y
ródła prawa - formy powstawania norm prawnych
Ścisłe rozumienie tych z
ródeł: opisane zjawiska społeczne, które wpływają na powstawanie norm prawnych i na ich treść.
Wyróżniamy dwa systemy:
" kontynentalny (tak zwane prawo stanowione) np. nasz porzÄ…dek prawa.
" common law (anglosaski) - system precedensowy.
System prawa stanowionego - stanowienie polega na określonych działaniach organów kolegialnych albo
jednoosobowych, którym przyznano kompetencje do wydawania nowych przepisów prawa.
System common law - prawo jako z
ródło, jako norma kształtuje się poprzez interpretację konkretnych stanów
faktycznych, tzn., że musi zaistnieć najpierw jakiś stan faktyczny - sąd orzekając tworzy pewien precedens i jest on
wiążący dla wszystkich innych sądów w takich samych lub podobnych sprawach.
Stanowienie prawa jest procesem, który zakłada istnienie pewnych norm kompetencyjnych, które muszą określać
warunki, przy których spełnieniu proces taki może zachodzić. Każda decyzja stanowienia prawa nabiera mocy
obowiązującej na podstawie normy kompetencyjnej ustanawiającej warunki, których spełnienie powoduje, że dana
decyzja staje siÄ™ prawnie obowiÄ…zujÄ…ca.
Warunki mogą być podzielone na dwie grupy:
" warunki natury formalnej: określają one procedurę wg. której powinno odbywać się stanowienia prawa.
" warunki natury materialnej: określają rodzaj sprawy, treść przepisu, który w danym trybie może być ustanowiony.
y
ródła stanowienia prawa:
" konstytucja
" ustawy zwykłe
" rozporzÄ…dzenia
" zarzÄ…dzenia
" uchwały sejmu
Wszystkie inne elementy formalnego pochodzenia z
ródłami prawa nie są, aczkolwiek i doktryna i praktyka orzecznicza
przyznaje ich charakter z
ródeł prawa.
Konstytucja - taki akt normatywny, który zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii wszystkich aktów i jest ona podstawą
prawną innych aktów normatywnych, przedstawiając jakie akty i przez kogo mogą być wydane (określa sposób tworzenia
siÄ™ prawa w Polsce).
Konstytucja jest ustawą zasadniczą - stąd szczególne wymogi jej uchwalania oraz zmiany konstytucji, które są zazwyczaj
zawyżane w stosunku do ustaw zwykłych.
W Polsce musi zachodzić określone forum ciała uchwalającego, decyzja musi być powzięta kwalifikowaną ilością głosów
(min. 50 posłów i 2/3 głosów za).
Szczególna rola konstytucji:
" Nie mogą jej zmieniać uchwały zwykłe.(?)
" Uchwały zwykłe powinny być zgodne z konstytucją ( do orzekania o zgodności ustawy z konstytucją powoływane są
odpowiednie organy - Trybunał Konstytucyjny).
" Zbudowana jest z tzw.. preambuły oraz artykułów.
W Polsce charakter normatywny mają artykuły, a charakter deklaracyjno-polityczny ma preambuła.
Charakteru normatywnego nie należy nadawać takim już nawet artykułom konst., które np. określają cele państwa (np.
maksymalne zaspokojenie potrzeb obywateli). Charakteru normatywnego nie należy nadawać tym postanowieniom
konstytucji., które mówią o pewnej genezie historycznej. Wszystkim innym należy nadawać treść normatywną.
Postanowienia naszej konstytucji mające treść normatywną:
. Przepisy określające uformowanie (ulokowanie) ustroju politycznego.
. Przepisy określające organizację i tryb funkcjonowania aparatu państwowego.
. Akty normatywne, do których wydawania wskazane są kompetentne organy
. Podstawowe prawa i obowiÄ…zki obywateli.
. Zasady prawa wyborczego.
. Godło, barwa, hymn RP.
Ustawy - akty normatywne wydawane przez organ zwierzchni władzy państwowej (mogą być wydawane tylko przez
przedstawicielstwo narodowe, czyli przez parlament).
Kilka teorii na temat tego co można nazywać ustawą:
. Ustawą są te akty normatywne, które zawierają przepisy ogólne (generalne). Postanowienia ustaw normują
zachowania całych klas adresatów (a nie indywidualnie orzeczonych podmiotów). W związku z tym skutki prawny
wiąże się w generalnie oznaczoną klasę faktów prawnych (a nie dla konkretnych jednostkowych faktów prawnych).
