wydawał jakiś rozkaz

wobec swoich wasali, to szedł on kolejno szczeblami w dół

• W 1086 na zjeździe w Salisbury wymógł przysięgę wierności od całej ludności, co

gwarantowało mu służbę wojskową, świadczenie danin przez wszelkich wasali i ludność całego

państwa

• Monarchia angielska, mimo swojego patrymonialnego charakteru, nigdy nie była przedmiotem

rozdrobnienia – skutecznie działała zasada płci i starszeństwa w kwestii dziedziczenia

• W 1154 w wyniku tronu dla Henryka II Plantageneta wykształcił się kognatyczny system

dziedziczenia tronu

-> dopuszczenie do sukcesji kobiet, ale tylko w braku potomka męskiego

- w sytuacji braku synów dziedziczyć tron mogła córka króla i jej potomstwo, z wykluczeniem

męskich krewnych bocznych

• Król miał bardzo silną władzę – wykonywał sądownictwo, władze ustawodawczą i

wykonawczą, kierował polityką zagraniczną, powoływał urzędników centralnych

7. Immunitety w feudalnej Europie:



immunitet czyli przywilej nadany na rzecz wielkiego właściciela, w którym król zobowiązywał

się nie wkraczać w zakresie określonym w przywileju na dobra immunizowane dla pobierania

podatków lub wykonywania sądownictwa

• Przyczyniają się do wyodrębnienia stanów w społeczeństwie feudalnym

• Ich początki sięgają państwa feudalnego, mogą mieć charakter ekonomiczny, ale i sądowy

• Immunitety głównie przysługiwały szlachcie i duchowieństwu

• Część immunitetów miała charakter tylko częściowy np. ius minora – oddanie sądownictwa

tylko w sprawach mniejszej wagi, z czasem immunitety nabierały charakter pełny – iudica

maiora – oddane całego sądownictwa poza przypadkami zastrzeżonymi dla sądów królewskich

(Francja)

• Z kolei Złota Bulla Karola IV z 1356 przekazała książętom elektorom Rzeszy Niemieckiej:

a) privilegium de non evocando – zakaz ewokowana spraw przed sąd cesarski

b) privilegium de non apellando – zakaz apelacji do orzeczeń elektorskich

• Ius regale/ius ducale – zwolnienie z obowiązku płacenia jakichkolwiek danin czy

wykonywania służebności

• Konsekwencją immunitetów było:

1) przejęcie władzy przez właścicieli ziemskich władzy nad swoimi latyfundiami ale i ich

ludnością

-> pan określał, zbierał i zatrzymywał sobie daniny chłopów z jego dóbr oraz wymierzał im

sprawiedliwość (w Rzeszy Niemieckiej doprowadziło to wręcz do powstawania państewek

feudalnych)

2) ruina wczesnofeudalnej skarbowości państwowej

-> odcięcie dochodów z racji danin i służebności

-> konieczność utworzenia nowego organu państwa – zgromadzenia stanowego, w celu

podejmowania uchwał podatkowych

• Immunitety przekazując władze w ręce feudałów upubliczniły instytucje państwa

RZECZYPOSPOLITA W CZASACH ŚREDNIOWIECZA:

1. Princeps i senior w okresie rozbicia dzielnicowego:

• Po 1138 trwałą cechą państwa Piastów staje się podzielność pomiędzy księcia zwierzchniego i

podległych mu książąt dzielnicowych, których stanowisko odpowiadało pozycji wasali

• na mocy testamentu Krzywoustego wykształca się zasada:

1) senioratu – zasada ta określała porządek obejmowania tronu, czyli sprawowania władzy

zwierzchniej nad całą Polską. Miała ona zawsze przechodzić we władanie najstarszego potomka

dynastii i być podstawą jego władzy nad całością państwa, a więc również nad dzielnicami

dziedzicznymi

2) zasada pryncypatu – podkreślała, że władz zwierzchnia nad pozostałymi książętami ma zawsze

należeć do seniora. Posiadał więc oprócz swojej dzielnicy, ziemię krakowską, która miała być

niedziedziczna i niepodzielna.

*przysługiwały mu prawa:

- wypowiadanie i prowadzenie wojen

- reprezentowanie państwa na zewnątrz i zawierania traktatów

- mianowania dostojników kościelnych i świeckich

- zwierzchność sądowa

• Patrymonialne ujęcie państwa i wzory typu feudalnego w Polsce czy Rusi doprowadziły do rozbicia

dzielnicowego – na zachodzie do wykształcenia się zwierzchnictwa terytorialnego margrabiów i

hrabiów

• Zasada senioratu – princepsem staje się zawsze najstarszy z książąt i otrzymuje:

1) dzielnice pryncypacką – w postaci Małopolski z Krakowem

2) zwierzchnictwo nad ziemiami sieradzką i łęczycką oraz nad Pomorzem

3) a nadto dzielnicę własną np. Władysław II – Śląsk, Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze i Kujawy,

Mieszko III Stary – Wielkopolskę

• Z czasem na pewnych terenach (Pomorze Wschodnie i Zachodnie) zaczynają rządzić książęta

wywodzący się z miejscowych dynastii – dzielnice ulegały dalszym, głębszym podziałom

• Wyłomy od zasady senioratu:

1) 1146 – Władysław II (senior) próbował przywrócić jednowładctwo i zostaje wypędzony

-> seniorem zostaje Mieszko III Stary

2) następnie Mieszko III za próbę umocnienia władzy musiał ustąpić miejsce na rzecz Kazimierza

Sprawiedliwego (najmłodszego z synów Krzywoustego)

3) Kazimierz Sprawiedliwy przekazał władzę swojemu synowi

• Mimo bulli papieskiej (Innocenty III) z 1210, iż seniorat jest zasadą obowiązującą, nie udało się go

utrzymać – za rządów Leszka Białego dzielnica pryncypacka została zrównana z innymi

• Z czasem władcy dzielnicowi przejmowali (w obrębie swoich dzielnic) uprawnienia księcia

zwierzchniego – sprawowali pełnie władzy przy współudziale rady książęcej i wieców

• Władzę księcia ograniczały prawnie tylko - przywileje jednostkowe i ziemskie:

- po wydaniu przywileju władca był już nim skrępowany – przywileje wydane przez poprzedników

wymagały potwierdzenia przez następcę

2. Dziedziczenie tronu w Polsce piastowskiej – sukcesja:

• Należy zacząć od tego, że wbrew powszechnym poglądom, jakoby władza pierwszych polskich

władców była nieograniczona – wcale tak nie było; władcy byli ograniczeni przez radę monarszą i

wiece

• O sile monarchy decydowało dysponowanie potężną drużyną

• Sukcesja tronu rządziła się kilkoma zasadami:

1) miała charakter patrymonialny – władca traktujący państwo jako własność, dzielił kraj na

dzielnice obdarowując synów (patrz: Mieszko I, Mieszko II)

2) najczęściej jednak najsilniejszy z synów, dysponujący największą armią i siłą, szybko usuwał

swoich braci i jednoczył kraj

3) w Polsce możemy mówić o systemie mieszanym – występuje bowiem coś co można nazwać

ciągłością dynastyczną i zasadą dziedziczności uzupełniającą się z elekcją

-> nie mówimy tutaj o czystej dziedziczności – możni mogli wybrać władcę, ale z pośród tych,

którzy mieli naturalne prawo do tronu (wybierali spośród naturalnych następców)

• W społeczeństwie istniało przekonanie o boskiej opiece nad sprawującymi władze

• W praktyce w pierwszej fazie rządów Piastów, władza monarsza miała ogromny autorytet i cieszyła

się respektem w oczach szerokich rzesz ludności, z czasem sytuacja uległa zmianie

-> możni zaczynają akcentować zasadę elekcyjności tronu, co uzależnia władców od możnych

DEMOKRACJA SZLACHECKA:

1. Rola króla w świetle artykułów henrykowskich (król po 1572)

• Od 1572 miała miejsce wolna elekcja na zasadzie viritim – cała szlachta ma prawo wyboru króla

bezpośredniego

• Sejm elekcyjny układał pacta conventa, które były umową o charakterze publicznoprawnym

pomiędzy szlachtą i nowo obranym królem

- zawierały zobowiązania elekta i dotyczyły polityki zagranicznej, spraw wojska, zobowiązań

finansowych i innych

- były umową konkretną, której treść zmieniała się zależnie od króla

• Artykuły henrykowskie natomiast miały charakter podstawowych zasad ustrojowych RP:

1) król uznawał wolną elekcję

2) zrzekał się tytułu dziedzica

3) zobowiązywał się decydować w sprawie wojny, pokoju i pospolitego ruszenia za zgodą sejmu, a

za wyprawy ofensywne płacić

4) utrzymywać wojsko kwarciane

5) u boku mieć stałą radę złożoną z senatorów zwanych rezydentami

6) co dwa lata zwoływać sejm

• Artykuły przewidywały, że jeżeli król nie będzie przestrzegał praw i przywilejów szlachty, to będzie

ona mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo (nowożytna forma prawa oporu)

- 1576 prawo oporu weszło do przysięgi i dotyczyło za równo nieprzestrzegania artykułów

henrykowskich jak i pacta conventa (najczęściej przybierało to formę rokoszu)

• w wyniku tych regulacji król sprawował władzę ustawodawczą wraz z izbą poselską i senatem:

1) miał prawo inicjatywy ustawodawczej i sankcji uchwał

2) samodzielnym ustawodawcą jest względem miast królewskich, Żydów, chłopów z królewszczyzn

3) ma zwierzchnictwo nad dobrami lennymi – Kurlandią i Prusami Książęcymi

4) miał wyłączne prawo na stanowienie niektórych urzędów, a także urzędów senatorskich (wpływ

na skład izby senatu)

5) sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami (prawo nadawania grzywny)

6) dysponował królewszczyznami – 1/6 całego terytorium kraju

• stopniowo ograniczono władzę królewską:

1) od 1573 zakaz zawierania małżeństwa bez zgody senatu

2) od 1607 wymóg zasięgania się rady senatorów rezydentów

3) 1631 – zakaz nabywania dóbr dla siebie i rodziny

4) 1641 – zakaz wyjazdu za granicę bez zgody sejmu

5) od 1578 utworzenia Trybunału Koronnego – ograniczenie władzy sądowej króla (brak prawa

łaski, amnestii )

6) nieusuwalność urzędów – król traci kontrole nad urzędnikami, bo nie może ich odwołać

2. Senat w RP szlacheckiej:

• Za Zygmunta I ustalił się stały zamknięty skład senatu:

1) arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy

2) wojewodowie i kasztelanowie

3) dostojnicy koronni, nadworni – ministrowie, marszałek nadworny, wielki, kanclerz, podkanclerz i

podskarbi koronny

• Po unii lubelskiej do senatu weszli podobni dostojnicy litewscy, do senatu nie weszli natomiast:

hetmani, podskarbi nadworny

• w senacie nie głosowano senatorowie nie głosowali, a wyrażali swoje zdanie (votum)

• największą wagę miały opinie senatorów zajmujących najwyższe stanowiska w państwie i

odpowiednio pierwsze krzesła w senacie

-> na podstawie tych opinii kanclerz formułował opinię generalną – konkluzję

-> konkluzja królewska nie musiała się więc opierać na jednomyślności, ale na ogół szła po linii

poglądów przeważających

• działalność króla byłą kontrolowana przez senatorów-rezydentów

→ instytucja senatorów-rezydentów powołana została przez artykuły henrykowskie; powoływani

byli oni na 2 lata w liczbie 16 (znajdowali się wśród nich biskupi, wojewodowie i kasztelanowie),

czterech z nich miało zawsze przebywać u boku króla, zmieniając się co pół roku, w praktyce zaczęli

funkcjonować od 1607r, 1641r. ich liczbę podniesiono do 28

→ instytucja senatorów rezydentów została w XVIII wyparta przez rady senatu (senatu consulta)

były one złożone z senatorów zapraszanych imiennie przez króla, rady stanu udzielały królowi

zaleceń , miały one charakter uchwał zwanych senatu consulta

3. Izba Poselska:

• Wywodzi się z reprezentacji sejmików ziemskich, w skład wchodziło:

1) 170 posłów (po unii lubelskiej), w tym 48 z Litwy

2) duchowieństwo nie było zainteresowane obradami izby poselskiej, gdzie szlachecka większość

starała się obciążyć dobra duchowne podatkami

-> duchowieństwo reprezentowane było jedynie przez biskupów w senacie

3) nie wchodzili także przedstawiciele miast (wyjątek: posłowie Krakowa i Wilna – ablegaci) –

mogli asystować w obradach, ale nie mieli prawa głosowania

• Izba Poselska była więc wyłącznie szlachecka, a posłowie byli związani mandatem imperatywnym –

byli związani instrukcjami poselskimi

4. Sejm Walny w RP szlacheckiej:

• W Polsce na sejm składały się trzy stany sejmujące – król, senat i izba poselska

- związane jest to ze zmianą pozycji monarchy stojącego dawniej ponad izbami – wzrost roli sejmu,

który stał się naczelnym organem władzy

• Początkowo nie było stałych terminów czy stałego miejsca obrad sejmu

- sejm zwoływał król, przeważnie co roku w Piotrkowie

→ Artykuły henrykowskie zastrzegły, że sejm ordynaryjny może trwać najdłużej 6 tygodni, a

przedłużenie obrad – zwane prolongacją wymagało zgody wszystkich posłów

→ Po unii lubelskiej miejscem obrad stałą się Warszawa, od 1673 – Grodno

• Od artykułów henrykowskich wyróżniamy:

1) sejmy zwyczajne (ordynaryjne) – zwoływane co dwa lata

2) sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne) – zwoływane w razie potrzeby

• Kompetencje sejmu zostały ustalone w konstytucji nihil novi 1505:

1) przekazanie ustawodawstwa w ręce sejmu

- król mógł tylko ustanawiać normy ogólnie w formie edyktów w sprawach miast królewskich,

Żydów, w sprawach lenn, chłopów w królewszczyznach i w sprawach górniczych – reszta należała

do sejmu

2) sejm uchwalał podatki

3) wyrażał zgodę na pospolite ruszenie, a od 1578 na nobilitację

4) nadawał ogólny kierunek polityce zagranicznej

5) sprawował kontrolę nad rządem

6) sąd sejmowy – w sprawach szczególnej wagi

7) prawo łaski i amnestii

8) w XVII wieku dochodzi do tego zawieranie traktatów pokojowych i przymierzy

5. Sejmiki w RP szlacheckiej:

• Królowie zamiast odwoływać się do sejmu praktykowali odwoływanie się do sejmików i opieranie

swoich rządów na średniej szlachcie

• W 1493 doszło do wyodrębnienia sejmików i sejmu złożonego z izby poselskiej i senatu

• w całej RP – 69 sejmików, z czego 24 na Litwie

• w obradach uczestniczył:

1) marszałek sejmiku obierany spośród szlachty

2) ogół szlachty ziemskiej

• sejmiki nazywały się zależnie od funkcji jaką pełniły, najpopularniejsze to:

1. Sejmiki przedsejmowe – wybierano posłów na sejm walny i wyposażano ich w instrukcje

- w XVI wieku zaczęto dawać posłom swobodę działania – plena potestats

- przeciwieństwem było pełnomocnictwo ograniczone – limitata potestas (znane również jako

instrukcje warunkowe) – gdzie wyrażenie zgody na propozycję króla było uwarunkowane

wcześniejszym przez niego zatwierdzeniem postulatów szlacheckich

*Sejmiki generalne - do XVII wieku wybrani posłowie zbierali się wraz z senatorami każdej

prowincji na tzw. generałach (sejmikach generalnych) aby ustalić jakie jest stanowisko każdej

prowincji na sejmie walnym

* Potem w miejsce sejmików generalnych powołano – Sesję Narodów – zwoływane w tym samym

celu

2. Sejmiki kapturowe - wprowadzony na mocy artykułów henrykowskich 1572, wybierał on władze

konfederacji i sąd kapturowy dla województwa na czas bezkrólewia

3. Sejmik deputacki – wybierał corocznie (od 1578) deputata do Trybunału Koronnego

4. Sejmik gospodarczy:



podejmował uchwały – tzw. laudy w sprawach ziemi, repartycji podatków uchwalonych przez

sejm



wybierał poborców podatkowych i kontrolował ich działalność, nakładał podatki wojewódzkie



decydował o wydatkach ze skarbu wojewódzkiego



uchwalał zaciąg żołnierza powiatowego i wyznaczał jego dowódców



od poł XVIIw. wybierał komisarzy do Trybunału Skarbowe

5. Sejmik relacyjny:



wysłuchiwał relacji posłów z obrad sejmu o podjętych uchwałach



podejmował uchwały związane z redakcją oraz realizacją konstytucji sejmowych

6. Sejmik elekcyjny – zwoływany przez wojewodę - wybierał kandydatów na opróżniony urząd

sędziowski ziemski, spośród których król dokonywał nominacji

NIEMCY:

1. Władza królewska i zasady dziedziczenia w I rzeszy:

• Od 911 tron był zawsze elekcyjny, a od 962 elekcja odbywała się na 2 płaszczyznach:

1) król był wybierany przez kolegium siedmiu elektorów (król czeski, palatyn reński, książę saski,

margrabia brandenburski i trzech arcybiskupów)

2) niezależnie król musiał odbyć tzw. podróż włoską, by otrzymać koronacje cesarską

• Od 962 za sprawą koronacji na cesarza Ottona I I Rzesza nawiązywała więc do tradycji

chrześcijańskiej jak i frankijskiej – stąd wyszła nazwa Sacrum Romanum Imperium (Święte

Cesarstwo Rzymskie)

• Elekcji dokonywano w obrębie dynastii, stąd rządziły kolejno – dynastia saska, salicka i szawbska

• Królowie próbowali łagodzić system elekcji, po przez desygnowanie swoich synów jeszcze za życia

– nie mogli jednak tego robić konsekwentnie, bo czasem nie mieli synów

• Król wypowiadał wojny i zawierał pokoje, posiadał władzę sądowniczą, był najwyższym lennikiem,

wywodził swoją władzę od Boga

• Cesarze na rzecz aktywnej polityki zagranicznej (wyprawy włoskie, krzyżowe itp.) zaniedbywali

sprawy wewnętrzne

-> skutkiem tego, w Niemczech obserwujemy szybki spadek znaczenia władzy cesarskiej czego

uwieńczeniem będzie wielkie bezkrólewie w latach 1250-1273

- w czasie bezkrólewia doszło do umocnienia i utrwalenia władzy książęcej

• Po wielkim bezkrólewiu, królowie niemieccy nie zdołali już odzyskać dawnego poziomu władzy

monarszej

- wcześniej mówimy o państwie lennym, teraz o księstwach terytorialnych

• Sama władza cesarza nie dawała w granicach Niemiec żadnych dodatkowych kompetencji –

wplątywała natomiast go w różne sprawy poza niemieckie – jak papiestwo itp.

2. Zwierzchnictwo terytorialne w I Rzeszy - to element suwerenności każdego państwa polegający na

sprawowaniu pełnej i wyłącznej władzy nad własnym terytorium państwowym oraz zamieszkującą to

terytorium ludnością. Zwierzchnictwo terytorialne dotyczy wszystkich osób i rzeczy, które podlegają

prawu danego państwa. Obejmuje wszelkie działania i funkcje właściwe państwu, a także wyłącza

możliwość wykonywania tych działań i funkcji przez inne państwa.

3. Modele państw w XIX wieku w Niemczech:

1. Związek Reński (1806-1813):



był to związek suwerennych państw oparty na akcie związkowym z 1806 roku:
1) był to akt o charakterze umowy międzynarodowej
2) tworzył związek o charakterze prawnego związku państw – konfederację
3) ustanowił organ związkowy – sejm związkowy – Bundestag w Frankfurcie



Bundestag nigdy nie zebrał się – związek w praktyce nie wypalił, powstał pod presją
Napoleona i wiązał się z podporządkowaniem państewek niemieckich Francji (brak
Austrii i Prus)



mimo tego, w czasie trwania związku reńskiego doszło do istotnych zmian:
1) przegrupowanie terytorialne – redukcja ogólnej liczby państw niemieckich
-> sekularyzacja księstw duchownych i likwidacja większości miast cesarskich
skutkiem tego wiele drobnych terytoriów włączona do większych państw niemieckich
2) doszło do reform wewnętrznych na kształt francuski

-> znoszono przywileje duchowieństwa i szlachty, poddaństwo chłopów, wprowadzano

wolność przemysłową.

2. Związek Niemiecki (1815-1866)



Niemcy upatrywali w zwycięstwie z Napoleonem szansy na zjednoczenie

-> szybko jednak okazało się (kongres wiedeński), iż nic z tego



W miejsce związku reńskiego, kongres wiedeński stworzył związek niemiecki

- podstawa prawna: akt związkowy z 1815 roku

- skład: wszystkie państwa, które wchodziły do I Rzeszy, ale nie: Węgry i Galicja, oraz należące do

Prus Wlk. Ks. Poznańskie, podsumowując: 1 cesarstwo – Austria, 5 królestw – Prusy, Wirtembergia,

Bawaria, Saksonia i Hanower, 1 ks. elektoralne – Hesja, 7 wlk. ks. oraz 21 mniejszych (35

monarchii) + 4 wolne miasta – Hamburg, Grema, Lubeka, Frankfurt (łącznie 39 członków)



Charakter i cele związku niemieckiego:

1) była to luźna struktura o charakterze konfederacji, którego podstawą powstania i

funkcjonowania były umowy międzypaństwowe

2) państwa członkowskie posiadały pełną suwerenność i w sprawach wewnętrznych i w ramach

polityki zagranicznej

-> ale: zakaz wyjścia ze związku oraz możliwość ingerencji w wewnętrzne sprawy państw

członkowskich

3) związek wymagał od członków:

- powołania stanów krajowych

- wprowadzenia równouprawnienia wszystkich wyznań

- emancypacji prawnej Żydów

- urządzenia trój instancyjnego sądownictwa

4) głównym celem było zapewnienie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa Związku ->

dlatego istniało wspólne wojsko

5) Na Związek nałożono zadanie wykraczające poza interesy niemieckie – stanie na straży pokoju i

równowagi europejskiej



Istniał tylko jeden organ związku niemieckiego – było to Zgromadzenie Związkowe:

1) zasiadali w nim pełnomocnicy państw członkowskich

2) miał charakter stałego kongresu co upodabniało go do Reichstagu

3) nie miał żadnych szczególnych uprawnień, ustalano powoływanie wspólnych organów,

wypowiedzenie wojny i zawarcie pokoju

-> prawo związkowe ponad prawo krajowe



Inną instytucją była Rada Ściślejsza:

- składała się z 17 pełnomocników członków Związku

- należało do niej wyłączne prawo przygotowywania projektów uchwał, które Bundestagowi

przedstawiane były do zatwierdzenia

3. Związek Północno-Niemiecki 1867-1871



W 1866 po wygranej Prus nad Austrią doszło do likwidacji Związku Niemieckiego i utworzenia w

jego miejsce Związku Północno-Niemieckiego



Charakterystyka:

1) była to federacja (nie jak wcześniej – konfederacja)

2) podstawą prawną nie były już wielostronne umowy międzynarodowe suwerennych państw, lecz

wspólna konstytucja określająca ustrój państwa związkowego (opracowana przez Bismarcka i

uchwalona w 1867)

3) zamiast 39 krajów, 22 – w jego skład nie weszły poza Prusami, żadne większe państwa (nie

weszły: Austria, Badena, Wirtembergia, Bawaria, Hesja, Luksemburg i Lichtenstein)



Władza:

1) wykonawcza - prawo dziedzicznego przewodzenia związkowi zostało przyznane królowi

pruskiemu , ale władza wykonawcza należy do Prezydium Rady wybieranego przez Radę

Związku

- przygotowywanie projektów ustaw

- zwoływanie i zamykanie posiedzenie sejmu

- na wniosek Rady mogło rozwiązać sejm

- powoływanie wszystkich urzędników federacji i sprawowanie nadzoru

- na czele prezydium stał premier pruski

2) ustawodawcza –

Sejm Rzeszy

- składał się z posłów wybranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych,

chronił ich immunitet poselski

- kadencja trwała 3 lata, a zbierał się co najmniej raz do roku

- poza stanowieniem ustaw, ratyfikacja traktatów międzynarodowych

Rada Związku

– jej skład był odbiciem federacyjnej struktury Związku, gdyż zasiadali w niej przedstawiciele

poszczególnych państw członkowskich (43 członków)

-> nie była formalnie druga izbą parlamentu, ale jej uprawnienia były bardzo szerokie (każdy projekt

ustawy, zanim trafił do sejmu, musiał być zaakceptowany i przyjęty przez radę – w praktyce pełniła

więc funkcję drugiej izby ustawodawczej)

3) władza sądownicza – Wyższy Sąd Apelacyjny (sąd pierwszej i ostatniej instancji)



Zakres kompetencji władzy centralnej był dość szeroki:

1) ustawodawstwo dotyczące wojska i marynarki, zdrowia, poczty i telegrafu, kolei, dróg lądowych i

wodnych

2) wspólnie regulowanie miały być – sprawy monetarne, handel zagraniczny, prawo karne, cywilne i

handlowe

4. II Rzesza Niemiecka (1871-1918)



po wojnie z Francją do związku dołączyła Bawaria, Wirtembergia i Badenia



II Rzesza powstanie 1 stycznia 1871



konstytucja stanowiła:
1) podtrzymała państwo związkowe (federacja)
2) król pruski od teraz staje się dziedzicznym cesarzem
3) władza ustawodawcza w systemie dwuizbowym
-> demokratyczne wybory 4 przymiotnikowe – powszechne, równe, bezpośrednie i tajne
4) osłabienie systemu – okręgi tak podzielone by zapewnić przewagę okręgom wiejskim
– konserwatywnym
5) równorzędność obu izb – obie mają inicjatywę ustawodawczą i konieczne jest
przyjęcie danej ustawy, przez obie izby
6) konstytucja określa zakres wspólny federacji: polityka zagraniczna, cła, waluta,
gospodarcze sprawy, podatki, wojsko, prawo sądowe i poczta

4. Władza ustawodawcza w II Rzeszy

1. Władza ustawodawcza w II Rzeszy



Pełnił ją Sejm Rzeszy wybierany w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych

- okręgi jednomandatowe, 397 posłów

- kadencja: 3 lata, od 1888 5 lat

- prawo wyborcze: wszyscy mężczyźni po ukończeniu 25 lat



Kompetencje:

1) ustawodawstwo dla Rzeszy

2) wypowiadanie wojny

3) stanowienie budżetu

4) ratyfikacja umów międzynarodowych

2. Rada Rzeszy w II Rzeszy Niemieckiej:



Odrębny organ niż parlament, w praktyce pełnił rolę drugiej izby



przewodniczącym był powoływany przez cesarza kanclerz rzeszy



Zasiadali w niej pełnomocnicy wszystkich krajów członkowskich (58 członków)

- Prusy 17 głosów



Miała kompetencje równe Sejmowi Rzeszy, poza tym:

1) rozstrzygała spory konstytucyjne między członkami związku

2) podejmowała decyzje o charakterze egzekucyjnym w stosunku do tych członków, którzy nie

wypełniali obowiązków wobec Rzeszy

3) współdecydowała razem z cesarzem o rozwiązaniu sejmu

4) prawo do wydawania zarządzeń wykonawczych

5. Władza ustawodawcza w II RP Weimarskiej:

1. Sejm Rzeszy:

• Wybierany w pięcioprzymiotnikowych wyborach raz na 4 lata

• Prawo rozwiązania sejmu przysługiwało prezydentowi (ale tylko raz z tego samego powodu)

• Ilość posłów była proporcjonalna do ilości mieszkańców w poszczególnym kraju, ale nikt nie

mógł mieć ponad 40% ogółu

2. Rada Rzeszy

• Był to drugi organ parlamentarny po Sejmie Rzeszy, stanowiący odbicie federacyjnej struktury

państwa – zasiadali w niej reprezentanci poszczególnych krajów członkowskich delegowani

przez swoje rządy

• Liczba reprezentantów była uzależniona od rozmiaru państwa (1 delegat/ 1 mln)

- ale: każdy kraj musiał mieć przynajmniej jednego przedstawiciela oraz żaden kraj nie mógł

mieć więcej niż 2/5 ogółu członków Rady

• Posiadała kompetencje ustawodawcze ale w ograniczonym zakresie:

1) prawo weta zawieszającego wobec ustaw Sejmu Rzeszy (które mogło być odrzucone przez

większość 2/3 głosów poselskich)

2) prawo nadzoru nad administracją Rzeszy

-> prawo do opiniowania wszystkich rządowych projektów ustaw oraz obowiązek rządu Rzeszy

i ministrów stałego jej informowania o sposobie załatwiania spraw państwowych

3) władza ustawodawcza Sejmu Rzeszy mogła być uchylona w drodze referendum (prezydent

miał prawo odmowy ogłoszenia ustawy i odwołani się do woli obywateli)

FRANCJA:

1. Sukcesja tronu w feudalnej Francji:

• Tytulatura królewska:

1) rex Francorum – król Franków (kompetencje do zwierzchnictwa nad całym krajem –

przeniesienie uprawnień z domeny na całość korony

2) dux Francorum – książę feudalny – hrabia Paryża i Orleanu (chodzi o uprawnienia jakie

posiadał król względem własnej domeny – nie różnił się więc od zwykłego feudała)

3) Dei gratia – z bożej łaski

-> ze względu na szczególne położenie Francji w Kościele powszechnym, mówiono o

arcychrześcijańskim królu

• Od 987 tron był elekcyjny, a do grona elektorów należeli bezpośredni wasale korony – dla których

monarcha był tytularnym suzerenem lennym

• Polityka królewska zmierzała jednak do umocnienia dynastii na tronie

• Charakterystyka elekcji francuskiej:

1) sukcesja naturalna – następuje w momencie śmierci poprzednika, koronacja później

2) posługiwanie się takimi instrumentami w celu wpływu na stosunki lenne jak:

a)

małżeństwa z innymi dynastiami albo feudałami – pozwalało to na dziedziczenie

poszczególnych lenn

b)

wykorzystanie braku przymusu lennego – skutkiem tego allodia (lenna opróżnione) mogły

być

swobodnie dysponowane przez monarchę, który na ogół przyłączał je do własnej

domeny

c)

uatrakcyjnienie domeny kapetyńskiej polegające na wprowadzeniu nowoczesnego

sposobu zarządzania i uczynienia z domeny dynamicznego obszaru rozwoju

d) od

XII wieku przeistoczenie domeny w dobro publiczno-prawne z formy patrymonialnej

• Hugo Capet już w roku swojej elekcji (987) przeprowadził elekcję swojego syna Roberta - praktyka

desygnowana następcy stosowana była przez sześć pokoleń, w których królowie szczęśliwie mieli

dorosłych, pierworodnych synów

-> zaniechał tego Filip II August uważając, że istniała już zwyczajowa zasada ustrojowa

zapewniająca legalnemu, świeckiemu synowi pierworodnemu króla sukcesje po zmarłym ojcu i w

1223 bez przeszkód władzę objął jego syn Ludwik VIII

• Desygnacje doprowadziły do powstania zasady ciągłości monarchii: “umarł król, niech żyje król”

• Ustrzegło to królestwo od wielu niebezpieczeństw, groźnych zwłaszcza w państwie lennym

• Koronacja królewska miała miejsce w Reims już po objęciu faktycznej władzy

• Znaczenie króla francuskiego w stosunku do wasali konsekwentnie rosło

2. Stany Generalne:

• Składały się z trzech kurii, każda po trzystu posłów

- stan duchowny, szlachecki i mieszczański

- wyborcy zaopatrywali swoich wybrańców w wiążące instrukcje i przeszkadza to uznaniu Stanów

Generalnych za reprezentację narodową

- kurie obradowały osobno, ale każda miała jeden głos, dla uchwały podatkowej wymagano

jednomyślności, dla innych wystarczało 2:1

• Pierwszy raz zwołane przez Filipa IV Pięknego w 1302

- król uwikłany w spór z Bonifacym VIII potrzebował szerszego poparcia

- chodziło także o kasatę zakonu templariuszy

• Później zwoływano je w związku z:

- zwiększonymi potrzebami zjednoczonej monarchii na aparat państwowy i wojsko

-> chodziło o przyznanie nowych podatków w warunkach obowiązywania immunitetów i ulg

podatkowych

• Stany Generalne dokonały w latach: 1435 i 1439 swoistego samobójstwa:

- zgodziły się na stały podatek skutkiem czego król nie miał już powodu dla zwoływania Stanów

Generalnych, które formalnie nigdy nie zostaną zlikwidowane, ale otworzy to drogę do

kształtowania się monarchii absolutnej

• Równolegle istniały o tych samych kompetencjach tyle że na danym terytorium Stany

Prowincjonalne

3. Prawa fundamentalne monarchii absolutnej:



podstawą funkcjonowania monarchii francuskiej od 986 nie był jeden spisany dokument, ale
zasady, które weszły do tradycji ustrojowej



od XVII wieku były one określane mocą praw fundamentalnych



w czasie sakry król Francji zobowiązywał się do przestrzegania tych praw i utrzymania ich w mocy

- przysięgał przy tym, że w pierwszej kolejności podstawą jego postępowania będzie prawo boskie, a

dopiero potem prawa fundamentalne



nigdy nie zostały skodyfikowane, ale regulowały one:

1) sposób przeprowadzenia ceremonii dworskich związanych z osobą króla

2) zakres władzy królewskiej

3) prawa i obowiązki poddanych oraz kompetencje lokalnych organów władzy



najważniejsze z nich:

1) zakaz zmieniania przez króla zasad następstwa tronu – korona jako rzecz publiczna z mocy prawa

przechodzi na delfina, którym może być tylko pierworodny, legalny syn królewski, świeckiego stanu

2) nakaz wyznawania przez króla religii katolickiej

3) zasada powrotu opróżnionych królewszczyzn do domeny królewskiej

4) przechodzenie z mocy prawa korony na następcę, nawet gdy jest nieletni (regencja – królowa)

5) król jest cesarzem w swoim królestwie – odrzucenie roszczeń władców uniwersalnych

6) ordonanse stawały się ważne dopiero po zaakceptowaniu ich przez Parlament Paryski

→ ugruntowały one istnienie państwa publicznoprawnego – król nie posiada państwa, a jest jego

najwyższym organem

→ na straży praw fundamentalnych stał Parlament Paryski

4. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela w świetle Jakobinów i konstytucji

• Uchwalona 26 sierpnia 1789 przez Konstytuantę stanowiła fundament pod rewolucję francuską

zmieniając w radykalny sposób dotychczasowy ustrój państwa oraz charakter stosunków między

państwem, a jednostką

• Deklaracja bazowała na doświadczeniach amerykańskich i doktrynach fizjokratów

• Punktem wyjścia był pogląd szkoły prawa natury, zgodnie z którym istnieją prawa człowieka, które

w istocie są przyrodzone, niezbywalne i święte – są to pojęcia uniwersalne, tkwiące w umyśle

każdego człowieka niezależnie od woli ludzkiej (obiektywnie)

→ Mówi się, iż te prawa miały charakter przedpaństwowy, a wola ich zachowania jest skutkiem

powstania państwa na skutek zawarcia umowy społecznej, której odnowieniem jest konstytucji

→ Wolności te mają swoje ograniczenia – nie mogą godzić w wolność innych jednostek

• Deklaracja przyjęła skrajnie indywidualistyczny punkt widzenia – liczą się tylko cele i interesy

jednostki, które są nadrzędne w stosunku do interesów państwa

-> państwo jest powołane po to, aby gwarantować i zabezpieczać interesy i prawa jednostki, jeżeli

państwo pogwałca prawa obywateli, można mu dać opór

• Główne zasady:

1) źródło wszelkiej suwerenności spoczywa w Narodzie

2) ustawa jest wyrazem woli powszechnej. Wszyscy obywatele mają prawo brać udział w jej

tworzeniu osobiście bądź przez przedstawicieli

3) przedstawiciele są odpowiedzialni przed narodem

4) deklaracja proklamowała podział władzy – bez tego nie ma ustroju konstytucyjnego

5) ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z punktu widzenia prawa

• Definicja wolności – polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu

1) wolności osobiste – nietykalność, wolność myśli, sumienia i wyznania, słowa, pisma i druku

2) wolności gospodarcze – nienaruszalność własności jako prawa świętego i nietykalnego

• Elementy składowe:

1) suwerenność narodu

2) trójpodział władzy

3) wolność

4) równość

5) własność

6) bezpieczeństwo

7) opór przeciwko uciskowi

• Równość wmyśl deklaracji to równość wobec prawa, a nie społeczna – różnice społeczne mogą

wynikać ze względu na użyteczność wobec społeczeństwa

-> likwidacja przywilejów stanowych, zapewniała formalnie równe prawa polityczne, a także

równy dostęp do urzędów, sądownictwa, oraz podatków

-> likwidacja bez odszkodowania wszelkich praw feudalnych i zwierzchniej własności szlachty

w stosunku do ziemi chłopskiej

• Deklaracja praw obalała cały porządek feudalny i radykalnie zmieniła status jednostki, sama w sobie

stanie się integralną częścią konstytucji z 1791

5. Pierwsza konstytucja francuska 1791:

• Bazuje na zasadach zaczerpniętych z Deklaracji praw:

1) suwerenność narodu – naród wykonuje swoją władzę przed delegację

2) trójpodział władzy

• Obowiązywała do zniesienia monarchii – 22 września 1792

1. Władza wykonawcza – król:



Egzekutywa znajdowała się w rękach króla – osoba święta i nietykalna:

- król zwolniony z odpowiedzialności

- mógł być usunięty z tronu (w przypadku: niezłożenia/nieprzestrzegania przysięgi by

przestrzegać konstytucje i całe ustawodawstwo z lat 1789-1791)

- podlegał prawu



Sprawowana za pomocą odpowiedzialnych politycznie przed królem – ministrów i

konstytucyjnie przed Najwyższym Trybunałem Narodowym

-> każdy akt króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra



król:

1) nie miał inicjatywy ustawodawczej

2) nie mógł rozwiązać zgromadzenia

3) dysponował prawem weta, ale jeżeli zostało uchwalone przez dwie kolejne legislatywy, to

upadało

4) powoływał i odwoływał ministrów

2. Władza ustawodawcza – Zgromadzenie Ustawodawcze



Działano w myśl zasady “nie ma wyższego autorytetu nad ustawę; król rządzi na jej mocy i

jedynie w imieniu ustawy może żądać posłuszeństwa”



Sejm był wybierany na 2 lata



Wybory:

1) pośrednie, dwustopniowe – wybierano elektorów (1 na 100 wyborców)

2) cenzus majątkowy (naruszenie deklaracji praw)

3) cenzus wieku – 25 lat

4) tylko dla czynnych obywateli, niebędący pracownikami najemnymi

=> mężczyźni, ukończone 25 lat i płacenie podatku bezpośredniego w wysokości równej co

najmniej wynagrodzeniu za 3 dni pracy i nie pozostawanie w służbie



Brak inicjatywy ustawodawczej dla króla, a weto zawieszające (mogło być uchylone przez

uchwalenie tego samego projektu przez dwie kolejne legislatywy)



Zgromadzenie nie mogło usuwać ministrów, a Ci nie mogli zasiadać w Zgromadzeniu



Przewaga władzy ustawodawczej nad wykonawczą

2. Władza sądownicza – sędziowie wybierani przez obywateli

6. Parlament Paryski:



był to specjalny Sąd Najwyższy - wykształcił się w na przełomie XIII i XIV wieku z Kurii

Królewskiej

-> miał on wykonywać obowiązki króla w zakresie jurysdykcji



Był to sąd najwyższej instancji, który mógł funkcjonować zarówno jako sąd parów jak i

fachowych sędziów – składał się z legistów świeckich oraz duchownym mianowanych

dożywotnio na nieusuwalnych sędziów



Miał własną siedzibę na wyspie Cite na Sekwanie w Paryżu z dala od miejsca urzędowania

monarchy, co podkreślać miało jego niezależność



Stał na straży realizowania postanowień praw fundamentalnych



Ograniczał omnipotentnego władcę w monarchii absolutnej – ordynanse królewskie wchodziły

w życie dopiero po ich zarejestrowaniu przez Parlament Paryski. Jeżeli parlament stwierdził, że

są one niezgodne z prawem były dwa rozwiązania. Nowe prawo mogło i tak przejść, bez

rejestracji, jeśli zostało wydane jako postanowienie króla w radzie, albo król mógł ordynanse

wysyłać ciągle do parlamentu lub udać się tam osobiście zmuszając niejako do akceptacji

nowego prawa.

7. Cezaryzm demokratyczny – bonapartyzm (ustrój republiki konsularnej):

• powstaje na bazie konstytucji konsularnej z 1799 uchwalonej po zamachu stanu Napka:

- pozornie utrzymuje republikańską formę rządów

- zawarte w niej rozwiązania instytucjonalne umożliwiły przekształcenie republiki konsularnej w

dziedziczne cesarstwo -> fasada demokracji pokrywająca dyktatorskie rządy jednostki

• specjalnie została spisana w sposób chaotyczny i niejasny, ustanowiła działanie trzech ciał

ustawodawczych, nie zakreślając jednoznacznie ich kompetencji – ustawodawstwo autorytarne –

chodzi o to by móc łatwo manipulować przy konstytucji

1.Władza ustawodawcza:

1) najpierw miały miejsce wybory powszechne, które owocowały powstaniem “list zaufania”:

- gmina: M21 wybierają 1/10 wyborców w wyborach powszechnych -> Ci z kolei spośród siebie

wybierają 1/10 obywateli, którzy zostaną umieszczeni na liście departamentalnej -> Ci, z kolei

wybierają z siebie 1/10 obywateli, których umieszczano na liście narodowej

-> w ten sposób powstaje lista gminna, departamentalna, narodowa (trzy listy zaufania)

2) z tych trzech list pierwszy konsul powoływał:

a) urzędników odpowiednio na szczeblu gminnym, departamentalnym

b) senatorów (konstytucja z mocy prawa dała Napoleonowi stanowisko konsula)

c) Radę Stanu – która przygotowywała projekty ustaw i pełniła funkcję sądu administracyjnego

3) Senat Zachowawczy mianował z listy narodowej konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych

a) Trybunat (100 członków) – dyskutowano tu nad projektami ustaw

b) Ciało Ustawodawcze (500 członków) – gdzie bez dyskusji przyjmowano w całości bądź odrzucano

projekty

* sam Senat Zachowawczy (80 członków dożywotnich) mianowanych w pierwotnym składzie przez

pierwszego konsula, a następnie uzupełniający w drodze kooptacji

- Senat był stróżem konstytucji – posiadał prawo badania zgodności ustaw z konstytucją oraz rewidowania

jej w formie uchwał, które wymagały zatwierdzenia w plebiscycie przez obywateli

2. Władza wykonawcza:

• Należała do trzech konsulów wybieranych na 10 lat przez Senat, z których dwaj byli

doradcami pierwszego

• Ministrowie ponosili odpowiedzialność polityczną tylko przed pierwszym konsulem i nie

tworzyli kolegialnej Rady Ministrów

-> mogli być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej przez Ciało Ustawodawcze

i sądzeni przez specjalny trybunał

• Konstytucja z 1799 podporządkowała legislatywę egzekutywie

-> pierwszy konsul skupiał cała władzę wykonawczą

- tylko jemu przysługiwała inicjatywa ustawodawcza i to on mianował senatorów

• Kolejne nowele do konstytucji z 1802 i 1804 umożliwiły płynne przejście do cesarstwa



Senatusconsultum z 4 sierpnia 1802 ustanowiło dożywotni konsulat i przyznano

pierwszemu konsulowi prawo wyznaczania swego następcy



Senatusconsultum z 18 maja 1804 nadało pierwszemu konsulowi godność “Cesarza

Francuzów” jako dziedziczną w lini męskiej w porządki primogenitury z

wykluczeniem kobiet i ich potomstwa



Umożliwiło to wkroczenie w okres I Cesarstwa, które trwało w latach 1804-1814

8. Karta Konstytucyjna Ludwika XVIIII z 4 czerwca 1814:



Wyrosła w specyficznym klimacie porewolucyjnej Europy zwana “porządkiem wersalskim”,

którym miały rządzić zasady legitymizmu i restauracji



Istota nowej formy monarchii francuskiej:

1) powrót do koncepcji Dei gratia – “z łaski bożej” a nie tak jak w 1791 “z woli ludu”

