plik

SPIS TREŚCI

NOTKA INFORMACYJNA ..................................................................... 4

POLITYKA PRZESTRZENNA

........................................... 5

Teoria i praktyka polityki przestrzennej .................................................. 5

Uwarunkowania polityki przestrzennej .................................................. 10

Przemiany społeczne....................................................................... 11
Rozwój gospodarczy ....................................................................... 14
Rozwój struktur środowiskowo-terytorialnych ................................. 17
System władzy publicznej ................................................................ 22

Realizacja polityki przestrzennej ............................................................ 24

Podmioty i instrumenty zarządzania przestrzenią ............................ 24
Polityka przestrzennego zagospodarowania kraju ........................... 32
Kierunki rozwoju przestrzennego Europy ........................................ 36

PODSTAWY PLANOWANIA
PRZESTRZENNEGO

.............................................................. 44

Pojęcie ładu przestrzennego .................................................................... 44

Metodologia programowania i planowania............................................ 48

Struktura osadnicza ........................................................................ 49
Infrastruktura społeczna ................................................................. 53
Infrastruktura techniczna ................................................................ 57

System planowania przestrzennego ........................................................ 60

Podstawy prawne ........................................................................... 60
Planowanie regionalne ................................................................... 67
Planowanie miejscowe .................................................................... 72
Planowanie a proces inwestycyjny .................................................. 85

BIBLIOGRAFIA ..................................................................................... 89

PYTANIA KONTROLNE ...................................................................... 91

NOTKA INFORMACYJNA

W pierwszej części skryptu zaprezentowane zostały podstawy teoretyczne

gospodarki przestrzennej oraz jej współczesne  wyzwania. W tej części – dru-
giej, omówiony jest praktyczny wymiar gospodarowania przestrzenią: polityka
przestrzenna i jedno z jej najważniejszych narzędzi – planowanie przestrzenne.
W  kolejnych  rozdziałach  przedstawione  zostały  możliwości  kształtowania
warunków  działania  i  zachowania  podmiotów  gospodarczych  oraz  innych
użytkowników przestrzeni – poprzez bezpośrednie przekształcanie fizycznego
otoczenia, w którym one działają.

Na końcu każdego rozdziału umieszczono pytania kontrolne – wskazujące

na zagadnienia, które warto zapamiętać. Na końcu tej części skryptu zestawio-
no wszystkie pytania kontrolne, dotyczące problematyki obu jego części –
powinno to ułatwić Czytelnikowi sprawdzenie, czy potrafi samodzielnie poru-
szać się w problematyce omawianych zagadnień.

POLITYKA PRZESTRZENNA

Polityka przestrzenna jest to planowa działalność, polegająca na wykorzy-

stywaniu znajomości praw rządzących kształtowaniem i użytkowaniem prze-
strzeni w celu najbardziej racjonalnego jej zagospodarowania. Na całość sys-
temu regulującego rozwój przestrzenny składają się:


polityka  przestrzenna,  poprzez  którą  władze  publiczne  ustalają  cele  i
środki  kształtowania  zagospodarowania  przestrzeni  w  określonych,
zmiennych  w  czasie  warunkach  zewnętrznych  (społecznych,  ekonomicz-
nych, technicznych, politycznych);



mechanizm podejmowania decyzji przestrzennych wraz z instrumen-
tami dostępnymi dla ich realizacji; decyzje przestrzenne powinny być
zgodne z polityką przestrzenną – zakres tej zgodności stanowi o skutecz-
ności polityki przestrzennej;



planowanie przestrzenne, które poprzez tworzenie projektów zagospoda-
rowania przestrzennego wspiera określanie koncepcji polityki przestrzen-
nej i uczestniczy aktywnie w ich realizacji.

TEORIA I PRAKTYKA POLITYKI

PRZESTRZENNEJ

Polityka przestrzenna zajmuje się celami i sposobami praktycznego działa-

nia  polegającego  na  kształtowaniu,  użytkowaniu  i  przekształcaniu  środowiska
przestrzennego  przez  człowieka.  Jest  to  zadanie  skomplikowane,  gdyż  liczba
podmiotów  czynnie  wpływających  na  kształt  środowiska  przestrzennego  jest
ogromna. Każdy podmiot gospodarujący w przestrzeni i użytkujący ją, od gospo-
darstwa domowego aż po rząd, kieruje się swoimi celami i motywami w użytko-
waniu przestrzeni. Nieliczne z tych podmiotów mają świadomość bezpośrednich, a
jeszcze  rzadziej  pośrednich,  przestrzennych  implikacji  swego  działania.  Ich
wpływ  na  rzeczywisty  obraz  środowiska  jest  wycinkowy,  ale  ze  względu  na
ilość takich podmiotów, sumaryczny efekt ich działania jest znaczący.
Uważa  się,  że  większość  zmian  w  środowisku  i  w  zagospodarowaniu  prze-
strzennym odbywa się w sposób przypadkowy. Nie można więc mieć pewno-
ści  co  do  sumarycznego  efektu  jaki  ze  sobą  przyniosą.  Zapobiegać  efektom
niekorzystnym  lub  niepożądanym  może  całościowa,  wielodyscyplinarna,
świadoma  swoich  celów  polityka  przestrzenna.  Podejmować  może  ona  próby
koordynacji  lub  nawet  sterowania  wszelkimi  działaniami,  które  wywołują
trwałe  skutki  w  przestrzeni.  Należy  jednak zaznaczyć,  że  obok  polityki  prze-
strzennej  duże  znaczenie  w  procesach  codziennego  użytkowania  przestrzeni,

wpływających na jej przemiany, ma kultura środowiskowa całego społeczeń-
stwa – milionów bezimiennych użytkowników przestrzeni.

Polityka w szerokim rozumieniu jest sferą, w której, na podstawie przyję-

tego systemu  wartości, następuje ustalanie celów i środków działania realiza-
cyjnego. Najogólniejszym zadaniem polityki rozwoju jest więc ustalanie stra-
tegicznych  celów  w  jej  przedmiocie  –  w  trzech  wymiarach:  społecznym,  go-
spodarczym  i  przestrzennym.  Polityka  przestrzenna  jest,  obok  polityki  spo-
łecznej i polityki gospodarczej, główną składową polityki rozwoju.

Problemy decyzyjne, przed którymi stoi polityka przestrzenna, można

rozpatrywać w formie trzech następujących pytań:

)



"co chcemy (lub „co należy”) osiągnąć?" – jest to problem formułowania
celów rozwoju, nazywany postulacją;



"jak to osiągnąć?" – jest to problem  wskazania sposobu osiągnięcia sfor-
mułowanych  celów;  ponieważ  chodzi  tu  o  wybór  sposobu  najlepszego,
jest to więc problem optymalizacji;



"czym (lub „z czego”) to osiągnąć?" – jest to problem instrumentów i
zasobów niezbędnych do osiągnięcia celów wybranym sposobem; jest to
więc problem wdrażania lub realizacji polityki.

Odpowiedzi na te trzy pytania nie następują jednak sekwencyjnie, lecz za-

chodzi między nimi sprzężenie zwrotne. Podczas określania sposobu osiągania
założonych celów może się bowiem okazać, że są one zbyt trudne w realizacji,
lub też że ich realizacja mogłaby zająć zbyt wiele czasu. Wówczas modyfika-
cji mogą ulec same cele i proces odpowiedzi na wymienione wyżej trzy pyta-
nia musi zostać powtórzony od początku. Podobnie odpowiedź na trzecie py-
tanie – o środki realizacji celu – może zrodzić konieczność modyfikacji sposo-
bu osiągania celów lub nawet wpłynąć na zmianę pierwotnie założonych ce-
lów. Wszystkie trzy pytania są więc głęboko od siebie zależne.

W tym systemie planowanie przestrzenne pełni funkcje optymalizacyjne.

Odpowiada (lub powinno odpowiadać) na pytanie o sposoby osiągania założonych
celów.  Aby  planowanie  przestrzenne  było  skuteczne,  musi  posiadać  sprawne
sprzężenia z dwoma pozostałymi członami systemu: władzą podejmującą decyzje i
ze  sferą  realizacji  elementów  zagospodarowania  przestrzennego.  Tak  więc,  aby
planowanie przestrzenne było skutecznym narzędziem polityki przestrzennej, musi
być ono włączone w system gospodarki i polityki przestrzennej.

Niepodobna też prawidłowo rozwiązywać problemów decyzyjnych bez wła-

ściwego  rozpoznania  elementów  rzeczywistości,  który  się  chce  zmienić,  czyli
bez badań poznawczych dotyczących przedmiotu decyzji. Z drugiej strony pro-
wadzenie  badań  poznawczych  powinno  być  inspirowane  potrzebami  praktyki.
Dlatego sfera badawcza polityki przestrzennej powinna również łączyć się ściśle
z systemem polityki przestrzennej jako działalności praktycznej.

) wg [ 8 ]

Pojęcie polityka przestrzenna funkcjonuje zarówno w aktach prawnych,

dokumentach politycznych, jak też w badaniach naukowych. Jako dyscyplina
nauki,  polityka  przestrzenna  tworzy  dopiero  swój  system  teoretyczny  –  jest
bowiem dyscypliną względnie młodą. Nauka teoretyczna dopiero od niedawna
zajmuje  się  problemami gospodarki  przestrzennej,  włączając  w  nie  wiele  tra-
dycyjnych  dyscyplin  specjalistycznych.  Podkreśla  się  jednak  praktyczne  po-
dejście  do  spraw  polityki  przestrzennej,  reprezentowane  przede  wszystkim
przez badaczy wywodzących się z praktyki administracyjnej. We współczesnej
nauce  bowiem  –  problemy  decyzyjne  obok  poznawczych  –  znajdują  coraz
ważniejsze miejsce.

Poszukując definicji polityki przestrzennej można stwierdzić, że "nauka o

polityce przestrzennej lub teoria polityki przestrzennej bada warunki i możli-
wości celowego kształtowania, rozwoju i użytkowania przestrzeni. Natomiast
zadaniem polityki przestrzennej jako praktyki – jest realizacja zamierzeń. W
tym celu potrzebne są wyobrażenia celów, należyte instrumenty i dostateczne
możliwości działania podmiotów tej polityki”.

)

Podmiotami polityki przestrzennej jako sfery działania są podmioty

władzy  publicznej.  Ustalają  one  cele  i  środki  kształtowania,  zagospo-
darowania  i  użytkowania  przestrzeni.  Polityka  przestrzenna  polega  więc  na
świadomym  posługiwaniu  się  dostępnymi  narzędziami  jej  realizacji  przez
państwo lub instytucje związane z państwem.

Polityka przestrzenna ma za zadanie ustalanie celów i środków kształto-

wania, zagospodarowania i użytkowania przestrzeni. Narzędziami polityki
przestrzennej jako sfery działania są:


normowanie,



programowanie i planowanie przestrzenne,



administracja i egzekwowanie.

Polityka przestrzenna polega więc na świadomym posługiwaniu się przy-

datnymi narzędziami przez państwo lub instytucje związane z państwem,
zmierzającym do celowego kształtowania, rozwoju i użytkowania przestrzeni.
Mimo, że również decyzje i przedsięwzięcia prywatnych podmiotów wpływają
na kształtowanie przestrzeni, to pojęcie polityki przestrzennej ogranicza się
zwykle do sfery działania podmiotów publicznych, ponieważ to one zmierzają
do korygowania przedsięwzięć podmiotów prywatnych zgodnie ze społeczny-
mi celami nadrzędnymi.

Jest to cecha charakterystyczna współczesnej epoki, która przywiązuje co-

raz większą wagę do skutecznej instrumentacji zadań i perfekcji narzędzi wy-
konawczych, nawet kosztem zainteresowania celami, jakim mają one służyć.
Sprowadza się to do znanej opinii, że „cywilizacja współczesna jest raczej
cywilizacją środków niż cywilizacją celów – co oznacza, że przejawia większe

) zagadnienia polityki przestrzennej rozwinięto [ 8 ] i [ 14 ]

zainteresowanie pytaniami, jak coś uczynić – i większą sprawność w odpo-
wiedzi na takie pytania – niż w pytaniach, dlaczego i po co mamy to właśnie
czynić".

)

Działanie polityki przestrzennej jako regulatora w systemie gospodarki

przestrzennej  wyraża  się  w  oddziaływaniach  między  podmiotami  polityki
przestrzennej a podmiotami gospodarczymi. Publiczne podmioty polityki prze-
strzennej  oddziałują  na  podmioty  gospodarcze,  aby  ich  działalność  na  zago-
spodarowywanych  przez  nie  terenach  we  własnym  interesie  –  podporządko-
wana była potrzebom społeczeństwa i gospodarki jako całości. Innymi słowy,
swoboda  gospodarowania  na  swoim  terenie  jest  ograniczana  z  chwilą  kolizji
tego użytkowania z nadrzędnymi interesami danej społeczności. Polityka prze-
strzenna,  jak  każda  polityka,  polega  na  formułowaniu  celów  i  doborze  środ-
ków do ich realizacji.

Na podstawie omówionych poprzednio oddziaływań podmiotów gospo-

darczych na wykorzystanie i zagospodarowanie ich terenów, można zadania
polityki przestrzennej ująć w następujące grupy:


utrzymanie prawidłowej struktury użytkowania terenów, to jest zacho-
wanie racjonalnych proporcji między różnymi rodzajami użytkowania, za-
równo w skali lokalnej, regionalnej, jak i w skali kraju lub kontynentu;



stworzenie warunków do efektywnego działania podmiotów gospodar-
czych na ich terenach, głównie przez rozbudowę niezbędnych systemów
infrastruktury technicznej i społecznej;



alokacja funkcji społeczno-gospodarczych i poszczególnych inwestycji
z uwzględnieniem z jednej strony interesów podmiotu gospodarczego
(inwestora), a z drugiej – nadrzędnych interesów społecznych;



kontrola wykorzystania każdego fragmentu przestrzeni pod kątem jej
efektywności, przy przestrzeganiu warunków racjonalnego wykorzystania
zasobów naturalnych i antropogenicznych oraz zachowania walorów śro-
dowiska przyrody;



ogólny nadzór nad konserwacją istniejącego majątku trwałego i sta-
nem, w jakim utrzymywane są tereny, budynki i urządzenia zagospodaro-
wania przestrzennego.

Wymienione zadania stwarzają warunki do racjonalnego organizowania

przestrzeni i egzekwowania ładu przestrzennego. Eliminują one też, lub mini-
malizują, konflikty powstające pomiędzy funkcjami społeczno-gospodarczymi
i poszczególnymi podmiotami gospodarczymi na tle wykorzystywania ograni-
czonej przestrzeni i jej zasobów.

Tak więc w odróżnieniu od pojęcia gospodarki przestrzennej, która jest w

jakimś zakresie prowadzona przez wszystkie gospodarstwa domowe, podmioty
gospodarcze i władze publiczne – tylko te ostatnie prowadzą politykę prze-

B. Suchodolski, cytat wg [ 8 ]

strzenną, w ramach swej odpowiedzialności za całość gospodarki przestrzen-
nej. Polityka przestrzenna jest więc pojęciem węższym od gospodarki prze-
strzennej. Jeszcze węższym pojęciem jest planowanie przestrzenne które jest
najważniejszym, lecz nie jedynym środkiem polityki przestrzennej dla zapew-
nienia ładu przestrzennego, czyli racjonalnej organizacji przestrzeni.