. Dla Charakterystyki aktu normatywnego jako ustawy decydujące znaczenie ma to, że ustawa zawiera w sobie
przepisy o mocy powszechnie obowiÄ…zujÄ…cej.
. Decyduje o tym przedmiot regulacji - ustawa to taki akt normatywny, który będzie określał prawa i obowiązki
organów władzy czy obywateli, będzie kształtował prawa wolności czy własności obywateli.
Ustawie powstaje wtedy, gdy dla danego aktu prawnego zostaje zachowana specjalna droga ustawodawcza, gdy akt
przejdzie przez całą ścieżkę legislacyjną, która została przewidziana. Musi być tzw. inicjatywa legislacyjna (ktoś musi
wystąpić z projektem ustawy, projekt trafia do sejmu i jest opracowywany przez kolejne komisje sejmowe; specjalna
procedura czytań /dwa czytania/, ustawę powinien uchwalić sejm a potem senat, a następnie podpisać prezydent. Musi
być opublikowana w Dzienniku ustaw).
Kodeks - jest ustawą zwykłą, która zawiera pewne ogólne regulacje odnoszące się do całej gałęzi prawa (mamy kodeks i
do niego sÄ… tzw. ustawy zwiÄ…zkowe).
Akt z mocą ustawy - nie jest ustawą, ale ma jej moc, wydawała je kiedyś Rada Państwa - konstytucja upoważnia
konkretny organ będący organem zwierzchnictwa narodu (parlamentem) do wydania aktu normatywnego z pominięciem
ścieżki legislacyjnej, akt ten ma moc prawną ustawy. Może zmieniać i uchwalać ustawy zwykłe. W procesie prawa musi
być jednolitość terminologiczna, aby nie do było różnic w zakresie interpretacji.
Planuje się powrót do funkcji legislatora (kontrola nad konkretnością przepisów).
Rozporządzenia - nie ma takiego wymogu co ustawa, że musi być aktem przedstawicielstwa narodowego, w związku z
tym rozporządzenia wydają naczelne organy administracji państwowej (rada ministrów, poszczególni ministrowie,
prezydent). Może być wydawane tylko i wyłącznie jako rozporządzenie wykonawcze, a więc na podstawie ustawy i w celu
wykonania jakiejś ustawy (nie może ono samo z siebie regulować pewnych kwestii - musi mieć umocowanie w ustawie).
istnieje system kontroli legalności rozporządzeń poprzez stwierdzenie jego zgodności z ustawą (zajmuje się tym Naczelny
Sąd Administracyjny i Sąd Najwyższy). Rozporządzenia uzyskują swoją moc prawną, gdy zostaną ogłoszone w
Dzienniku Ustaw.
Zarządzenia - mogą wydawać je poszczególni ministrowie oraz prezydent RP (zarządzenia ministrów muszą mieć swoją
podstawę w rozporządzeniach). reguluje się nimi najczęściej pewne kwestie o daleko idącej zmienności (np. zarządzenia
o oznaczeniu samochodów). Zarządzenia ministrów publikowane są w Monitorze Polskim.
Są to zasadnicze kanały prawa standardowego, ale nie jedyne. Innym z
ródłem są również umowy międzynarodowe -
stajÄ… siÄ™ one z
ródłem prawa cywilnego dopiero wtedy, gdy dana umowa została ratyfikowana (przyjęta przez organy
zwierzchnictwa narodowego: sejm + senat + prezydent i ogłoszone w dzienniku ustaw).
Quasi z
ródła prawa stanowionego - Do niedawna ogólne warunki i wzory umów były powszechnym z
ródłem prawa.
Nowela lipcowa 1990 roku dokonała daleko idącej liberalizacji w tym zakresie i w tej chwili ogólne warunki i wzory umów
mogą stanowić z
ródło prawa jeżeli wyda je Rada Ministrów, a gdy wymaga tego ochrona konsumentów. Czyli niejako
kodeks cywilny ustanowił ogólną regułę kiedy Rada Ministrów może iść tak daleko, że wkroczy na pewne kwestie
dotyczące własności, a nawet wolności obywateli.
Art. 395 Kodeksu Cywilnego - zezwala by ogólne warunki umów, wzory i regulaminy umów mogła wydawać sama strona
stosunku cywilnoprawnego (w granicach właściwych przepisów prawnych).
y
ródłem prawa może być nie tylko prawo stanowione, także prawo zwyczajowe (ustalony zwyczaj). Prawo stanowione
jest aktem jednorazowym.