-> w której król dobrowolnie przekazał część swych prerogatyw narodowi, dopuszczając do go

współudziału we władzy

-> suwerenem jest monarcha, nie naród, co świetnie pokazuje, że Karta Konstytucyjna została

nadana (oktrojowana) w formie przywileju jako akt łaski królewskiej

2) monarcha był najwyższym zwierzchnikiem państwa

-> usytuowała ona króla jako czwartą władzę – władzę regulującą, neutralną i pośredniczącą

-> zrezygnowano za równo z konstrukcji prymatu króla (monarchia absolutna) jak i prymatu

parlamentu (suwerenność narodu) – szukano złotego środka – kompromis polegał na tym, że

monarcha był nadrzędnym organem w państwie, ale nie sprawował władzy bezpośrednio, a

przez ministrów ponoszących w pewnym zakresie odpowiedzialność przed parlamentem

→ król w tym ujęciu jest czynnikiem neutralnym, apolitycznym pośredniczącym

między organami władzy, regulującym i uzgadniającym ich działalność

→ król był dziedziczny i nieodpowiedzialny

→ władzę wykonawczą sprawował przez ministrów, którzy tworzyli Radę Ministrów

i mogli zasiadać w obu izbach parlamentu

3) uprawnienia względem władzy ustawodawczej:

a) wyłączna inicjatywa ustawodawcza

b) sankcjonowanie projektów ustaw

c) samodzielne wydawanie ordonansów dla bezpieczeństwa państwa

d) zwoływanie parlamentu

e) mianowanie członków izby wyższej i prawo do rozwiązania Izby Deputowanej



Władza ustawodawcza:

1) dwuizbowy parlament w postaci Izby Parów i Izby Deputowanych

- do izby wyższej wchodzili parowie Franci, powoływani dożywotnio lub

dziedzicznie przez króla

- Izba Deputowanych była wybierana na 5 lat w wyborach bezpośrednich, jawnych i

cenzusowych

-> czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom po ukończeniu 30 lat,

płacącym podatek bezpośredni w wysokości 300 franków i skutkiem tego było zaledwie 100

tyś

uprawnionych obywateli, a bierne prawo tylko 12 tyś (deputowanym mógł zostać

tylko ten co ukończył 40 lat i płacił 1000 franków podatku)

2) obie izby oddzielnie obradowały, a ich rola ograniczała się do przyjęcia lub odrzucenia

projektów, w przypadku poprawki, wymagała ona aprobaty monarchy

3) Izba Deputowanych mogła pociągać ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej, a

sądziła ich Izba Parów



W Karcie brakowało wyraźnie sformułowanej zasady odpowiedzialności politycznej ministrów,

ale nie wprowadziła przeszkód do wykształcenia się rządów parlamentarnych

→ Ludwik XVIII by umocnić swoją władzę bazował na elicie arystokratycznej i

mieszczańskiej, naśladował system angielski i popierał proces krystalizowania się rządów

parlamentarnych



Karta konstytucyjna spisała i upowszechniła model angielski z przełomu XVIII i XIX wieku

ustalając ramowy schemat stosunków między królem, ministrami, a dwuizbowym parlamentem

9. Ustrój III Republiki Francuskiej:

• Należy zaznaczyć, iż Konstytucja III Republiki nie stanowiła jednego aktu prawnego, a trzy

odrębne ustawy; tak specyficzna forma regulacji i tylko ogólne rozrysowanie kompetencji

danych organów wynikała z tego, iż miała być stworzona tylko na okres przejściowy

• Co paradoksalne jej elastyczność i ogólnikowość pozwoliła jej być najdłużej obowiązującą

konstytucją w historii Francji – obowiązywała przez 65 lat

• Ramy ustroju zostały tak ogólnie zarysowane, iż w ramach tej konstytucji można by realizować

monarchię parlamentarną, republikę autokratyczną jak i republikę demokratyczną

1. Władza ustawodawcza w III RP Francuskiej:

• Należała do dwóch niezależnych od siebie i równoprawnych organów – Izby Deputowanych

i senatu nie tworzących formalnie jednolitej instytucji – parlamentu

• Izba Deputowanych:

- liczyła 600 posłów wybieranych na okres 4 lat w wyborach powszechnych (z wyłączeniem

kobiet i wojskowych w służbie czynnych) bezpośrednich, równych i tajnych

- czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom po ukończeniu 21 lat, bierne od 25

• Senat:

- składał się z 75 senatorów dożywotnich, uzupełnianych w drodze kooptacji oraz 225

senatorów pochodzących z wyborów powszechnych, równych, ale pośrednich obieranych na

9 lat, przy rotacji 1/3 składu co 3 lata, spośród obywateli, którzy ukończyli 40 lat

- prawo wyboru senatorów mieli ci, którzy piastowali mandat uzyskany w drodze wyborów

powszechnych – byli to członkowie Izb Deputowanych oraz organów samorządu

terytorialnego – rad generalnych, okręgowych i gminnych

- nowelą z 1884 zniesiono senatorów dożywotnich, zwiększając tym samym liczbę

senatorów pochodzących z wyborów

• Dwa przypadki w którym obie izby obradują i tworzą Zgromadzenie Narodowe:

1) rewizja konstytucji

2) wybór prezydenta na 7 letnią kadencję, bezwzględną większością głosów

2. Prezydent w III RP Francuskiej

• Pełnił rolę głowy państwa i stał na czele egzekutywy:

1) mianował ministrów i przewodniczył Radzie Ministrów

2) każdy akt prezydenta wymagał kontrasygnaty ministra

3) posiadał inicjatywę ustawodawczą

4) słabe weto zawieszające – mógł zwrócić się do obu izb z wnioskiem o ponowne

rozpatrzenie projektu

5) prawo rozwiązania za zgodą senatu Izby Deputowanych przed upływem kadencji

6) nie odpowiadał parlamentarnie, a konstytucyjnie przed senatem w wyniku oskarżenia go

przez Izbę Deputowanych

• W konstytucji nie ma instytucji premiera, to prezydent przewodzi Radzie Ministrów

- ministrowie byli odpowiedzialni konstytucyjnie jak prezydent, ale i politycznie przed obu

izbami za ogólną politykę rządu oraz indywidualnie za swe akty urzędowe

(wprowadzenie parlamentarnej odpowiedzialności ministrów, ale brak konkretnej

procedury)

• Konstytucja przyjęła trójpodział władz, ale świadomie odstąpiła od reguły równoważnie się

ich wyposażając prezydenta w uprawnienia wysuwające go przed legislatywę

-> jednak praktyka konstytucyjna sprowadziła prezydenta do roli reprezentacyjnej,

faktyczne rządy sprawowała Rada Ministrów uzależniona od Izby Deputowanych

-> prezydent w skutek desuetudo utracił:

1) prawo rozwiązywania ID

2) prawo weta zawieszającego

3) nieodpowiedzialność polityczną

• Wszystko to spowodowało, iż pozycja prezydenta we Francji przypominała sytuację króla w

Anglii, gdzie monarcha panuje, ale nie rządzi

WIELKA BRYTANIA:

1. Ewolucja ustroju Wielkiej Brytanii

• Kolejne punkty zawierają w sobie odpowiedź na takie pytania jak:

1) ewolucja Izby Lordów XIV-XIX wiek

2) Izba Gmin

3) Geneza parlamentu angielskiego

4) ewolucja parlamentu brytyjskiego XIV-XIX wiek

5) brytyjski system parlamentarno-gabinetowy

6) odpowiedzialność polityczna i prawna ministrów w systemie brytyjskim

7) wpływ Wielkiej Karty Swobód na ustrój

2. Wielka Karta Wolności i jej znaczenie dla ustroju:

• Wydana przez Jana Bez Ziemi w 1215 roku

• Zwana także Wielką Kartą Swobód i jest pierwszym spisanym aktem samoograniczenia się władzy

królewskiej; jest nie tyle co początek parlamentaryzmu (1265), a końcem władzy patrymonialnej

królów normandzkich

• Art. 12 i 14 zakreślał kompetencje Wielkiej Rady Królewskiej, bez której król nie mógł:

1) uchwalać nowych podatków

2) uchwalać tarczowego

3) zwoływać wojsko

4) sprawować sądu

• art.21: gwarancja baronom sądzenia tylko przed iudica patrium
• Artykuł 39 gwarantował wolność osobistą w raz ze sprawiedliwym (właściwym stanowi) sądem

każdemu poddanemu (obywatelowi) z pierwszeństwem dla baronów

• Art. 61 formułuje prawo oporu

-> jeżeli król łamał prawo, można wypowiedzieć mu posłuszeństwo

-> wykonywanie jego złożono w ręce Komisji 25 baronów, mających dbać o respektowanie prawa i

przywilejów przez króla

• Przyrzeczenie kościołowi wolności w zakresie kanonicznej obsady stanowisk kościelnych oraz

potwierdzenie praw i przywilejów Kościoła (a interesy jego mieli chronić duchowni Lordowie)

• Zatem podsumowując Wielka Karta ostatecznie zamknęła okres monarchii wczesnofeudalnej w

Anglii i pozwoliła na kształtowanie się monarchii stanowej, co w w pełni wydarzy zacznie się

realizować 50 lat później

• skrypt pt. „turbokompilacja pytań z hpp” rzecze tak: Wielka Karta nie stworzyła

Parlamentu, lecz wyznaczyła jakiś nurt czy kierunek dla rozwoju Anglii w XIIIw.
→ Wielki wpływ na angielską ideologie konstytucyjną – źródła postępowych programów
politycznych.
→ XVI w. – służyła szlachcie i mieszczaństwo w walce przeciw królowi i baronom,
→ XVIIw. – I rewolucja: wystąpienia odłamów radykalnych;
→ XIX w.: podstawa liberalnej konstytucji angielskiej. Karta jest gloryfikowana i
traktowana jako świętość narodowa, mimo iż w XIIIw. była głownie spisem przywilejów
dla baronów.

3. Pierwotnie – 1265 rok:

• Początkowo był zwoływany w celu naprawienia stosunków panujących w państwie

• Parlament był jednoizbowy i składał się z wcześniej już istniejącej kurii królewskiej uzupełnionej

o przedstawicieli hrabstw i miast, należących do króla

• Początkowo nie posiada kompetencji ustawodawczych, ale z czasem je zdobywa

4. Parlament w XIV wieku i jego ewolucja w XV wieku:

• Dopiero w XIV wieku parlament stał się bikameralny – dwuizbowy:

- Izba Lordów zwana też Izbą Wyższą czy Izbą Parów

- Izba Gmin

• Izba Lordów:

- należał do niej król i jego bezpośredni wasale (tenentes in capite) – świeccy i duchowni, zwani

lordami Anglii; powoływani byli przez króla dożywotnio i dziedzicznie

• Izba Gmin:

1) należeli do niej przedstawiciele średniej szlachty (gentry) i miast królewskich, wybierani w

hrabstwach i gminach miejskich na podstawie cenzusu majątkowego

2) każde hrabstwo i miasto królewskie wybierało po dwóch przedstawicieli

-> większa liczba miast spowodowała przewagę delegatów miejskich, co załagodzono, tym iż IG

przewodził zawsze szlachcic

3) wybory do IG nie wybierały się na gruncie prawa, a przywileju którego król udzielił korporacjom

o charakterze terytorialnym – hrabstwom i miastom

4) otrzymywali od swoich wyborców instrukcje – nie reprezentowali więc narodu, a swoich

wyborców (mandat imperatywny)

- od XV wieku przestaną być jednak związani z jakimikolwiek instrukcjami (mandat wolny)

-> jako przedstawiciele narodu będą cieszyli się nietykalnością poselską

5) W XV wieku król zrezygnuje z przywileju dla mieszkańców hrabstw i miast królewskich i

zastosuje cenzus majątkowy, który pozwalał na udział w akcie wyborczym, wszystkim, którzy go

spełniali – nawet chłopom

-> Późniejsze obniżanie cenzusu umożliwi demokratyzację wyborów

• Organizacja Izby Gmin jest ewenementem na skale całej Europy – nigdzie dotąd szlachta i

mieszczanie nie zasiadali razem

• Król stanowił jak gdyby odrębny czynnik w parlamencie i znajdował się w stanie równowagi z obu

izbami

• By dana ustawa (act) przeszła, musiała być zaakceptowana przez obie Izby i króla

-> sankcja królewska – prawo wyrażania zgody przez króla na ustawę (w razie braku sankcji,

parlament nie mógł nic zrobić)

• Kompetencje parlamentu:

1) prawo do ustanawiania nowych podatków

2) ustawodawstwo

3) elementy sądownictwa

• Król określał na ogół porządek obrad parlamentu i to nad czym będzie obradował – posiadał więc

inicjatywę ustawodawczą, ale nie tylko on

-> uchwała skonstruowana przez parlament nazywana jest petycją skierowaną do króla, ten

odpowiadał na nią pismem zwanym bill (mówimy więc o kompetencji wnioskodawczej –

parlament zabiega o wydanie jakiegoś aktu regulującego daną kwestię)

-> od końca XIV wieku Izby same redagowały konkretne projekty ustaw przekazywane następnie

królowi

• Sądownictwo:

1) Izba Lordów była pierwotnie sądem właściwym dla lordów, oraz sądem apelacyjnym

2) Izba Gmin miała prawo służące do oskarżania dygnitarzy państwowym (poza królem) i

kierowania sprawy celem ukarania do Izby Lordów (tzw. impeachment)

-> jeżeli chciano usunąć jakiegoś niewygodnego polityka, ale nie było na niego paragrafu, to

stosowano tzw. act of attainder – była to ustawa imienna, zawierająca wyrok, przeważnie śmierci

czy konfiskaty dóbr i wygnania

-> uchwalano ją bez jakiejkolwiek rozprawy za zgodą obu izb i króla

-> impeachment oraz act of attainder dadzą początek odpowiedzialności konstytucyjnej i

politycznej

5. Parlament w dobie absolutyzmu:

• Przypomnijmy więc, że w XV wieku doszło do kilku małych zmian, względem XIV:

1) przestano udzielać przywileju, na mocy którego odbywały się wybory do Izby Gmin

-> od teraz stosowano cenzus majątkowy – który pozwalał na udział w akcie wyborczym,

wszystkim, którzy go spełniali (nawet chłopom)

-> obniżanie poprzeczki cenzusowej umożliwi demokratyzację

2) członkowie Izby Gmin, przestali być uzależnieni od instrukcji i mogli głosować według własnego

uznania (wprowadzenie mandatu wolnego)

-> skutkiem tego, staną się reprezentantami całego narodu, a nie tylko wyborców

-> spowoduje do wykształcenie się nietykalności osobistej

• Parlament nie zmienił swojej struktury, która ukształtowała się w XV wieku, zwoływany był jednak

rzadziej

• Przetrwanie parlamentu w dobie wczesnego absolutyzmu, zawdzięcza wspólnocie interesów z

koroną, której politykę popierał

• W 1539 parlament zezwolił królowi na wydawanie dekretów z mocą ustawy – tzw. proklamacje