Efektywność oddziaływania podmiotów polityki przestrzennej jako regulato-

rów systemu gospodarki przestrzennej jest funkcją nie tylko ich sprawności, lecz
także roli i rangi, jaką przypisuje się im w systemie planowania i programowania
rozwoju.  Jednak  nawet  w  najbardziej  zaawansowanych  pod  względem  polityki
przestrzennej  krajach,  stosowane  instrumenty  i  środki  polityki  przestrzennej  nie
zawsze  odnoszą  pożądany  skutek.  Polityka  przestrzenna  powinna  być  bowiem
integralnie "wbudowana" w system sterowania rozwojem kraju i posiadać odpo-
wiedni do jej zadań aparat wykonawczy.

Polityka przestrzenna, oprócz wizji sposobu zagospodarowania przestrzeni,

czyli pożądanego kształtu przestrzennego danego obszaru, powinna także zawie-
rać systemową instrumentację realizacji takiej wizji. Możliwe jest korzystanie z
następujących środków realizacji wytyczonych celów i kierunków:


środki prawne i struktury organizacyjne – tworzące podstawę syste-
mową polityki władz publicznych w kształtowaniu przestrzeni;



środki nakazowo-zakazowe – spełniające normatywną funkcję regula-
cyjną zagospodarowania przestrzeni;



bezpośrednie inwestycje publiczne – zaspokajające potrzeby społeczne,
ale też stymulujące zachowania podmiotów niepublicznych w przestrzeni;



środki ekonomiczne – stymulujące realizację pożądanych społecznie
rozwiązań;



uspołecznienie procesów podejmowania decyzji – jako narzędzie rze-
czywistej kontroli i partycypacji społecznej; organizacje społeczne mogą
spełniać funkcje kontroli, wczesnego ostrzegania i aktywnego wspierania;



nauka, tworząca podstawy teoretyczne, poznawcze i metodologiczne
funkcjonowania systemu racjonalnego kształtowania przestrzeni.

Konieczne jest także opracowywanie oraz stosowanie metod stałej obser-

wacji i oceny zachodzących przemian społecznych, ekonomicznych i prze-
strzennych – monitoringu rozwoju przestrzennego.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Kto jest podmiotem polityki przestrzennej jako sfery działania?



Jakie funkcje w „polityce przestrzennej” pełni „planowanie przestrzen-
ne”?



Co powinno składać się na systemową instrumentację polityki przestrzen-
nej?

UWARUNKOWANIA POLITYKI

PRZESTRZENNEJ

Dla systemowego ujęcia strategicznych celów rozwoju i określenia kryte-

riów  kształtowania  struktur  przestrzennych  należy  powiązać  cele  rozwoju
przestrzennego  ze  strategicznymi  celami  rozwoju  społeczno-gospodarczego  i
paradygmatem  rozwoju  zrównoważonego.  Wynika  to  z  generalnych  prawi-
dłowości  rzeczywistego  rozwoju,  w  którym  oddziaływania  uwarunkowań
społeczno-ekonomicznych, ekologicznych i przestrzennych są współzależne.

W warunkach wzrastającej złożoności rozwoju, wzmocnienie spójności

celów społecznych, ekologicznych, ekonomicznych i przestrzennych staje się
niezbędne ze względu na :



coraz większy wpływ integracyjnego oddziaływania uwarunkowań i
czynników rozwoju (społecznych, przyrodniczych, ekonomicznych, tech-
niczno-technologicznych, przestrzennych i organizacyjnych) na spraw-
ność funkcjonowania i efektywność rozwoju złożonych struktur,



uczestniczenie w procesach rozwoju coraz większej liczby, coraz bardziej
wyspecjalizowanych, podmiotów gospodarczych, grupujących się w zróż-
nicowane  sektorowo  i  terytorialnie  struktury  organizacyjne,  podejmują-
cych  w  wyniku  społecznego  podziału  pracy  realizację  różnych  celów  i
kierujących się  własnymi kryteriami oceny i  wartościowania, cząstkowy-
mi  kalkulacjami  ponoszonych  nakładów  i  uzyskiwanych  efektów  w  ich
ramach  organizacyjnych,  a  często  także  autonomicznymi  dążeniami,
sprzecznymi z realizacją celów ogólnospołecznych,



wzrost wzajemnej kolizyjności celów, występującej szczególnie przy
wielorakiej przydatności przestrzeni dla różnych sfer działalności czło-
wieka oraz wzrastającej złożoności struktur przestrzennych.

Takie systemowe ujęcie celów strategicznych tworzy warunki do kształ-

towania, w długookresowym procesie rozwoju, sytuacji synergicznych umoż-
liwiających osiąganie wyższej efektywności przez wytwarzanie wartości
mnożnikowych, zarówno w sferze efektów, jak i nakładów.

Podstawą ustalania celów w polityce przestrzennej jest analiza uwarunko-

wań, czyli stanu czynników i kierunku ewolucji trendów związanych z zago-
spodarowywaniem przestrzeni. Warunki i możliwości celowego kształtowania,
rozwoju i użytkowania przestrzeni badane powinny być we wszystkich sferach
związanych z ogólnie pojętym rozwojem. Przegląd współczesnych uwarunko-
wań rozwoju przestrzennego Polski dokonany zostanie w sferze:


społecznej,



gospodarczej,



środowiskowo-terytorialnej,



struktur organizacji społeczeństwa (władz publicznych).

Przemiany społeczne

)

W najbliższych latach w Polsce będzie miał miejsce znaczący przyrost

ludności w  wieku produkcyjnym – średnio o około 5%, w  tym na wsi o 8%.
Później  należy  oczekiwać  systematycznego  spadku  liczby  ludności  w  wieku
produkcyjnym,  przy  wzroście  udziału  osób  w  wieku  poprodukcyjnym.  Trend
ten dotyczyć będzie wszystkich regionów, przy czym w niektórych wystąpi ze
znacznym nasileniem: w drugim dziesięcioleciu XXI wieku liczba ludności w
wieku  poprodukcyjnym  w  województwie  zachodniopomorskim  i  lubuskim
wzrośnie  o  ponad  40%.  Mimo  to  społeczeństwo  województw  Polski  zachod-
niej  i  północnej  będzie  stosunkowo  młode.  Relacja  liczby  ludności  w  wieku
produkcyjnym  do  liczby  ludności  w  wieku  przed-  i  poprodukcyjnym  będzie
najpierw rosła, a następnie znacząco spadnie.

Poważnym wyzwaniem jest i pozostanie sytuacja na rynku pracy. Szcze-

gólnie niebezpieczne dla rozwoju społecznego jest to, że problem braku pracy
dotyka szczególnie ludzi młodych – obecnie niemal połowa młodzieży do 24
roku życia (w grupie osób aktywnych zawodowo) nie ma zatrudnienia.

Problemem jest też wysoki udział osób długotrwale bezrobotnych w ogól-

nej  liczbie  pozostających  bez  pracy.  Prowadzi  to  do  trwałego  wykluczenia
społecznego  szerokich  grup  ludności  i  związanych  z  tym  patologii  życia  ro-
dzinnego, społecznego i ekonomicznego. Zjawisko początkowo charakteryzo-
wało  się  dużym  zróżnicowaniem  przestrzennym,  dotykając  głównie  obszar
Polski  północnej.  Jednak  obecne  trendy  wskazują na  stopniową  zmniejszanie
się  różnic  przestrzennych  –  problem  zaczyna  w  większym  stopniu  dotykać
inne regiony kraju.

W związku z trendami demograficznymi wystąpi dodatkowy intensywny

nacisk na rynek pracy, zwłaszcza ludzi młodych. Aby nie dopuścić do wzrostu
bezrobocia należałoby w okresie do 2010 roku stworzyć ponad milion nowych
miejsc pracy. Przy aspiracji do zmniejszenia stopy bezrobocia do poziomu
10% pod koniec dekady trzeba by utworzyć dodatkowo ponad 1,1 mln miejsc
pracy.

Wskutek trendów demograficznych i trudności w nadaniu gospodarce po-

żądanej dynamiki, zagrożenia na rynku pracy  będą się pogłębiać, szczególnie
w  okresie do 2010 roku. Prowadzić to będzie do poszerzania zasięgu zjawisk
wykluczenia  społecznego,  patologii  i  uzależnienia  od  pomocy  socjalnej  pań-
stwa.  Według  danych  GUS  w  roku  2001  z pomocy  społecznej  skorzystało  w
Polsce  2140  osób,  tj.  ok.  5,6%  ogółu  ludności.  Regionalnie  wskaźnik  ten
kształtował  się  w  przedziale  od  4,1%  w  śląskim  do  7,8%  w  warmińsko-
mazurskim.

) ew. przegląd uwarunkowań wg materiałów roboczych autora

W drugim dziesięcioleciu XXI wieku ogromne wyzwania powstaną w

związku ze zwiększeniem się liczby emerytów i rencistów o 2 miliony, którzy
pod koniec tego okresu stanowić będą 1/5 ludności kraju. Spowoduje to od-
czuwalną zmianę potrzeb konsumpcyjnych rynku jak i nowe problemy w poli-
tyce społecznej.

Skala migracji wewnętrznych w Polsce uległa w okresie transformacji

silnemu  ograniczeniu.  Proces  dopływu  siły  roboczej  ze  wsi  do  miast  uległ
praktycznie  zahamowaniu.  Zdynamizowanie  w  pożądanym  zakresie  ruchów
migracyjnych  w  relacji  wieś-miasto  mogłoby  być  korzystne  dla  zapewnienia
prawidłowego  rozwoju  społeczno-gospodarczego  kraju  i  ograniczenia  zjawi-
ska  marginalizacji  społecznej.  Wraz  z  członkostwem  Polski  w  Unii  Europej-
skiej  mogą  pojawić  się  zmiany  trendów  demograficznych.  Z  jednej  strony
zwiększeniu może ulec migracja do krajów oferujących lepsze warunki pracy
–  dotyczyć  to  będzie  prawdopodobnie  przede  wszystkim  ludzi  o  najlepszym
przygotowaniu zawodowym. Z drugiej strony, zwłaszcza w późniejszych okre-
sach, nasilić się może migracja do Polski z krajów biedniejszych.

Poważnym problemem jest nadal wysoki poziom zatrudnienia w rolnic-

twie i bezrobocie na wsi. Liczba pracujących wyłącznie lub głównie w rolnic-
twie wynosiła w 2002 r. 2,2 mln osób, tj. 16,6% ogółu pracujących w gospo-
darce narodowej, a liczba bezrobotnych na wsi 1,2 mln osób. Zróżnicowanie w
tym  zakresie  jest  bardzo  duże, zwłaszcza między  Polską  wschodnią  a  Polską
zachodnią i północną, i ma ono coraz trwalszy charakter. Rolnictwo wytwarza
zaledwie 2,7% produktu krajowego  brutto. Zmniejszenie liczby  osób pracują-
cych  w  rolnictwie,  sprzyjające  zwiększeniu  jego  produktywności,  będzie  wy-
magało  utworzenia  znacznej  liczby  miejsc  pracy  w  innych  sektorach.  Przy
założeniu, że racjonalny  poziom  zatrudnienia  w  rolnictwie powinien  wynosić
w Polsce ok. 10% (kraje UE-15 = 5%), należy się liczyć z napływem na rynek
pracy  dodatkowo  ok.  2 milionów  osób  szukujących  pracy  poza rolnictwem  –
najwięcej w tych obszarach, w których liczba pracujących w tym sektorze jest
bardzo duża.

Nieuchronne dysproporcje w dynamice wzrostu gospodarczego na korzyść

głównych  aglomeracji  oraz  procesy  restrukturyzacji  rolnictwa  mogą  nasilić
napływ  ludności  wiejskiej  do  największych  miast  lub  ośrodków  o  znaczeniu
regionalnym. Odpływ części ludności wiejskiej do miast związany z restruktu-
ryzacją rolnictwa i spadkiem zatrudnienia w tym sektorze zrodzić może nowe
problemy.  Polskie  miasta  nie  są  przygotowane  do  przyjęcia  znaczącej  liczby
nowych mieszkańców. Powstaną tam problemy związane z pracą, zamieszka-
niem, infrastrukturą społeczną i techniczną.

W ciągu ostatnich lat obserwowany jest w Polsce znaczny wzrost pozio-

mu wykształcenia, zwłaszcza wśród ludzi młodych. Mimo wysokiej dynamiki
wzrostu, udział ludności z wykształceniem minimum średnim, wynoszący
obecnie nieco ponad 40%, jest wyraźnie niższy niż w Unii Europejskiej.

Szczególnie niski, wobec standardów europejskich, jest udział ludności z wy-
kształceniem  wyższym  (ok.  10%).  Wskaźnik  ten  jest  znacznie  zróżnicowany
regionalnie,  gdyż  różna  jest  dostępność  kształcenia.  Najmniejsze  możliwości
kształcenia ma młodzież w obszarach, gdzie nie ma dużych aglomeracji miej-
skich.

Ogólnie zadowalający jest trend przemian w strukturze kształcenia. W

coraz  większym  stopniu  kierunki  kształcenia  odpowiadają  przekształceniom
rynku  pracy.  Obserwuje  się  regionalne  różnice  w  kierunkach  kształcenia,  co
może być symptomem pewnej specjalizacji regionalnej. W szkolnictwie wyż-
szym szczególnie rozwinęły się kierunki związane z biznesem i administracją;
w  niektórych  regionach  ich  udział  przekracza  1/3.  Jednakże  znacznie  niższy
niż w wielu innych krajach europejskich jest w Polsce zakres kształcenia usta-
wicznego  realizowanego  w  formach  pozaszkolnych.  Niewielki  jest  odsetek
osób biorących udział w takich formach szkolenia i niewielkie zaangażowanie
przedsiębiorców w tym zakresie.

Jakość życia mieszkańców mierzona warunkami dostępu do opieki zdro-

wotnej,  mieszkań  oraz  zapewnienia  bezpieczeństwa  socjalnego  i  publicznego
nie odpowiada oczekiwaniom społecznym. Stan zdrowia mieszkańców Polski
uległ w  ostatnich latach znaczącej poprawie lecz  w dalszym ciągu jest nieza-
dowalający. Poziom  opieki zdrowotnej nie jest dostatecznie dobry, a ponadto
silnie zróżnicowany zarówno regionalnie, jak również w podziale na miasto i
wieś.  Dość  gęsta  sieć  obiektów  służby  zdrowia  nie  rekompensuje  niedosta-
tecznego wyposażenia w sprzęt medyczny i nieodpowiedniej  struktury perso-
nelu medycznego.

Stopień zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych w Polsce jest niedostatecz-

ny.  Urynkowienie  tego  sektora  nie  wpłynęło  korzystnie  na  poprawę  sytuacji
mieszkaniowej  większości  społeczeństwa.  Liczba  budowanych  mieszkań  ule-
gła w latach 90. drastycznemu zmniejszeniu i pomimo notowanego od 1997 r.
stopniowego  wzrostu  –  nadal  jest  bardzo  niska.  Poziom  bezpieczeństwa,  za-
równo  socjalnego  jak  i  publicznego,  jest  oceniany  przez  społeczeństwo  jako
wysoce  niezadowalający.  Wynika  to  z narastania  zjawisk  marginalizacji  spo-
łecznej.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:


Jakie problemy stwarza dla polskiej wsi wysoki poziom zatrudnienia rol-
nictwie?