Prawo zwyczajowe - powstaje powoli i powoli zyskuje pewną sankcję państwa (poprzez to, że państwo uważa, że ten
zwyczaj jest aż tak potrzebny, że warto go sankcjonować). Na gruncie polskiego prawa jest ono marginesem, głównie ma
znaczenie w prawie transportowym (bo był on neutralny w stosunku do ideologii, polityki.
Od prawa zwyczajowego należy odróżnić tzw. Zwyczaj - jest to powszechnie stosowany w danym okresie,
środowisku, stosunkach, praktyka pewnego zachowania się, lecz sam zwyczaj nie jest z
ródłem prawa (ale nieraz
ustawodawca sięga lub odsyła do zwyczaju i wtedy pełni on rolę modulatora przepisów prawa np. zwyczaj uczciwego
obrotu, przed wojną funkcjonowały tzw. kodeksy honorowe).
Jak praktyka sądowa wpływa na z
ródło prawa? W systemie prawa stanowionego (więc tam gdzie prawo ktoś pisze),
działalność prawotwórcza sądów jest instytucją niezbyt rozwiniętą. Orzeczeń sądów (wg. naszej doktryny prawa nie
uważa się za z
ródło prawa, bowiem działalność organu wymiaru sprawiedliwości polega jedynie na stosowaniu już
obowiÄ…zujÄ…cego prawa. W zwiÄ…zku z tym konkretne orzeczenie rozstrzyga o konkretnych sprawach i de facto nie majÄ…
wpływu na podobne sprawy, które inny sędzia rozstrzyga. Jednak przez pewien określony czas podobnych rozstrzygnięć
w podobnych bÄ…dz
takich samych sprawach wytwarza siÄ™ z biegiem czasu tzw. praktyka orzecznicza (i posiada charakter
quasi z
ródła prawa).
Uchwały sądu najwyższego - zasadniczo nie są z
ródłem prawa, chyba że mamy do czynienia z tzw. zasadami
wpisanymi do Księgi Zasad Prawnych.
Sąd Najwyższy wydaje różnego rodzaju zasady:
" zasady wpisane do Księgi Zasad Prawnych i publikowane
" zasady uchwalone przez całą izbę sądu najwyższego
" tzw. zasady siódemki - wydawane przez siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
" uchwały zwykłe Sądu Najwyższego (wydawane przez trzech sędziów Sądów Najwyższego)
Z formalnego punktu widzenia z
ródłem prawa są tylko te zasady, które są wpisane do Księgi Zasad Prawnych. Pozostałe
zasady - praktyka wykształciła się taka, że stały się one zasadami prawa. Te zasady będą się różnić z formalnego punktu
widzenia, natomiast w istocie możemy powiedzieć, że są to z
ródła prawa, a więc sądy o niższej instancji biorą je pod przy
rozstrzyganiu podobnych spraw.
Sąd Najwyższy wydaje tzw.
Wytyczne wymiaru sprawiedliwości - jeżeli uprzedzając wejście jakiejś ustawy w życie dochodzi do wniosku, że jej
stosowanie może być rozmaite (ponieważ nie używa ono zbyt jednoznacznych pojęć) wtedy Sąd Najwyższy wydaje
pewne wytyczne jak dany akt normatywny powinien być rozumiany. Te wytyczne choć nie są z
ródłem prawa niejako
mówią nam jak Sąd Najwyższy będzie rozumiał daną sprawę, jeżeli w toku instancyjnym dojdzie ona do Sądu
Najwyższego.
Orzeczenia sÄ…du II instancji:
Sąd rewizyjny rozpoznając sprawę może ją uchylić i sam wydać rozstrzygnięcie bądz
uchylić i podać do ponownego
rozpoznania. Podając do ponownego rozpoznania Sąd Rewizyjny udziela wskazówek co ma robić sąd I instancji
ponownie rozpoznając sprawę. Wskazania sądu II instancji dla składu sądu orzekającego I instancji z
ródłem prawa.
Zasady współżycia społecznego:
Są szczególnymi regułami postępowania w życiu społecznym, ale nie są regułami prawnymi, nie wyrażają norm
prawnych, nie są normami moralnymi (nie można ich przedstawić normami moralnymi). Nigdy nie udało się sklasyfikować
zasad współżycia społecznego (jest to pewna zbiorcza nazwa dla czegoś co jest czymś zmiennym - są one systemem
otwartym i modulującym). Są one zależne od warunków społeczno-gospodarczych i politycznych. Mogą być również
wypadkową pewnego historycznego rozwoju jakiegoś społeczeństwa. Mogą one stanowić modulator prawa (niejako
łagodzi skutki bezpośredniego zastosowania danego przepisu). Tylko i wyłącznie zasadom współżycia społecznego
przypisać można funkcję modulatora. W nowym Kodeksie Cywilnym to odsyłanie do zasad współżycia społecznego jest
nadmierne.
