ZASADY USTROJU
ZASADA DOMNIEMANIA
POLITYCZNEGO
NIEWINNOÅšCI
PAC
STWA
W POLSKIM PROCESIE
W KONSTYTUCJI
KARNYM
RZECZYPOSPOLITEJ
Anna Tęcza-Paciorek
POLSKIEJ
Z ROKU
1997
Jerzy Kuciński
Waldemar J. Wołpiuk
Warszawa 2012
Publikacja dofinansowana ze środków własnych Wyższej Szkoły Zarządzania i Prawa
im. Heleny Chodkowskiej z siedzibÄ… w Warszawie.
Recenzent
Prof. dr hab. Jan Wawrzyniak
Wydawca
Monika Pawłowska
Redaktor prowadzÄ…cy
Joanna Maz

Opracowanie redakcyjne
Katarzyna Rosińska
A
amanie
Wolters Kluwer Polska
Układ typograficzny
Marta Baranowska
Poszczególne rozdziały napisali:
Jerzy Kuciński: I, V, VI, VII
Waldemar J. Wołpiuk: II, III, IV, VIII
© Copyright by
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012
ISBN 978-83-264-3905-6
ISSN 1897-4392
ISBN PDF-a: 978-83-264-4742-6
Wydane przez:
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
Redakcja Książek
01-231 Warszawa, ul. PÅ‚ocka 5a
tel. [phone], fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.wolterskluwer.pl
Księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Spis treści
Wykaz skrótów / 9
Wstęp / 13
Rozdział I
Cechy Konstytucji z 1997 r. jako ustawy zasadniczej / 17
1. Uwagi wstępne / 17
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r. / 21
2.1. Konstytucja z 1997 r.  spadkobierczynią postępowego
i demokratycznego dziedzictwa polskich aktów
konstytucyjnych / 21
2.2. Systematyka, regulowane materie i nowatorstwo
unormowań Konstytucji z 1997 r. / 31
3. Szczególne cechy formalne Konstytucji z 1997 r. / 47
3.1. Wyjątkowość trybu przygotowania i uchwalenia
Konstytucji z 1997 r. / 47
3.2. Odmienności trybu dokonywania zmian w Konstytucji
z 1997 r. / 54
4. Najwyższa moc prawna Konstytucji z 1997 r. / 62
4.1. Konstytucja z 1997 r.  najwyższym prawem
Rzeczypospolitej Polskiej / 62
4.2. Zasada nadrzędności Konstytucji z 1997 r. w warunkach
członkostwa Polski w Unii Europejskiej / 74
5. Konkluzje / 86
Rozdział II
Pojęcie zasad ustroju politycznego państwa w Konstytucji
z 1997 r. i próba określenia ich katalogu / 88
1. Uwagi wstępne / 88
2. Zasady prawa a zasady konstytucyjne / 90
5
Spis treści
3. Zasady konstytucyjne we współczesnym
systemie prawa / 98
4. Problemy nazewnicze oraz niektóre cechy i funkcje zasad
konstytucyjnych / 105
5. Problem normatywności zasad konstytucyjnych / 112
6. Zasady ustrojowe. Zasady ustroju politycznego
państwa / 128
7. Próba określenia katalogu zasad ustroju politycznego
państwa / 133
8. Konkluzje / 138
Rozdział III
Zasada władzy zwierzchniej narodu / 141
1. Uwagi wstępne / 141
2. Geneza i rozwój zasady w myśli polityczno-ustrojowej
i w teorii prawa konstytucyjnego / 143
3. WÅ‚adza zwierzchnia w polskich konstytucjach / 149
4. Zasada władzy zwierzchniej narodu w Konstytucji z 1997 r.
i jej ustrojowe znaczenie / 154
4.1. Naród  społeczeństwo obywatelskie / 156
4.2. Władza zwierzchnia w państwie  w Rzeczypospolitej
Polskiej / 168
5. Zasada władzy zwierzchniej narodu z perspektywy
przynależności Rzeczypospolitej Polskiej do Unii
Europejskiej / 179
6. Konkluzje / 184
Rozdział IV
Zasada demokratycznego państwa prawnego / 187
1. Uwagi wstępne / 187
2. Geneza i rozwój zasady demokratycznego państwa prawnego
w myśli polityczno-ustrojowej i w teorii prawa
konstytucyjnego / 190
3. Tradycje i kształt zasady państwa prawnego w historii prawa
konstytucyjnego / 201
4. Określenie zasady państwa prawnego w Konstytucji z 1997 r.
i jej ustrojowe znaczenie / 204
5. Treść zasady państwa prawnego w świetle Konstytucji
z 1997 r. / 209
6
Spis treści
6. Instytucje konstytucyjno-ustrojowe służące realizacji zasady
demokratycznego państwa prawnego / 216
7. Zasada demokratycznego państwa prawnego z perspektywy
przynależności Polski do Unii Europejskiej i członkostwa
w Radzie Europy / 223
8. Konkluzje / 231
Rozdział V
Zasada łączenia przedstawicielskich i bezpośrednich form
sprawowania władzy przez naród / 233
1. Uwagi wstępne / 233
2. Przedstawicielskie i bezpośrednie formy sprawowania władzy
przez zbiorowego suwerena  ujęcie doktrynalne
i rzeczywistość ustrojowa / 234
3. Polskie akty konstytucyjne przed 1997 r. o formach
sprawowania władzy przez zbiorowego suwerena / 246
4. Określenie zasady łączenia przedstawicielskich
i bezpośrednich form sprawowania władzy przez naród
w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 249
5. Przedstawicielskie formy sprawowania władzy przez naród
w świetle Konstytucji z 1997 r. / 254
6. Formy bezpośredniego sprawowania władzy przez naród
w świetle Konstytucji z 1997 r. / 269
7. Konkluzje / 279
Rozdział VI
Zasada podziału władzy i równowagi władz / 282
1. Uwagi wstępne / 282
2. Kształtowanie się i istota zasady podziału władzy / 282
3. Zasada podziału władzy w polskich aktach konstytucyjnych
przed 1997 r. / 289
4. Określenie zasady podziału władzy i równowagi władz
w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 297
5. Podział władzy w świetle Konstytucji z 1997 r. / 303
6. Równowaga władz w świetle Konstytucji z 1997 r. / 321
7. Traktatowe i konstytucyjne modyfikacje zasady podziału
władzy i równowagi władz wynikające z członkostwa Polski
w Unii Europejskiej / 330
8. Konkluzje / 339
7
Spis treści
Rozdział VII
Zasada pluralizmu politycznego / 342
1. Uwagi wstępne / 342
2. Z dziejów pluralizmu politycznego i konstytucjonalizacji
partii politycznych / 343
3. Zarys dziejów pluralizmu politycznego w Polsce i jego
odzwierciedlenia w polskich aktach konstytucyjnych
przed 1997 r. / 349
4. Określenie zasady pluralizmu politycznego w Konstytucji
z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 356
5. Treść zasady pluralizmu politycznego w świetle Konstytucji
z 1997 r. / 363
6. Konstytucyjne granice wolności tworzenia i działania partii
politycznych / 377
7. Konkluzje / 385
Rozdział VIII
Zasada uczestnictwa samorzÄ…du terytorialnego w sprawowaniu
władzy publicznej / 388
1. Uwagi wstępne / 388
2. Geneza samorzÄ…du terytorialnego / 390
3. Samorząd terytorialny w Polsce do 1997 r. w świetle
stanowiska doktryny i regulacji konstytucyjnych / 393
4. Treść zasady uczestnictwa samorządu terytorialnego
w sprawowaniu władzy publicznej w świetle Konstytucji
z 1997 r. / 405
5. Decentralizacja władzy a uczestnictwo samorządu
terytorialnego w sprawowaniu władzy publicznej / 409
6. SamorzÄ…d terytorialny  administracja publiczna / 414
7. Wpływ procesów integracyjnych w Europie na pozycję
ustrojowÄ… i funkcjonowanie samorzÄ…du terytorialnego
w Polsce / 428
8. Konkluzje / 438
Bibliografia / 441
Wykaz skrótów
Akty prawne
DPC Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
z dnia 26 sierpnia 1789 r.
EKSL Europejska Karta SamorzÄ…du Lokalnego
sporzÄ…dzona w Strasburgu dnia 15 paz
-
dziernika 1985 r. (Dz. U. z 1994 r.
Nr 124, poz. 607 z póz
n. zm.)
k.w. (kodeks wyborczy) ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r.  Kodeks
wyborczy (Dz. U. Nr 21, poz. 112
z póz
n. zm.)
Karta Praw Podstawo- Karta Praw Podstawowych Unii Europej-
wych skiej uchwalona w Nicei dnia 7 grudnia
2000 r. (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010,
s. 389, wersja skonsolidowana)
KDPA (Europejski) Kodeks Dobrej Praktyki
Administracyjnej. Przyjęty dnia 6 wrze-
śnia 2001 r. przez Parlament Europejski,
nie ma on mocy wiążącej, ale jest instru-
mentem Europejskiego Rzecznika Praw
Obywatelskich w zakresie poszanowania
prawa do dobrej administracji ustanowio-
nego w art. 41 Karty Praw Podstawowych
(tekst KDPA dostępny jest na stronie in-
ternetowej Europejskiego Rzecznika
Praw Obywatelskich www.ombud-
sman.europa.eu)
9
Wykaz skrótów
Konstytucja 3 maja Ustawa RzÄ…dowa z dnia 3 maja 1971 r.
(Konstytucja majowa)
Konstytucja z 1921 r. ustawa z dnia 17 marca 1921 r.  Konsty-
(Konstytucja marcowa) tucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U.
Nr 44, poz. 267 z póz
n. zm.)
Konstytucja z 1935 r. ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia
(Konstytucja kwietnio- 1935 r. (Dz. U. Nr 30, poz. 227)
wa)
Konstytucja z 1952 r. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej
(Konstytucja lipcowa) Ludowej uchwalona przez Sejm ustawo-
dawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz. U.
Nr 33, poz. 232 z póz
n. zm.)
Konstytucja z 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78,
poz. 483 z póz
n. zm.)
 mała konstytucja ustawa konstytucyjna z dnia 19 lutego
z 1947 r. 1947 r. o ustroju i zakresie działania naj-
wyższych organów Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz. U. Nr 18, poz. 71
z póz
n. zm.)
 mała konstytucja ustawa konstytucyjna z dnia 17 paz
dzier-
z 1992 r. nika 1992 r. o wzajemnych stosunkach
między władzą wykonawczą Rzeczypo-
spolitej Polskiej oraz o samorzÄ…dzie tery-
torialnym (Dz. U. Nr 84, poz. 426
z póz
n. zm.)
nowela grudniowa ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmia-
nie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej (Dz. U. Nr 75, poz. 444
z póz
n. zm.)
nowela kwietniowa ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmia-
nie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej (Dz. U. Nr 19, poz. 101)
TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europej-
skiej (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010,
s. 47, wersja skonsolidowana)
10
Wykaz skrótów
Traktat o przystÄ…pieniu Traktat o przystÄ…pieniu Polski do Unii
Polski do Unii Europej- Europejskiej podpisany 16 kwietnia
skiej (traktat akcesyjny) 2003 r. w Atenach (Dz. Urz. UE L 236
z 23.09.2003, s. 17)
traktat z Lizbony Traktat zmieniajÄ…cy Traktat o Unii Euro-
pejskiej i Traktat ustanawiający Wspól-
notÄ™ EuropejskÄ… podpisany w Lizbonie
w dniu 13 grudnia 2007 r. (Dz. Urz. UE
C 306 z 17.12.2007, s. 1 i sprost.)