Jakie zagrożenia stwarza dla polskich miast wysoki poziom zatrudnienia
rolnictwie?

Rozwój gospodarczy
W Polsce procesy gospodarcze zostały w ostatnich czasach zdetermino-

wane transformacją ustrojową. W jej wyniku gospodarka, zdominowana przez
przedsiębiorstwa państwowe, których profil działalności i cele rozwoju kształ-
towane były w oderwaniu od realnego popytu – została wystawiona na działa-
nie mechanizmów rynkowych. Głęboka nierównowaga systemu doprowadziła
do  powstania  szeregu negatywnych  zjawisk, z  których  najdotkliwsze  okazało
się  bezrobocie  oraz  jego  konsekwencje  społeczne.  Wysokie  tempo  rozwoju
gospodarczego, charakterystyczne dla drugiej fazy transformacji było efektem
głębokiego spadku produkcji w początkowym  okresie przekształceń oraz wy-
korzystywania  oczywistych  rezerw.  Olbrzymim  bodźcem  rozwojowym  był
niezaspokojony  w  poprzednich  latach  wewnętrzny  popyt  konsumpcyjny.
Część  podmiotów  gospodarczych  znalazła  swoje  miejsce  w  nowej  rzeczywi-
stości  dzięki  zmianie  sposobu  funkcjonowania,  prostym  zmianom  organiza-
cyjnym, przeorientowaniu produkcji.

Ale wiele przedsiębiorstw nie podjęło trudów restrukturyzacji, lub też nie

podołało temu wyzwaniu. Zjawisko to miało o tyle pozytywny charakter eko-
nomiczny,  że  doprowadziło  do  podwyższenia  konkurencyjności  struktury
gospodarczej.  Negatywną  konsekwencją  była  przede  wszystkim  redukcja
miejsc  pracy,  niezadowolenie  społeczne,  utrata  poczucia  bezpieczeństwa,  a
wreszcie  zwiększenie  obciążeń  budżetowych  spowodowane  koniecznością
wypłacania  zasiłków  i  zwiększania  nakładów  na  pomoc  społeczną.  Upadek
dużych  przedsiębiorstw  państwowych  doprowadził  do  dezorganizacji  wielu
ośrodków osadniczych, w których przedsiębiorstwa te pełniły nie tylko funkcje
gospodarcze, ale kształtowały również edukację, kulturę i rozrywkę, tworzyły i
utrzymywały infrastrukturę społeczną.

Perspektywy dalszego rozwoju poszczególnych ośrodków i obszarów są

zróżnicowane – trendy rozwoju gospodarczego różnią się w poszczególnych
regionach. W sposób najbardziej generalny można wyróżnić trzy główne typy
obszarów ze względu na występujące w nich problemy strukturalne:


obszary nie dysponujące rozwiniętą i wyraźnie ukształtowaną strukturą
gospodarczą, ich profil gospodarczy jest wynikiem dosyć przypadkowych,
odgórnie kształtowanych procesów, a baza ekonomiczna jest słaba, często
z dominującym udziałem rolnictwa;



obszary zdominowane przez schyłkowe branże, które wyczerpały swoje
możliwości rozwojowe;



obszary, w których doszło do zachwiania wewnętrznej spójności struktury
gospodarczej ze względu na upadek dużych przedsiębiorstw stanowiących
główne ogniwa kooperacji.

Istotnym problemem Polski, różniącym ją od innych krajów europejskich,

jest nieproporcjonalnie wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie w stosunku
do wytwarzanego w tym sektorze produktu. Jest to skutek specyficznej struk-

tury  i  historii  rozwoju  rolnictwa  w  ostatnich  latach.  W  Polsce  centralnej,
wschodniej, południowo-wschodniej, dominuje bardzo rozdrobnione rolnictwo
indywidualne  o  średniej  powierzchni  gospodarstwa  poniżej  6-7ha.  Natomiast
w Polsce zachodniej i północnej przeważają bardzo duże gospodarstwa rolne o
różnej  formie  prawno  –  własnościowej  jako  skutek  procesów  przekształceń  i
restrukturyzacji  dawnych  państwowych  gospodarstw  rolnych,  także  znacznie
większe są gospodarstwa indywidualne – ponad 10% to gospodarstwa 20 hek-
tarowe i większe. W efekcie poziom produktywności, wydajności i towarowo-
ści  polskiego  rolnictwa  w  porównaniu  do  standardów  europejskich  jest  dość
niski a  co  najważniejsze  jest  ogromnie  zróżnicowany  regionalnie.  Różnice  te
utrwalają się i pogłębiają. Kształtujące się nowe struktury gospodarcze muszą
zatem wchłonąć nadwyżki siły roboczej z sektorów schyłkowych i rolnictwa.

W strukturze użytkowania ziemi należy liczyć się z utrwaleniem tendencji

do  powolnego,  lecz  trwałego  zmniejszania  udziału  użytków  rolnych  poprzez
rezygnację z uprawy gruntów o niskiej urodzajności. Rodzi to problem odpo-
wiedniego  zagospodarowania  tych  gruntów,  które  są  często  przez  wiele  lat
odłogowane  i  ulegają  stopniowej  degradacji.  Zjawisko  to  szczególnie  silnie
zaznacza  się  w  północnej  i  zachodniej  części  kraju  i  dotyczy  głównie  tzw.
gruntów popegeerowskich (PGR – Państwowe Gospodarstwo Rolne).

W systemie osadniczym pogłębiają się będą różnice w poziomie aktywno-

ści  gospodarczej  między  obszarami  metropolitalnymi  i  dużymi  miastami,  a
większością  pozostałych  miast.  W  przypadku  znacznych  obszarów  kraju nie-
dorozwój  sieci  miejskiej  utrudnia  ich  aktywizację.  Dotyczy  to  zwłaszcza  re-
gionów rolniczych i nieaglomeracyjnych. Będzie to poważnym hamulcem dla
pogłębiania  transformacji  gospodarczej  i  rozprzestrzeniania  innowacji.  Przy
stosunkowo  niskim  stopniu  urbanizacji,  ograniczone  może  zostać  w  poważ-
nym stopniu tempo rozwoju kraju.

Głównymi ośrodkami rozwoju stają się największe miasta. To one koncen-

trują nie tylko największą część potencjału ludzkiego i ekonomicznego, ale także
partycypują w największym stopniu w absorbowaniu pozytywnych trendów
społecznych i gospodarczych. Dystans między metropoliami polskimi a europej-
skimi może się w dłuższym horyzoncie zmniejszać, ale negatywnym zjawiskiem
jest obserwowane obecnie stopniowe przejmowanie przez metropolie potencja-
łów z otoczenia regionalnego. Zaobserwować można, że część obszarów zostaje
nie tylko wyłączona z procesów rozwoju, ale zaczyna stanowić istotny balast dla
obszarów wzrostu – ulegają one marginalizacji lub peryferyzacji.

Można spodziewać się wystąpienia jeszcze jednego zjawiska, które silnie

wiąże procesy gospodarcze z przemianami struktury przestrzennej. Obszary
rekonstrukcji przemysłu stoją przed koniecznością przeprowadzenia rekonwer-
sji przestrzeni poprzemysłowej, będącej warunkiem odrodzenia gospodarczego
tych rejonów. Jak wskazują doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych, sama
rekonwersja przemysłu nie wyczerpuje większości nakładów wymaganych do

restrukturyzacji tych regionów. Skala kosztów restrukturyzacji takich okręgów
przemysłowych,  jak  katowicki,  tarnobrzeski,  wałbrzyski,  ewentualnie  w  dal-
szej  perspektywie  legnicko-głogowski  jest  ogromna,  w  głównej  mierze  w
związku  z  koniecznością  odbudowy  przestrzeni  po  upadku  lub  gruntownej
redukcji całych gałęzi przemysłu.

W obrazie przestrzennych zróżnicowań Polski w sferze gospodarczej

istotne  znaczenie  mają  zróżnicowania  wewnątrzregionalne.  Już  teraz  są  one
bardzo  głębokie,  zwłaszcza  w  relacji  centrum-peryferie  w  poszczególnych
regionach  (obszary  depresyjne,  problemowe).  Są  nawet  głębsze  niż  relacje
między poszczególnymi województwami.

Nasilać może się więc zjawisko depopulacji terenów rolniczych, wyraźnie

już  widoczne  w  północno-zachodnich  i  wschodnich  regionach  kraju.  Spadać
może też atrakcyjność inwestycyjna na szczeblu lokalnym. Tak więc większe
szanse  rozwoju  będą  miały  obszary  i  tak  stosunkowo  lepiej  rozwinięte  oraz
posiadające  odpowiedni  potencjał  ludzki.  Opisane  kierunki  rozwoju  sytuacji
mogą  wpływać  hamująco  na  dynamikę  wzrostu  gospodarczego  kraju,  a  w
sposób jaskrawy przejawiać się to może następującymi zjawiskami:



utratą atrakcyjności inwestycyjnej,



utratą zdolności gospodarki do wchłaniania innowacji,



utratą zdolności do absorpcji funduszy europejskich,



utrwaleniem się niskiej dynamiki wzrostu gospodarczego i relatywnie
niskiego poziomu życia.

Należy spodziewać się, że daleko idącym przekształceniom podlegać będą

obszary  wiejskie.  Zredukowane  zostanie  zatrudnienie  w  rolnictwie.  Jednak
uprzemysłowienie produkcji rolniczej nie powinno przekroczyć pewnych norm
zgodnych z kryteriami zdrowia i ekologii, co pozwoliłoby wytwarzać żywność
o  wysokiej  jakości.  Rekompensatą  za  rezygnację  z  przemysłowego  modelu
rolnictwa  mogą  być  korzyści  wynikające  ze  specjalizacji  produkcji  rolniczej
oraz  utrzymanie  podwyższonego  poziomu  zatrudnienia  na  wsi.  Zatrzymanie
potencjalnych pracowników na wsi, w produkcji rolnej, przy zajęciach wspo-
magających  rolnictwo  i  związanych  z  szeroko  pojętym  wielofunkcyjnym
rozwojem obszarów wiejskich – będzie łagodziło napięcia społeczne i trudno-
ści  ekonomiczne  związane  z  deficytem  miejsc  pracy  w  miastach.  W  dalszej
perspektywie  może  służyć  pozytywnym  przemianom  struktury  przestrzennej,
wykształceniu  się  specyficznego,  zrównoważonego  modelu  polskiej  wsi  oraz
właściwych relacji wieś-miasto.

Na obszarach wiejskich największym wyzwaniem jest rozwój infrastruktu-

ry technicznej i społecznej, niezbędnej dla aktywizacji tych terenów. Silne
rozproszenie osadnictwa wiejskiego nie sprzyja jednak realizacji inwestycji w
tej dziedzinie i w związku powyższym polską wieś cechuje wciąż ogromne
zapóźnienie cywilizacyjne. Szczególnie niekorzystny dla możliwości rozwoju
obszarów wiejskich jest niedorozwój stacjonarnej sieci telefonicznej oraz wy-

sokie koszty jej eksploatacji, które warunkują m.in. dostęp do sieci informa-
tycznych. Utrzymywanie tego stanu może uruchomić trudny do powstrzyma-
nia proces zapaści społecznej i depopulacji wsi, rodząc poważniejsze problemy
rozwojowe dla pozostałych obszarów.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie można wyróżnić główne typy występujących w Polsce obszarów –
ze względu na problemy strukturalne?



Na czym polega różnica między „zróżnicowaniami międzyregionalnymi”
a „zróżnicowaniami wewnątrzregionalnymi” w Polsce?



Na czym polega wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich?

Rozwój struktur środowiskowo-terytorialnych
Polski system osadniczy cechuje umiarkowana, policentryczna koncen-

tracja ludności, charakteryzująca się relatywnie niewielkim udziałem aglome-
racji  stołecznej  w  liczbie  ludności  kraju i dużym  znaczeniem  ośrodków  śred-
niej  wielkości  dość  równomiernie  rozmieszczonych  na  terytorium  kraju.  Po-
ziom urbanizacji jest dosyć niski i silnie zróżnicowany terytorialnie. Najwyż-
szy poziom występuje w województwach, których centrami są duże aglomera-
cje  miejskie,  a  najniższy  w  rolniczych  województwach  południowo-
wschodniej części kraju. Dużą różnorodność wykazuje także gęstość miejskiej
sieci  osadniczej.  Najwyższa  jest  w  części  zachodniej  i  południowej,  gdzie
obok dużych miast jest wiele miast małych i bardzo małych. Obszary wiejskie
cechuje  bardzo  silnie  rozproszone  osadnictwo,  szczególnie  charakterystyczne
dla wschodniej części kraju.

W związku z generalnie niskim poziomem urbanizacji i niespójnością sys-

temu  przestrzennego  –  pogłębiają  się  różnice  w  poziomie  aktywności  gospo-
darczej  między  dużymi  miastami  a  większością  pozostałych  miast,  co  naj-
ostrzej  uwidacznia  się  na  lokalnych  rynkach  pracy.  Niedorozwój  sieci  miej-
skiej, charakterystyczny dla znacznej części terytorium kraju, utrudnia aktywi-
zację tych obszarów. Podobna sytuacja jest  w otoczeniu wielu małych ośrod-
ków  miejskich,  zwłaszcza  w  regionach  rolniczych,  które  utraciły  dotychcza-
sowe  czynniki  rozwoju,  a  pojawieniu  się  nowych  nie  sprzyja  niedorozwój
miejscowej  i  okolicznej  infrastruktury  technicznej  i  społecznej.  Analogiczne
problemy  dotyczą  miast  przechodzących  proces  transformacji  związanej  z
utratą dotychczasowej przemysłowej bazy ekonomicznej. Pewien niedorozwój
funkcjonalny cechuje również miasta średniej wielkości, które nie są w stanie
dobrze spełniać roli ogniw rozprzestrzeniania innowacji. Z kolei rozwój obszar
metropolitalnych  silnie  ograniczają  uwarunkowania  wewnętrzne,  wśród  któ-
rych  niebagatelną  rolę  odgrywa  brak  odpowiednio  przygotowanych  terenów
pod szeroko zakrojone inwestycje.

Istniejący system osadniczy kraju utrudnia funkcjonowanie mechanizmów

rozwoju.  Dotyczy  to  zwłaszcza  dyfuzji  innowacji  i  dobrobytu  z  głównych
ośrodków  wzrostu  –  w  wymiarze  globalnym  i  europejskim,  jak  i  krajowym.
Wyzwania  cywilizacyjne  jakie  stoją  przed  Polską  wymagają  stopniowego
(zarówno  ilościowego  jak  i  jakościowego)  rozwoju  substancji  miejskiej,
szczególnie na obszarach słabo zurbanizowanych. Szczególnego wzmocnienia
wymagają  miasta  średniej  wielkości,  które  powinny  spełniać  funkcje  aktywi-
zujące  okoliczne  obszary.  Pożądane  byłoby  doprowadzenie  do  podniesienia
zwartości  przestrzennej  osadnictwa,  co  zdecydowanie  ułatwiłoby  realizację
inwestycji  infrastrukturalnych,  niezbędnych  dla  prawidłowego  rozwoju.  Nie-
zbędny  jest  również  rozwój  nowoczesnych  funkcji  metropolitalnych  w  naj-
większych  ośrodkach  kraju.  Prawidłowa  struktura  osadnicza  będzie  jedną  z
ważniejszych podstaw trwałego i zrównoważonego rozwoju w sferze społecz-
nej i ekonomicznej.