-> wzmocnienie pozycji monarchy i tymczasowa auto-eliminacja parlamentu

• O powrót do pełniejszych kompetencji parlament będzie walczył w XVII wieku

• Konflikt zaostrzy się w pierwszej połowie XVII wieku:

1) 1605 – zabroniono purytanom wyznawania religii

-> wielu członków IG było purytanami

2) nieprzestrzeganie Stuartów praw parlamentu, szczególnie w dziedzinie podatków

3) wykorzystywanie Sądu Wysokiej Komisji i Sądu Izby Gwiaździstej do eliminowania

przeciwników politycznych zasiadających w Izbie Gmin

• 1628 Karol I zwołuje parlament by uchwalić podatki w zamian za Petycje prawa (Petition of Right –

uznawała dotychczasowe poczynania króla za bezprawne i domagała sie respektowania praw

parlamentu)

-> Karol I formalnie zatwierdza Petycję, ale jej nie przestrzega i w 1629 rozwiązuje parlament i do

1640 sprawuje osobiste rządy

1) 1641 wydanie Wielkiej remonstracji – doradcami króla mogą być tylko osoby cieszące się

zaufaniem izby gmin

2) ponadto nałożono na króla obowiązek zwoływania parlamentu raz na trzy lata i odebrano mu

prawo rozwiązania parlamentu bez zgody ciała

3) zniesiono specjalne sądy królewskie – SIG oraz SWK (za zwalczanie wrogów politycznych i

purytanów)

• Król nie zgodził się na te reformy i w 1642 doszło do wybuchu wojny domowej, która zakończyła

się jego ścięciem w 1649

-> rewolucja zapobiegła przekształceniu się monarchii angielski w absolutyzm typowy dla

kontynentu i wprowadziła bezpośrednie rządy parlamentu (XVIII wiek)

6. Okres republiki – 1649-1660

• Zniesienie Izby Lordów (1649) – odtąd rządzi jednoizbowy parlament pochodzący wyłącznie z

wyborów

• Utworzenie ośrodka władzy wykonawczej – Rady Stanu powoływanej i zależnej od parlamentu (w

praktyce parlament był pod naciskiem armii – co prowadziło do dyktatury)

• W 1653 Cromwell dokonał zamachu stanu i rozwiązał parlament, na mocy “Instrumentu

rządzenia” (The Instrument of Government) powołał jednoizbowy parlament powoływany w

wyborach

- prawo wyborcze uzależnione od posiadania znacznego majątku

- najwyższa władza przyznana została Cromwellowi jako dożywotniemu lordowi protektorowi,

który powoływał rząd zwany jak wcześniej Radą Stanu

- dysponował prawem weta zawieszającego w stosunku do uchwalanych ustaw

• W 1658 odrzucił propozycje przyjęcia korony od wyższych dowódców wojskowych, ale w zamian

napisał poprawkę do Instrumentu, która dawała mu dziedziczne stanowisko lorda protektora -> w

praktyce przywrócenie monarchii bez tytułu

7. Restauracja monarchii i druga rewolucja angielska:

• Jedyną dostrzegalną zmianą ustrojową (będącą efektem rewolucji) była ugruntowana pozycja

parlamentu, z której parlament nie miał zamiaru łatwo zrezygnować, stąd sprzeciw wobec prób

Stuartów, którzy chcieli przywrócić rządy absolutne

• Parlament w tej sytuacji podzielił się na dwa ugrupowania – wigów (za parlamentem w stosunkach z

królem) i torysów (za przewaga króla w stosunkach z parlamentem) dając początek dwupartyjnemu

systemowi politycznemu

• W 1688 doszło do bezkrwawej rewolucji angielskiej, kiedy to Jakub II opuszczony przez wojsko

zbiegł, a Wilhelm Orleański objął tron

-> wykształciło się przekonanie, iż parlament ma role dominującą uzyskując pełnie władzy

ustawodawczej i wyłączność stanowienia podatków

• 1689 Bill of Rights

1) potwierdza, iż nakładanie podatków zależy wyłącznie od parlamentu

2) nakazywał królowi częste zwoływanie parlamentu

• W 1694 wykształca się zasada trzyletniej kadencji parlamentu, a w 1716 na mocy Ustawy o

siedmioleciu – określono ją na siedem lat

• 1701 Ustawa sukcesyjna – sędziowie mogą być pozbawieni stanowiska tylko za zgodą parlamentu

(niezawisłość sędziowska)

- poza tym odebranie prawa do ułaskawienia ministra skazanego w ramach impeachment

• Pod koniec XVII wieku monarchia absolutna przerodziła się w monarchię parlamentarną:

1) przewagę w tym okresie uzyskała Izba Gmin

2) ministrowie byli w pełni pod kontrolą IG

3) po 1689 już żaden król nie próbował sprawować rządów osobistych

8. Parlament w XVIII\XIX – kształtowanie się systemu rządów parlamentarno-gabinetowych

• W XVIII wieku, impeachment przeistoczyła się w odpowiedzialność konstytucyjną członków

gabinetu

• W przypadku naruszenia prawa przez nich, IG formułowała oskarżenie, a sądem była Izba Lordów –

odpowiedzialność prawna nie dawała jednak możliwości usunięcia ministra, jeśli działał zgodnie z

prawem – tzw. odpowiedzialność polityczna

• Odpowiedzialność polityczna ministrów wykształciła się na bazie prawa interpelacji poselskich w

stosunku do królewskich urzędników

- polega więc ona na możliwości usunięcia ministra, jeżeli prowadzi politykę niezgodną z wolą

większości parlamentarnej

- dymisja ministra jest następstwem uchwalenia przez Izbę w stosunku do niego votum nieufności

• Równolegle kształtowała się zasada solidarnej odpowiedzialność gabinetu przed parlamentem –

jeżeli zakwestionowane zostaje postępowanie choć jednego ministra, to ustępuje cały gabinet

• Podstawowe zasady brytyjskiego systemu parlamentarno-gabinetowego:

1) zasada nieodpowiedzialności króla

2) zasadzie politycznej, prawnej (konstytucyjnej) i solidarnej odpowiedzialności gabinetu

3) partyjność, a ściślej dwupartyjność składu Izby Gmin

4) trójpodział władzy

5) szczególna budowa egzekutywy: dwuszczeblowa:

a) głowa państwa – organ jednoosobowy, król lub prezydent

b) gabinet, rząd, rada ministrów – organ kolegialny

(najważniejsze kryterium odróżnienia od systemu prezydenckiego)

6) teoria rządów alternatywnych – zalegalizowana opozycja polityczna

• Monarcha, który był nieodpowiedzialny politycznie i prawnie miał:

1) powoływać gabinet

2) teoretycznie miał prawo swobodnej nominacji ministrów i ich zwalniania

-> w praktyce musiał mianować na premiera, tego, który ma większość w IG (a zatem był to zawsze

lider zwycięskiej partii)

-> premier przedstawia królowi skład swego gabinetu, który król zatwierdza

3) hamulcem dla ewentualnego nadużywania uprawnień władzy ustawodawczej, jest to, iż monarcha

może rozwiązać IG w sytuacji wotum nieufności dla gabinetu

-> należy zaznaczyć, iż przedterminowe wybory były w Anglii rzadkością – system angielski

cechował się stabilnością władzy ustawodawczej i wykonawczej

4) monarcha zachował sankcję królewską względem uchwał parlamentu

- jednak od początku XVIII nie zdarzyło, się by król odmówił sankcję i w wyniku desuetudo

królowie stracili prawo sprzeciwiania się uchwałom parlamentu

• Gabinet:

1) jest odpowiedzialny przed parlamentem prawnie, politycznie i solidarnie za swoją i króla

działalność (kontrasygnata)

2) upada, jeśli nie ma poparcia IG

-> uzależnienie władzy wykonawczej od władzy ustawodawczej

9. Ewolucja Izby Lordów w XX wieku

• Izba Lordów w XIX wieku była najbardziej archaiczną instytucją państwową

- zasiadali w niej podobnie jak w średniowieczu dziedziczni parowie Anglii oraz lordowie

powoływani przez króla

- z uprawnień tych korzystali wszyscy monarchowie – stąd ich liczba rosła

• Izba Lordów była równorzędną z IG izbą ustawodawczą i istniał jej bezwzględny wymóg zgody

przy stanowieniu wszelkich ustaw

- kiedy IG zmienił skład na skutek demokratyzacji, stanowiska tych izb stawały się coraz bardziej

odmienne i znacznie to komplikowało proces ustawodawczy

• Coraz powszechniejsze było przekonanie, iż pełnia władzy powinna należeć do całego narodu – a

zatem reprezentującej go IG, mimo to IL zachowała w XIX wieku swoje uprawnienia

• Dopiero kilkuletni spór w latach 1906-1911 który uniemożliwił funkcjonowanie parlamentu i

państwa doprowadził do znacznego ograniczenia kompetencji IL:

1) pozbawiona została równorzędnego charakteru względem IG

2) Parliament Act przyznał IL tylko prawo weta zawieszającego, ale skutecznego tylko przez trzy

kolejne sesje w ciągu 2 lat

-> po IIWW zmniejszono to do dwóch sesji i jednego roku

-> a prawo weta nie przysługiwało w stosunku do ustaw budżetowych

(otrzymali za to prawo wnoszenia poprawek – która IG mogła przyjąć lub odrzucić)

• W XX wieku ograniczono także sądowe uprawnienia Izby Lordów

- przez desuetudo straciła także działanie IL jako trybunału sądzącego w trybie oskarżenia

impeachment

- straciła także uprawnienia sądu parów (1948)

10. Ostateczny kształt brytyjskiego parlamentu:

• Do parlamentu należy pełnia władzy ustawodawczej:

1) inicjatywa ustawodawcza

2) prawo stanowienia budżetu

• Od 1911 kadencja wynosi 5 lat (wcześniej 7)

• IL:

1) zachowała swój arystokratyczny charakter

- składała się dalej z dziedzicznych i dożywotnich lordów oraz lordów duchownych

2) Izba ta ma coraz więcej członków – obecnie około 1000

- zwykle jednak tylko część z nich uczestniczy w obradach, którym przewodzi lord kanclerz

3) obecnie w izbie wyższej dominuje arystokracja finansowa (nie ziemska)

- od 1958 godność para przysługuje także kobietom

4) brak równorzędności z IG, tylko weto zawieszające

5) cieszy się dużym autorytetem i w społeczeństwie i w IG, która na ogół uwzględnia zgłaszane

przez nie poprawki

6) po IIWW straciła większość uprawnień sądowych, ale stanowi nadal sąd apelacyjny najwyższej

instancji

• IG:

1) po 1911 jedyny organ prawodawczy o pełnych kompetencjach ustawodawczych

2) zasiadają w niej posłowie wybierani w oparciu o czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze w

jednomandatowych okręgach

3) poza prawami ustawodawczymi i budżetowymi, posiada pełnie praw kontroli nad rządem, który

jest przed nią odpowiedzialny politycznie i solidarnie z swoją jak i króla działalność

-> w praktyce ustrojowej, możemy mówić o ograniczeni roli IG – jest to związane ze wzrastająca

rolą gabinetu, od którego pochodzi większość projektów ustaw oraz praktyka delegowania przez

parlament prawa wydawania aktów normatywnych organom władzy wykonawczej

-> akty te wydawane w formie ordonansów, formalnie przez króla, a faktycznie przez gabinet,

posiadają moc rozporządzeń z mocą ustawy

• Za odpowiedzialność konstytucyjną - uważamy odpowiedzialność karno-sądową do której

urzędnik jest pociągany, jeżeli dopuści się złamania prawa (deliktu konstytucyjnego) związanego z

wykonywaniem urzędu (wywodzi się z impeachmentu)

• Za odpowiedzialność polityczną – uważamy odpowiedzialność, której rezultatem jest wotum

nieufności. Wywodzi się z act of attainder – kiedy to konkretnemu urzędnikowi stawiało się zarzut

działania niezgodnego z wola większości członków izb.

STANY ZJEDNOCZONE:

1. Konstytucja USA:

1. Procedury jej uchwalania

• Pierwsza (pomijając stanowe), w dziejach instytucjonalizmu światowego konstytucja pisana

• Jest konstytucją sztywną – by ją znowelizować potrzeba zgody 2/3 członków obu izb, a nowela

wymaga ratyfikacji co najmniej ¾ stanów

• Konstytucja pogodziła poglądy federalistyczne i antyfederalistyczne (wysuwane przez małe

stany) owocem czego poszczególne stany cieszą się dość dużą autonomią

• Federacja zastrzega sobie regulowanie spraw dotyczących tylko:

1) polityka zagraniczna - wypowiadanie wojny i kontrola nad siłami zbrojnymi

2) handel zagraniczny i międzystanowy:

- cła, system monetarny

- poczta, komunikacja

- i wszystko to co czyni ze Stanów jednolity obszar gospodarczy

3) sprawy naturalizacji (obywatelstwa), emigracji i imigracji

4) organizacja sądownictwa- powołanie Sądu Najwyższego

• We wszystkich innych dziedzinach stany pozostają suwerenne, a co więcej, jeżeli Unia nie

reguluje spraw wyżej wymienionych, to można to uregulować na drodze własnego

ustawodawstwa

- wymagana jest jednak zgoda ustaw stanowych z ustawodawstwem federalnym

2. Naczelne zasady konstytucji amerykańskiej:

• Inspiracją dla pozbawionych tradycji ustrojowej amerykanów był ustrój angielski z czasów

monarchii (przed rządami parlamentarno-gabinetowymi)

• Naczelne zasady:

1) teoria umowy społecznej

2) suwerenność narodu

3) trójpodział władzy

- starano się jak najdokładniej zrealizować koncepcję Monteskiusza

- wyposażono każdy z segmentów władzy w określone uprawnienia kontrole wobec pozostałych

4) zakaz łączenia funkcji kongresmena z funkcją członka federalnego

5) zakaz stosowania act of attainder wobec prezydenta czy sekretarzy stanu

2. Władza ustawodawcza - Kongres:

• Składa się z Senatu i Izby Reprezentantów, które są równouprawnione:

1) obie dysponują inicjatywą ustawodawczą

2) prawem do wnoszenia poprawek do projektów

3) przyjmowanie projektów ustaw – w przypadku braku zgody tworzone są komisje

porozumiewawcze

• Środki kontrole wobec władzy wykonawczej:

angielski impeachment – podporządkowujący prezydenta, urzędników i sędziów federalnych

obowiązującemu prawu stanowionemu przez Kongres

-> w przypadku dopuszczenia się zdrady stanu, przekupstwa, osoby te mogły być pociągnięte do

odpowiedzialności konstytucyjnej (na wniosek IR, rozstrzyga Senat)

• Ścisłe rozgraniczenie władzy ustawodawczej od wykonawczej – senator, jak i członek IR nie może

być powołany na jakiekolwiek stanowisko państwowe w służbie USA

• Konstytucja reguluje tylko zasady biernego prawa wyborczego, czynne prawo wyborcze jest

regulowane na gruncie ustawodawstwa stanowego

1. Izba reprezentantów:

• Dwuletnia kadencja

• Składa się z posłów wybieranych na dwa lata w proporcji 1 poseł na 30 tys mieszkańców

przez ludność poszczególnych stanów na podstawie prawa wyborczego przyjętego w

konstytucjach stanowych dla wyborów do miejscowego zgromadzenia ustawodawczego

• Bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które:

1) ukończyły 25 lat

2) posiadają obywatelstwo amerykańskie od co najmniej 7 lat

3) w chwili wyborów zamieszkują w stanie, w którym kandydują

• Przewodniczy w Izbie reprezentantów wybrany przez posłów – speaker

• Posiada wyłączne kompetencje odnośnie:

1) ustawy dotyczące pobierania podatków

2) wszczęcie procedury karnej wobec urzędników łamiących prawo

2. Senat

• Miał charakter federacyjny, skupiał reprezentantów wszystkich państw

• Wybierano po dwóch członków z każdego stanu przez jego ciało ustawodawcze

-> od 1913 w drodze wyborów powszechnych w stanie

• Kadencja senatora trwa 6 lat, jednak co dwa lata odnawia się 1/3 izby

• Warunki zostania senatorem:

1) 30 lat

2) bycie obywatelem Stanów od 9 lat

3) w chwili wyboru zamieszkuje w stanie, w którym kandyduje

• Senatowi przewodzi wiceprezydent, który nie bierze jednak udziału w głosowaniach (chyba, ze

zachodzi równość głosów – wtedy ma głos decydujący)

• Kompetencje:

1) nie ma prawa do stanowienia ustaw dotyczących pobierania podatków, ale może zgłaszać do

projektu takiej ustawy poprawki

2) na wniosek Izby Reprezentantów mogą ukarać przy 2/3 głosów urzędnika łamiącego prawo

3) udzielanie zgody przy większości 2/3 na traktaty międzynarodowe, nominacje ambasadorów,

konsulów, sędziów Sądu Najwyższego oraz funkcjonariuszy administracji federalnej

3. Prezydent w konstytucji:

1. Wybór prezydenta:

• Prezydent dzierży władzę wykonawczą, wybrany jest przez ogół obywateli na 4 lata w wyborach

pośrednich:

1) w pierwszym etapie poszczególne stany wyłaniały elektorów w liczbie równej liczbie posłów

i senatorów danego stanu w Kongresie

2) w drugiej fazie elektorzy wybierali prezydenta i wiceprezydenta

3) prezydentem zostawała osoba, która otrzymała bezwzględną większość głosów elektorów

• warunki konieczne:

- urodzenie na terytorium USA

- minimum 35 lat

- zamieszkiwanie USA od co najmniej 14 lat

2. Jego kompetencje

• Konstytucja bardzo ogólnie określiła zakres uprawnień prezydenta jako szefa egzekutywy –

“będzie troszczył się o ścisłe wykonywanie ustaw i mianował wszystkich urzędników”

• W świetle konstytucji, prezydent USA jest:

1) naczelnym dowódcą Sił Zbrojnych

2) zawiera traktaty międzynarodowe za zgodą 2/3 senatu

3) mianuje za radą i zgodą Senatu ambasadorów, konsulów, sędziów SN i urzędników

federalnych

4) posiada prawo łaski z wyjątkiem postępowania typu impeachment

5) przedkłada Kongresowi informacje o stanie Unii wraz z zaleceniem podjęcia takich środków,

które uważał za potrzebne i właściwe

6) dysponował prawem veta wobec projektów ustaw uchwalonych przez Kongres, z którego

mógł skorzystać w terminie 10 dni od przedłużenia mu ich do podpisu (nie licząc niedziel)

-> jeżeli zakwestionowany projekt, został ponownie przegłosowany w obu izbach przy 2/3

głosach, to stawał się obowiązującym prawem

7) w wyjątkowych okolicznościach prezydent, mógł zwołać na obrady obie lub jedną z izb, a w

razie braku zgody między innymi w przedmiocie odroczenia obrad, mógł sam je odłożyć na

okres, który uznał za stosowny

• Prezydent i wiceprezydent (p.o. prezydenta) ponosił odpowiedzialność konstytucyjną w trybie

impeachment, konstytucja nie przewidywała jednak odpowiedzialności politycznej w/w

3. Praktyka konstytucyjna

• Formalnie nie doszło do zmian zasad elekcji, nie mniej od drugiej połowy XIX wieku

obserwujemy demokratyzacje procedury wyborczej

• Elektorzy wyłaniani początkowo przez parlamenty stanowe, od tego czasu powoływani są w

drodze wyborów powszechnych w każdym stanie, w liczbie równej reprezentacji danego stanu

w Kongresie

• Z kolei praktyka polityczna ukształtowała reguły wysuwania kandydatów na urząd

prezydenta i wiceprezydenta, pominięte milczeniem przez twórców konstytucji federalnej

1) pierwotnie desygnowania kandydata na stanowisko prezydenta było wewnętrzną sprawą

Kongresu

2) od połowy XIX wieku i ukształtowania się systemu dwupartyjnego, ustalanie kandydatur

należy do konwencji krajowych obu partii: demokratów i republikanów

3) w trakcie konwencji, zjazdy takie są organizowane w czerwcu lub lipcu roku wyborów,

wpierw przez republikanów, a dwa lub trzy tygodnie później przez demokratów

4) delegaci z poszczególnych stanów dokonują wyboru kandydata partii na urząd prezydenta i

wiceprezydenta oraz ustalają płaszczyznę wyborczą

-> od połowy XIX wieku nie zdarzył się przypadek, aby prezydentem został ktoś niezależny, bez

nominacji jednej z partii

5) przed drugim etapem elekcji – wyborami powszechnymi elektorów, które zawsze obywają się

we wtorek po pierwszym poniedziałku listopada, społeczeństwo są już doskonale znani

pretendenci do Białego Domu, którzy od chwili otrzymania nominacji swojej partii prowadzą

kampanię

6) wyborcy, oddając swoje głosy na elektorów danej partii, faktycznie wybierają już osobę

prezydenta

-> a więc przy formalnej pośredniości wyborów, w praktyce są one bezpośrednie

• wielokrotny wybór tego samego prezydenta:

- pierwotnie brak regulacji co do wielokrotnego wyboru tego samego prezydenta

-> praktyka konstytucyjna: dwie kadencje (wyjątek: Roosevelt – cztery)

-> XXII poprawka do konstytucji 1947 potwierdzająca dwie kadencje

• obejmowanie władzy przez wiceprezydenta i jego rola:

1) wiceprezydent pełni obowiązki prezydenta, jeśli ten umrze, zrezygnuje lub zostanie usunięty

- sama konstytucyjna nie wyjaśniała jednak, kiedy można usunąć prezydenta i kto ma o tym

orzekać

2) XXV poprawka 1967: wiceprezydent zostaje prezydentem, jeśli ten złoży pisemne

oświadczenie, że nie jest zdolny do sprawowania urzędu bądź gdy wiceprezydent i większość

członków gabinetu stwierdzi w pisemnym oświadczeniu skierowanym do obu izb, że prezydent

nie może sprawować władzy (jeśli prezydent zaprzeczy, to wymagane 2/3 głosów obu izb)

3) wiceprezydent poza przewodniczeniem senatowi ma funkcje reprezentatywne (ogólnie

określa je prezydent)

• władza wykonawcza:

konstytucja bardzo ogólnie zakreśla organizacje władzy wykonawczej

-> początkowo tworzą się: departament stanu (zagraniczny), skarbu i wojny, 1798 marynarki,

potem spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, rolnictwa i poczt, handlu, pracy, sił lotniczych,

obrony

-> na czele departamentów stoją sekretarze stanu – ministrowie mianowani przez ministra za

zgodą Senatu (razem tworzą gabinet, który ma funkcję doradczą – przeobrażenie go w rząd i

ograniczenie władzy wykonawczej prezydenta nie udało się)

- sekretarze stanu są wyłącznie odpowiedzialni przez prezydentem i odwoływani są w

przypadku rozbieżności stanowisk, nie ponoszą natomiast odpowiedzialności politycznej, ale

konstytucyjną już tak

- nie mogą być członkami żadnych z izb

4. Sądy federalne:

• Konstytucja przekazuje władzę sądowniczą Sądowi Najwyższemu oraz niższym sądom

federalnym utworzonym w przyszłości przez Kongres

• Sądy federalne przysługiwały w sytuacji, gdy:

1) sprawy wynikały z konstytucji lub ustaw federalnych

2) sprawy, których stroną jest Unia, albo jakiś stan, albo dyplomata zagraniczny

3) spory między stanami lub między obywatelami dwóch różnych stanów

4) spory między stanem lub jego obywatelami a obcymi państwami i ich obywatelami

• We wszystkich innych sprawach właściwy był sąd stanowy

-> od orzeczeń, których nie przysługuje apelacja do sądów federalnych

• W sprawach karnych zasada zaczerpnięta z Anglii – instytucja sądów przysięgłych – rozstrzygając,

iż postępowanie będzie prowadzone w stanie właściwym ze względu na miejsce popełnienia

przestępstwa

POLSKA W DOBIE OŚWIECENIA:

1. Ustrój społeczny powstały w wyniku reform Konstytucji 3 Maja:

• Konstytucja utrzymała ustrój stanowy, ale przegrody stanowe uczyniły mniej rygorystyczne – spotka

się to więc z krytyką obozu konserwatywnego jak i skrajnie reformatorskiego

• Mieszczanie byli świadomi, iż ułatwienie nobilitacji nie służy podniesieniu ich pozycji, a wręcz

przeciwnie – przeciągnięciu najlepszych z nich na stronę szlachty

1. Sytuacja szlachty:

• Ustawa Rządowa potwierdza przywileje i wolności szlachcie, z tymże szlachta w rozumieniu

Konstytucji to szlachta posesjonacka (pozbawienie praw gołoty)

• Potwierdzenie nietykalności osobistej i własności

• W ustawach szczegółowych zostało wpisane zwolnienie szlachty od kwaterunku wojskowego

• Utrzymana została zwierzchność dominialna szlachty nad chłopstwem

• Choć w ramach konstytucji szlachta upodobniała się do burżuazji, to nie pozbawiono jej

dotychczasowego uprzywilejowania

• Potwierdzenie równości wszystkiej szlachty

- szlachtę nieosiadłą oraz czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne, pozbawiając ją

prawa udziału w sejmikach (cel: osłabić magnaterię po przez ukrócenie klienteli)

• celem było oparcie rządów na szlachcie ziemiańskiej przy współudziale zamożnych mieszczan,

którym ułatwiono nobilitację

-> utrzymano jednak zasadę, iż dopiero w trzecim pokoleniu szlachectwa można piastować

wyższe urzędy (utrzymanie skartabellatu)

• szlachectwo więc miało się wiązać nie tylko z urodzeniem, ale i z własnością ziemi oraz funkcją

społeczną

2. Sytuacja mieszczan:

• Reguluje ją ustawa z 17 kwietnia 1791 o miastach królewskich- część składowa Konstytucji

• Posesjonatom – właścicielom nieruchomości miejskich przyznano następujące przywileje:

1) nietykalność bez wyroku sądowego – w praktyce objęło to też Żydów

2) możliwość nabywania dóbr ziemskich

3) możliwość piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych

4) możliwość otrzymywania w szerokim zakresie przez zamożnych mieszczan i zaczątki

inteligencji miejskiej szlachectwa

• Dotychczas te prawa przysługiwały tylko szlachcie; jest to wyraz zbliżenia szlachecko-

burżuazyjnego przy utrzymaniu dominacji szlachty

• Regulacje te mogły być rozciągnięte na miasta prywatne, ale tylko w sposób naturalny (przez

dobrowolne uznanie ich przez właścicieli miast)

3. Sytuacja chłopów:

• Ich sytuacje regulował artykuł IV konstytucji pt. „Chłopi-włościanie”

• „lud rolniczy (…) pod opiekę prawa i rządu krajowego przyjmujemy”

-> w praktyce sprowadzało się to do tego, że:

→ Osobne ustawy o Komisji Policji i o komisjach porządkowych nakazywały rozwinięcie działalności

państwowej na polu rolnictwa i opieki nad chłopami - komisje te mogły jednak przesyłać dziedzicom tylko

„rady” i „ostrzeżenia”, a nie wiążące nakazy (a zatem administracja państwowa miała tylko ograniczony

wpływ na położenie chłopów w dobrach szlacheckich)

• Dwie regulacje szczegółowe:

1) zachęcała dziedziców do zawierania z chłopami umów indywidualnych lub zbiorowych co do

rodzaju, rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń

2) zapewniała wolność osobistą przybyszom z zagranicy i zbiegom, oraz swobodę osiedlania się

i najmu pracy, tym którzy zechcieli powrócić do kraju

• Tak naprawdę dopiero ustawa z kwietnia 1792 o sprzedaży królewszczyzn, miała poważniejszy

wpływ na sytuację chłopów – ustawa ta gwarantowała chłopom osiadłych w tych własnościach

‘własność wieczystą’ – własność użytkową ziemi oraz wolność osobistą – wyrażającą się w

możności odejścia z gruntu po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem po wypełnieniu zobowiązań

oraz wprowadzeniu na gospodarstwo innego chłopa

• Równocześnie uwolniono z poddaństwa „Wszystkich ludzi gruntu nie trzymających i pod

żadnym kontraktem nie zostających”

-> przy nabywaniu królewszczyzn przez nowonabywców, lustratorzy państwowi mieli czuwać

nad ścisłym określeniem rozmiarów ciężarów chłopskich oraz zachęcać do zawierania umów o

oczynszowaniu

• w planach twórców Konstytucji leżała dalsza rozbudowa ustawodawstwa dotyczącego wsi i

chłopów

2. Rada Nieustająca, Straż Praw i wielkie komisje

1. Rada Nieustająca:

• W teorii miała być usprawnieniem władzy przez utworzenie pierwszego centralnego rządu, w

praktyce od początku była instrumentem zapobiegania postępowym przemianom w kraju przez

popleczników Katarzyny II

• Powstała w 1775 i była kompromisem pomiędzy różnymi koncepcjami rządu

• W jej skład wchodzili ludzie różnego pokroju i o różnej orientacji i z czasem z narzędzia

obezwładnienia władzy królewskiej stała się instrumentem polityki królewskiej w dobie

współpracy Zamku z ambasadą rosyjską

• Rada rozwinęła pożyteczną działalność w zakresie administracji, ale jako narzędzie Petersburga

była atakowana przez koła patriotyczne – nazywana „Zdradą Nieustającą” i zniesiona na

początku obrad Sejmu Czteroletniego

• Według ustawy ustanawiającej Radę, znaczną większość uprawnień kierowniczych przeszły z

króla na Radę i jej departamenty

• Król formalnie przewodniczył Radzie i dysponował dwoma głosami w razie równości zdań

- w praktyce z każdym rokiem rola króla i jego otoczenia rosła

• Organizacja:

1) 36 członków powoływał sejm, co dwa lata

- połowa składu miała pochodzić z senatu, a w połowie ogół szlachty

- sejm miał wybierać 1/3 spośród członków dawnej Rady celem zapewnienia ciągłości działań