TUE Traktat o Unii Europejskiej podpisany
dnia 7 lutego 1992 w Maastricht w Holan-
dii (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 13,
wersja skonsolidowana)
u.p.p. ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o par-
tiach politycznych (tekst jedn.: Dz. U.
z 2001 r. Nr 79, poz. 857 z póz
n. zm.)
ustawa konstytucyjna ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia
z kwietnia 1992 r. 1992 r. o trybie przygotowania i uchwa-
lenia Konstytucji Rzeczypospolitej Pol-
skiej (Dz. U. Nr 67, poz. 336 z póz
n. zm.)
Inne
Dz. U. Dziennik Ustaw
Dz. Urz. Dziennik Urzędowy
ENA europejski nakaz aresztowania
FJN Front Jedności Narodu
OTK ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjne-
go. Zbiór urzędowy. Od 1 stycznia
1996 r. OTK ZU jest jedynÄ… oficjalnÄ…
publikacjÄ… zawierajÄ…cÄ… orzecznictwo
Trybunału Konstytucyjnego. W 2002 r.
został podzielony na serię A (wyroki
i postanowienia merytoryczne) i B (po-
stanowienia z etapu wstępnego rozpatry-
11
Wykaz skrótów
wania skarg konstytucyjnych i wnio-
sków)
PRON Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodo-
wego
RP Rzeczpospolita Polska
TK Trybunał Konstytucyjny
UE Unia Europejska
UMCS Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
WE Wspólnota Europejska
WSIZiA Wyższa Szkoła Zarządzania, Informatyki
i Administracji
WSZiP Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa
12
Wstęp
Problematyka zasad ustrojowych, w tym zwłaszcza zasad ustroju
politycznego państwa, zawsze była przedmiotem zainteresowania
ustrojoznawców i związanych z tym naukowych kontrowersji, a nawet
sporów. Owe zasady stanowią bowiem fundament i szkielet całej kon-
strukcji, na której oparty jest ustrój polityczny państwa. Stąd też, z racji
swojego znaczenia, stanowią immanentną część składową współcze-
snych porządków konstytucyjnych poszczególnych państw. W pań-
stwach demokratycznych wykształtowane zostało pewne quantum zasad
swoistych dla ustrojów tworzonych dla zapewniania wolności i praw
członków wspólnoty państwowej oraz ich udziału w sprawowaniu
władzy publicznej. Można więc twierdzić, że istnieje określona liczba
zasad wspólnych będących podwaliną państw demokratycznych, co
jednak nie oznacza, że katalogi zasad konstytucyjnych we wszystkich
tego typu państwach są jednakowe.
Przedmiotem rozważań uczyniono w pracy zasady ustroju politycz-
nego Rzeczypospolitej Polskiej wyrażone w Konstytucji Rzeczypospo-
litej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., dalej: Konstytucji z 1997 r. (Dz. U.
Nr 78, poz. 483 z póz
n. zm.). Zagadnienia te nie były zbyt często pod-
dawane bardziej wnikliwym analizom naukowym, chociaż co pewien
czas publikowane były osobne prace poświęcone tym kwestiom1.
Sprawy zasad ustroju konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej rozwa-
żane są także w podręcznikach prawa konstytucyjnego i w innych pra-
cach analizujących ustrój państwowy naszego kraju. Na oddzielną
uwagę zasługuje fakt, że zasady ustroju politycznego są ważnym instru-
mentem w działalności orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego, który
nie tylko je wykorzystuje i interpretuje w procesie kontroli konstytucyj-
1
Zob. zwłaszcza W. Sokolewicz (red.), Zasady podstawowe polskiej Konstytucji,
Warszawa 1998; D. Dudek (red.), Zasady ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa
2009.
13
Wstęp
ności prawa, lecz także niekiedy wywodzi z ich treści stosunkowo nie-
zależne od siebie inne zasady, umożliwiające rozwój i umacnianie sys-
temu demokratycznego.
Katalogi konstytucyjnych zasad ustroju państwa konstruowane
w treści polskich prac naukowych i w podręcznikach akademickich
różnią się, czasem dosyć istotnie. Uznanie bowiem, iż określony przepis
(przepisy) Konstytucji z 1997 r. wyraża zasadę ustroju państwa, bywa
 poza nielicznymi przypadkami  sprawÄ… indywidualnego stanowiska
autora. Z tym wiąże się też kwestia subiektywnego uznania badacza,
czy dany przepis konstytucyjny reguluje kwestię w takim stopniu ważną,
by móc ją uważać za zasadę ustrojową.
Książka powstała w okresie zbliżającej się XV rocznicy uchwalenia
Konstytucji z 1997 r. Ustawa zasadnicza tworzona była, gdy ustrój de-
mokratyczny w Polsce kształtował dopiero swój byt, w związku z czym
jej postanowienia w większym stopniu wyznaczały powinności ustrojo-
we, niż mogły być konfrontowane z rzeczywistością prawną i społecz-
no-polityczną. Zasady ustalone w Konstytucji z 1997 r. dowiodły,
w zestawieniu w ową rzeczywistością, że nie tylko stanowią pewien
deklaratywny tekst normatywny, ale że w oparciu o ich treść może
funkcjonować demokratyczny mechanizm państwowy, zaś aksjologia
ustroju demokratycznego może być na ich podstawie rozwijana. Należy
również uwzględnić fakt, że stosowaniu zasad ustrojowych towarzyszą
od 2004 r. nowe okoliczności, związane z przystąpieniem Rzeczypospo-
litej Polskiej do Unii Europejskiej. Ów fakt sprawia, że nie tylko prze-
mianom uległ system prawa wewnętrznego, lecz także, że zasady
ustrojowe polskiej Konstytucji powinny być  odczytywane i stosowane
w związku z warunkami wynikającymi z członkostwa w Unii Europej-
skiej. Podane względy stanowiły nakaz, aby zasady konstytucyjne były
rozpatrywane nie jako byt spetryfikowany, ale jako wypowiedzi norma-
tywne mające wartość utylitarną w rzeczywistości ustrojowej kształto-
wanej in statu nascendi.
W toku przygotowywania książki wyłonił się problem wyboru
spośród ogółu zasad ustrojowych wyrażonych w Konstytucji z 1997 r.
tych, które ze względu na ich doniosłość uznaliśmy za warte szczegóło-
wej analizy. Wybór zasad nie był ani prosty, ani łatwy. Nie ma też do-
statecznych przesłanek, aby twierdzić, że jest on w pełni trafny. Zamia-
rem naszym było jednak to, aby poddać analizie przede wszystkim te
spośród zasad konstytucyjnych, które mają rudymentarne znaczenie
dla ustroju politycznego Rzeczypospolitej  z punktu widzenia jej bytu
14
Wstęp
i rozwoju oraz stosowania zasad konstytucyjnych w stosunkach praw-
nych i społeczno-politycznych. Z tych względów postanowiliśmy, że
przedmiotem analizy uczynimy następujące zasady: władzy zwierzchniej
(suwerenności) narodu; demokratycznego państwa prawnego; łączenia
przedstawicielskich i bezpośrednich form sprawowania władzy przez
naród; podziału władzy i równowagi władz; pluralizmu politycznego;
uczestnictwa samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy publicz-
nej.
W każdym z rozdziałów poświęconych zasadom staraliśmy się 
w miarę możliwości  rozważać kilka istotnych wątków tematycznych:
geneza i rozwój zasady w myśli polityczno-ustrojowej i w konstytucjo-
nalizmie; określenie zasady w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe zna-
czenie; treść zasady w świetle obowiązującej ustawy zasadniczej; insty-
tucje konstytucyjnoprawne służące realizacji zasady; modyfikacje zasady
lub jej urzeczywistniania wynikające z przynależności Polski do struktur
europejskich. Analiz tych wątków tematycznych dokonywaliśmy przede
wszystkim na gruncie unormowań Konstytucji z 1997 r., nierzadko
porównując te unormowania z odpowiednimi uregulowaniami wcze-
śniejszych polskich aktów konstytucyjnych oraz sięgając czasem do
prawa traktatowego Unii Europejskiej i Rady Europy.
Uznaliśmy za niezbędne poprzedzenie zasadniczych rozważań
o zasadach ustrojowych, zawartych w rozdziałach III VIII, dwoma
rozdziałami mającymi charakter szerokiego merytorycznego i teoretycz-
nego wprowadzenia do tych rozważań. Stąd powstała koncepcja wydzie-
lenia rozdziału I, poświęconego cechom Konstytucji z 1997 r. jako
ustawy zasadniczej Trzeciej Rzeczypospolitej Polskiej, oraz rozdziału
II, którego treścią jest problematyka zasad ustroju politycznego państwa
i katalogu tych zasad w Konstytucji z 1997 r.
Książka jest rezultatem pracy dwóch autorów, którzy sygnują
swoimi nazwiskami poszczególne rozdziały. Autorów o różniących się
nieco poglądach, różnych doświadczeniach naukowych, temperamen-
tach i stylach pisarskich. Tych różnic, jak również nielicznych przypad-
ków rozważania przez obu autorów w poszczególnych rozdziałach tych
samych szczegółowych kwestii, ale zazwyczaj z różnych punktów wi-
dzenia, nie staraliśmy się całkowicie eliminować, uważając, że mogą
one czynić książkę bogatszą oraz bardziej wielowymiarową. Znajduje
to zapewne odzwierciedlenie w tekście, pomimo wysiłku redakcyjnego
zmierzającego do zapewnienia względnej jednolitości książki.
15
Wstęp
Praca pomyślana jest jako mająca spełnić dwie istotne funkcje:
monografii naukowej ujmującej w sposób gruntowny istotne kwestie
ustroju Rzeczypospolitej Polskiej oraz pomocy dydaktycznej adresowa-
nej do tych wszystkich, którzy studiują lub interesują się zagadnieniami
konstytucyjnego ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. O tym, w jakim
stopniu nasza praca spełni te funkcje, zadecydują Czytelnicy.
Autorzy
16
Rozdział I
Cechy Konstytucji z 1997 r. jako ustawy
zasadniczej
1. Uwagi wstępne
W polskim piśmiennictwie naukowym oraz w orzecznictwie kon-
stytucyjnym od dawna wyrażany jest pogląd, że konstytucja to ustawa
odróżniająca się szeregiem cech od innych ustaw występujących
w systemie z
ródeł prawa. W ślad za propozycjami terminologicznymi
sformułowanymi kilkadziesiąt lat temu przez Stefana Rozmaryna1
większość polskich autorów, aby podkreślić wyjątkowość konstytucji
w systemie z
ródeł prawa, określa ten akt mianem  ustawy zasadniczej
( ustawy zasadniczej państwa ). Autorzy używający takiego określenia
(ale również ci, którzy tym pojęciem się nie posługują) wskazują na
podobne specyficzne cechy, odróżniające konstytucję jako akt norma-
tywny od ustaw  zwykłych . Wśród cech tych zazwyczaj wyróżniają
takie, które odnoszą się do treści konstytucji (kryterium materialne)
oraz do jej charakteru prawnego (kryterium formalne)2. Pierwsza grupa
cech określana jest najczęściej jako  szczególna treść konstytucji .
Wśród drugiej grupy cech wyróżnia się takie, które wskazują na
 szczególne cechy formalne konstytucji (czasem nazywane  szczególną
formą konstytucji ) oraz te, które wynikają z  najwyższej mocy prawnej
konstytucji (czasem określanej mianem  szczególnej mocy prawnej
konstytucji ). Można więc przyjąć, że specyficzne cechy odróżniające
konstytucję jako ustawę zasadniczą od innych ustaw to: szczególna
1
S. Rozmaryn, Konstytucja jako ustawa zasadnicza PRL, Warszawa 1967, rozdz. I.
2
Por. M. Kruk, Konstytucja jako ustawa zasadnicza państwa (w:) W. Sokolewicz
(red.), Zasady podstawowe polskiej konstytucji, Warszawa 1998, s. 16.
17
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
treść konstytucji, szczególne cechy formalne konstytucji, najwyższa
moc prawna konstytucji.