Środowisko przyrodnicze Polski cechuje znacząca różnorodność krajo-

brazu,  duża  różnorodność  biologiczna  i  silne  zróżnicowanie  pokrywy  glebo-
wej. Lesistość kraju jest niezbyt duża (ok. 30%) i wykazuje istotne zróżnico-
wanie  przestrzenne.  Najsilniej  zalesione  są  obszary  górskie  i  pojezierza,  a
najsłabiej obszary nizinne w środkowej części kraju. Wśród obszarów prawnie
chronionych, które zajmują łącznie około jedną trzecią terytorium kraju, jedy-
nie  nieznaczną  część  stanowią  najskuteczniej  chronione  parki  narodowe  i
rezerwaty  przyrody.  W  użytkowaniu  terenu  największy  udział  mają  użytki
rolne, wśród których dominują grunty  orne. Jakość gleb użytkowanych rolni-
czo  na  większości  terytorium  kraju  nie  jest  zbyt  wysoka.  Przeważają  gleby
średnich klas bonitacyjnych, a w niektórych regionach (zwłaszcza na Mazow-
szu) duży udział mają gleby słabe.

Stan środowiska przyrodniczego z roku na rok ulega stałej poprawie, lecz

nie  jest  jeszcze  zadowalający,  szczególnie  na  obszarach  najsilniej  uprzemy-
słowionych.  W  ostatnich  latach  znacząco  zmniejszyła  się  emisja  zanieczysz-
czeń powietrza oraz wielkość zrzutu nieoczyszczanych ścieków. Jest to zwią-
zane  zarazem  z  ograniczaniem  działalności  w  najbardziej  uciążliwych  dla
środowiska  branżach  przemysłu  i  górnictwa,  jak  również  z  konsekwentnym
realizowaniem  polityki  ekologicznej  państwa  oraz  wprowadzaniem nowocze-
snych technologii. Znacznie wolniejszy postęp zanotowano w dziedzinie zago-
spodarowania odpadów. Zanieczyszczenie środowiska jest przestrzennie silnie
zróżnicowane. Obok obszarów silnie zdegradowanych, cechujących się wyso-
kim zanieczyszczeniem powietrza, wód i gleb (okręgi przemysłowe i najwięk-
sze  aglomeracje),  koncentrujących  się  głównie  w  południowej  części  kraju,
znaczący udział mają obszary cenne przyrodniczo, o  wysokim poziomie lesi-
stości i niezbyt silnie skażone.

Od końca lat 80. obserwuje się stałą poprawę czystości wszystkich ele-

mentów składowych środowiska, jak również rozwój systemu obszarów chro-

nionych.  Wydaje  się,  że  pozytywne  tendencje  zachodzące  w  tej  sferze  mają
charakter  trwały.  Przyczyniają  się  one  do  podniesienia  atrakcyjności  tury-
stycznej kraju oraz stanu zdrowotnego społeczeństwa. Z drugiej strony działa-
nia w tej dziedzinie są wysoce kosztowne i silnie obciążają przede wszystkim
budżety samorządów i przedsiębiorstw.

Wraz z rozwojem gospodarczym kraju należy liczyć się ze wzrostem an-

tropopresji  na  obszarach  cennych  przyrodniczo.  Równocześnie  może  pojawić
się problem wzrostu deficytu wód, tak na potrzeby komunalne jak i przemysłu
oraz rolnictwa. Intensyfikacja rolnictwa związana z tworzeniem wielkoobsza-
rowych  gospodarstw  wysokotowarowych  mogłaby  zagrozić  w  istotny  sposób
środowisku przyrodniczemu obszarów wiejskich, przyczyniając się do wzrostu
erozji gleb, zanieczyszczenia gleb i wód, zniszczenia śródpolnych zadrzewień i
pogorszenia walorów krajobrazowych.

Podstawy stabilnego wzrostu społecznego i gospodarczego w długiej per-

spektywie  daje  realizacja  zasad zrównoważonego  rozwoju.  Należy  więc  dą-
żyć  do  poprawy  spójności  systemu  zapewniającego  ciągłość  powiązań  przy-
rodniczych  poprzez  racjonalne  zwiększenie  powierzchni  obszarów  chronio-
nych,  w  tym  zwłaszcza  objętych  ochroną  czynną,  oraz  tworzenia  korytarzy
ekologicznych. Konieczne jest podjęcie szeroko zakrojonych działań mających
na  celu  racjonalne  gospodarowanie  wodami,  poprawę  jakości  i  dostępności
zasobów  wodnych  oraz  ochronę  przed  powodzią.  Tego  typu  kompleksowe
działania  stworzą  podstawy  i  mogą  dać  impuls  do  rozwoju  nowoczesnej  go-
spodarki a w sferze społecznej do przekształceń modelu życia.

Zasoby wód powierzchniowych (a także podziemnych) są niewielkie i do

tego nierównomiernie rozmieszczone na terytorium kraju. W przeliczeniu na 1
mieszkańca Polska dysponuje 3 razy mniejszymi, aniżeli średnio w Europie,
zasobami wód powierzchniowych. Szczególnie wysoki deficyt wody występuje
w dużych okręgach przemysłowych położonych na obszarach wododziałowych
(Górny Śląsk, aglomeracja łódzka) i w okręgach rolniczych środkowej Polski.

Polskę cechuje duża różnorodność kulturowa, będąca wynikiem od-

miennych  uwarunkowaniach  historycznych  i  społeczno-gospodarczych  w
poszczególnych  regionach.  Obok  zróżnicowania  międzyregionalnego  istotne
odmienności  kulturowe  pojawiają  się  w  obrębie  poszczególnych  obszarów,
stanowiąc świadectwo istniejących tam różnic etnicznych i wyznaniowych, jak
również odmiennych modeli rozwoju społecznego. W licznych regionach kraju
zachowały  się  jak  dotąd  tradycyjne  formy  kultury  ludowej,  cechującej  się
bogactwem obrzędowości i obyczajów.

Istotny element w polskiej przestrzeni zajmują obiekty zabytkowe stano-

wiące istotną część dziedzictwa narodowego. Cechuje je ogromna różnorod-
ność. Niestety są one obecnie częstokroć w złym stanie technicznym. Dotyczy
to zwłaszcza zespołów pałacowo-dworskich oraz zabytków przemysłowych.
Przyczyną tego stanu jest permanentny brak środków finansowych na inwesty-

cje  konserwacyjne,  połączony  często  z  nieodpowiednim  ich  wykorzystaniem.
Polityka  w  dziedzinie  ochrony  środowiska  kulturowego,  przez  wiele  lat  kon-
centrowała się na określaniu surowych i kosztownych reżimów  ochrony. Jed-
nocześnie jednak środki przeznaczane na ich realizację były niewystarczające.
Następował  więc  proces  niszczenia materialnych  zasobów  dziedzictwa  kultu-
rowego.  Kontynuacja  takiej  polityki,  bez  szerokiego  włączenia  inwestorów
publicznych  i  prywatnych,  grozi  bezpowrotną  utratą  cennych  wartości  mate-
rialnych, co zubożyłoby krajobraz kulturowy kraju, w tym zwłaszcza obszarów
wiejskich. Niezbędne jest podjęcie szeroko zakrojonej działalności dla wyzwo-
lenia w społeczeństwie zrozumienia, iż ochrona dziedzictwa narodowego leży
w jego interesie. Prawidłowe działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturo-
wego mają bowiem istotny pośredni wpływ na perspektywy rozwoju społecz-
nego i gospodarczego.

Zachodzi obawa, iż proces modernizacji gospodarczej będzie sprzyjał

szybkiej homogenizacji (ujednolicaniu) kulturowej regionów. Stwarza to istot-
ne  zagrożenie  dla  utrzymania  tożsamości  społeczności  lokalnych  i  regional-
nych.  Utrata  swoistej  specyfiki  danego  obszaru  wpływa  znacząco  na  ograni-
czenie jego endogenicznych możliwości rozwoju w tym np. zmniejszenie jego
atrakcyjności turystycznej.

Układ sieci transportowej jest w dużej mierze odzwierciedleniem spuści-

zny historycznej. Dotyczy to zwłaszcza sieci kolejowej, najsilniej rozbudowa-
nej w regionach zachodnich a najsłabiej w północno-wschodnich. Pod wzglę-
dem  gęstości  sieci  kolejowej,  a  także  stopnia  jej  zelektryfikowania  Polska
należy do czołówki europejskiej. Obecnie jednak lokalne linie kolejowe są  w
dość  szybkim  tempie  likwidowane.  Gęstość  sieci  dróg  publicznych  nie  jest
zbyt  wysoka  lecz  za  to  równomiernie  rozłożona  w  przestrzeni.  Szczególną
bolączką  polskiej  sieci  drogowej  jest  jej  bardzo  zły  stan  techniczny  oraz nie-
mal całkowity brak autostrad i dróg ekspresowych oraz zbyt mały udział dróg
krajowych, dostosowanych do przenoszenia nacisków 11,5 t/oś.

W ostatnich latach nastąpiły istotne zmiany w sektorze transportowym. W

przewozie pasażerów, podobnie jak w przypadku ładunków, bardziej elastycz-
ny  transport  samochodowy  wygrał  konkurencję  z  koleją,  która  przyjęła  pa-
sywny  model  postępowania,  systematycznie  zmniejszając  liczbę  połączeń
pociągów pasażerskich i zamykając liczne szlaki kolejowe. Kontynuacja tego
trendu  może  prowadzić  to  do  trwałej  degradacji  infrastruktury  kolejowej  (z
wyjątkiem  głównych  linii  kolejowych)  oraz  stopniowej  likwidacji  lokalnych
tras kolejowych. Trwałą tendencją jest również niedostosowanie tempa rozwo-
ju  polskiej  sieci  drogowej  do  potrzeb  gwałtownie  wzrastającego  ruchu  samo-
chodowego. Niesprawność transportu kolejowego oraz niedorozwój sieci dro-
gowej  będzie  opóźniać  procesy  rozwoju,  stanowiąc  zarazem  zagrożenie  dla
bezpieczeństwa ruchu.

Rozwój infrastruktury portów morskich jest niezadowalający. Funkcjonują

3 duże, lecz niezbyt nowoczesne, porty morskie: Gdańsk, Gdynia oraz Szcze-
cin-Świnoujście, które dysponują dużymi, nie w pełni wykorzystanymi możli-
wościami  przeładunkowymi  i  często  konkurują  ze  sobą.  Na  infrastrukturę
transportu lotniczego składa się niezbyt gęsta sieć portów lotniczych, często o
niskim  poziomie  obsługi,  wśród  których  dominującą  pozycję  zajmuje  port
lotniczy w Warszawie.

W procesie przemian lat 90. znacząco zwiększyła się rola transportu in-

dywidualnego  co  wywołało  ogromną  presję  na  rzecz  rozbudowy  układów
drogowych – wewnątrzmiejskich i tranzytowych. Wystąpiło sprzężenie zwrot-
ne  powodujące  stopniowe  ograniczenie  roli  komunikacji  zbiorowej,  co  na
obszarach  zapóźnionych  cywilizacyjnie,  cechujących  się  niższym  poziomem
motoryzacji,  stało  się  jednym  z  istotnych  czynników  ich  zapaści  społecznej  i
gospodarczej.

Terytorium Polski nie jest wystarczająco spójne wewnętrznie dla realizacji

skoku  cywilizacyjnego,  jaki  jest  społecznie  oczekiwany.  Podobnie  spójność
przestrzenna jej terytorium z obszarem zewnętrznym, zwłaszcza krajów Unii
Europejskiej, nie jest zadowalająca. Niezbędne jest wzmocnienie wewnętrznej
spójności terytorialnej kraju m.in. poprzez realizację zintegrowanego, wieloga-
łęziowego  układu  transportowego  umożliwiającego  rozwój  wewnętrznych
połączeń  krajowych  i  ograniczenie  roli  barier  rzecznych  (zwiększenie  liczby
mostów). W ramach tego zadania mieści się też poprawa dostępności do pol-
skich portów morskich. Równocześnie należy dążyć do zwiększenia spójności
zewnętrznej, zapewniającej rozwój powiązań transgranicznych. Spójność tery-
torialna stanowi podstawę rozwoju rynków zbytu oraz dyfuzji przemian cywi-
lizacyjnych.

Konieczne jest w związku z tym silniejsze powiązanie polskiego systemu

infrastruktury  transportowej  z  siecią  Unii  Europejskiej.  Dotyczy  to  nie  tylko
zintegrowanego systemu powiązań kolejowych, drogowych, morskich i rzecz-
nych,  budowy  centrów  logistycznych,  lecz również  systemów  przesyłu  gazu,
ropy  naftowej  i  energii  elektrycznej.  Na  obszarach  wiejskich  niezbędna  jest
zwłaszcza  rozbudowa  infrastruktury  technicznej  i  społecznej  oraz  znaczna
poprawa  dostępności  do  sieci  telekomunikacyjnej.  Rozwój  tych  systemów
sprzyjać będzie osiąganiu spójności terytorialnej.

Dobrze rozwinięta jest sieć elektroenergetyczna, nieco gorzej gazowa i ru-

rociągów  naftowych.  Silny  niedorozwój  cechuje  sieć  telekomunikacyjną,  za-
równo  stacjonarną  jak  i  komórkową.  Dostępność  do  sieci  stacjonarnej  jest
silnie  zróżnicowana  terytorialnie.  Najniższą  gęstością  sieci  telefonicznej  ce-
chują  się  regiony  słabiej  rozwinięte,  o  niskim  poziomie  urbanizacji  (święto-
krzyskie i województwa wschodnie). Niedorozwój sieci telekomunikacyjnej w
dużej mierze ogranicza możliwości dostępu do sieci informatycznych, które są
bardzo słabo rozwinięte.

Występuje silne zróżnicowanie przestrzenne pod względem wyposażenia

w infrastrukturę techniczną i społeczną. Jest ona szczególnie słabo rozwinięta
we wschodniej i częściowo centralnej części kraju. Jeszcze większe różnice w
tym zakresie przebiegają pomiędzy miastem i wsią. Zapóźnienie obszarów
wiejskich w zakresie niedorozwoju infrastruktury technicznej jest spowodo-
wane w dużej mierze silnie rozproszoną siecią osadniczą, co przekłada się na
wysokie koszty realizacji inwestycji.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co powoduje niedorozwój sieci miejskiej na niektórych obszarach Polski?



Na czym może polegać realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w
Polsce?



Na czym polega i jakie ma znaczenie „spójność przestrzenna”?

System władzy publicznej
Struktury władzy publicznej w Polsce ukształtowane zostały na nowo po

przełomie  politycznym  roku  1989.  Kierunkiem  sukcesywnie  wprowadzanych
zmian  była  demokratyzacja,  decentralizacja  i  dostosowanie  administracji  do
warunków  gospodarki  rynkowej.  Ograniczeniu  uległa  rola  władz  centralnych
w zarządzaniu gospodarką, a w kolejnych reformach rozbudowywano szczeble
władz  lokalnych  i regionalnych.  W  ich  wyniku  powstał  czterostopniowy  sys-
tem  władzy  obieranej  w  wyborach  powszechnych,  posiadający  ograniczone
zależności hierarchiczne: szczebel centralny, wojewódzki, powiatowy i gmin-
ny.  Na  szczeblu  wojewódzkim  występuje  obok  władzy  samorządowej  urząd
wojewody, będącego reprezentantem rządu.