2) spośród szlachty miał być wybierany marszałek Rady (który potencjalnie mógł odebrać

królowi przewodniczenie radzie)

3) prace rady toczyły się na zebraniach plenarnych i w pięciu departamentach –

ukonstytuowanych jako kolegia złożone z 4-8 członków

a) interesów cudzoziemskich (tu z królem jako przewodniczącym, który wraz ze swym

Gabinetem faktycznie przejął całość spraw)

b) policji – dobrego porządku (sprawującej nadzór nad miastami królewskimi)

c) wojskowym – który usunął na pewien czas komisje wojskowe

d) sprawiedliwości

e) skarbowym

• Decyzje miały zapadać większością głosów

• DW doprowadził do zwiększenia liczby wojska, zmodernizował armię i rekrutację

• DS uporządkował sądownictwo i prawo

2. Straż Praw:

• Najwyższą władzę wykonawczą powierzono Straży Praw, w której skład weszli:

1) król – dożywotni szef Straży Praw

2) prymas – głowa duchowieństwa polskiego, a zarazem przewodniczący KEN

3) 5 ministrów (jeden z marszałków jako minister policji sprawującej władzę nad miastami,

dwóch kanclerzy: jeden jako minister pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, drugi jako minister

spraw zagranicznych, jeden z hetmanów jako minister wojny, jeden z podskarbich jako minister

skarbu)

4) pełnoletni następca tronu bez prawa głosu (dla zapoznawania się z tokiem spraw

państwowych)

5) marszałek sejmu również bez głosu stanowczego (celem zapewnienia łączności rządu z

sejmem)

• Król powoływał ministrów spośród wszystkich ministrów, których było 14

- nominacji dokonywano w sesji sejmu, który mógł natychmiast odwołać ministra przez wotum

nieufności

• Ministrowie mogli być pociągani do odpowiedzialności w dwóch przypadkach:

1) w razie naruszenia przez nich Ustawy Rządowej lub innego prawa – do odpowiedzialności

sądowej – konstytucyjnej, przed sądem sejmowym złożonym z posłów i senatorów

stanowiącym emanację sejmu

2) z tytułu postawionych im zarzutów politycznych – do odpowiedzialności parlamentarnej –

sejm większością 2/3 głosów obu połączonych izb mógł uchwalić wobec ministra wotum

nieufności za kierunek jego działalności nieodpowiadający większości sejmu również wtedy,

kiedy była zgoda z prawem

3. Komisje wielkie:

• były to kolegialnie zorganizowane ministerstwa złożone z członków wybieranych przez sejm

1) Komisja policji

2) Komisja Wojska

3) Komisja Skarbu

4) Komisja Edukacji Narodowej

• przewodniczyli tymże komisjom ministrowie nienależący do Straży, co wywoływało kłopotliwą

dwutorowość władzy (w skład każdej komisji wchodziło 14 lub 5 komisarzy wybieranych na

sejmie na 2 lata oraz po 6 plenipotentów miast było wybieranych do Komisji Policji i Skarbu.

Ponadto 8 spośród plenipotentów miejskich wybierać miano do Asesorii koronnej, a 4 do

Asesorii litewskiej)

• KS i KW miały kompetencje podobne do uprawnień jakie posiadały odpowiednie organy

powołane już u progu okresu reform w 1764

• KS miał:

1) zająć się ściąganiem podatków

2) zarazem rozwojem ekonomicznym kraju przez zakładanie lub popieranie tworzenia

manufaktur

3) rozwojem handlu przez budowę i utrzymanie dróg, kanałów uspławnienie rzek, utrzymanie

poczty

4) dostała także uprawnienia w zakresie gospodarki rolnej: w stosunku do majątków szlachty

mogła jednak działać tylko za pomocą „rad” i „ostrzeżeń” nie zaś zarządzeń

• Nowym i ważnym organem była Komisja Policji:

1) sprawowanie nadzoru głównie nad miastami

2) sprawy bezpieczeństwa, obyczajności, handlu, zdrowia, dobroczynności

3) te ostatnie powinna spełniać m.in. przez kierowanie żebraków i ubogich do domów pracy

przymusowej

4) przestrzeganie własności literackiej

5) zbieranie danych statystycznych o stosunkach krajowych

-> stanowiła więc zarodek przyszłego ministerstwa spraw wewnętrznych

• KP podzieliła kraj na 26 okręgów, w których określone grupy miast miały podlegać intendentom

3. Król w konstytucji 3 maja

• Najistotniejsza zmianą w kwestii dotyczących pozycji monarchy, było wprowadzenie zasady

dziedziczności tronu, który powierzony został dynastii Wettinów

-> zlikwidowanie elekcji miało umocnić władzę i ograniczyć ingerencje obcych państw

• W miejsce odpowiedzialności króla przewidzianej w ustawie z 1573 i w prawach kardynalnych,

Konstytucja czyniła odpowiedzialnymi ministrów zasiadających w Straży Praw

• Król powoływał ministrów (pod kontrolą sejmu), a każdy z aktów podejmowanych w Straży Praw

miał być podpisany przez odpowiedzialnego ministra (system kontrasygnaty)

• Ten kierunek reform jest typowy dla kształtowania się rządów parlamentarnych

• Król był dożywotnim szefem rządu (nie wprowadzono jeszcze stanowiska premiera)

• Każdy król wstępujący na tron musi złożyć przysięgę Bogu, Narodowi, na konstytucję i na pacta

conventa

• podsumowując, król:

1) prawo łaski z wyłączeniem zbrodni stanu

2) zarządzanie wojskiem w czasie wojny

3) mianowanie oficerów, urzędników, biskupów, senatorów i ministrów

4) król nie ponosi odpowiedzialności politycznej

4. Władza ustawodawcza:

• powierzona została sejmowi dwu izbowemu, na który składała się Izba poselska i Senat

• Izba poselska:

1) 204 posłów wybieranych na sejmikach

2) 24 plenipotentów wybieranych na zgromadzeniach miejskich

-> sejm pozostał szlachecki – plenipotenci to pełnomocnicy miast wysłani do przedstawienia ich

postulatów, pozbawionych jednak praw posła (mieli tylko: prawo zabierania głosu w izbie poselskiej

zgodnie z uprawnieniami organów rządowych w sprawach miejskich oraz przemysłu i handlu)

• Izba wyższa – senat - 132 członków będących wojewodami i kasztelanami oraz biskupi diecezjalni i

ministrowie

• Zmniejszono uprawnienia króla w zakresie ustawodawstwa, utracił on bowiem prawo sankcji ustaw

- król miał zwoływać sejm, posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej, ale wespół SP

- wreszcie w jego imieniu ogłaszane są ustawy

• Sejm mógł jednak zbierać:

1)z mocy prawa, jeśli w oznaczonych terminie król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu

2) na zarządzenie marszałka sejmu, gdyby panujący nie zwołał sejmu, w sytuacji, w której byłoby to

wskazane

• W walce z przewagą magnacką ograniczono rolę izby wyższej – senat otrzymał tylko prawo weta

zawieszającego w zakresie praw politycznych, cywilnych i karnych

• Na sejmie konstytucyjnym – który był przewidziany o 25 lat dla rewizji konstytucji, senat miał

stanowić „radę starszych” po wysłuchaniu której izba poselska mogła od razu przejść do porządku

nad zdaniem senatu

POZOSTAŁE:

1. Konstytucje formalne i sposoby ich zmiany



o konstytucji formalnej mówimy gdy występuje ona w formie ustawy zasadniczej zawierającej

podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania państwa, a także podstawowe prawa i wolności

obywatela uchwalana i zmieniana w trybie specjalnej procedury



konstytucja by zapewnić stabilność, nie powinna być co rusz zmieniana, stąd podział:

1) konstytucje elastyczne – mówimy o nich wtedy, gdy daną konstytucje łatwo zmienić np.

konstytucje francuskie

*zalety - umożliwiają dostosowanie ustawy zasadniczej do potrzeb życia codziennego

*wady - zmiany mogą być pochopne – co powoduje destabilizację prawa

2) konstytucje sztywne – konstytucję trudno zmienić – np. konstytucja USA – do tej pory

uchwalono zaledwie 27 poprawek (z czego pierwsze 10 weszło w życie w 1791)

*zalety – zapobiegają pochopnym zmianom

*wady – konstytucja może nie regulować kwestii, które wcześniej nie były problemem

2. Konstytucje materialne i ich źródła



o konstytucji w znaczeniu materialnym rozumiemy cały system podstawowych instytucji

politycznych i społeczno-gospodarcych, składających się na organizację i ustrój danego państwa



jest ona pojęciem szerszym aniżeli konsytuacja formalna i pełniej charakteryzuje ustrojowy model

państwa



np. Wielka Brytania nie posiada konstytucji spisanej (formalnej) ale nie przeszkadza to, by

kwalifikować ją jako państwo konstytucyjne, bo posiada właśnie konstytucje materialną; co więcej

WB to pierwszy kraj o którym w ogóle można było powiedzieć, iż był konstytucyjny



źródła w prawie pisanym

1) konstytucja formalna

2) ustawy organiczne lub ustawy konstytucyjne → jako, że nie da się uregulować całego systemu w

jednym akcie normatywnym, przyjęło się zasadę legislacyjną, iż konstytucja upoważnia do

uregulowania danych kwestii przez inny akt normatywny (delegacja ustawodawcza)



w systemie prawa anglosaskiego źródłem konstytucji materialnej są:

1) prawo zwyczajowe – najważniejsze źródło prawa konstytucyjnego WB i w pewnym stopniu w

USA (tzw. praktyka konstytucyjna)

2) konwenanse konstytucyjne - zasady postępowania na gruncie relacji między określonymi

organami państwa. Zasady te nie wymagają orzeczenia określonego sądu, ich naruszenie

oznaczałoby delikt konstytucyjny. Konwenanse nie są nigdzie zapisane w formie aktu prawa

stanowionego np.:

▪ Zasada mówiąca, że premierem rządu Wielkiej Brytanii zostaje lider partii, która wygrała

wybory do Izby Gmin

▪ Zasada solidarnej odpowiedzialności ministrów rządu brytyjskiego – gdy do dymisji podaje

się premier, oznacza to, że do dymisji podaje się cała rada ministrów

3) precedensy sądowe

4) orzecznictwo sądowe

3. Sposoby tworzenia konstytucji i metody badania zgodności z nim innych aktów normatywnych
4. Federacja amerykańska a federacja niemiecka (II Reich) – różnice.

Federacja amerykańska

Federacja niemiecka

Źródło

powstania:

Konstytucja z 1787 r.

Konstytucja z 1871r.

Władza

wykonawcza:



Prezydent: wybrany na 4 lata w

głosowaniu dwustopniowym –

najpierw wyłaniani elektorzy w

każdym stanie w liczbie równej

liczbie posłów i senatorów w

Kongresie,



elektorzy także wybierają wice i

prezydenta.



Niepodzielna i pełnia władzy

wykonawczej.



Brak charakterystycznego

trójpodziału władzy.



Na czele, o charakterze nie

demokratycznym – cesarz

niemiecki,



cesarz reprezentuje Rzesze na

zewnątrz, dówódca sił zbrojnych,

mianujący i odwołujący

urzędników, zwołujący i

odwołujący posiedzenie izb,

przygotowywał i ogłaszał ustawy

(nie posiadał prawa sankcji).



Prezydent ma pod sobą kanclerza

– kierownik polityki

wewnętrznej i zagranicznej –

odpowiedzialny tylko przed

cesarzem.



Rządy osobiste cesarza.

Władza

ustawodawcza:



Kongres: Izba Reprezentantów i

Senat –



IR: posłowie wybierani przez

ludnośc na 2 lata – 1/30 tys,.

Przewodniczący speaker.



Senat: senatorowie na 6 lat, w

systemie rotaycjnym –

przewodniczący vice president.



Konstytucyjna zasada hamowania

władzy wykonawczej: prawa

impeachmentu – prawo IR do

oskarżenia - prawo do pociągnięcia

do odpowiedzialności konstytucyjnej

prezydenta, vice, sędziów i

wyższych urzędników federalnych –

osądzeni przez Senat w wyroku 2/3

większości



Rada Związku: pełnomocniki

państw członkowskich –

dominowana przez Prusy (17/61

miejsc)



Reichstag – 397 posłów na 3

lata w wyborach

4przymiotnikowych –

powszechnych, równych,

bezpośrednich i tajnych.



Łatwo można było zmienić

konstytycje – zwykła większość

– do odrzucenia zmian – 15

głosów w RZ – dominacja

Prus.



Brak okoliczności stwarzających

podstawy do powstania

odpowiedzialności politycznej

kanclerza czy ministrów.

Władza sądowa



Najwyższy Sąd Federalny oraz

niższe sądy federalne powoływane

przez kongres.



Kompetentne tylko w sprawach

określanych przez konstytucje.



Reszta spraw – sądy stanowe –

niezależne od federacji



Pierwszeństwo ustaw Rzeszy –

ujednolicenie prawa – jednolite

prawo sądowe na terenie całych

Niemiec.



Zakres indywidualny – prawo

administracyjne i wewnętrzne

państwowe.



Trybunał Rzeszy w Lipsku jako

sąd najwyższy – instancja

rewizyjna.

Zakres spraw

wspólnych:



Sprawy zagraniczne siły zbrojnie

lądowe, morskie i wszelkie sprawy z

siłami związane;



sprawy naturalizacji, emigracji i

imigracji;



sprawy handlu zagranicznego i

międzystanowego,



sprawy celne, waluta, poczta; sprawy

skarbowe związane z zadaniami

wspólnymi



Polityka zagraniczna, cła, waluta

i sprawy gospodarcze – podatki

na cele wspólne,



wojsko marynarka wojenna,



ustawodawstwo w dziedzinie

prawa sądowego



poczta.