Te trzy cechy konstytucji wielokrotnie objaśniane były w sposób
generalny w polskim piśmiennictwie naukowym, i to nie tylko w pod-
ręcznikach prawoznawstwa czy prawa konstytucyjnego, ale także
w opracowaniach i monografiach poświęconych głównie tym zagadnie-
niom3. Dla naszych potrzeb wystarczy więc jedynie w sposób bardzo
syntetyczny przywołać główne wskazania nauki prawa dotyczące cech
konstytucji jako ustawy zasadniczej.
Szczególna treść konstytucji powinna być rozpatrywana w trzech
aspektach:
1) zakresu regulacji spraw w konstytucji (zakresu tzw. materii konsty-
tucyjnych),
2) znaczenia ( wagi ) norm konstytucyjnych dla ustroju państwa oraz
statusu jednostki,
3) sposobu ( głębokości ) normowania materii konstytucyjnych.
Zakres spraw regulowanych przez konstytucję ma we współcze-
snych państwach demokratycznych  przy widocznym zróżnicowaniu
 charakter uniwersalny w tym sensie, że konstytucje tych państw
normują zazwyczaj całokształt kwestii ustrojowych (konstytucje pełne).
Oznacza to kształtowanie treści konstytucji wokół zwłaszcza trzech
grup zagadnień:
1) podstawowych zasad ustroju politycznego i społeczno-gospodar-
czego państwa,
2) statusu prawnego jednostki w państwie,
3) ustroju władz państwowych (naczelnych, a często także tereno-
wych).
Znaczenie norm konstytucyjnych dla ustroju państwa oraz statusu
jednostki wynika stąd, że  niezależnie od niejednakowego  ciężaru
tych norm  konstytucja jest zbiorem zasad ustrojowych i praw podsta-
wowych (a każdy jej przepis ma charakter lex fundamentalis). Sposób
( głębokość ) regulowania przez poszczególne konstytucje zagadnień
składających się na materię konstytucyjną nie jest jednakowy. Przyjmuje
się, że konstytucja powinna regulować jedynie podstawowe zagadnienia
3
Zob. ibidem, s. 16 25; S. Bożyk, Konstytucja, Białystok 1999, s. 16 38.
18
1. Uwagi wstępne
ustroju państwa. Jednakże ocena tego, co ma charakter podstawowy
dla ustroju państwa, ma zawsze charakter polityczny, determinowany
specyfiką danego państwa i subiektywnymi odczuciami twórców kon-
stytucji4. Tak więc sprawy wchodzące w zakres materii konstytucyjnych
są regulowane z niejednakowym stopniem szczegółowości i  układane
w ramach różnej systematyki wewnętrznej konstytucji.
Szczególnych cech formalnych konstytucji upatruje się zwłaszcza
w trzech elementach:
1) w szczególnej jej nazwie,
2) w szczególnym trybie jej uchwalania,
3) w szczególnym trybie dokonywania w niej zmian.
We współczesnym państwie z reguły tylko jeden akt prawny okre-
ślany jest mianem konstytucji, co odróżnia go i wyróżnia na tle
wszystkich innych aktów normatywnych w systemie z
ródeł prawa da-
nego państwa. Gdy idzie o sposób uchwalania konstytucji, to od innych
aktów prawotwórczych różni ją zazwyczaj tryb stosowany w tej proce-
durze. Do demokratycznych form uchwalania konstytucji zalicza siÄ™
w doktrynie szczególnie uchwalanie jej przez konstytuantę (parlament
powołany dla uchwalenia konstytucji) lub wprost przez zbiorowy
podmiot suwerenności w referendum, a także w jakiejś procedurze
pośredniej, będącej połączeniem obu tych form. Zazwyczaj uchwalanie
konstytucji przez te szczególne podmioty następuje w specjalnym trybie,
różnym od uchwalania przez parlament ustaw  zwykłych , a nawet
różnym od dokonywania  zwyczajnych zmian konstytucji przez par-
lament. Konstytucja może być uchwalana także przez parlament dzia-
Å‚ajÄ…cy jako ustrojodawca, w trybie przewidzianym dla zmiany konsty-
tucji, jeżeli przepisy prawne nie przewidują jakiegoś odrębnego trybu.
Podobnie jak uchwalanie konstytucji, również dokonywanie w niej
zmian wymaga specjalnego trybu postępowania i spełnienia szczegól-
nych wymagań, z reguły bardziej rygorystycznych niż jest to konieczne
dla uchwalenia ustawy  zwykłej lub dokonania w niej zmian. Z tego
powodu konstytucja jest zazwyczaj ustawą  sztywną , a więc z założenia
reprezentuje większy stopień stabilności norm niż ustawy  zwykłe , co
służy nadaniu normom konstytucyjnym wyższej mocy prawnej niż
normy zawarte w innych aktach prawotwórczych.
4
Por. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2008,
s. 35.
19
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
Najwyższa moc prawna konstytucji to zapewne najbardziej istotna
w skutkach cecha tego aktu prawnego. Wskazuje ona przede wszystkim
na nadrzędność, szczytowe miejsce konstytucji w całym systemie z
ródeł
prawa stanowionego w danym państwie. Rodzi to doniosłe skutki dla
relacji między konstytucją a pozostałymi rodzajami aktów normatyw-
nych oraz dla obowiÄ…zujÄ…cego charakteru konstytucji. Konstytucja jest
aktem nadrzędnym w stosunku do wszystkich innych aktów prawotwór-
czych w państwie. Ma obowiązujący charakter dla wszystkich adresatów
jej norm, którymi mogą być organy władz publicznych, jednostki oraz
podmioty zbiorowe.
Z najwyższej mocy prawnej konstytucji wynika kilka istotnych
konsekwencji. Po pierwsze, przedmiot regulacji konstytucyjnej ma
charakter pierwotny i nieograniczony, co oznacza, że może ona normo-
wać każdą sprawę i  wyznaczać rodzaje innych aktów normatywnych
(z
ródeł prawa). Po drugie, wszystkie inne akty normatywne muszą być
z konstytucją zgodne. Zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznych
z konstytucją materialnie (co do treści) lub formalnie (co do trybu
uchwalenia) określany jest jako negatywny aspekt obowiązku realizacji
konstytucji5. Zapewnienie przestrzegania tego zakazu wymaga jednak
istnienia w państwie odpowiednich instytucji, zwłaszcza procedur
kontroli konstytucyjności prawa. Po trzecie, na ustawodawcy ciąży
pozytywny obowiązek wydawania aktów normatywnych niezbędnych
do realizacji przepisów konstytucji. Dotyczy to zarówno tych przypad-
ków, gdy konstytucja wyraz
nie nakazuje (przewiduje) wydanie ustawy,
jak i tych, gdy wydanie ustawy nie jest w konstytucji wyraz
nie przewi-
dziane, lecz jest niezbędne dla realizacji konstytucyjnych postanowień.
Określa się to jako pozytywny aspekt obowiązku realizacji konstytucji6.
Przedmiotem rozważań w dalszych częściach opracowania, prowa-
dzonych wyłącznie de lege lata constitutionalis, będą cechy szczególne
Konstytucji z 1997 r. jako ustawy zasadniczej naszego państwa.
Uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w trzecim czytaniu w dniu
2 kwietnia 1997 r., a  przyjęta (zatwierdzona) przez naród w referen-
dum dnia 25 maja 1997 r., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej weszła
w życie dnia 17 paz
dziernika 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z póz
n. zm.,
dalej: Konstytucja z 1997 r.). Jest to pierwsza, i jak dotychczas jedyna,
5
Pisze o tym M. Kruk, Konstytucja jako ustawa... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasa-
dy..., s. 23.
6
Ibidem.
20
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
od rozpoczęcia w 1989 r. demokratycznej transformacji ustrojowej,
pełna polska ustawa zasadnicza. Była ona, jak dotychczas, dwukrotnie
nowelizowana:
1) w 2006 r., gdy wprowadzono do niej możliwość ekstradycji obywa-
tela polskiego w wyniku europejskiego nakazu aresztowania (ENA),
2) w 2009 r., gdy zakazano wyboru do Sejmu lub Senatu osoby skaza-
nej prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne ścigane
z oskarżenia publicznego.
Żadna z tych nowelizacji nie miała zasadniczego znaczenia ustro-
jowego. Można więc powiedzieć, że Konstytucja z 1997 r., w generalnie
niezmienionej postaci obowiązuje do chwili obecnej. Podjęta zostanie
teraz próba analizy szczególnej jej treści, szczególnych cech formalnych
oraz cech wskazujących na jej najwyższą moc prawną.
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
2.1. Konstytucja z 1997 r.  spadkobierczynią postępowego
i demokratycznego dziedzictwa polskich aktów
konstytucyjnych
Nie ulega wątpliwości, że na unormowania Konstytucji z 1997 r.
wywierały wpływ  poza uregulowaniami konstytucyjnymi znanymi
innym państwom demokratycznym  rozwiązania wcześniejszych
polskich aktów konstytucyjnych. Interesujące wydaje się natomiast to,
jakie były konkretnie z
ródła inspiracji tych konstytucyjnych unormowań
oraz jaka jest skala i forma  nawiązań w obowiązującej ustawie zasad-
niczej do polskiego dziedzictwa konstytucyjnego. Często bowiem bez-
pośrednie nawiązywanie do poprzednich aktów konstytucyjnych,
zwłaszcza przez prostą recepcję istniejących w nich konstrukcji praw-
nych, nie mogło wchodzić w grę z powodu szeregu czynników o cha-
rakterze i wewnętrznym, i międzynarodowym7.
Polskie dziedzictwo konstytucyjne niewątpliwie uznać należy za
bogate8. W historii niepodległej Polski uchwalonych zostało przed
7
Por. M. Granat, Konstytucja RP na tle rozwoju i osiągnięć konstytucjonalizmu
polskiego, PrzeglÄ…d Sejmowy 2007, nr 4, s. 14.
8
Zob. J. Szymanek, Tradycje konstytucyjne, Warszawa 2007.
21
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
1997 r. szereg aktów normatywnych, które z racji swej nazwy lub rangi
prawnej należy uznać za akty konstytucyjne. Cztery z nich to konstytucje
pełne  z 1791, 1921, 1935 i 1952 r., a pozostałe to akty o mocy prawnej
równej konstytucji, w tym trzy nazywane tradycyjnie  bardziej lub
mniej zasadnie  małymi konstytucjami (1919, 1947 i 1992).
Postępowe i demokratyczne dziedzictwo, którego  spadkobierczy-
nią mogła stać się Konstytucja z 1997 r., znajdujemy przede wszystkim
w kilku polskich aktach konstytucyjnych (wymieniamy je w ujęciu
chronologicznym):
1) w Ustawie RzÄ…dowej z dnia 3 maja 1791 r. tradycyjnie nazywanej
KonstytucjÄ… 3 maja albo KonstytucjÄ… majowÄ…;
2) w Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. nazywanej KonstytucjÄ…
marcową (Dz. U. Nr 44, poz. 267; dalej także jako Konstytucja
z 1921 r.);
3) w Konstytucji z dnia 22 lipca 1952 r. nazywanej KonstytucjÄ… lipcowÄ…
(Dz. U. Nr 33, poz. 232 z póz
n. zm.; w tekście Konstytucja z 1952 r.),
ale jedynie w nowych instytucjach ustrojowych wprowadzonych
do niej w latach 1982 i 1987, a zwłaszcza w treści zmian dokonanych
w 1989 r. [ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie Konstytucji
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 19, poz. 101, dalej:
nowela kwietniowa) oraz ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r.
o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 75,
poz. 444 z póz
n. zm., w tekście: nowela grudniowa)] i w 1990 r.;
4) w aktach konstytucyjnych z 1992 r.: w ustawie konstytucyjnej z dnia
23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, dalej: ustawa konstytucyjna z kwietnia
1992 r. (Dz. U. Nr 67, poz. 336 z póz
n. zm.) oraz w ustawie konsty-
tucyjnej z dnia 17 paz
dziernika 1992 r. o wzajemnych stosunkach
między władzą ustawodawczą a wykonawczą Rzeczypospolitej
Polskiej oraz o samorzÄ…dzie terytorialnym (Dz. U. Nr 84, poz. 426
z póz
n. zm., w tekście:  mała konstytucja z 1992 r. )9.