W systemie jaki się ukształtował, spośród niższych szczebli władzy naj-

szersze zadania i największe możliwości ich realizacji posiada szczebel gmin-
ny (lokalny). Szczebel powiatowy (ponadlokalny) posiada bardzo wąski zakres
kompetencji  i  w  niektórych  sytuacjach  jego  istnienie  trudno  racjonalnie  uza-
sadnić.  W  większych  miastach  połączono  kompetencje  władz  gminnych  i
powiatowych. Na szczeblu wojewódzkim występuje niejasny w odbiorze spo-
łecznym  dualizm  władzy  państwowej  i  samorządowej,  który  nie  sprzyja  kre-
atywnemu podejmowaniu wyzwań i rozwiązywaniu problemów o charakterze
regionalnym.  Ponadto  szczebel  ponadlokalny  i  regionalny  wyposażone  są  w
relatywnie mniejsze środki niż szczebel gminny, w związku z czym stanowią
raczej  forum  koordynacji  działań  władz lokalnych  niż  samodzielne  podmioty
prowadzące  własną  politykę  rozwoju.  W  ukształtowanym  systemie,  na
wszystkich szczeblach samorządowych myślenie kategoriami ogólnopaństwo-
wymi, ponadregionalnymi, regionalnymi i ponadlokalnymi ma bardzo ograni-
czony wymiar.

Transformacja polityczna i gospodarcza rozpoczęła się od negacji dotych-

czasowych, totalitarnych rozwiązań systemowych. Obok niewątpliwych pozy-

tywów  spowodowało to także wiele negatywnych skutków. Osłabieniu uległa
skuteczność  działania  władz  publicznych  w  sferach,  w  których  nie  mogą  one
być zastąpione grą sił rynkowych – jak bezpieczeństwo, rozwój infrastruktury
ponadlokalnej,  transport zbiorowy,  ochrona  dóbr  kultury  itd.  W  wielu  proce-
sach decyzyjnych ujawniły swój  wpływ partykularyzmy grup zawodowych, a
także  realizacja  prywatnych  lub  grupowych  interesów  w  służbie  publicznej
oraz zjawiska korupcji.

Dynamika elit władzy, przy nie ugruntowanych mechanizmach demokra-

cji, osłabiła skuteczność rządzenia. Potrzeby w zakresie nowej legislacji prze-
wyższały  możliwości,  skutkiem  czego  zaniżana  była  jakość  stanowionego
prawa.  Debatę  polityczną,  poza początkowym  okresem  transformacji, zdomi-
nowały  bieżące  potrzeby.  Zbyt  słaba  była  koordynacja  międzyresortowa  i
niemal  całkowicie  nieobecne  myślenie  długofalowe  przy  podejmowanych
decyzjach.

Tak ukształtowany system posiada ograniczone możliwości skutecznego

działania i prowadzi do niskiej efektywności wydatkowania środków publicz-
nych. Wobec powiększających się trudności finansowych samorządów istnieje
obawa,  że  koszty  funkcjonowania  samego  systemu  sprawowania  władzy  po-
chłaniać będą coraz bardziej znaczący odsetek funduszy kierowanych do dys-
pozycji  poszczególnych  ogniw  władzy.  Trwałą  cechą  systemu  zarządzania
państwem  na  szczeblach  regionalnym  i  lokalnym  jest  zbędna,  a  czasem  wy-
niszczająca  konkurencja  –  a  także  brak  współpracy  i  koordynacji  pionowej
(między szczeblami władzy) oraz poziomej (pomiędzy sąsiadującymi władza-
mi tego samego szczebla). Zmniejsza to efektywność podejmowanych działań
i spowalnia procesy rozwoju.

Ograniczone możliwości rozwiązywania problemów poszczególnych spo-

łeczności  prowadzić  mogą  do  alienacji  władzy,  wzmożenia  demagogii  poli-
tycznej oraz ograniczenia jej możliwości rozumienia, formułowania i realizacji
istotnych interesów społecznych. Pozostające do dyspozycji niewielkie fundu-
sze  kierowane  będą  wówczas  na  działania  doraźne  lub  przypadkowe,  o  nie-
wielkiej skali i praktycznej sile oddziaływania na rozwój, nie podporządkowa-
ne strategicznym celom. Nie będzie możliwa koncentracja środków na wyraź-
nie zdefiniowanych długofalowych priorytetach, występować będą trudności w
podejmowaniu  istotnych  wyborów  politycznych  oraz  duża  zmienność  doraź-
nych celów działania.

Na stan rozwoju struktur państwa i występujące trendy w tym zakresie na-

łożą  się  problemy  związane  z  koniecznością  wykorzystania  znaczących  środ-
ków publicznych przeznaczonych na rozwój przestrzenny i regionalny, popra-
wę struktur społeczno-gospodarczych oraz spójność terytorialną z Unią Euro-
pejską.  Już  obecnie  występują  trudności  w  generowaniu  projektów  inwesty-
cyjnych  o  znaczącej  efektywności,  w  koordynacji  międzysektorowej  i  prze-
strzennej podejmowanych działań.

Wobec występujących wyzwań konieczne jest dalsze reformowanie struk-

tur  administracyjnych  państwa  oraz  usprawnianie  skuteczności  ich  działania.
Pożądane  byłoby  wzmocnienie  skuteczności  działania  władz  centralnych  w
realizacji  zadań  o  charakterze  krajowym  lub  ponadregionalnym  oraz  zwięk-
szenie  możliwości  działań  i  koordynacji  międzysektorowej.  Wzmocnienia
wymaga też samorządowy szczebel regionalny, który mógłby przekształcić się
z forum przetargowego działających na jego terenie władz lokalnych w istotny
podmiot  polityki,  prowadzonej  w  interesie  ogółu  społeczności  regionu.  Roz-
ważenia  wymaga rola  szczebla  ponadlokalnego  (powiatu) dla  kreowania  pro-
cesów  rozwoju  oraz  generowania  projektów  inwestycyjnych  realizujących
interesy  społeczności  lokalnych  w  grupach mniejszych  ośrodków.  W  wyniku
tego typu przemian Polska mogłaby znacząco umocnić się na drodze do efek-
tywnego i trwałego rozwoju.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polegały reformy struktury władzy publicznej w Polsce po 1989
roku?



Który spośród niższych szczebli władzy publicznej w Polsce posiada
najszersze zadania i największe możliwości ich realizacji?

REALIZACJA POLITYKI PRZESTRZENNEJ

Podmioty i instrumenty zarządzania przestrzenią
Politykę przestrzenną prowadzą władze publiczne, będące podmiotami tej

polityki, stosując różnorodne instrumenty realizacji jej założeń. Instrumenty
te można pogrupować następująco:


środki prawne i struktury organizacyjne – tworzące podstawę syste-
mowego funkcjonowania aktywnej polityki kształtowania przestrzeni; jest
to instrument dostępny dla władz wyższych szczebli, np. rządu;



środki nakazowo-zakazowe – regulujące sposoby zagospodarowania
przestrzeni;



bezpośrednie inwestycje publiczne – realizujące potrzeby społeczne, ale
też wpływające w istotny sposób na zachowania inwestycyjne podmiotów
spoza sektora publicznego;



środki ekonomiczne – stymulujące realizację pożądanych społecznie
rozwiązań przez podmioty gospodarcze lub ludność;



uspołecznienie  procesów  podejmowania  decyzji  –  jako  najskuteczniej-
sze  narzędzie  rzeczywistej  kontroli  i  partycypacji  społecznej;  obywatele,
podmioty  gospodarujące  w  przestrzeni  i  organizacje  społeczne  spełniają

funkcje kontroli wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami przestrzeni i
mogą aktywnie wspierać politykę władz;



analizy przestrzenne i badania naukowe – pozwalające śledzić procesy
zmian w przestrzeni oraz tworzące podstawy teoretyczne, poznawcze i
metodologiczne funkcjonowania systemu racjonalnego kształtowania
przestrzeni.

Ponieważ politykę przestrzenną prowadzą podmioty władzy publicznej

wszystkich  szczebli  –  od  szczegółowych  rozwiązań  prawnych  zależy  zakres
ich formalnych kompetencji w tym względzie. Podstawą systemu zagospoda-
rowania  przestrzennego  w  Polsce  jest  ustawa  z  dnia  27 marca  2003 roku  o
planowaniu  i  zagospodarowaniu  przestrzennym  (Dz.U.  Nr  80,  poz.  717).
Określa ona kompetencje organów administracji publicznej w zakresie proce-
dur  zagospodarowania  przestrzennego.  Ponadto  regulacje  dotyczące  polityki
przestrzennej zawarte są w przepisach regulujących funkcjonowanie poszcze-
gólnych ogniw władzy publicznej.

W obowiązującym w Polsce od 1999 roku czterostopniowym systemie

władzy publicznej, podział kompetencji w zakresie polityki przestrzennej
przedstawia się następująco:


kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej państwa należy do
zadań Rady Ministrów;



kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej w województwie nale-
ży do zadań samorządu województwa;



do  zadań  samorządu  powiatu  należy  prowadzenie,  analiz  i  studiów  z
zakresu  zagospodarowania  przestrzennego,  odnoszących  się  do  obszaru
powiatu i  zagadnień  jego  rozwoju;  władze  powiatu nie mają  jednak zna-
czących  kompetencji  decyzyjnych  w  zakresie  gospodarki  przestrzennej  –
mogą  działać  wyłącznie  w  granicach  swojej  ograniczonej  właściwości
rzeczowej;



należy do zadań własnych samorządu gminy należy kształtowanie i prowa-
dzenie polityki przestrzennej na jej terenie, z wyjątkiem obszarów morskich
oraz terenów zamkniętych ze względu na potrzeby obronności państwa.

Podmioty władzy publicznej pełnią ważną rolę w całym procesie gospoda-

rowania  przestrzenią.  Pojęcie  gospodarki  przestrzennej  obejmuje  bowiem
całokształt  działalności  w  zakresie  przestrzennego  zagospodarowania  i  użyt-
kowania  gruntów.  Na  gospodarkę  przestrzenną  składają  się  więc  następujące
rodzaje działalności:


koordynacyjno-regulacyjna,  pełniona  przez  administrację  publiczną,
która  poprzez  swoje  decyzje  przestrzenne  w  sprawach  przeznaczania,
sposobu  użytkowania  i  zagospodarowania  gruntów  wpływa  na  kształt
przestrzeni;



inwestycyjna, prowadzona przez podmioty gospodarcze i osoby prywatne
w myśl ich własnych celów i zadań; działania inwestycyjne mogą jednak
podejmować – i w szerokim zakresie podejmują – także władze publiczne;



kontrolna,  prowadzona  w  trybie  nadzoru  przez  administrację  publiczną
pod  kątem  zgodności  z  prawem  zachowań  innych  podmiotów  w  prze-
strzeni.

W polskim systemie prawnym każdy obywatel lub organizacja ma prawo,

w granicach określonych prawem, do zagospodarowywania terenu, do którego
posiada  tytuł  prawny,  jeżeli,  nie  narusza  to  chronionego  prawem  interesu
publicznego oraz interesu innych osób. Każdy ma też prawo do ochrony wła-
snego  interesu  prawnego  przy  zagospodarowaniu  terenów  należących  do  in-
nych osób lub organizacji. Jako interes publiczny należy rozumieć uogólniony
cel  dążeń  i  działań,  związanych  z  zagospodarowaniem  przestrzennym,
uwzględniający zobiektywizowane potrzeby ogółu społeczeństwa lub społecz-
ności lokalnych.

Interes publiczny oraz prawidłowe relacje pomiędzy działaniami poszcze-

gólnych  podmiotów  gospodarujących  w  przestrzeni  chronione  są  poprzez
właściwą  politykę  przestrzenną  władz  publicznych.  W  odniesieniu  do  poje-
dynczych nieruchomości zastosowanie mają przepisy prawa lokalnego, usta-
lanego przez władze gminy. Najważniejszym dokumentem z zakresu zagospo-
darowania przestrzeni, stanowiącym akt prawa lokalnego jest miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego albo decyzja władz gminy o warunkach
zabudowy i zagospodarowania terenu. Poszczególne podmioty gospodarują-
ce  w  przestrzeni  muszą  postępować  zgodnie z  warunkami ustalonymi  w  tych
dokumentach. Ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego
kształtują,  wraz  z  innymi  przepisami,  sposób  wykonywania  prawa  własności
nieruchomości.

Ustalenie przeznaczenia terenu, rozmieszczenie inwestycji celu publicz-

nego  oraz  określenie  sposobów  zagospodarowania  i  warunków  zabudowy
terenu następuje  w  miejscowym  planie  zagospodarowania przestrzennego.  W
przypadku  braku miejscowego  planu zagospodarowania  przestrzennego  okre-
ślenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu następuje w
drodze decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, przy czym:


lokalizację inwestycji celu publicznego ustala się w drodze decyzji o loka-
lizacji inwestycji celu publicznego;



sposób zagospodarowania terenu i warunki zabudowy dla innych inwesty-
cji ustala się w drodze decyzji o warunkach zabudowy.

W odniesieniu do terenów zamkniętych ze względu na potrzeby obron-

ności kraju – w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ustala
się tylko granice tych terenów oraz granice ich stref ochronnych. W strefach
ochronnych ustala się ograniczenia w zagospodarowaniu i korzystaniu z tere-
nów, w tym zakaz zabudowy.

W ramach ustalania celów i kierunków oraz dla praktycznej realizacji poli-

tyki przestrzennej władz różnych szczebli sporządzane są różnorodne dokumen-
ty, z których część jest obligatoryjna – to znaczy, że system prawny wymaga,
aby  były  one  sporządzone  przez  odpowiednie  władze.  Zabezpiecza  to  interesy
społeczeństwa i podmiotów gospodarujących w przestrzeni przed samowolnym,
przypadkowym  lub  nieskoordynowanym  (okazjonalnym)  działaniem  władz
publicznych. Polityka przestrzenna musi być bowiem stabilna w dłuższym okre-
sie – sam charakter zmian w przestrzeni i czas trwania procesów inwestycyjnych
wymagają  takiej  stabilności.  Poprzez  sporządzanie  formalnych  dokumentów,
zawierających kierunki polityki przestrzennej odpowiednich władz – społeczeń-
stwo otrzymuje gwarancję stabilności i przejrzystości tej polityki.

Na szczeblu krajowym jest opracowywana „Koncepcja przestrzennego

zagospodarowania kraju”, okresowe raporty o stanie przestrzennego zagospo-
darowania kraju, oraz programy zawierające zadania rządowe służące realiza-
cji celów publicznych – sporządzane przez ministrów i przez centralne organy
administracji rządowej.

Na szczeblu województwa są uchwalane przez sejmik samorządowy wo-

jewództwa następujące dokumenty planistyczne :


strategia rozwoju województwa;



plan zagospodarowania przestrzennego województwa;



wieloletnie programy wojewódzkie;



priorytety współpracy zagranicznej województwa.