II RZECZPOSPOLITA:

1.Mała konstytucja i rola naczelnika państwa w II RP – 20 lutego 1919

• Mała konstytucja powierzyła stanowisko Naczelnika Państwa Piłsudskiemu – miał on wykonywać

wolę Sejmu Ustawodawczego

• Wyrażało się to wyposażeniu sejmu we:

1) władzę suwerenną

2) w nieokreśleniu jego kadencji

3) uzależnieniu od niego organów wykonawczych Naczelnika Państwa i ministrów

-> sejm ustawodawczy stawał się w ten sposób źródłem wszelkiej władzy

→ Jego głównym zadaniem było uchwalenie ustawy zasadniczej – konstytucji (stąd nazwa Sejmu

Ustawodawczego – Konstytuanta); przysługiwało mu wyłączne uprawnienie do uchwalania ustaw

• Naczelnik państwa i ministrowie zostali podporządkowani sejmowi – naczelnik państwa:

1) reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych

2) stał na czele administracji cywilnej i wojskowej

3) za swoją działalność odpowiadał przed sejmem

4) każdy jego akt państwowy wymagał dla swej ważności kontrasygnaty właściwego ministra

5) na podstawie porozumienia z sejmem Naczelnik Państwa powoływał rząd

6) nie miał inicjatywy ustawodawczej

• Ministrowie indywidualnie, a rząd solidarnie odpowiadał za swą działalność przed sejmem

• W chwili zagrożenia bytu państwowego, utworzona została 1 lipca 1920 Rada Obrony Państwa,

specjalny organ rządowo-parlamentarny o charakterze przejściowym

-> powołanie ROP spowodowało ograniczenie uprawnień sejmu

-> w jej skład weszli: Naczelnik Państwa jako przewodniczący, marszałek Sejmu Ustawodawczego, 10

posłów wybranych przez sejm i reprezentujących stronnictwa sejmowe, premier, 3 ministrów, 3

przedstawicieli wojska mianowanych przez Naczelnego Wodza

-> Rada decydowała o wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem i zakończeniem wojny oraz

zawarciem pokoju

2.Konstytucja marcowa

1. Naczelne zasady konstytucji

1) zasada ciągłości państwa polskiego

2) zasada republikańskiej formy państwa

3) zasada zwierzchnictwa narodu

4) zasada demokracji przedstawicielskiej

5) zasada podziału władzy

6) zasada rządów parlamentarnych

7) zasada państwa liberalnego

8) zasada jednolitości państwa (z wyjątkiem autonomii województwa śląskiego)

2. Wybór i kadencja prezydenta i kompetencje prezydenta:



wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe

• Kwestie odpowiedzialności:

1) Wszystkie akty państwowe prezydenta wymagały kontrasygnaty premiera i odpowiedniego

ministra, którzy ponosili odpowiedzialność za ich treść

2) prezydent nie mógł być pociągnięty do odpowiedzialności parlamentarnej

3) ale ponosił odpowiedzialność konstytucyjną (wymagane: wniosek 100 posłów, uchwalony

większością 3/5 w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, wyrok wydawał TS)

*wykonawcze:

1) mianowanie i odwoływanie Prezesa Rady Ministrów

2) na wniosek premiera – powoływanie i odwoływanie ministrów i obsadzanie urzędów

cywilnych i wojskowych

3)wydawanie rozporządzeń wykonawczych do ustaw

4) najwyższy zwierzchnik SZ bez możliwości sprawowania naczelnego dowództwa

*ustawodawcze

1) zwoływanie, zamykanie i odraczanie sesji obu izb parlamentu

2) możliwość rozwiązania sejmu za zgodą 2/3 senatu

*sądownicze:

1) prawo łaski

2) mianowanie sędziów

*inne:

1) reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych

2) przyjmował przedstawicieli obcych państw i wysyłał przedstawicieli dyplomatycznych

Polski za granicę

3) zawierał umowy międzynarodowe:

- handlowe, celne, nakładające obowiązki na obywateli lub obciążenia finansowe na państwo

wymagały zgody sejmu

4) wypowiadał wojnę i zawierał traktaty pokojowe – za zgodą sejmu

3. Sejm i senat:

• Obie mają kadencje 5 letnią, a wybory są pięcioprzymiotnikowe

• Czynne prawo wyborcze: każdy obywatel od 21 roku, w senacie od 30

• Bierne prawo wyborcze: w sejmie od 25 lat, w senacie od 40

• Posłów było 444, senatorów 111

• Posłowie i senatorowie byli reprezentantami całego narodu

• Dysponowali immunitetem parlamentarnej i nietykalności poselskiej

• Kompetencje kontrolne:

1) prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej

2) wyrażanie zgody na wypowiedzenie przez prezydenta wojny i zawarcie pokoju

3) zatwierdzanie decyzji RM o wprowadzeniu stanu wyjątkowego

4) powoływał NIK

-> kontrola administracji pod względem finansowym

- przedstawienie corocznie wniosku do sejmu o udzielenie bądź odmówienie rządowi absolutorium

• Kompetencje elekcyjne - wybór prezydenta przez ZN

• Kompetencje ustrojodawcze - prawo dokonywania zmian i rewizji konstytucji na wzór ¼

ustawowej liczby posłów lub senatorów

-> uchwalenie zmiany przy 2/3 w obecności co najmniej połowy (222)

-> co 25 lat istniała możliwość rewizji konstytucji przez ZN zwykłą większością głosów

3.Dekrety i rozporządzenia z mocą ustawy w świetle noweli sierpniowej



mimo formalnego obowiązywania konstytucji marcowej, decyzje o składzie rządu podejmował i tak

Józef Piłsudski niezależnie od stanowiska sejmu



projekt noweli sierpniowej miał charakter wybitnie antyparlamentarny i był uzasadniany propagandową

walką z nadmierną rolą partii politycznych, sejmokracją i partyjniactwem



celem noweli sierpniowej było skorygowanie pozycji prezydenta, która na mocy konstytucji marcowej

była zbyt ograniczona



ustawa zwana nowelą sierpniową została ogłoszona 4 sierpnia 1926 i wprowadzała:

1) ukrócenie nietykalności posłów – powiela art. 22 konstytucji zakaz dzierżawy i kupna dóbr

państwowych przez posłów i otrzymywaniu dóbr osobistych od rządu dodając ustęp końcowy

stanowiący o tym, że poseł który naruszył te postanowienia traci mandat poselski i korzyści pozyskane

na tej drodze

2) określenie ścisłego terminarza prac parlamentu nad uchwaleniem budżetu

→ zobowiązanie rządu do złożenia sejmowi projektu budżetu najpóźniej na pięć miesięcy przed

końcem danego roku budżetowego → w razie niedotrzymania terminów, budżet miał obowiązywać w

formie przedstawionej w projekcie rządowym lub w formie w jakiej został opracowany przez izbę we

właściwym jej terminie

3) sejm traci moc samorozwiązania

4) prezydent ma prawo do wydawania dekretów z mocą ustawy, które wymagają zatwierdzenia przez

sejm – w ramach tej regulacji zostanie wprowadzona funkcja Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych

- prezydent może w czasie gdy sejm i senat są rozwiązane wydawać w nagłej konieczności

rozporządzenia z mocą ustawy, ale nie mogą one dotyczyć zmiany treści Konstytucji

- prezydent ma również prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w trybie specjalnej ustawy o

pełnomocnictwach (za zgodą parlamentu)

4.Konstytucja kwietniowa 23 kwietnia 1935

1. Naczelne zasady konstytucji:

1) państwo jako dobro wspólne wszystkich obywateli



Odrzucono archaiczną koncepcję państwa jako organizację polityczną narodu, będącego

podmiotem władzy



Można więc mówić o solidarystycznej formule państwa – jako porządku prawnego, opartego na

przekonaniu o wspólnocie interesów wszystkich obywateli i harmonijnej współpracy między

państwem, a społeczeństwem



Odrębność państwa i społeczeństwa



Nie występuje w tej konstytucji słowo „naród”, zastępuje się je określeniem „społeczeństwo”

lub „obywatele”

2) zasady współdziałania obywateli z państwem dla realizacji dobra wspólnego



Zaakcentowanie pierwszeństwa obowiązków nad prawami



Odrzucenie indywidualizmu i koncepcji nadrzędnych praw obywatela

3) zasada elitaryzmu



Uprawnienie do wpływania na sprawy publiczne mierzone wartości wysiłku i zasług obywatela

na rzecz dobra powszechnego

4) zasada jednolitej i niepodzielnej władzy prezydenta



Pod jego zwierzchnictwem pozostaje rząd, sejm, senat, SZ, sądy



Nie odpowiada ani parlamentarnie ani konstytucyjnie (a „przed Bogiem i historią”)



Prezydent był faktycznie jedynym suwerenem w państwie

2. Wybór i kadencja prezydenta

• Wybierany na 7 lat według skomplikowanej procedury zapewniający decydujący głos

ustępującemu prezydentowi:

1) w elekcji bierze udział sam prezydent i Zgromadzenie Elektorów (50 osób wybranych przez

sejm – 25 przez senat i 5 wirylistów = marszałkowie sejmu i senatu, premier, generalny

inspektor SZ, I prezes SN)

2) Jednego kandydata wskazywało ZE, drugiego prezydent (jeśli chciał i mógł wskazać samego

siebie)

-> jeżeli wskazał, to wybory powszechne, jeśli nie, to ten pierwszy

3. Kompetencje prezydenta i jego prerogatywy w świetle noweli sierpniowej

*uprawnienia ustawodawcze

• Prezydent mógł wydawać dekrety z mocą ustawy – nie podlegały zatwierdzaniu przez parlament

-> zakres regulacji: organizacja rządu, SZ, administracji z wyłączeniem kompetencji

ustawodawczych parlamentu

-> w czasie i zakresie określonym przez ustawę

-> bez upoważnienia ustawowego w przerwach między kadencjami sejmu i senatu we

wszystkich sprawach z wyjątkiem zmiany konstytucji, ordynacji wyborczej, budżetu, systemu

monetarnego i nakładania podatków

• Prawo weta zawieszającego wobec ustaw parlamentu w przeciągu 30 dni

- jeżeli obie izby uchwalą ponownie ten projekt, to staje się prawem

• Prezydent powoływał 1/3 senatorów

• Zwoływał, otwierał, zamykał i odraczał sesje parlamentu

*uprawnienia ustrojodawcze

• Uprzywilejowana inicjatywa w sprawie rewizji konstytucji: jego projekty mogły być głosowane

tylko w całości (bez zmian), do ich uchwalenia wystarczyła zwykła większość głosów

• Silne weto wobec projektów poselskich uchwalanych przez parlament – prezydent mógł w

terminie 30 dni zwrócić projekt do ponownego rozpatrzenia dopiero przez parlament następnej

kadencji

-> jeżeli parlament następnej kadencji uchwaliłby projekt bez zmian, prezydent nie musi go

podpisywać, tylko rozwiązać izby ustawodawcze

*uprawnienia wykonawcze

• Obsada urzędu prezydenta

• Powoływanie premiera i ministrów

• Mianowanie sędziów, prezesa SN, prezesa NIK, sędziów TS, GISZ

• Prawo łaski

• Sprawowania zwierzchnictwa nad SZ

• Reprezentowanie państwa na zewnątrz

*uprawnienia nadzwyczajne – na okres wojny

• Wyznaczanie następcy

• Mianowania naczelnego wodza

• Zarządzanie stanu wyjątkowego

• Wydawania dekretów we wszystkich materiach ustawowych z wyjątkiem zmiany

konstytucji, przedłużenia kadencji parlamentu i powoływania go w zmniejszonym składzie

*uprawnienia kontrolne:

• Prawo rozwiązania sejmu i senatu

• Prawo odwołania premiera i ministrów, prezesa NIK, naczelnego wodza

• Prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej

*prerogatywy osobiste – nie wymagają kontrasygnaty premiera, ani ministra – nikt za nie prawnie

nie odpowiadał (wszystkie inne akty urzędowe, wymagają kontrasygnaty premiera i właściwego

ministra), zaliczamy do nich:

1) wskazanie kandydata na prezydenta i zarządzenie głosowania powszechnego

2) wyznaczenie na czas wojny następcy

3) mianowanie i odwoływanie prezesa RM, I prezesa SN, prezesa NIK, naczelnego wodza,

GISZ, szefa i urzędników Kancelarii Cywilnej

4) powoływanie i zwalnianie sędziów TS

5) powoływanie 1/3 senatorów

6) rozwiązywanie sejmu i senatu przed upływem kadencji

7) stawianie członków rządu przez TS

8) prawo łaski

4. Sejm i senat:

• Kadencja obu izb trwała 5 lat

• Konstytucja podkreślała, iż funkcja rządzenia państwem nie należy do sejmu

• Sejm:

1) składał się z 208 posłów

2) wybory: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, nieproporcjonalne

3) czynne prawo: 24, bierne prawo wyborcze: 30

4) pozbawienie partii prawa do wyłaniania kandydatów

-> kandydatów przedstawiało w każdym okręgu Zgromadzenie Okręgowe, któremu przewodniczył

komisarz mianowany przez szefa MSW

• Senat:

1) składał się z 96 senatorów:

- 32 mianuje prezydent

- 64 wybierają wojewódzkie kolegia wyborcze

2) czynne prawo wyborcze, miały osoby, które skończyły 30 lat i spełniały jeden z:

a) warunku tytułu zasługi - osoby legitymujące się wymienionymi w ordynacji odznaczeniami

państwowymi

b) tytuł wykształcenia – posiadali wykształcenie wyższe, średnie zawodowe, lub stopień oficerski

c) tytuł zaufana – piastowali stanowiska z wyboru we władzach samorządu terytorialnego,

gospodarczego oraz określonych przez ordynację organizacji gospodarczych, zawodowych i

stowarzyszeń wyższej użyteczności

3) bierne prawo wyborcze: 40 lat

4) wybory dwustopniowe

• Można powiedzieć, że kompetencje ustawodawcze parlamentu były ograniczone przez:

1) nadanie dekretom prezydenckim mocy ustaw

2) przyznanie prezydentowi wyłącznych kompetencji ustawodawczych w wymienionych

dziedzinach

3) wykluczenie inicjatywy ustawodawczej sejmu w zakresie budżetu, rekrutacji i ratyfikacji umów

międzynarodowych

4) uzależnienie od zgody rządu uchwalania przez sejm ustaw pociągających za sobą wydatki ze

skarbu państwa

5) przyznanie prezydentowi weta ustawodawczego zawieszającego

6) odrzucenie poprawek senatu było możliwe dopiero przy 3/5

• Natomiast kompetencje ustrojodawcze ograniczone przez - kompetencje prezydenta bez zgody

którego nie można było przeprowadzić rewizji konstytucji

• Co do kompetencji kontrolnych:

1) prawo pociągania rządu i ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej – za zgodą premiera

2) pociąganie premiera i ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej

3) coroczne zatwierdzanie zamknięć rachunków państwowych

4) udzielanie rządowi absolutorium

• Zależność po między sejmem a senatem zmniejszyła się – senat mógł uczestniczyć w procedurze

pociągania rządu i ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej oraz konstytucyjnej

5. Rada Ministrów i odpowiedzialności ministrów:

• Premier powoływany przez prezydenta, a na wniosek premiera – ministrów

• Premier staje się faktycznym szefem rządu, a nie tylko pierwszym wśród równych:

1) zwierzchnik służbowy ministrów

2) reprezentowanie rządu

3) kierowanie jego pracami

4) ustalanie ogólnych zasad polityki państwowej

• Posiadał inicjatywę ustawodawczą, wydawał rozporządzenia wykonawcze, decydował w sprawach

przekazanych przez ustawę

• Mimo, iż Rada Ministrów była wzmocniona względem konstytucji marcowej – istniało

domniemanie kompetencji – rząd kieruje sprawami niezastrzeżonymi dla innych organów, to

ministrowie podlegali pełnej odpowiedzialności:

1) Polityczna – przed prezydentem, który mógł ich swobodnie odwołać

2) Parlamentarna – parlament przy zwykłej większości mógł odwołać rząd lub ministra, lub

rozwiązać obie izby parlamentu – solidarnie lub indywidualnie

3) Konstytucyjna – przed TS