W naturalny sposób nasuwa się pytanie: w czym wyrażał się postę-
powy i demokratyczny charakter dziedzictwa wskazanych wyżej aktów
konstytucyjnych. Przyjmujemy, że głównie w takich ich rozwiązaniach
9
Tekst Konstytucji 3 maja w M. Borucki, Konstytucje polskie 1791 1997, Warszawa
2002; teksty pozostałych konstytucji i aktów konstytucyjnych w T. Mołdawa, Konstytucje
polskie 1918 2008, Warszawa 2008.
22
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
dotyczących podstaw ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego
państwa, a także w niektórych instytucjach ustrojowych o tym charak-
terze  które miały charakter nowatorski na tle regulacji wcześniejszych
i współczesnych standardów konstytucyjnych, zwiększały możliwość
uczestnictwa przez naród-suwerena w sprawowaniu władzy, zarówno
w formach przedstawicielskich, jak i bezpośrednio.
Wśród postępowych i demokratycznych zasad ustrojowych na
pierwszym niewÄ…tpliwie miejscu  z uwagi na historiÄ™ i znaczenie 
powinna zostać wymieniona zasada zwierzchniej władzy (suwerenności)
narodu. Wyrażała ją już bowiem pierwsza polska Konstytucja  Kon-
stytucja 3 maja, wskazując, że wszelka władza w państwie pochodzi
 z woli narodu . Konstytucja majowa była w tym zakresie nowatorska,
nawiązywała do postępowych i demokratycznych postulatów Oświece-
nia, zwłaszcza zaś do J.J. Rousseau koncepcji umowy społecznej jako
z
ródła władzy w państwie, oraz do jego idei woli powszechnej ludu,
która powinna być nadrzędnym motywem działania władzy państwowej.
Zasada zwierzchniej władzy narodu została expressis verbis wyrażo-
na w Konstytucji marcowej, w której znalazła swoje nowatorskie, bar-
dziej postępowe i demokratyczne ujęcie. Było ono wyrazem nawiązania
przez Konstytucję z 1921 r. do uregulowań państwa liberalno-demokra-
tycznego, a konkretnie do wzorów francuskich, do Konstytucji III Re-
publiki z 1875 r. Zasada suwerenności narodu stała się tą zasadą, która
na trwałe weszła do polskiego demokratycznego kanonu myślenia
o konstytucji. Pozwoliło to, po okresie jej  nieobecności w ustawie
konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. Nr 30, poz. 227, dalej:
Konstytucja z 1935 r.) oraz w Konstytucji z 1952 r., na powtórzenie jej
w identycznej jak w Konstytucji z 1921 r. formie słownej w noweli
grudniowej z 1989 r., a następnie w Konstytucji z 1997 r.
Druga zasada ustrojowa, o równie długiej tradycji jak wskazana
wyżej, bo także wyrażona w Konstytucji 3 maja, to zasada podziału
władzy  na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Konstytucja
majowa nawiązywała w tych rozwiązaniach do postępowej i demokra-
tycznej koncepcji trójpodziału władzy w ujęciu Monteskiusza. Podział
władzy miał zapewnić m.in. wolności obywatelskie (jak u Monteskiusza)
oraz porządek społeczny. Stosunki między organami rozdzielonych
władz miały się układać zgodnie z doświadczeniami angielskiego syste-
mu rządów. W systemie organów rozdzielonych władz zwierzchnią
pozycję miał zajmować Sejm, a w jego ramach izba poselska.
23
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
Zasadę podziału władzy Konstytucja marcowa wyrażała w nowej
formie normatywnej, uznając organy wszystkich trzech władz za  orga-
ny Narodu (art. 2 zdanie drugie). Było to rozwiązanie nowatorskie
i oryginalne, niezaczerpnięte z innej konstytucji10. Zasadzie podziału
władzy nadała Konstytucja z 1921 r. w swych uregulowaniach pierwszo-
rzędne znaczenie ustrojowe. Przyjęty dosyć konsekwentnie w tej Kon-
stytucji podział władzy oceniany jest pozytywnie w literaturze przed-
miotu11. Konstytucja z 1921 r. kształtowała na gruncie zasady podziału
władzy parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy) system rządów.
Rozstrzygnęła o bikameralnym charakterze władzy ustawodawczej. Na
wzór Konstytucji majowej ustanawiała (a nawet pogłębiała) model
dwuizbowości nierównoprawnej, z wyraz
nÄ… przewagÄ… Sejmu (izby
pierwszej) nad Senatem (izbÄ… drugÄ…). Pozycja ustrojowa Prezydenta
nie była zbyt mocna, chyba nawet nieco słabsza niż w klasycznym mo-
delu parlamentarnym. Najważniejszym organem egzekutywy był rząd.
W Konstytucji marcowej uregulowanych zostało znacznie więcej niż
w Konstytucji majowej instytucji i mechanizmów służących zapewnieniu
równowagi rozdzielonych władz. Pomimo ich istnienia, w systemie
podziału władzy wyraz
ną przewagę posiadała władza ustawodawcza.
Gdy w  małej konstytucji z 1992 r.  przywracano  po okresie
nieistnienia w Konstytucji z 1935 r. oraz Konstytucji z 1952 r.  zasadÄ™
podziału władzy, uczyniono to zachowując ów nierównorzędny układ
relacji między władzami (także w ramach władzy ustawodawczej).
Wprowadzone zostały jednak istotne zmiany w stosunkach pomiędzy
parlamentem (szczególnie Sejmem) a rządem i Prezydentem, oznacza-
jÄ…ce system rzÄ…dzenia odpowiadajÄ…cy zracjonalizowanej wersji modelu
parlamentarnego, kształtowanej w niektórych państwach europejskich
po II wojnie światowej. Wzmocniona została przez  małą konstytucję
z 1992 r. pozycja Prezydenta, ale równocześnie wzmocnieniu uległa
także pozycja rządu. Zarysowany w  małej konstytucji z 1992 r. układ
relacji między władzami nie został w sposób bardziej zasadniczy zmie-
niony w Konstytucji z 1997 r.
10
Por. S. Krukowski, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r. (w:) M. Kallas
(red.), Konstytucje polskie. Studia z dziejów konstytucjonalizmu polskiego, t. 2, Warszawa
1990, s. 72.
11
Por. M. Pietrzak, Konstytucja z 17 marca 1921 r. z perspektywy 80 lat, PrzeglÄ…d
Sejmowy 2001, nr 2, s. 11; Z. Witkowski, Zakres konstytucjonalizacji zasad ustrojowych
w polskich aktach konstytucyjnych XX wieku (w:) P. Sarnecki (red.), Konstytucjonalizacja
zasad i instytucji ustrojowych, Warszawa 1997, s. 92.
24
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
W Konstytucji marcowej uregulowane zostały, po raz pierwszy
w dziejach polskich konstytucji, jeszcze trzy inne postępowe i demokra-
tyczne zasady ustrojowe: konstytucyjnego zagwarantowania wolności
i praw obywatelskich; rządów prawa w państwie; samorządności.
Również te zasady, łącznie ze wskazanymi wyżej, uzasadniają wysoką
ocenę rozwiązań normatywnych Konstytucji z 1921 r.  jako aktu  bę-
dącego swoistą cezurą w rozwoju konstytucyjnych dziejów Polski 12,
jako najbardziej  europejskiej spośród polskich konstytucji do 1997 r.
W Konstytucji marcowej wolnościom i prawom obywatelskim,
rozstrzygającym o statusie prawnym jednostki w państwie, poświęcony
został obszerny rozdział, wyodrębniony w jej strukturze, co było postę-
powym novum w historii polskich konstytucji. Katalog tych konstytu-
cyjnych wolności i praw był relatywnie obszerny, a jego  zawartość
treściowa to jeden z najważniejszych przejawów postępowości i demo-
kratyzmu Konstytucji z 1921 r.13 W Konstytucji marcowej, podobnie
jak w konstytucjach innych ówczesnych państw demokratycznych,
zostały uregulowane zarówno wolności osobiste i prawa polityczne
obywateli (nazywane obecnie  prawami pierwszej generacji ), jak
również niektóre wolności i prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne
( prawa drugiej generacji ). Dodać przy tym należy, że Konstytucja
z 1921 r., po raz pierwszy w historii polskich konstytucji, zawierała
różnorakiego charakteru gwarancje wolności i praw, sytuujące tę kon-
stytucję w rzędzie najbardziej postępowych i demokratycznych ówcze-
snych konstytucji europejskich. Zarówno rozwiązania Konstytucji
marcowej dotyczące wolności i praw obywatelskich, jak również kon-
stytucyjne unormowania ich gwarancji  stały się trwałym dorobkiem
polskich demokratycznych konstytucji.
Dodać warto, że system konstytucyjnych gwarancji wolności i praw
obywatelskich został wydatnie wzmocniony wiele lat póz
niej przez
nowelę kwietniową 1989 r. Jedno z jej rozwiązań oznaczało rzeczywistą
niezawisłość sędziów. Inne  umocowało w Konstytucji lipcowej insty-
tucjÄ™ Rzecznika Praw Obywatelskich, utworzonÄ… w drodze ustawy
z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.:
Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 z póz
n. zm.). UrzÄ…d Rzecznika, organu
mającego za zadanie  stanie na straży wolności i praw obywatelskich,
12
J. Szymanek, Tradycje..., s. 172.
13
Por. J. Wawrzyniak, Zarys polskiego ustroju konstytucyjnego, Bydgoszcz 1999,
s. 64.
25
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
został powołany w Polsce jako pierwszym wówczas i jedynym państwie
realnego socjalizmu, co było ewenementem, z gruntu obcym ówczesnym
założeniom takiego państwa. Do tego postępowego i demokratycznego
dorobku dotyczącego wolności i praw obywatelskich oraz ich gwarancji
nawiązała Konstytucja z 1997 r., dokonując wydatnego rozszerzenia
i wzmocnienia wcześniejszych rozwiązań.
Zasada rządów prawa w państwie, którą  przy pewnej dozie
 życzliwości wobec rozwiązań w tej kwestii w Konstytucji marcowej
 można traktować jako bliską zasadzie państwa prawnego14, zwłaszcza
rozumianego w jego wersji formalnej, a na pewno jako zasadÄ™ prawo-
rządności15, nie została wprost wyrażona w tej Konstytucji. Bez wątpie-
nia jednak daje się ona z jej uregulowań wyinterpretować. Realizację
zasady rządów prawa, rozumianej w Konstytucji z 1921 r. w jej klasycz-
nej, XIX-wiecznej postaci, miało zapewnić szereg rozwiązań instytucjo-
nalnych i mechanizmów ustrojowych wprowadzonych do tej Konsty-
tucji, a stanowiących w większości elementy zasady praworządności,
chociaż niektóre z nich mogą być traktowane także jako elementy
państwa prawnego. Wiele spośród tych rozwiązań i mechanizmów
odnajdujemy w treści zasady demokratycznego państwa prawnego,
która została wprowadzona do polskich aktów konstytucyjnych nowelą
grudniową i  przyjęta w tym samym kształcie normatywnym przez
KonstytucjÄ™ z 1997 r. Z uwagi na ustrojowe znaczenie zasady demokra-
tycznego państwa prawnego, zostanie ona omówiona oddzielnie.