Wieloletnie programy wojewódzkie powinny być spójne z Koncepcją

przestrzennego zagospodarowania kraju oraz z planami zagospodarowania
przestrzennego sąsiednich województw. Ani plan zagospodarowania prze-
strzennego województwa, ani żaden inny z wymienionych wyżej dokumentów,
nie są aktami prawa miejscowego i nie naruszają uprawnień gmin.

Na szczeblu powiatu organy powiatowe mogą prowadzić, różnorodne

analizy i studia z zakresu zagospodarowania przestrzennego, odnoszące się do
obszaru powiatu i zagadnień jego rozwoju, jednak prace te nie mają bezpo-
średniego znaczenia wykonawczego – służą głównie potrzebom koordynacji
polityk przestrzennych gmin, wchodzących w skład powiatu.

Na szczeblu gminy opracowywane są dwa dokumenty :



studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gminy;



miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (dla całej gminy lub
dla jej części); do planu miejscowego dołącza się prognozę skutków
wpływu ustaleń planu na środowisko przyrodnicze.

Spośród wszystkich wyżej wymienionych dokumentów planistycznych tylko

miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego stanowi prawo miejscowe.

Opracowywanie projektów planów zagospodarowania przestrzennego wo-

jewództwa, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzen-

nego  gminy  oraz  miejscowego  planu  zagospodarowania  przestrzennego  okre-
ślane  jest  terminem  projektowanie  zagospodarowania  przestrzennego,  odpo-
wiednio  w  skali  regionalnej  i  lokalnej.  Proces  sporządzania  tych  dokumentów
jest  określony  przepisami  i  gwarantuje  jego  jawność  oraz  otwartość  dla  społe-
czeństwa  i podmiotów  gospodarujących  w  przestrzeni.  W trakcie  sporządzania
tych  dokumentów  każdy  może  wnosić  do  nich  wnioski i  uwagi.  O  przyjęciu  i
uwzględnieniu  poszczególnych  uwag  i  wniosków  decydują  organy  władz  pu-
blicznych,  odpowiedzialnych  za  sporządzanie  dokumentów  planistycznych.
Jednak rozstrzygnięcia (decyzje) wójta, burmistrza, prezydenta miasta albo mar-
szałka  województwa  o  nieuwzględnieniu  poszczególnych  wniosków  i  uwag
dotyczących  studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzen-
nego gminy lub miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego albo  też
wniosków dotyczących planu zagospodarowania przestrzennego województwa
– nie podlegają zaskarżeniu do sądu administracyjnego.

Istotnym elementem procedury sporządzania dokumentów są negocjacje

pomiędzy władzami województwa i gminy na temat sposobu uwzględnienia
ponadlokalnych zadań rządowych w miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego.

Oprócz dokumentów planistycznych, o których mowa, polityka przestrzenna

władz publicznych może być prowadzona także przy pomocy innych instru-
mentów: ekonomicznych, prawnych, inwestycyjnych i organizacyjnych.

Jedynym ustalanym urzędowo czynnikiem cenowym, który posiada istot-

ny,  chociaż  pośredni,  wpływ  na  gospodarkę  przestrzenną,  jest  cena  kwintala
żyta,  publikowana  regularnie  przez  Ministerstwo  Rolnictwa  i  Gospodarki
Żywnościowej. Cena ta jest stosowana przez uprawnionych taksatorów nieru-
chomości do ustalania wartości gruntów rolnych. Czynnik ten nabierze więk-
szego  znaczenia  po  wprowadzeniu  systemu  katastralnego  przy  określaniu
wartości nieruchomości.

Ulgi inwestycyjne w podatku dochodowym są pośrednią pomocą pu-

bliczną  umożliwiającą  realizację  procesów  restrukturyzacji  i  modernizacji,
ukierunkowaną  zwłaszcza  na  podniesienie  konkurencyjności  polskiego  prze-
mysłu.  Z  punktu  widzenia  gospodarki  przestrzennej  stanowią  one  istotną  za-
chętę dla inwestorów, którzy występują jako wnioskodawcy o wydanie decyzji
o  warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, a także jako inicjatorzy i
sponsorzy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Podatek od nieruchomości jest podatkiem lokalnym (gminnym), pobie-

ranym od budynków i gruntów (stawka w zł od m

powierzchni) oraz budowli

(stawka w % od wartości). Wysokość stawek tego podatku określa rada gminy,
z tym, że nie może on przekroczyć kwot określonych w ustawie. Zwolnieniu
od podatku od nieruchomości podlegają m.in. grunty, budowle i budynki poło-
żone na terenach Specjalnych Stref Ekonomicznych.

Specjalne Strefy Ekonomiczne, utworzone w oparciu o ustawę z dnia 20

października 1994 r. o Specjalnych Strefach Ekonomicznych, z których każda
jest ustanawiana oddzielnym rozporządzeniem Rady Ministrów – mają istotny
wpływ na rozwój gospodarczy otaczającego je obszaru, powodują również
gwałtowne przekształcenia samej przestrzeni.

W systemie prawnym przewidziano też programy zawierające zadania

rządowe  służące realizacji  celów  publicznych,  ale  praktycznie  nie  funkcjo-
nują one jeszcze  w polskiej gospodarce przestrzennej. W tej sytuacji najważ-
niejszym zestawem bezpośrdnich inwestycji publicznych przez szereg lat były
wieloletnie  inwestycje  centralne,  których  zestawienie  publikowano  jako  za-
łącznik do corocznej ustawy budżetowej. Były to przede wszystkim inwestycje
w sferze infrastruktury technicznej i społecznej. Inwestycje  wieloletnie stano-
wią  ten  rodzaj  działalności  Państwa,  które  w  najbardziej  konkretny  sposób
wpływa na kształtowanie przestrzeni w Polsce. Reforma ustrojowa administracji
publicznej gruntownie zmieniła strukturę tych inwestycji, przekazując realizację
większości  z  nich  na  szczebel  wojewódzki  lub  powiatowy.  Rząd  zawierał  z
władzami  samorządowymi kontrakty  regionalne  w  celu  współfinansowania z
budżetu  państwa  określonych  przedsięwzięć  inwestycyjnych,  prowadzonych
przez samorządy. W pierwszej edycji kontraktów, na lata 2001-2003, inwestycje
centralne pochłonęły większość środków. Powodem była chęć ich zakończenia,
zamknięcia lub przekazania w gestię władz samorządowych.

Obok działań w zakresie gospodarki przestrzennej podmioty władzy pu-

blicznej prowadzą też działania w innych sferach, które mają istotny wpływ na
rozwój przestrzenny. Skutki przestrzenne rodzą się bowiem nie tylko w wyni-
ku realizacji polityki przestrzennej. Takim sferami działalności władz publicz-
nych są m.in.:


Gospodarka  gruntami  –  czyli  działalność  zmierzająca  do  racjonalnego
użytkowania  i  wykorzystania  gruntów,  uwzględniająca  wymogi  prawi-
dłowego  zagospodarowania  określonego  obszaru  w  myśl  ustaleń  planów
zagospodarowania  przestrzennego  oraz  własnościowe  warunki  i  cechy
gruntów  (grunty  państwowe,  komunalne,  prywatne).  Gospodarka  grunta-
mi w gminach obejmuje m.in. tworzenie zasobów gruntów  na cele zabu-
dowy miast i wsi, operacje związane z parcelacją gruntów na cele budow-
lane,  a  także  obrót  gruntami  państwowymi  i  komunalnymi  przez  odpo-
wiednie  władze.  Gospodarka  gruntami  państwowymi  należy  do  admini-
stracji rządowej, gruntami komunalnymi – do gmin.



Gospodarka komunalna – czyli działalność władz gminy, której celem
jest zapewnienie techniczno-materialnych warunków zaspokojenia po-
trzeb społeczności gminy. Obejmuje ona w szczególności:

usługi komunalne: zaopatrzenie w wodę, energię, usuwanie

ścieków i odpadów, komunikację zbiorową, pochówek zmar-
łych;

komunalne budownictwo mieszkaniowe;

gospodarowanie rezerwami terenowymi;

urządzenie i wyposażenie przestrzeni publicznych: dróg,

ulic, placów oraz zieleni parków, zieleńców, lasów komu-
nalnych;

wykonawstwo budowlane oraz utrzymanie obiektów i urzą-

dzeń użyteczności publicznej, będących własnością gminy.



Gospodarka  odpadami  komunalnymi  –  czyli  działania  zmierzające  do
zapewnienia  właściwego  stanu  sanitarno-higienicznego  miast  i  osiedli
wiejskich,  polegające  na  planowym  gromadzeniu  odpadów  stałych,  ich
usuwaniu z określoną częstotliwością oraz ekologicznym unieszkodliwia-
niu (kompostownie, spalarnie) i składowaniu. W procesie usuwania odpa-
dów  szczególne  znaczenie  ma  ich  utylizacja,  w  tym  odzysk  surowców
wtórnych. Szczególnie korzystny jest selektywny system gromadzenia od-
padów zmniejszający ich masę przeznaczoną do składowania.



Gospodarka  leśna  –  czyli  całokształt  działalności  obejmującej  urządze-
nie, utrzymanie, zagospodarowanie oraz ochronę lasów i upraw leśnych, a
także gospodarczą eksploatację lasów – pozyskiwanie drewna, zwierzyny,
runa leśnego i innych produktów leśnych (żywica, kora, igliwie itp.). Go-
spodarka  leśna  jest  prowadzona  na  podstawie  planów  urządzenia  lasu,
określających zadania dotyczące ochrony i pielęgnacji lasów oraz nowych
zalesień,  a  także  warunki  pozyskiwania  drewna  i  gospodarki  łowieckiej.
W  sposób  zorganizowany  gospodarka  leśna  jest  prowadzona  głównie  w
lasach  państwowych,  zajmujących  w  Polsce  ponad  78%  ogólnej  po-
wierzchni lasów.

Polityka przestrzenna, po to by była skuteczna, wymaga zachowania cią-

głości w dłuższym okresie czasu, przy czym musi reagować na zmiany, jakie
dokonują się w jej otoczeniu – w tym na zmiany w przestrzeni. Oznacza to
konieczność prowadzenia równoległych działań obejmujących:


monitorowanie zmian w całej sferze gospodarowania, związanych z nim
przekształceń środowiska przyrodniczego oraz ciągłe aktualizowanie in-
formacji o zasobach stanowiących podstawę rozwoju;



diagnozowanie kształtowanych przeobrażeń oraz wynikających z nich
uwarunkowań ekologicznych i społeczno – ekonomicznych;



ciągłe prognozowanie kierunków najbardziej prawdopodobnego rozwoju,
wybór dostosowanych do nich strategii działania oraz prognozowanie i
programowanie rozwoju w oparciu o ciągle aktualizowany obraz kształ-
towanej rzeczywistości;

Warunkiem zachowania ciągłości procesu diagnozowania, prognozowa-

nia, programowania i projektowania przekształceń przestrzennych, będącym
podstawą dla podejmowania właściwych decyzji w zakresie polityki prze-

strzennej, jest stała obserwacja – czyli monitoring przestrzenny. Pod tym
pojęciem rozumie się statystyczną i kartograficzną prezentację stanu i rozwoju
struktury przestrzennej na danym obszarze – w poszczególnych dziedzinach,
jak: ludność, gospodarka, rynek pracy, rolnictwo, turystyka itd.

Rolą monitoringu jest diagnozowanie przekształceń. Monitoring powinien

być dynamiczny, czyli nie tylko gromadzić informacje, ale także przetwarzać
je, ostrzegać, a nawet przewidywać hipotetyczny rozwój sytuacji w przypadku
braku  interwencji  decyzyjnej.  Operacyjnym  narzędziem  monitoringu  mogą
być Systemy Informacji Przestrzennej, zawierające odwzorowany kartogra-
ficznie  zbiór  informacji  odniesiony  do  struktury  przestrzennej.  W  systemach
tych  w  szerokim  zakresie  stosuje  się  technikę  elektronicznego  przetwarzania
informacji (komputery), w oparciu o różnego typu oprogramowanie typu GIS
– Geographic Information System.

W Polsce, jak i w niemal wszystkich krajach zaawansowanych w rozwoju,

istnieje  obowiązek  sporządzania  ocen  oddziaływania  na  środowisko  (OOS)
konkretnych działań inwestycyjnych. Jest to wymóg prewencyjny przed podję-
ciem realizacji, która mogłaby naruszyć stan środowiska. Odpowiednia proce-
dura  w  tym  zakresie  jest  częścią  procesu  wydawania  pozwoleń  lokalizacyj-
nych.  Ale  ten  rodzaj  prewencji  sięga  znacznie  wcześniejszej  fazy  –  kształto-
wania celów i kierunków polityki przestrzennej.

Wprowadzane są też strategiczne oceny oddziaływania na środowisko

(SOOS). Mają one wspomagać procesy wyboru najwłaściwszych kierunków
rozwoju, łączących cele przyrodnicze, społeczne i ekonomiczne. W związku z
tym SOOS mogą się stać jednym z istotniejszych narzędzi rozwoju zrównowa-
żonego. Powinny one stanowić ważny instrument polityki przestrzennej,
zwłaszcza na poziomach krajowym i regionalnym.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co stanowi główną prawną podstawę systemu zagospodarowania prze-
strzennego w Polsce?



Jak wygląda w polskim systemie władzy publicznej podział kompetencji
w zakresie polityki przestrzennej?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu rządu?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu województwa?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu powiatu?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu gminy?



Który z dokumentów z zakresu zagospodarowania przestrzeni stanowi akt
prawa lokalnego?

Polityka przestrzennego zagospodarowania kraju

Najważniejszym problemem kształtowania strategii rozwoju Polski jest

pogodzenie wymogów konkurencyjności i efektywności z zaspokajaniem
społecznych aspiracji do sprawiedliwości i równości oraz z tworzeniem szans
na poprawę jakości życia.

Priorytet efektywności przed równością jest obecnie koniecznością pol-

skiej  rzeczywistości  i  szansą  wyjścia  z  opóźnienia  cywilizacyjnego.  Istnieje
potrzeba  akceptowania  naturalnych  dla  gospodarki  rynkowej  tendencji  do
polaryzacji  przestrzennej  rozwoju  jako  najkrótszej  drogi  do  uzyskania  efek-
tywności przez koncentrację aktywności społeczno-gospodarczej w miejscach
najkorzystniejszych dla kapitału. Akceptacja priorytetu efektywności nie ozna-
cza jednak bezwarunkowej zgody na trwałą polaryzację polskiej przestrzeni.

Podstawową zasadę wprowadzania efektywności na nowym, podwyższo-

nym,  poziomie  na  całym  terytorium  państwa  jest  równoważenie  rozwoju.
Warto zwrócić uwagę na istotną subtelność językową: mowa tu o „równowa-
żeniu” jako specyficznym działaniu, a nie „zrównoważonym rozwoju” – który
jest  pewnym  stanem  docelowym,  trudnym  przy  obecnych  przemianach  do
osiągnięcia. Procesy transformacji naruszają bowiem w wielu miejscach pożą-
daną równowagę  w  przestrzeni.  Polityka  państwa  w  najbliższej  perspektywie
generalnie  nie  powinna  powstrzymywać  naturalnych  procesów  rozwoju,  a
skoncentrować się na dodawaniu do nich elementów równoważących.