Każdy akt normatywny składa się z jednostek technicznych. Wyodrębnia się je zgodnie z postulatami przede wszystkim
komunikatywności (odbiorcami jest grono adresatów o różnym stopniu percepcji) oraz zachowanie postulatów ażeby te
jednostki techniczne stanowiły sprawne narzędzie, które przy wykonywaniu różnych połączeń poszczególnych elementów
pozwolą nam na konstruowanie pewnych reguł prawnych w postaci norm prawnych.
Te poszczególne jednostki systematyczne to tzw. przepisy prawne, które będą mieć albo postać artykułu, albo
paragrafu, podpunktu, punktu, itd. Te przepisy (jednostki techniczne) są jedynie środkiem służącym do wyrażania norm.
(nie jest tak, że jeden przepis prawa wyraża jedną normę prawną; najczęściej normę musimy dedukować z kilku
przepisów prawa).
Norma prawna - jest strukturą trójczłonową.
. hipoteza normy prawnej
. dyspozycja normy prawnej
. sankcja
. hipoteza - ujęcie w sposób uogólniony i daleko abstrakcyjny pewnej sytuacji faktycznej wywołującej ten normatywny
skutek jaki określa dyspozycja. (Nieraz trzeba sięgnąć do kilkunastu przepisów, aby móc ustalić określoną
dyspozycję, określoną hipotezę, a tym samym normę prawną - w treści normy nie jest to dokładnie sprecyzowane).
. dyspozycja normy prawnej (?)
. sankcja - skutek, który ustawodawca przewiduje w sytuacji kiedy nie nastąpi zachowanie się zgodne z dyspozycją
normy prawnej (skutek może być różnego rodzaju: nieważność danej czynności prawnej, utrudnienia dochodzenia,
przepadek podmiotu na rzecz skarbu państwa).
Podział norm z punktu widzenia siły oddziaływania danej dyspozycji:
. normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne, kategoryczne)
. normy względnie obowiązujące (dyspozytywne, uzupełniające)
Normy bezwzględnie obowiązujące zawierają takie dyspozycje, której działanie nie może być ani wyłączone, ani
zmienione, ani ograniczone wolą stron (w każdej sytuacji musi być w całości stosowana w czynności prawnej między
stronami). Normy bezwzględnie obowiązujące stanowią obecnie znikomą część norm w kodeksach cywilnych.
Regulowane są nimi tego typu sytuacje, w których jednoznaczna regulacja ma zapobiec daleko idącym uchybieniom
w zawieranych czynnościach prawnych ze względu na nierówność ekonomiczną stron dokonujących danej czynności
prawnej, np. normą bezwzględnie obowiązującą są te normy, które dotyczą terminów przedawnienia (nie może on
być przez strony ani wydłużony, ani skrócony). Art. 437 Kodeksu Cywilnego: Nie można z góry ani wyłączyć ani
ograniczyć odpowiedzialności strony.
Normy względnie obowiązujące - zawierają dyspozycje, która działa tylko i wyłącznie wtedy, gdy strony nie
uregulowały swych stosunków w sposób odmienny niż to czyni dyspozycja, a więc albo niczego w tym zakresie nie
postanowiły albo uregulowały swe stosunki tylko częściowo.
Np. Art. 548 Kodeksu Cywilnego:  z chwilą wydania rzeczy, przechodzą na kupującego korzyści i ciężary związane z
dana rzeczÄ… oraz ryzyko przypadkowej utraty lub zniszczenia danego towaru .
Ten przepis wejdzie wtedy, gdy strony nie uregulowały przejścia korzyści i ciężaru w umowie. Jeżeli strony określą
konkretny termin to postanowienie umowy uchyli KC i będzie obowiązywała umowa. Czyli jest to norma, która wchodzi
tylko wtedy jeżeli strony czegoś nie uregulowały, albo uregulowały jedynie w części (wtedy w tą część nieuregulowaną
wejdzie norma względnie obowiązująca). W prawie zobowiązaniowym. codziennym i handlowym te normy względnie
obowiązujące stanowią zdecydowaną większość przepisów prawa. (jest to wynikiem zasady swobody kontraktowania,
zasady autonomii wyboru stron).