Zasada samorządności po raz pierwszy w dziejach polskich konsty-
tucji znalazła wyraz w Konstytucji marcowej. Konstytucja ta regulowała
kwestie samorządu w stosunkowo szerokim zakresie, co stanowiło cechę
państwa liberalno-demokratycznego. Nie ograniczała się przy tym do
unormowań dotyczących samorządu terytorialnego, które były głównym
przedmiotem jej rozwiązań w sprawach samorządowych, ale także in-
nych postaci samorządu, szczególnie samorządu gospodarczego.
Samorządowe rozwiązania Konstytucji z 1921 r. stały się w okresie
transformacji ustrojowej od 1989 r. ważnym wzorcem dotyczących
kwestii samorządowych unormowań ówczesnych aktów konstytucyj-
nych  noweli grudniowej, noweli z marca 1990 r. (ustawa z dnia
8 marca 1990 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U.
14
Tak traktuje jÄ… M. Pietrzak, Konstytucja..., s. 10 i 12.
15
Por. P. Sarnecki, Konstytucja marcowa a rozwój konstytucjonalizmu polskiego,
PrzeglÄ…d Sejmowy 2001, nr 2, s. 38.
26
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
Nr 16, poz. 94 z póz
n. zm.) do Konstytucji z 1952 r.,  małej konstytucji
z 1992 r. Warto jednak zwrócić uwagę, że we wskazanych aktach
konstytucyjnych, które konsekwentnie traktowały o dwu rodzajach
samorządu, ale jednak przede wszystkim normowały sprawy samorządu
terytorialnego, którego najważniejsza funkcja została określona jako
 udział w sprawowaniu władzy państwowej , problematyka samorzą-
dowa uwzględniana była w coraz szerszym zakresie, zdecydowanie
wykraczajÄ…c poza uregulowania Konstytucji marcowej. W takim roz-
szerzonym kształcie normatywnym regulacje problemów samorządu
zawarte we wskazanych wyżej polskich aktach konstytucyjnych zostały
recypowane i rozwinięte w Konstytucji z 1997 r.
Odstępując od reguł chronologii, a rozważając zasady ustrojowe
rozstrzygające o postępowości i demokratyzmie ustroju państwowego
Polski, należy wskazać teraz na zasadę demokratycznego państwa
prawnego. Zasadę tę, nieznaną wcześniej polskim aktom konstytucyj-
nym (chociaż znaną konstytucjom niektórych innych państw europej-
skich  Niemcy, Francja), wprowadziła do Konstytucji z 1952 r., nazwa-
nej KonstytucjÄ… Rzeczypospolitej Polskiej, nowela grudniowa. Nowela
ta, która spełniała dwojakiego rodzaju funkcję  likwidatorską i pro-
spektywną16, otworzyła nowy etap w rozwoju konstytucji Polski powo-
jennej, etap stopniowej likwidacji cech charakterystycznych dla okresu
realnego socjalizmu i wprowadzania nowych zasad oraz rozwiązań ty-
powych dla systemu gospodarki rynkowej i demokracji pluralistycznej17.
Zasada demokratycznego państwa prawnego bez wątpienia  wysu-
wała się na czoło nowych demokratycznych zasad ustroju państwa
wprowadzonych wówczas do Konstytucji z 1952 r. Konstytucyjny
przepis o demokratycznym państwie prawnym zastąpił wcześniejsze
określenie w art. 1 ust. 1 Konstytucji lipcowej polskiego państwa 
 państwo socjalistyczne . Niektórzy autorzy trafnie oceniali, że nowa
charakterystyka państwa jako demokratycznego państwa prawnego
stała się w ówczesnych warunkach konstytucyjnych  klamrą spinającą
16
Por. J. Ciemniewski, Nowela konstytucyjna z 29 grudnia 1989 r., PrzeglÄ…d Sejmowy
2009, nr 3, s. 31.
17
Por. T. Mołdawa, Ewolucja konstytucyjna Polski w latach 1989 1992 (w:) E. Zie-
liński (red.), Przeobrażenie ustrojowe w Polsce, Warszawa 1993, s. 76; J. Wawrzyniak,
Konstytucje XX-lecia 1989 2009 (w:) P. Kozłowski, H. Domański (red.), Po 20 latach.
Polska transformacja z perspektywy ekonomicznej, socjologicznej i prawniczej, Warszawa
2010, s. 134.
27
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
dokonane 29 XII 1989 r. zmiany 18. Znowelizowana Konstytucja
z 1952 r. nie wyjaśniała treści pojęcia  demokratyczne państwo prawne .
Zadanie dokonania wykładni tego określenia podjęło wkrótce po
uchwaleniu noweli grudniowej wielu teoretyków prawa, a następnie
Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie. Pojęcie  demokratycz-
ne państwo prawne stało się trwałym elementem póz
niejszych polskich
aktów konstytucyjnych, w tym Konstytucji z 1997 r., która wyraziła
w swej treści expressis verbis także szereg reguł wyinterpretowanych
z tej zasady przez Trybunał Konstytucyjny w latach 1990 1997.
Jeżeli już jesteśmy przy noweli grudniowej, to należy przywołać
jeszcze inne wprowadzone przez nią do polskich aktów konstytucyjnych
postępowe i demokratyczne zasady ustrojowe  zasadę pluralizmu po-
litycznego, zasadę swobody działalności gospodarczej, zasadę jednako-
wej ochrony przez państwo wszelkich form własności. Wraz z zasadą
demokratycznego państwa prawnego, a także  reaktywowanymi przez
tę nowelę zasadami  zwierzchniej władzy narodu oraz samorządności
 stanowią one dowód na to, że ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r., cho-
ciaż w tytule nosiła nazwę  o zmianie Konstytucji z 1952 r., miała
de facto charakter jej rewizji, gdyż uchylone zostały wówczas zasady
ustrojowe cechujące państwa realnego socjalizmu, zastąpione zasadami
znanymi państwom liberalno-demokratycznym.
Uregulowanie przez nowelÄ™ grudniowÄ… zasady pluralizmu politycz-
nego (bez użycia tego terminu) i problematyki partii politycznych
miało miejsce po raz pierwszy w polskim akcie konstytucyjnym, ale nie
z tego tylko powodu zasługuje na pozytywną ocenę. Skutki tej regulacji
miały zarówno charakter likwidatorski wobec poprzedniego systemu
partyjnego z konstytucyjnie zagwarantowanÄ… przewodniÄ… rolÄ… Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej, jak również prospektywny  stworzyła
ona możliwości legalnego działania na gruncie obowiązującej Konsty-
tucji pluralistycznego systemu partyjnego rozumianego tak, jak w in-
nych państwach demokratycznych. Z tych względów postanowienia
noweli grudniowej dotyczące pluralizmu politycznego znalazły,
w znacznie jednak wzbogaconej wersji, wyraz w Konstytucji z 1997 r.
Nowelą grudniową zostały wprowadzone do Konstytucji z 1952 r.
zasady określające podstawy ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej
Polskiej  swobody działalności gospodarczej bez względu na formę
18
W. Sokolewicz, Rzeczpospolita Polska  demokratyczne państwo prawne (uwagi
na tle ustawy z 29 XII 1989 r. o zmianie Konstytucji), Państwo i Prawo 1990, z. 4, s. 17.
28
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
własności oraz ochrony przez państwo każdej z tych form własności.
Obie te zasady stanowią nieodłączne składniki gospodarki rynkowej.
Ich uregulowanie w 1989 r. w Konstytucji było implicite zapowiedzią
rychłych przekształceń gospodarki polskiej w kierunku właśnie gospo-
darki rynkowej. Zasada ochrony własności znalazła póz
niej swój wyraz
 w nieco wzbogaconej postaci  w Konstytucji z 1997 r., a zasada
wolności (swobody) działalności gospodarczej została w tej Konstytucji
uznana za element składowy bardziej  pojemnej zasady  społecznej
gospodarki rynkowej.
Dnia 26 marca 1982 r., w warunkach stanu wojennego, do Konsty-
tucji lipcowej zostały wprowadzone dwie instytucje ustrojowe  niezna-
ny wcześniej polskim konstytucjom Trybunał Konstytucyjny, organ
kontroli konstytucyjności prawa, oraz Trybunał Stanu, znany wcześniej
konstytucjom polskim i praktyce ustrojowej okresu międzywojennego
oraz  małej Konstytucji z 1947 r. (ale wówczas nieutworzony), organ
odpowiedzialności konstytucyjnej. Polski Trybunał Konstytucyjny był
pierwszym tego typu organem w państwach realnego socjalizmu, a został
w nich  powitany nader krytycznie. Bez wątpienia bowiem oznaczał
dokonanie pierwszego tak głębokiego wyłomu w marksistowskiej teorii
państwa, istotny krok ku stworzeniu w państwie skutecznych gwarancji
nadrzędności norm konstytucyjnych w systemie prawa. Przywrócenie
Trybunału Stanu oznaczało natomiast wzmocnienie instytucjonalnych
gwarancji praworządności w Polsce. Wprowadzenie obu tych instytucji
do Konstytucji z 1952 r. zasługuje na pozytywną ocenę z powodu nie-
wątpliwie demokratycznego ich charakteru. Obie stały się trwałym
elementem polskich konstytucji i znajdujÄ… swoje uregulowanie
w Konstytucji z 1997 r.
Do roku 1987 polskie akty konstytucyjne nie zawierały przepisów
dotyczących form bezpośredniego sprawowania władzy przez suwerena.
Jedyną postacią wykonywania władzy w państwie była forma przedsta-
wicielska  przez parlament.  Przełamanie tej jednostronności
umożliwiła nowelizacja Konstytucji lipcowej z 1987 r. (ustawa z dnia
6 maja 1987 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej,
Dz. U. Nr 14, poz. 82), która wprowadzała subsydiarnie formę bezpo-
średniego sprawowania władzy   w drodze referendum . W ten sposób
tradycyjna instytucja demokracji bezpośredniej znalazła swoją regulację
w polskiej konstytucji, co samo w sobie miało wydz
więk postępowy
i demokratyczny, nowatorski na tle innych ówczesnych unormowań
konstytucyjnych w państwach realnego socjalizmu. Od nowelizacji
29
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
Konstytucji lipcowej z 1987 r. instytucja referendum stała się trwałym
elementem polskich rozwiązań konstytucyjnych.
Problematyka referendum została rozwinięta w przepisach  małej
konstytucji z 1992 r. , co było swoistym novum konstytucyjnym, wyra-
zem dążeń ówczesnego ustrojodawcy do wzmocnienia rangi ustrojowej
tej ważnej instytucji demokracji bezpośredniej.  Mała konstytucja
z 1992 r. przewidywała możliwość przeprowadzania dwu rodzajów
referendów o charakterze fakultatywnym: referendów ogólnokrajowych
oraz referendów lokalnych. Takie dwa rodzaje referendów zna również
obowiÄ…zujÄ…ca Konstytucja z 1997 r.
Dodać warto, że o formach demokracji bezpośredniej stanowiła
także ustawa konstytucyjna z kwietnia 1992 r. Regulowała ona instytucję
obligatoryjnego  referendum konstytucyjnego , w którym naród miał
się wypowiedzieć w kwestii  przyjęcia (lub, ewentualnie, nieprzyjęcia)
uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe konstytucji. Wprowadzenie
w ustawie instytucji zatwierdzajÄ…cego referendum konstytucyjnego
i obowiązku przeprowadzenia takiego referendum oznaczało odwołanie
siÄ™ po raz pierwszy w historii polskich konstytucji do demokratycznego
ze swej istoty trybu stanowienia konstytucji, uzależniającego jej wejście
w życie od woli suwerena wyrażonej w tym referendum19. Rozwiązania
ustawy konstytucyjnej dotyczÄ…ce zatwierdzajÄ…cego referendum konsty-
tucyjnego wywarły wpływ na niektóre regulacje Konstytucji z 1997 r.
Natomiast wprowadzone ustawÄ… konstytucyjnÄ… dwie inne instytucje 
wstępne referendum konstytucyjne oraz obywatelska inicjatywa
ustrojodawcza  nie znalazły swojego odzwierciedlenia w Konstytucji
z 1997 r.