Harmonijny i zrównoważony rozwój całego terytorium jest zasadniczym

celem wielokierunkowej polityki przestrzennej państwa, obejmującej także
działania interwencyjne. Równoważenie rozwoju jako wiodąca zasada polityki
przestrzennego zagospodarowania kraju powinna uwzględniać :
 policentryzm i umiarkowany stopień koncentracji, jako ukształtowaną histo-

rycznie i trwałą cechę struktury gospodarczo-przestrzennej Polski; cecha ta po-
winna jednak być podtrzymywana w granicach realnych możliwości państwa,

 polaryzację struktury gospodarczo-przestrzennej kraju, jako trend obiek-

tywny, zbieżny z dążeniem do szybkiego i sprawnego wykorzystania szeroko
rozumianych zasobów i predyspozycji rozwojowych; w aspekcie końcowym in-
terwencje państwa na rzecz równoległego wykorzystywania zasobów w regio-
nach słabszych, mają na celu likwidację polaryzacji przez „równanie w górę” do
poziomu najlepiej funkcjonujących gospodarczo ośrodków,

 rozwój zrównoważony, jako wyznacznik cywilizacji XXI w.; jego wdraża-

nie musi się jednak dokonywać z respektowaniem realiów ekonomicznych
oraz społecznych i psycho-społecznych; nie może więc on być jedyną wy-
kładnią polityki przestrzennej państwa i to na całym jego obszarze.

Założenia te wyznaczają generalny kierunek polityki przestrzennej Polski.

Polityka ta powinna kształtować warunki stymulujące tworzenie struktur

wg [11]

przestrzennych dynamizujących rozwój kraju. Polityka równoważenia rozwoju
to efektywnościowo najskuteczniejszy kierunek rozwoju struktury przestrzen-
nej przez kształtowanie węzłów, nisz, pasm i stref aktywności, przedsiębior-
czości i innowacji w miejscach, które wybierane będą przez mechanizmy
gospodarki rynkowej. Polityka państwa stymulowałaby rozwój tych struktur
spolaryzowanego rozwoju, dążąc jednocześnie do dyfuzji ich aktywizującego
oddziaływania na całą strukturę przestrzenną kraju.

Coraz szersze otwarcie polskiej gospodarki na świat poprzez wzrost po-

wiązań  gospodarczych  z  zagranicą  daje  szanse  na  wykorzystanie  otoczenia
zewnętrznego  dla rozwoju  kraju, ale  wiąże  się też z  przenoszeniem  skutków
negatywnych  z  gospodarki  światowej  do  Polski,  aczkolwiek  osłabienia  ko-
niunktury światowej nie są jedyną przyczyną okresowego spowolnienia tempa
wzrostu gospodarczego Polski.

Polska leży na styku dwóch dużych struktur: Unii Europejskiej i grupy

państw Europy Wschodniej, wchodzących z opóźnieniem w procesy transfor-
macji  po  upadku  ZSRR.  Istotne  znaczenie  dla  rozwoju  kraju  może  mieć  też
funkcja zwornikowa i tranzytowa na kierunku Północ-Południe, gdzie Polska
leży na styku wyodrębniających się w przestrzeni europejskiej dwóch nowych
obszarów:  Bałtyckiego  i  Naddunajsko-Bałkańskiego.  W  programowaniu  roz-
woju  przestrzennego  należy  zatem  w  szerszym  stopniu  wykorzystać  tranzy-
towe  położenie kraju.  Stanowi  ono  wyzwanie  do  włączenia  się  w  realizację
transeuropejskich  sieci  infrastrukturalnych  oraz  do  dalszego,  efektywnego
rozwijania  współpracy  transgranicznej,  zwłaszcza  na  najbardziej  opóźnio-
nym w tym względzie – kierunku wschodnim.

Wykorzystanie walorów zwornikowego położenia Polski w nowej prze-

strzeni europejskiej będzie tworzyć szanse na :


pobudzanie rozwoju społeczno – gospodarczego przez intensyfikację
współpracy międzynarodowej zarówno w skali całej gospodarki narodo-
wej, jak i w skali regionalnej i lokalnej w celu zwiększania konkurencyj-
ności polskiego potencjału;



umacnianie bezpieczeństwa narodowego przez kształtowanie wielopań-
stwowych i międzyregionalnych układów równowagi i współzależności
różnych interesów narodowych w warunkach utrwalonej już siły potencja-
łu ekonomicznego państw Europy Zachodniej i licznych jeszcze słabości
polskiej gospodarki;



rewitalizację ekologiczną stref zdegradowanych i utrwalanie ochrony ich
zasobów przez kształtowanie i umacnianie międzynarodowego systemu
ochrony ekologicznej i zwiększenia efektywnego wsparcia kapitałowego i
technologicznego.

Głównym motywem wyboru celów strategicznych, kreujących politykę

przestrzenną państwa jest historyczna konieczność oraz szansa dynamizacji
rozwoju i osiągnięcia na tej drodze europejskich standardów życia społeczeń-

stwa, poprzez istotne zwiększenie konkurencyjności gospodarki narodowej w
otwartym systemie światowym.

Tak sformułowany motyw i cel generalny wyznacza system celów z nim

współzależnych. W bardzo ogólnym i uniwersalnym ujęciu tworzą one struk-
turę, w której :


Kształtowanie mechanizmów generujących efektywny ekonomicznie
rozwój społeczno-gospodarczy kraju w dostosowaniu do zróżnicowanych
przestrzennie uwarunkowań i zasobów, stanowiłoby naczelny i niczym nie
zastępowalny imperatyw działania wszystkich podmiotów gospodarują-
cych.



Stopniowa, lecz stała i społecznie odczuwalna poprawa standardu cywi-
lizacyjnego społeczeństwa, byłaby osiągana wraz z postępującym rozwo-
jem gospodarczym według zasady „tworzenia szans dla każdego".



Ochrona  i  racjonalne  kształtowanie  środowiska  przyrodniczego
wkomponowane  w  procesy  rozwoju  społeczno-gospodarczego  i  prze-
strzennego zagospodarowania, prowadziłyby  stopniowo do  coraz pełniej-
szego urzeczywistnienia zasad rozwoju zrównoważonego (ekorozwoju).



Ochrona dziedzictwa kulturowego poprzez unikające konfliktów
wkomponowywanie zagospodarowania kraju, regionów, miast i osiedli w
przestrzeń historyczną kształtowałaby i utrwalała tożsamość polskiej
przestrzeni w systemie europejskim.



Podnoszenie bezpieczeństwa państwa w nowej sytuacji gospodarczej
Europy zapewniałoby możliwie maksymalne zdolności obronne kraju i
ochronę ludności oraz niezawodność i ciągłość funkcjonowania państwa.

Wkładem polityki przestrzennej w realizację strategicznych celów rozwo-

ju  powinno  być  kształtowanie  struktur  przestrzennych,  tworzących  warunki
korzystne dla poprawy  warunków życia ludności, aktywnej ochrony  walorów
środowiska  przyrodniczego  i  kulturowego,  wzrostu  gospodarczego,  integracji
europejskiej i bezpieczeństwa kraju.

Ewolucja usytuowania polskiej przestrzeni w Europie oraz jej uwarunko-

wania wewnętrzne dokumentują, że otwarty system przestrzenny kraju dy-
namizujący jej przekształcenia w pierwszych dziesięcioleciach XXI w. mo-
głyby tworzyć :


europejski i krajowy system infrastruktury technicznej, której kon-
strukcją nośną będzie system autostrad i dróg ekspresowych, zmoderni-
zowanych kolei, portów morskich i lotnisk oraz system energetyczny i go-
spodarki wodnej;



metropolia  stołeczna,  której  ranga i  szansa  w  systemie  europejskim  jest
współcześnie porównywalna z Wiedniem, Marsylią, Genewą, Tuluzą, Ne-
apolem, Dortmundem, Antwerpią, Kijowem, Pragą i Budapesztem; wzrost
jej  znaczenia  jest  potencjalnie  możliwy  jednak  pod  warunkiem,  że  War-
szawa  sama znajdzie  i  uruchomi  siły  modernizacyjne,  po  to  aby  stać  się

atrakcyjnym i konkurencyjnym miejscem lokalizacji kapitału, innowacyj-
ności i przedsiębiorczości europejskiej;



zbiór  potencjalnych  biegunów  (ośrodków)  rozwoju  społeczno  –  gospo-
darczego, o znaczeniu europejskim (tzw. europoli), które w procesie kon-
kurencji  międzynarodowej  tworzyć  będą  coraz  silniejsze  węzły  przedsię-
biorczości  i  innowacji  oddziaływujące  na  całą  polską  i  europejską  prze-
strzeń; powstawać one będą w procesie europejskiej konkurencji wartości
miejsca  dla  lokalizacji  kapitału  i  przedsiębiorczości;  (przeprowadzone
analizy wskazują, że jako kształtujące się europole, z najwyższymi szan-
sami na  dalszy  rozwój,  można  już  traktować  Warszawę,  Trójmiasto,  Po-
znań i Kraków; do ośrodków, które mogą potencjalnie w dłuższym okre-
sie czasu osiągnąć tę szansę, w układzie konkurencji europejskiej można
zaliczyć  Szczecin,  Wrocław,  Łódź,  Katowice,  Lublin,  a  także  Białystok,
Rzeszów i bipolarna aglomeracja Bydgoszcz – Toruń;



pasma potencjalnie najwyższej innowacyjności i aktywności społeczno-
gospodarczej kształtujące się współzależnie z budową i modernizacją
międzynarodowego i krajowego systemu infrastruktury technicznej
(głównym jego elementem będzie system autostrad i linii kolejowych, te-
lekomunikacyjnych, paliwowo – energetycznych);



sieć  krajowych,  ponadregionalnych  i  regionalnych  ośrodków  równowa-
żenia  rozwoju  kreowanych  w  strefach,  które  z  powodu  historycznie
ukształtowanego opóźnienia cywilizacyjnego i recesji  okresu transforma-
cji  ustrojowej  wymagają  aktywizacji  przy  pomocy  czynników  zewnętrz-
nych, inaczej grozi im trwała peryferyzacja i marginalizacja. Do ośrodków
krajowych zaliczono : Olsztyn, Kielce, Opole, Zieloną Górę i Częstocho-
wę.  Do  ośrodków  ponadregionalnych  zaliczono  :  Elbląg,  Koszalin,  Su-
wałki,  Gorzów  Wielkopolski,  Siedlce,  Białą  Podlaską,  Chełm,  Zamość,
Przemyśl, Bielsko-Białą, Wałbrzych, Jelenią Górę, Radom, Piotrków Try-
bunalski,  Kalisz  i  Ostrów  Wielkopolski.  Ponadto  wyróżniono  51  miast
stanowiących  sieć  regionalnych  ośrodków  równoważenia  rozwoju,  obej-
mującą  :  Świnoujście,  Kołobrzeg,  Stargard  Szczeciński,  Żary,  Żagań,
Głogów, Gniezno, Leszno, Lubin, Legnicę, Lubliniec, Bolesławiec, Świd-
nicę, Dzierżoniów, Nysę, Brzeg, Tarnowskie Góry, Piłę, Szczecinek, Ko-
nin,  Inowrocław,  Słupsk,  Wejherowo,  Starogard  Gdański,  Tczew,  Gru-
dziądz, Włocławek, Płock, Kutno, Sieradz, Bełchatów, Racibórz, Rybnik,
Cieszyn,  Kędzierzyn  –  Koźle,  Pszczynę,  Żywiec,  Oświęcim,  Zawiercie,
Myszków,  Tomaszów  Mazowiecki,  Skierniewice,  Ciechanów,  Ostrołękę,
Łomżę, Ełk, Puławy, Tarnobrzeg, Tarnów, Nowy Sącz, Krosno.



strefy i ośrodki gospodarki turystycznej, w których najwyższe w kraju
walory środowiska przyrodniczego i unikatowe wartości kultury material-
nej pobudzać będą popyt europejski – główne źródło ich potencjalnej ak-
tywizacji;



europejska i krajowa sieć ekologiczna ochrony i kształtowania środowi-
ska przyrodniczego.

Można oczekiwać, że kształtujące się w ten sposób w procesie gry rynko-

wej i celowo kształtowane przez politykę regionalną państwa, ośrodki, pasma
i strefy stawać się będą głównymi ogniwami dynamizującymi rozwój kraju
w szerszej przestrzeni europejskiej.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie składniki mają tworzyć otwarty system przestrzenny kraju w pierw-
szych dziesięcioleciach XXI w?

Kierunki rozwoju przestrzennego Europy
Dla zrozumienia głównych zagadnień polityki przestrzennej w Europie

konieczne jest posiadanie rozeznania w pewnych cechach geograficznych
obszaru europejskiego i zasadniczych tendencjach jego rozwoju.

) Znamienną

cecha  charakterystyczną  obecnego  terytorium  europejskiego  jest  jego  półwy-
spowość. Termin ten szczególnie dobrze pasuje do opisu terytorium Unii Eu-
ropejskiej,  podkreślając  znaczny  stopień  penetracji  jej  obszaru  przez  morza.
Obszar  ten  jest  w  zasadzie  wielkim  półwyspem  rozciągającym  się  na  połu-
dniowy zachód po Hiszpanię i Portugalię. Od niego wyodrębniają się  mniej-
sze  półwyspy,  jak  Włochy,  Grecja,  Dania,  Szwecja  i  Finlandia;  poza  tym  są
wyspy, takie jak Wielka Brytania, Irlandia, Sardynia, Korsyka, Sycylia, Cypr i
Malta oraz archipelagi greckie.

Długość linii brzegowej Unii Europejskiej (15-tu krajów) wynosi ponad

90 tysięcy kilometrów. Wybrzeże ma szczególne znaczenie w Danii i Portuga-
lii, gdzie 70% ludności żyje  w skupiskach przybrzeżnych. Ma także wyraźny
wpływ na  Irlandię i Szwecję, gdzie ponad 50% populacji mieszka na wybrze-
żu; w Grecji, Hiszpanii, Włoszech i Finlandii mieszkańcy  wybrzeża stanowią
30  lub  więcej  procent  mieszkańców.  W  Wielkiej  Brytanii  procent  ludności
żyjącej w pobliżu wybrzeża wynosi zaledwie 14%, ale stosunek długości linii
brzegowej  do  powierzchni należy  do  najwyższych  w  Unii.  Z  tych  względów
tylko bardzo ograniczone obszary Unii Europejskiej można określić jako stric-
te  kontynentalne.  Pozostaje  to,  oczywiście,  w  jaskrawym  kontraście  ze
wschodnią  częścią  kontynentu.  Rozszerzenie  Unii  sprawiło,  że  jej  terytorium
stało się mniej półwyspowe, bardziej kontynentalne, a wiele spośród obecnych
stosunków przestrzennych ulegnie zmianie lub przedefiniowaniu.