Konkludując, stwierdzić należy, że Konstytucję z 1997 r. uznać
można za  spadkobierczynię postępowego i demokratycznego dzie-
dzictwa przede wszystkim Konstytucji marcowej oraz noweli grudniowej
z 1989 r. W następnej kolejności odnajdujemy w Konstytucji z 1997 r.
także dziedzictwo Konstytucji 3 maja,  małej konstytucji z 1992 r. oraz
noweli kwietniowej z 1989 r. Wreszcie  dziedzictwo nowelizacji Kon-
stytucji z 1952 r. dokonanych w latach 1982, 1987 i 1990, a także niektó-
rych rozwiązań ustawy konstytucyjnej z kwietnia 1992 r.
19
Por. J. Kuciński, Demokracja przedstawicielska i bezpośrednia w Trzeciej Rzeczy-
pospolitej, Warszawa 2007, s. 252.
30
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
2.2. Systematyka, regulowane materie i nowatorstwo
unormowań Konstytucji z 1997 r.
Konstytucja z 1997 r. to stosunkowo obszerny akt normatywny,
należący do grupy najbardziej rozbudowanych ustaw zasadniczych
w Europie. Składa się ze Wstępu (czyli Preambuły) oraz 243 artykułów
zgromadzonych w trzynastu rozdziałach. Przedmiotem rozważań będą
teraz problemy ogólnej systematyki Konstytucji z 1997 r., zasadnicze
materie w niej regulowane, oraz nowatorstwo postępowych i demokra-
tycznych jej unormowań  rozważanych na tle przedstawionego wyżej
dziedzictwa polskich aktów konstytucyjnych. Są to, jak się wydaje,
główne elementy wskazujące na szczególność treści Konstytucji z 1997 r.
jako ustawy zasadniczej.
Potrzeba uwzględnienia problemów związanych z systematyką
ogólną Konstytucji z 1997 r. przy analizie szczególnych cech jej treści
wynika z kilku powodów. Systematyka ogólna każdej konstytucji, rozu-
miana jako podział jej treści na części składowe, nie ma charakteru
wyłącznie technicznego20, nie jest tylko rezultatem zabiegów mających
służyć zwiększeniu  czytelności konstytucji. W odróżnieniu od syste-
matyki stosowanej w innych aktach normatywnych, która jest w nich
wynikiem głównie przestrzegania reguł poprawnej legislacji, systema-
tyka ogólna w konstytucji w znacznym stopniu rządzi się swoimi pra-
wami i jest wyrazem pewnych założeń wyjściowych akceptowanych
przez twórców konstytucji przy kształtowaniu jej treści21.
W systematyce ogólnej konstytucji ujawnia się przede wszystkim
związek jej przepisów ujętych w poszczególnych częściach z założeniami
ideologicznymi akceptowanymi przez twórców konstytucji, a więc
z tym, co w ostatnich latach określa się mianem aksjologii konstytucji.
Jest to związek, który może być postrzegany jako dwustronny22. Z jednej
strony tak, iż czynnikiem rozstrzygającym o systematyce konstytucji
jest przede wszystkim aksjologia przyjęta przez twórców tej konstytucji.
Z drugiej zaś, że przez kolejność czy miejsce regulacji poszczególnych
materii w ramach systematyki konstytucji wyrażany jest stosunek jej
20
Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2008, s. 77.
21
Por. M. Kruk, Konstytucja... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasady..., s. 25.
22
Por. W. Kręcisz, W. Orłowski (w:) W. Skrzydło (red.) i inni, Polskie prawo kon-
stytucyjne, Lublin 2008, s. 100; M. Kruk, Konstytucja... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasady...,
s. 26.
31
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
twórców do określonych wartości. Generalnie więc trafna wydaje się
opinia, że systematyka konstytucji  jest (...) jednym z kluczy do istoty
i aksjologii ustroju 23.
Konstytucje, zwłaszcza konstytucje pełne, nie są nigdy tworzone
w sposób chaotyczny, bez przemyślenia, bez wewnętrznej kompozycji24.
Określone usystematyzowanie materii konstytucyjnych, zwłaszcza zaś
przyjęte przez twórców konstytucji nazwy na oznaczenie części konsty-
tucji, jak też sekwencja pomieszczenia w konstytucji tych części  sta-
nowi podstawę zastosowania w procesie ustalania znaczenia treści norm
konstytucyjnych tzw. wykładni systemowej (systematycznej) i ma
istotne znaczenie w procesie stosowania konstytucji.
Konstytucja z 1997 r., podobnie jak wiele innych współczesnych
konstytucji, rozpoczyna się od Wstępu (Preambuły). Podstawą zaś
usystematyzowania materii w rozdziałach tej Konstytucji, z których
każdy posiada swój tytuł, jest głównie kryterium przedmiotowe.
W czterech rozdziałach (II, IV, VIII, IX) przepisy zostały dodatkowo
usystematyzowane w działach posiadających własne tytuły.
Wstęp do Konstytucji z 1997 r. nie jest tak obszerny, jak w Konsty-
tucji z 1952 r., ale bardziej rozbudowany niż w Konstytucji 3 maja,
w Konstytucji marcowej oraz w wielu konstytucjach państw europej-
skich. Wstęp nie jest ujęty w postaci artykułów. Napisany został
w sposób ciągły, językiem bardziej uroczystym od stosowanego w dal-
szych przepisach Konstytucji. Wstęp rozpoczyna się sformułowaniami
o charakterze ogólnym, a stopniowo zmienia swój charakter i w części
końcowej poświęcony jest wprost istocie Konstytucji, jej podstawom
i zasadom stosowania. Wstęp określa przede wszystkim narodową
tożsamość polskiego społeczeństwa, nawiązuje do polskich tradycji hi-
storycznych, odwołuje się do chrześcijańskiego dziedzictwa i do wartości
ogólnoludzkich, wskazuje wartości, na jakich powinien opierać się
system prawa w państwie. W tym sensie stanowi swoiste  wyznanie
23
M. Kruk, Nowe idee konstytucyjne. Kilka wybranych zagadnień (w:) P. Tuleja,
M. Florczak-Wątor, S. Kubas (red.), Prawa człowieka  społeczeństwo obywatelskie 
państwo demokratyczne. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Pawłowi Sarnec-
kiemu, Warszawa 2010, s. 61.
24
Por. P. Sarnecki, Systematyka konstytucji (w:) J. Trzciński (red.), Charakter
i struktura norm konstytucji, Warszawa 1997, s. 20 i 26.
32
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
wiary twórców polskiej Konstytucji25. We Wstępie, w którym nietrudno
dostrzec  powinowactwo z przepisami I i II rozdziału Konstytucji,
rozbudowano katalog zasad ustrojowych o niektóre takie, które nie są
znane normatywnej części Konstytucji (np. współdziałanie władz, po-
mocniczość), a inne zasady znajdują we Wstępie swoje  wsparcie (np.
godność człowieka, wolność, równość wobec prawa).
Na temat znaczenia prawnego wstępów do konstytucji, w tym
znaczenia prawnego Wstępu do Konstytucji z 1997 r., formułowane są
rozbieżne opinie. W mniejszości zdają się być ci, którzy uważają, że
Wstęp, tak jak pozostały tekst Konstytucji, ma charakter normatywny26.
Większość uważa, że Wstęp nie ma charakteru normatywnego, że nie
istnieją w nim normy prawne nadające się do bezpośredniego stosowa-
nia27. Podobne stanowisko wyraził Trybunał Konstytucyjny28. Wstęp,
jeżeli chodzi o jego funkcję prawną, dostarcza przede wszystkim
wskazówek co do zgodnych z jego intencjami kierunków interpretacji
przepisów części normatywnej Konstytucji. Nie stoi to na przeszkodzie
trafności tezy, iż postanowienia Wstępu mogą służyć doprecyzowaniu
treści normy prawnej wyrażonej w innym przepisie Konstytucji, przez
uzupełnienie takiej normy o brakujący w niej element konstrukcyjny29.
Chociaż Preambuła wykazuje odrębności w porównaniu z częścią
artykułowaną Konstytucji, stanowi jednak jej integralną część, o czym
rozstrzyga zwłaszcza to, że umieszczona została po tytule ustawy zasad-
niczej i uchwalona w tym samym trybie co pozostałe rozdziały Konsty-
tucji. Na równi więc z innymi częściami Konstytucji Wstęp ustanowiony
został  zgodnie z jego własnymi słowami   jako prawa podstawowe
dla państwa i korzysta z domniemania najwyższej mocy prawnej.
Ewentualna zmiana treści Wstępu rodziłaby konieczność zastosowania
25
Tak T. Mołdawa, Konstytucja RP a standardy współczesnego konstytucjonalizmu
(w:) T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Konstytucja RP. Oczekiwania i nadzieje, Warszawa
1997, s. 33.
26
Zob. A. Gwiżdż, Wstęp do Konstytucji  zagadnienia prawne (w:) J. Trzciński
(red.), Charakter..., s. 183; K. Complak, Normy pierwszego rozdziału Konstytucji RP,
Wrocław 2007, s. 25 27; A. Chmielarz, Funkcja prawna konstytucji na przykładzie Kon-
stytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2011, s. 83.
27
P. Winczorek, Dyskusje konstytucyjne, Warszawa 1996, s. 115; S. Bożyk, Konsty-
tucja..., s. 82; W. Kręcisz, W. Orłowski (w:) W. Skrzydło (red.) i inni, Polskie..., s. 101;
B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 4.
28
Zob. np. wyrok TK z dnia 11 maja 2005 r., K 18/04, OTK ZU A 2005, nr 5, poz. 49.
29
Por. K. Działocha (w:) Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa
2009, s. 70.
33
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
szczególnego trybu, przewidzianego dla zmian Konstytucji w art. 235
ustawy zasadniczej.
Rozdział I Konstytucji z 1997 r. nosi nazwę  Rzeczpospolita , na-
wiązując tym samym do tytułu rozdziału I Konstytucji marcowej.
W Konstytucji z 1997 r. jest to rozdział obszerny, zawiera bowiem 29
artykułów (1 29), co świadczy również o preferencjach twórców ustawy
zasadniczej. Tytuł  Rzeczpospolita zazwyczaj rozumie się w nauce jako
zarówno nawiązanie do tradycyjnej nazwy niepodległego państwa
polskiego (Pierwsza Rzeczpospolita, Druga Rzeczpospolita), jak również
jako wyrażenie w nim zasady republikańskiej formy polskiego państwa30.
Jedynie niektórzy autorzy odczytują termin  Rzeczpospolita jako
 wspólnota 31 (łacińskie res publica oznacza rzecz wspólną) czy
 wspólnota obywatelska 32. Wydaje się jednak, że konstytucyjne okre-
ślenie  Rzeczpospolita powinno być  uwzględniając jego historyczne
 uwikłania  traktowane jako synonim pojęcia  Państwo polskie .
W rozdziale I Konstytucji z 1997 r. określono przede wszystkim
cele państwa oraz zawarto katalog podstawowych zasad politycznego
i społeczno-gospodarczego ustroju państwa, przy czym niektóre z takich
zasad unormowane zostały także w innych rozdziałach Konstytucji.
Rozdział I, z uwagi na znaczenie jego zawartości treściowej, postrzegany
jest czasem jako  wstęp drugiego stopnia , jako  swego rodzaju konsty-
tucyjne silva rerum 33 (dosłownie las rzeczy). Odnotować jednak trzeba,
że w rozdziale I zawarte zostały również takie postanowienia, które nie
określają celów państwa, ani nie mają charakteru regulacji dotyczących
zasad ustroju, przy czym w przypadku niektórych z nich można się
zastanawiać, czy mają one taką rangę ustrojową, która uzasadniałaby
pomieszczenie ich w rozdziale Konstytucji zatytułowanym  Rzeczpo-
spolita .
30
Tak na gruncie konstytucji marcowej W. Komarnicki, Polskie prawo polityczne.
Geneza i system, Warszawa 1922, s. 215 216. Obecnie: M. Granat (w:) W. Skrzydło
(red.) i inni, Polskie..., s. 105; Z. Witkowski (w:) Z. Witkowski (red.) i inni, Prawo konsty-
tucyjne, Toruń 2009, s. 70.
31
J. Ciemniewski w trakcie prac nad projektem Konstytucji z 1997 r., Biuletyn Ko-
misji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, t. 11, s. 195.
32
S. Gebethner, Rzeczpospolita w świetle postanowień rozdziału pierwszego Konsty-
tucji z 1997 roku (w:) E. Zwierzchowski (red.), Podstawowe pojęcia pierwszego rozdziału
Konstytucji, Katowice 2000, s. 18.
33
K. Complak, Normy..., s. 41.
34
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
Konstytucja z 1997 r. jest pierwszą w dziejach polskich aktów
konstytucyjnych, w której zostały w jej części normatywnej określone
cele państwa (zwłaszcza w art. 5 i 6). Wskazuje się, że formułowanie
w konstytucji celów państwa to cecha charakterystyczna tych państw,
które mają nieodległą przeszłość autorytarną34. W przywołanych arty-
kułach sformułowanych zostało siedem zasadniczych celów, jakie ma
urzeczywistniać Rzeczpospolita, przy czym na czoło wysunięto dwa:
 strzeżenie niepodległości i nienaruszalności (...) terytorium ,  zapew-
nienie wolności i praw człowieka i obywatela . Dodać warto, że także
w innych jeszcze artykułach Konstytucji, zwłaszcza pomieszczonych
w rozdziałach I i II, zawarto postanowienia o programowym dla państwa
charakterze.
Unormowanie naczelnych zasad ustrojowych w pierwszym rozdzia-
le Konstytucji z 1997 r. spełnia postulat od dawna formułowany
w polskiej doktrynie prawa35. Ujęcie owych zasad w takiej wyodrębnio-
nej postaci, wysunięcie ich jakby  przed nawias akcentuje, że są to
najbardziej fundamentalne normy konstytucyjne, co odróżnia je od
postanowień Wstępu do Konstytucji. Normatywny charakter zasad
ustrojowych powoduje, że bez wątpienia mają one dla wszystkich adre-
satów charakter obowiązujący. Stanowią ważną wytyczną przy stano-
wieniu norm prawa konstytucyjnego, wskazówkę przy wykładni syste-
mowej pozostałych przepisów Konstytucji oraz pozakonstytucyjnych
przepisów prawa konstytucyjnego, wzorce kontroli dla Trybunału
Konstytucyjnego przy realizowanej przez ten organ kontroli zgodności
prawa z KonstytucjÄ….
Wśród zasad ustrojowych uregulowanych w rozdziale I Konstytucji
z 1997 r. można dla celów opracowania wyróżnić umownie trzy ich
grupy. W pierwszej znajdą się zasady nowe, nieznane wcześniejszym
aktom konstytucyjnym. Zaliczyć do nich należy zasadę dobra wspólne-
go36, zasadę jednolitości państwa, zasadę bezpośredniego stosowania
Konstytucji, zasadę przestrzegania przez Rzeczpospolitą Polską wiążą-
34
T. Mołdawa, Konstytucja... (w:) T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Konstytucja RP...,
s. 32 33.
35
Wskazuje na to S. Gebethner, Rzeczpospolita... (w:) E. Zwierzchowski (red.),
Podstawowe..., s. 19. Zob. też M. Kruk, Konstytucja... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasady...,
s. 25.
36
Uznawaną nawet przez niektórych autorów za  klamrę spajającą naszą ustawę
zasadniczÄ… (tak K. Complak, Normy..., s. 9).
35
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
cego ją prawa międzynarodowego, zasadę społeczeństwa obywatelskiego
(zawartą w kilku przepisach), zasadę społecznej gospodarki rynkowej.
Na drugą grupę składają się zasady ustrojowe znane już poprzednim
aktom konstytucyjnym, ale zmodyfikowane lub rozbudowane w obo-
wiÄ…zujÄ…cej Konstytucji  zasada Å‚Ä…czenia przedstawicielskich i bezpo-
średnich form sprawowania władzy przez naród, zasada podziału władzy
i równowagi władz, zasada pluralizmu politycznego, zasada samorząd-
ności, zasada ochrony własności. Wreszcie trzecia grupa obejmuje za-
sady wyrażone w obowiązującej Konstytucji w formie normatywnej
takiej samej, jak we wcześniejszych aktach konstytucyjnych  zasada
demokratycznego państwa prawnego, zasada zwierzchniej władzy na-
rodu. Można więc stwierdzić, że wśród zasad ustrojowych unormowa-
nych w rozdziale I Konstytucji przeważa element kontynuacji poprzed-
nich rozwiązań w tym zakresie, chociaż kilka zasad po raz pierwszy
zostało wyrażonych w Konstytucji z 1997 r., a kilka innych uzyskało
w niej nowy kształt prawny i merytoryczny. Natomiast kolejności
w rozdziale I przepisów regulujących zasady ustrojowe nie należy
traktować jako prostego wskazania przez twórców Konstytucji rangi
tych zasad37.
Rozdział II Konstytucji z 1997 r., zatytułowany  Wolności, prawa
i obowiązki człowieka i obywatela , to najobszerniejsza część ustawy
zasadniczej, licząca 57 artykułów (30 86). Rozdział ten ma zasadnicze
znaczenie dla określenia statusu prawnego jednostki w Rzeczypospolitej.
Zamieszczenie w Konstytucji z 1997 r., wzorem innych konstytucji
państw demokratycznych, rozdziału regulującego status jednostki
w państwie bezpośrednio po rozdziale określającym cele państwa i za-
sady ustrojowe, a przed rozdziałami dotyczącymi z
ródeł prawa i po-
szczególnych grup organów władzy publicznej, oznaczało określone
novum w systematyce ogólnej Konstytucji. Wysunięcie na czoło uregu-
lowań konstytucyjnych problematyki wolności i praw człowieka i oby-
watela, będące wyrazem nowych trendów w tym zakresie widocznych
we współczesnych konstytucjach, niewątpliwie akcentuje znaczenie
ustrojowe tej problematyki38. Przede wszystkim jednak twórcy Konsty-
37
Por. A. Bałaban, Polskie problemy ustrojowe (Konstytucja, z
ródła prawa, samorząd
terytorialny, prawa człowieka), Kraków 2003, s. 65.
38
Por. M. Kruk, Konstytucja... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasady..., s. 26; tejże,
Przyczynek do rozważań o inspiracjach Konstytucji RP z 1997 r., Państwo i Prawo 2002,
z. 12, s. 9.
36
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
tucji z 1997 r. chcieli w ten sposób wyrazić ugruntowaną w europejskiej
postępowej i demokratycznej myśli politycznej tzw. indywidualistyczną
koncepcję porządku społecznego39, gdzie jednostka (człowiek i obywatel)
jest  wysunięta przed państwo (rozumiane w tym przypadku jako
system organów państwowych), które ma spełniać wobec niej (i szerzej
 wobec społeczeństwa) rolę służebną. Również więc w ten sposób
twórcy Konstytucji z 1997 r. uczynili ze sprawy wolności i praw jednost-
ki centralną wartość konstytucyjną, co pozwala uznać, że treść rozdziału
II zawiera swoistą  kartę praw człowieka i obywatela 40.
Punktem wyjścia dla określenia konstytucyjnego statusu jednostki
w Rzeczypospolitej Polskiej są otwierające rozdział II ustawy zasadniczej
trzy zasady, określone w nauce mianem  zasad przewodnich statusu
jednostki 41  zasada godności człowieka, zasada wolności człowieka,
zasada równości wobec prawa i niedyskryminacji. Wszystkie te zasady
bezpośrednio nawiązują do idei praw naturalnych. Podstawowe wśród
nich znaczenie należy przypisać zasadzie godności człowieka, która
w świetle Konstytucji  stanowi z
ródło wolności i praw człowieka
i obywatela (art. 30).
Regulacja statusu jednostki w Konstytucji z 1997 r. wyraz
nie nawiÄ…-
zuje do Paktów Praw Człowieka z 1966 r. (Międzynarodowy Pakt Praw
Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodar-
czych, Społecznych i Kulturalnych)42 oraz do europejskiej Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej
w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284
z póz
n. zm.), a także pozostaje w generalnej zgodności z Kartą Praw
Podstawowych Unii Europejskiej uchwalonÄ… w Nicei dnia 7 grudnia
2000 r. (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 389, wersja skonsolidowana;
w tekście: Karta Praw Podstawowych) zrównanej mocą prawną z trak-
tatami unijnymi przez Traktat zmieniajÄ…cy Traktat o Unii Europejskiej
i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie
w dniu 13 grudnia 2007 r. (Dz. Urz. UE C 306 z 17.12.2007, s. 1; dalej:
traktat z Lizbony). Wszedł w życie 1 grudnia 2009 r. Regulacja statusu
39
Por. L. Garlicki, Polskie..., s. 83; K. Wojtyczek (w:) P. Sarnecki (red.), Prawo
konstytucyjne RP, Warszawa 2008, s. 104; P. Sarnecki, Idee przewodnie Konstytucji Rze-
czypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., PrzeglÄ…d Sejmowy 1997, nr 5, s. 11.
40
P. Sarnecki, ibidem, s. 12.
41
L. Garlicki, Polskie..., s. 89.
42
Polska ratyfikowała oba pakty w 1977 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 167 i 169).
37
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
jednostki w Konstytucji obejmuje wolności, prawa i obowiązki  czło-
wieka i obywatela , przy czym większość wolności, praw i obowiązków
dotyczy każdego, kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej,
a jedynie niektóre tych tylko, którzy posiadają polskie obywatelstwo.
W Konstytucji przyjęto przedmiotową klasyfikację wolności i praw
jednostki, normując kolejno: wolności i prawa osobiste, wolności
i prawa polityczne, wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.
SÄ… to przede wszystkim tzw. prawa pierwszej i drugiej generacji, ale
pewne z nich sÄ… prawami trzeciej generacji. Konstytucyjny katalog
wolności i praw jednostki jest stosunkowo obszerny, bardziej rozbudo-
wany niż w którejkolwiek z poprzednich polskich konstytucji (co nie
znaczy, że całkowicie pełny). W obecnej Konstytucji wydatnemu roz-
budowaniu uległ zwłaszcza tzw. status negatywny jednostki43, oznacza-
jący rozszerzenie sfery jej  wolności od ingerencji organów władzy
publicznej, zwłaszcza przez  zakotwiczenie tych wolności w  przyro-
dzonej godności człowieka . W przepisach rozdziału II Konstytucji co
do zasady reguluje się kolejno: pojęcie wolności lub prawa, jego norma-
tywną treść, ewentualne ograniczenia w korzystaniu.
Na szczególne wyeksponowanie zasługuje prawna ochrona statusu
jednostki w Konstytucji z 1997 r., gdzie znajdujemy wiele nowych roz-
wiązań instytucjonalnych, stawiających polską ustawę zasadniczą
w rzędzie przodujących w tych sprawach konstytucji państw demokra-
tycznych. Ochrona statusu jednostki obejmuje w Konstytucji uregulo-
wania zmierzające w dwóch zasadniczych kierunkach44:
1) ograniczenia możliwości ingerencji ustawodawcy w prawną sferę
wolności, praw i obowiązków, co wyraża się zwłaszcza w:
a) odwołaniu się w Preambule Konstytucji do zasady pomocni-
czości, której realizacja powinna przyczyniać się do  używa-
jąc słów Wstępu   umacniania uprawnień obywateli i ich
wspólnot ,
b) specjalnych utrudnieniach dokonywania zmian w Konstytucji
dotyczących przepisów rozdziałów II i I (także XII),
43
P. Sarnecki, Konstytucja..., s. 26 27.
44
Por. J. Kuciński, Konstytucyjny system organów państwowych, Warszawa 2011,
s. 157 163. Zob. też A. Zieliński, Środki ochrony wolności i praw według nowej Konstytucji,
Państwo i Prawo 1997, z. 11 12.
38
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
c) określenia w ustawie zasadniczej w art. 31 ust. 3 formalnych
i materialnych przesłanek oraz możliwego zasięgu ograniczeń
w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw;
2) wskazania w samej Konstytucji, w specjalnym podrozdziale zatytu-
łowanym  Środki ochrony wolności i praw (nowość w dziejach
polskich konstytucji), środków ochrony wolności i praw, z których
może skorzystać jednostka, przy czym na wyeksponowanie w grupie
tych środków zasługuje zwłaszcza nowa instytucja  skarga konsty-
tucyjna.
Konstytucyjne uregulowania ochrony statusu jednostki w Rzeczy-
pospolitej Polskiej są świadectwem nowatorstwa rozwiązań Konstytucji
z 1997 r. w zakresie wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela.
Konstytucja z 1997 r. zawiera w swej strukturze rozdział III, zaty-
tułowany  y
ródła prawa (art. 87 94). Jest to pierwsze tego typu ujęcie
problematyki z
ródeł prawa w historii polskich konstytucji, spełniające
wcześniejsze postulaty doktryny w tych sprawach. Jedynie niektóre
nowsze konstytucje zawierają taki oddzielny rozdział w swej systema-
tyce. Wyodrębnienie problematyki z
ródeł prawa w odrębnym rozdziale
Konstytucji z 1997 r., niewÄ…tpliwie oryginalne na tle systematyki wielu
innych konstytucji państw demokratycznych, jest świadectwem dążenia
twórców ustawy zasadniczej do tworzenia instytucjonalnych warunków
dla realizacji określonej w rozdziale I zasady demokratycznego państwa
prawnego45, która  immanentnie zakłada hierarchiczne  uporządko-
wanie systemu z
ródeł prawa, zapewniające najwyższą pozycję Konsty-
tucji w tym systemie.
W rozdziale III Konstytucji z 1997 r. wyróżnione zostały  zgodnie
z wcześniejszymi wskazaniami doktryny w tym zakresie  dwie grupy
z
ródeł prawa:
1) z
ródła powszechnie obowiązującego prawa, których adresatem
mogą być wszystkie podmioty na obszarze działania organów
tworzących dany akt prawotwórczy, wymienione w Konstytucji
w sposób wyczerpujący (Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy
międzynarodowe, rozporządzenia, akty prawa miejscowego), sta-
45
Por. P. Sarnecki, Idee..., s. 16; idem, Konstytucja..., s. 38; J. Trzciński, Tendencje
i kierunki rozwojowe współczesnego konstytucjonalizmu (w:) Z. Czeszejko-Sochacki (red.),
Konstytucja Federalna Szwajcarskiej Konfederacji z 1999 r. i Konstytucja Rzeczypospolitej
Polskiej z 1997 r., Białystok 2001, s. 30 31.
39
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
nowiące według zgodnej opinii  zamknięty przedmiotowo
(z uwagi na rodzaje aktów prawotwórczych) oraz podmiotowo
(z uwagi na organy władzy publicznej posiadające kompetencje do
ich stanowienia) system tych z
ródeł;
2) z
ródła prawa o charakterze wewnętrznym, obowiązujące tylko
jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu taki akt,
których katalog został wymieniony w rozważanym rozdziale ustawy
zasadniczej w sposób niewyczerpujący (uchwały Rady Ministrów,
zarządzenia), a więc niestanowiące  zarówno w aspekcie przed-
miotowym, jak i podmiotowym  zamkniętego systemu tych z
ródeł.
W Konstytucji z 1997 r. w rozdziale III ustrojodawca rozstrzygnÄ…Å‚
także podstawowe kwestie związane ze stosunkiem polskiego prawa do
prawa międzynarodowego i ponadnarodowego, które w niektórych
współczesnych konstytucjach są przedmiotem uregulowania w odręb-
nych rozdziałach. Konstytucja rozstrzyga problem bezpośredniego
obowiÄ…zywania, stosowania i mocy prawnej w krajowym porzÄ…dku
prawnym ratyfikowanych umów międzynarodowych oraz aktów
prawnych stanowionych przez organizację międzynarodową, której
Rzeczpospolita Polska przekazała na podstawie umowy międzynarodo-
wej, ratyfikowanej w specjalnym trybie ustawowym lub referendalnym,
kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ta
ostatnia kwestia dotyczy zagadnienia dopuszczalności  form i granic
 ograniczeń w wykonywaniu suwerenności przez Rzeczpospolitą
PolskÄ… na rzecz organizacji o ponadnarodowym charakterze (takiej jak
Unia Europejska). Problematyki tej dotyczy przede wszystkim treść
art. 90 Konstytucji, który stał się przedmiotem wielu interpretacji do-
konywanych przez przedstawicieli nauki oraz sÄ…downictwo konstytu-
cyjne.
Rozdziały Konstytucji z 1997 r. od IV do IX, liczące łącznie 121
artykułów (art. 95 215) regulują przede wszystkim, chociaż nie wyłącz-
nie, zagadnienia organów władzy publicznej i zostały zatytułowane: IV
  Sejm i Senat (art. 95 125), V   Prezydent Rzeczypospolitej Pol-
skiej (art. 126 145), VI   Rada Ministrów (art. 146 162), VII 
 Samorząd terytorialny (art. 163 172), VIII   Sądy i trybunały (art.
173 201), IX   Organy kontroli państwowej i ochrony prawa (art.
202 215). Rozdział IV dotyczy głównie organów władzy ustawodawczej,
V i VI  organów władzy wykonawczej, VII  kwestii samorządu tery-
torialnego, który przez niektórych autorów uznawany jest za składnik
40
2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.
władzy wykonawczej46, VIII  organów władzy sądowniczej, IX  orga-
nów  niemieszczących się w systemie trójpodziału władzy. Z reguły
w rozdziałach tych starano się regulować kolejno  zasady kreacji po-
szczególnych organów, ich organizację i funkcjonowanie, ich kompe-
tencje.
Konstytucja nie tworzy (poza pewnymi wyjÄ…tkami) nowych, nie-
znanych wcześniej organów państwowych, ale jej uregulowania doty-
czące niektórych z istniejących organów są wyraz
nie bogatsze niż
w  małej konstytucji z 1992 r. Konstytucja z 1997 r. wprowadziła
pewne zmiany w trybie powoływania lub odwoływania niektórych or-
ganów (Rady Ministrów, pochodzących z wyborów bezpośrednich or-
ganów samorządu terytorialnego), a zwłaszcza w konstytucyjnie okre-
ślonych ich kompetencjach (dotyczy to kompetencji Sejmu, Prezydenta,
Rady Ministrów, sądów administracyjnych, Trybunału Konstytucyjne-
go). Równocześnie Konstytucja z 1997 r. dokonała dekonstytucjonali-
zacji pewnych organów (prokuratura).
Konstytucja utrzymała bikameralny charakter władzy ustawodaw-
czej, zachowując przewagę Sejmu nad Senatem. W ramach władzy
wykonawczej umocniła pozycję Rady Ministrów i jej Prezesa, częściowo
kosztem osłabienia pozycji Prezydenta, mimo zachowania bezpośred-
niego trybu jego wyboru przez suwerena. Ukształtowała dwuczłonową
władzę sądowniczą, na którą składają się nie tylko sądy (Sąd Najwyższy,
sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe), ale także 
co stanowi konstytucyjne novum  trybunały: Trybunał Konstytucyjny
i Trybunał Stanu. W rozdziałach IV i VII zostały uregulowane także
instytucje służące narodowi do bezpośredniego sprawowania władzy:
referendum  ogólnokrajowe i lokalne; obywatelska inicjatywa ustawo-
dawcza  nowa procedura. nieznana wcześniejszym polskim aktom
konstytucyjnym.
Przyjęty w Konstytucji, a uregulowany szczególnie w rozdziałach
IV VI, system rządów oparty został na zasadzie podziału władzy
i równowagi władz. Jeżeli natomiast idzie o jednoznaczne nazwanie
tego systemu rządów, rozważanego przez pryzmat stosunków między
władzą ustawodawczą a wykonawczą, to nie jest to wcale łatwe47. Polski
46
Tak np. P. Sarnecki, Idee..., s. 27.
47
Por. S. Gebethner, System rządów w Rzeczypospolitej Polskiej  model konstytu-
cyjny a praktyka (w:) Z. Maciąg (red.), Stosowanie Konstytucji RP z 1997 roku  doświad-
czenia i perspektywy, Kraków 2006, s. 222.
41
Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...
system rządów nie stanowi bowiem realizacji w czystej postaci ani
modelu parlamentarno-gabinetowego, ani modelu prezydenckiego. Na
takie ukształtowanie systemu rządów w Rzeczypospolitej Polskiej
wpłynęło kilka czynników, spośród których wskazać można na nastę-
pujÄ…ce: nawiÄ…zywanie przez KonstytucjÄ™ z 1997 r. w zakresie systemu
rządów przede wszystkim  gdy idzie o polskie wzorce  do rozwiązań
 małej konstytucji z 1992 r. , posiłkowo zaś do Konstytucji marcowej;
recepcję przez Konstytucję z 1997 r. rozwiązań pochodzących z różnych
systemów ustrojowych, w warunkach, gdy w unormowaniach konsty-
tucyjnych wielu państw, a jeszcze bardziej w ich praktyce politycznej
dostrzega się tendencje do zacierania granic między typami idealnymi
systemów rządów.
Dokonując ogólnej charakterystyki systemu rządów Rzeczypospo-
litej Polskiej w świetle Konstytucji z 1997 r., zazwyczaj wskazuje się, że
w systemie tym dominujÄ… rozwiÄ…zania typowe dla modelu parlamen-
tarnego. Jednakże elementy ustroju parlamentarnego ukształtowane
zostały w Konstytucji w ich zracjonalizowanej postaci, wprowadzonej
w niektórych państwach po II wojnie światowej, a racjonalizacja ta
dotyczy szczególnie określenia prawnoustrojowej pozycji, a zwłaszcza
relacji między organami władzy ustawodawczej i wykonawczej. Normo-
wany przez Konstytucję z 1997 r. system rządów zawiera także niektóre
rozwiązania, które znane są kanclerskiemu systemowi rządów uregulo-
wanemu przez Ustawę Zasadniczą RFN z 1949 r., co wyraża się szcze-
gólnie w silnej pozycji ustrojowej Prezesa Rady Ministrów, zarówno
w rządzie, jak i w całym systemie państwowym, dalece wykraczającej
poza tradycyjną formułę primus inter pares. W konstytucyjnym ustroju
Rzeczypospolitej Polskiej istnieją  oprócz elementów parlamentaryzmu
 również elementy prezydenckiego systemu rządów, wzmacniające
pozycjÄ™ Prezydenta w stosunku do klasycznego modelu parlamentar-
no-gabinetowego. Konkludując, należy więc stwierdzić, że system rzą-
dów przyjęty przez Konstytucję z 1997 r. to system mieszany, system
parlamentarny zracjonalizowany z pewnymi elementami modelu
kanclerskiego i z niektórymi rozwiązaniami systemu prezydenckiego48.
Odznacza się on cechami specyficznymi, które nie występują w syste-
mach rządów innych państw o ustroju parlamentarnym (parlamentar-
no-gabinetowym).
48
Nieco inaczej P. Sarnecki, Idee..., s. 23; S. Gebethner, System... (w:) Z. MaciÄ…g
(red.), Stosowania..., s. 231.
42