Oprócz mórz i wielkich rzek przecinających ląd, także wielkie łańcuchy

górskie stanowią fizyczne, ekonomiczne i kulturalne bariery w przestrzeni
europejskiej. Jednak morza, rzeki i góry, chociaż stanowią przeszkody z punk-

) wg materiałów roboczych autora, na podstawie [ 7 ]

tu widzenia integracji przestrzennej, mogą także sprzyjać w jednoczeniu pew-
nych obszarów i określaniu ich tożsamości. Alpy, Dunaj, Bałtyk i Morze Śród-
ziemne, a  w  przyszłości  Karpaty  lub  Morze  Czarne  to  dobre  przykłady  cało-
ściowego  podejścia  do  rozwiązywania  wspólnych  problemów,  umacniania
wspólnych interesów i wspierania większej spójności przestrzennej.

Oprócz istotnego zróżnicowania fizycznego Europy istnieją także znaczne

różnice  w  gęstości  zaludnienia,  stopniu  urbanizacji,  poziomie  rozwoju  i  za-
możności.  Ogólnie  mówiąc,  przyczynia  się  to  do  wzmocnienia  zróżnicowań
centrum-peryferie. Zjawisko to potwierdzają znaczne zróżnicowania w gęsto-
ści  zaludnienia  i  systemach  osadnictwa.  O  ile  elementy  związane  z  fizyczną
geografia  Europy  są  trwałe,  stosunki  przestrzenne  mogą  ulec  zmianie.  Na
przykład  inwestycje  i  infrastruktura  mogą  znacznie  wpływać  na  struktury
przestrzenne i modele przemieszczania się ludności – ukończenie stałego połą-
czenia  przez  cieśninę  Sund  pomiędzy  Danią  i  Szwecją  będzie  coraz  bardziej
znacząco  oddziaływać  na  rozwój  przestrzenny  w  skali  lokalnej,  regionalnej,
krajowej, ponadnarodowej i kontynentalnej.

Różnorodność przestrzeni europejskiej, zwłaszcza w porównaniu z innymi

częściami świata, stanowi jeden z głównych czynników sprzyjających jej roz-
wojowi, a w miarę rozszerzania się Unii ulega dalszemu wzbogaceniu. Ozna-
cza to, że określenie na szczeblu międzynarodowym wytycznych dających się
zastosować we wszystkich państwach Unii staje się coraz trudniejsze i bardziej
złożone.  Wspólne  wytyczne  muszą  uwzględniać  istniejącą  różnorodność  i
złożoność oraz wskazywać sposób  wykorzystania ich dla dobra całej Europy.
Wymaga  to  wypracowania  zróżnicowanego,  w  zależności  od  warunków  geo-
graficznych, podejścia do polityki przestrzennej przy jednoczesnym zachowa-
niu całościowego spojrzenia na Europę.

Na długofalowy kierunek ekonomicznego, społecznego i przestrzennego

rozwoju Unii Europejskiej w znacznym stopniu wpływać będą trzy czynniki:


skutki stopniowej ekonomicznej integracji Europy oraz intensywniejszej
politycznej współpracy między państwami członkowskimi, a także między
tymi państwami a innymi zainteresowanymi stronami;



rosnąca rola władz lokalnych i regionalnych oraz wzrost ich znaczenia dla
rozwoju przestrzennego;



rozszerzenie Unii, jak również rozwój stosunków z krajami sąsiednimi.

Te trzy zjawiska należy postrzegać w szerszym kontekście globalizacji

ekonomii i towarzyszących temu procesowi istotnych zmian technologicznych.
Jednocześnie trzeba uwzględniać tendencje demograficzne, ekonomiczne i
środowiskowe charakteryzujące rozwój Unii.

Wszystkie te okoliczności doprowadziły do coraz większego otwarcia i

pogłębiania związków między państwami i regionami, spowodowały też pod-
jęcie wspólnych prac nad określeniem kierunków rozwoju przestrzennego Unii
Europejskiej. W 1993 roku rozpoczęto prace nad Europejską Koncepcją Roz-

woju  Przestrzennego  (ESDP  –  European  Spatial  Development  Perspective).
Jego  podstawą  było  sześć  zasad  politycznych,  przyjętych  przez  ministrów
odpowiedzialnych  za  rozwój  przestrzenny  krajów  15-ki  w  Lipsku  („zasady
Lipskie”):


rozwój przestrzenny może mieć decydujący wpływ na osiągnięcie spójno-
ści ekonomicznej i społecznej Unii;



dotychczasowe kompetencje instytucji odpowiedzialnych za politykę
Wspólnoty nie zmianie – ESDP może mieć wkład w realizację polityki
przestrzennej Wspólnoty, ale bez ograniczania odpowiedzialnych instytu-
cji w wypełnianiu ich obowiązków;



głównym celem polityki przestrzennej będzie osiągnięcie trwałego i
zrównoważonego rozwoju;



wspólny dokument zostanie przygotowany z poszanowaniem istniejących
instytucji i nie będzie miał mocy wiążącej wobec państw członkowskich;



idee zawarte w dokumencie będą zgodne z zasadą subsydiarności (po-
mocniczości – jedna z zasad polityki Unii Europejskiej, zapewniająca
udział we wszystkich przedsięwzięciach podmiotów lokalnych i regional-
nych);



każdy kraj przyjmie dokument (ESDP) w takim stopniu, w jakim zechce
uwzględnić aspekty rozwoju przestrzennego Europy w swojej polityce na-
rodowej.

ESDP określiła cele polityczne rozwoju w oparciu o trzy główne wytycz-

ne, przyjęte w Lipsku. Były one nakierowane na:


bardziej zrównoważony i policentryczny system miast i nowy typ sto-
sunków między miastem a wsią;



równość dostępu do infrastruktury i wiedzy;



ochrona i rozwój europejskiego dziedzictwa naturalnego i kulturowego.

Dla każdej z tych sfer wybrano określoną liczbę kluczowych celów politycz-
nych  oraz  ustalono  pewną  liczbę  specyficznych  opcji  politycznych,  dla  uła-
twienia osiągnięcia tych celów. Opcje te są zróżnicowane pod względem geo-
graficznym – mają zastosowanie do jednego lub więcej specyficznych rejonów
Europy.  Ich  cel  jest  czysto  informacyjny  i  ilustracyjny  –  nie  odzwierciedlają
one  rzeczywistych  propozycji  politycznych,  ale  są  możliwymi  elementami,
które powinny być uwzględnione przy podejmowaniu decyzji politycznych.

W ESDP wyznaczono trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej:



spójność ekonomiczna i społeczna,



trwały rozwój,



zrównoważona konkurencyjność obszaru europejskiego.

Cele te mają różny charakter i różne znaczenie polityczne. Osią Traktatu o

Unii Europejskiej i głównym zadaniem polityki Unii w różnych sferach jest
zwłaszcza spójność ekonomiczna i społeczna. Spojrzenie z perspektywy
gospodarki przestrzennej nie tylko potwierdza konieczność doprowadzenia do

takiej spójności, ale powinno nawet być traktowane jako metoda wspomagają-
ca jej osiąganie. Nowością jest to, że wymienione trzy cele traktowane są łącz-
nie, przy czym zwraca się uwagę również na ich wzajemne powiązania.

Wkład ESDP w politykę Unii polega w znacznym stopniu na ułatwianiu

realizacji  wymienionych  wyżej  trzech  celów  przez  tworzenie  powiązań  mię-
dzy nimi. Polega to na nadawaniu im odpowiedniego znaczenia w zależności
od  zróżnicowania  sytuacji  terytorialnej  w  Europie  i  obejmuje  przede  wszyst-
kim działania na rzecz lepszej integracji polityki różnych sektorów wywierają-
cych wpływ na określony  obszar. W ten sposób również uwzględnia się fakt,
że Europa jako całość musi sprostać konkurencji w skali światowej. Jej szanse
na powodzenie będą większe, jeśli uda jej się przy tym doprowadzić do zrów-
noważonego zwiększenia swojej konkurencyjności, wkroczyć na drogę stałego
wzrostu i zachować, a nawet poprawić, przestrzenną równowagę i spójność.

Prace nad dokumentem trwały 7 lat, zakończono je w roku 2000 przyję-

ciem  wspólnego  dokumentu  końcowego.  Zawierał  on  nową  wspólną  wizję
obszaru  europejskiego  jako  całości,  dając  ramowe  wytyczne  dla  działań  oraz
wskazówki  dotyczące  formułowania  i  realizowania  polityki  Unii.  ESDP  nie
tylko przedstawia zadania z dziedziny rozwoju przestrzennego. Jest dokumen-
tem  mającym  na  celu  zarówno  wzbudzenie  świadomości  rozmaitych  partne-
rów  (Komisji,  państw  członkowskich,  Parlamentu  Europejskiego,  rozmaitych
organów doradczych, regionów i innych potencjalnie zainteresowanych stron),
jak  i  zachęcanie  do  organizowania  dyskusji  o  szerokim  zasięgu,  dotyczących
długofalowych wytycznych dla rozwoju przestrzennego Europy.

Punktem wyjścia dla rozważań w kategoriach przestrzennych jest fakt, że

siły wpływające na rozmieszczenie działalności ekonomicznej, przede
wszystkim siły rynkowe, działają w coraz większym stopniu na szczeblu euro-
pejskim, podczas gdy planowanie rozwoju przestrzennego wciąż często
odbywa się na szczeblu narodowym lub niższym. Dlatego między tymi szcze-
blami istnieje niezgodność utrudniająca pełne wykorzystanie otwierających się
możliwości przestrzennego rozwoju Europy.

Zaproponowane w ESDP podejście przestrzenne do polityki ma polegać

na  czymś  więcej  niż  tylko  wskazywaniu,  jak  wzmocnić  i  poprawić  polityki
sektorowe  przez  wzbogacenie  ich  o  wymiar  przestrzenny.  Powinno  stanowić
również  bazę  dla  zintegrowanych  kierunków  politycznych,  stosowanych  ob-
szarach  o  znaczeniu  europejskim.  Granice  tych  obszarów  przebiegają  ponad
granicami krajów członkowskich Unii. Dla takich obszarów należy opracować
spójne strategie rozwoju przestrzennego, które określą istotne zasady, proble-
my  i  szanse  rozwoju  przestrzennego.  Strategie  takie  wzmocniłyby  związki
funkcjonalne  między  różnymi  komponentami  przestrzennymi  tych  terenów  i
stałyby  się  podstawą  ujęcia  wielosektorowego.  Dodatkową  wartością  zinte-
growanego  ujęcia  przestrzennego  jest  zapewnienie lepszej  jakości,  trwałego  i

jednolitego rozwoju tych obszarów niż byłoby to możliwe, gdyby decyzje
polityczne nie były skoordynowane.

Wyodrębniono dwa typy zintegrowanej polityki na szczeblu europejskim:



geograficzny – opcje polityczne odnoszą się do zagadnień, które muszą
być rozwiązane na obszarach przekraczających granice państwowe; są
dwa podstawowe poziomy zintegrowanego zastosowania:

całe terytorium europejskie;

wielkie regiony europejskie przekraczające granice pań-

stwowe, tzn. dorzecza rzek, pasma górskie lub baseny mor-
skie (na poziomie ponadnarodowym).

tereny przygraniczne – przeszkodą w zintegrowanym rozwo-

ju tych obszarów jest słaba koordynacja między władzami
regionalnymi i lokalnymi po obu stronach granicy.



niegeograficzny (międzyregionalny) – opcje polityczne dotyczą zagad-
nień odnoszących się do wielu różnych miejsc w Europie, ale zasadniczo
wymagających rozwiązania na poziomie regionalnym lub lokalnym (na
przykład współpraca między miastami).

Taki podział podkreśla potrzebę skoordynowania procesu decyzyjnego nie

tylko na płaszczyźnie poziomej (między sektorami na jednym szczeblu geogra-
ficznym), ale także pionowo (między różnymi szczeblami administracyjnymi).
Ostateczne wprowadzenie w życie zaproponowanych w ESDP opcji politycz-
nych  zależy  zasadniczo  od  współpracy  na  poziomie  europejskim:  tworzenia
sieci miejskich, rozwoju „miast-bram”, bardziej zrównoważonej międzykonty-
nentalnej dostępności wielkich portów i lotnisk, równego dostępu do urządzeń
telekomunikacyjnych,  multimodalności  eurokorytarzy  (stosowania  różnych
środków transportu w ich przebiegu), rozwoju europejskiej sieci ekologicznej.
Istnieją jednak wyraźne wzajemne powiązania przestrzenne między tymi róż-
nymi  dziedzinami  polityki.  Mogą  się  one  wzajemnie  wspierać  lub  mogą  po-
wstać  między  nimi  konflikty.  Elementy  te  mogłyby  stać  się  podstawą  cało-
ściowego programu polityki rozwoju przestrzennego na poziomie europejskim.
Głównymi elementami tego programu mogłyby być:


Poprawa równowagi przestrzennej / spójność ekonomiczna i społeczna: ze
względu na szczególne cechy terytorium Europy oba cele mogą się nawza-
jem wzmacniać; ekonomiczna i społeczna kohezja (spójność) pozostaje fun-
damentalnym celem Unii jako całości i powinna w istotny sposób kształto-
wać koncepcję i realizację programu przestrzennego rozwoju Europy.



Zrównoważona konkurencyjność miast i regionów: taki byłby ostateczny
rezultat zintegrowanego podejścia do tworzenia sieci miejskich oraz roz-
woju współpracy między miastami i aglomeracjami; w zasadzie wszystkie
wielkie ośrodki i miasta powinny przyczynić się do wzrostu ekonomicz-
nego Europy; wiąże się z tym praca nad jednolitą hierarchią przestrzenną

miast i wielkich ośrodków, z jasno określoną ich rolą regionalną, krajową
i międzynarodową.



Poprawa  dostępności:  nawet  jeśli  zagwarantowanie  takiej  samej  dostęp-
ności wszystkim rejonom Unii nie wydaje się ani możliwe, ani pożądane –
zwłaszcza  dotyczy  to  obszarów  wrażliwych  i  chronionych  –  niezbędna
jest poprawa w tym zakresie, szczególnie w regionach peryferyjnych; po-
wodzenie będzie zależało od tego, czy Europa będzie mogła zbliżyć róż-
nych partnerów (regiony i wielkie miasta, odpowiednie ministerstwa, fir-
my transportowe itd.), połączyć różne możliwe środki transportu w spójny
system;  innym  kluczowym  zagadnieniem,  które  powinny  uwzględniać
strategie przestrzenne – jest potrzeba równoległego inwestowania w sekto-
ry  edukacji  i  szkolenia  zawodowego  na  obszarach  peryferyjnych,  dla
uniknięcia tak zwanego efektu „tunelowego” i „pompowania”.



Wzmocnienie granicznych regionów UE i ich aglomeracji: polityki doty-
czące rozwoju miast-bram, multimodalności eurokorytarzu, równego do-
stępu do urządzeń telekomunikacyjnych i dostępności międzykontynen-
talnej mogłyby skupić się na rozwoju regionów granicznych i ich aglome-
racji przygotowujących się do roli, jaką mają odegrać w procesie rozsze-
rzenia Unii i rozwoju dobrych stosunków przestrzennych z państwami nie
należącymi do niej.



Rozwój eurokorytarzy: Mogłyby one zostać wykorzystane jako narzędzie
dla  polityk  integracyjnych  związanych  z  rozwojem  multimodalności,
współpracy między aglomeracjami, poprawy infrastruktury i transportu na
obszarach peryferyjnych, redukcji zatłoczenia na drogach, dostępności in-
terkontynentalnej  itd.;  korytarze  mogłyby  w  znaczący  sposób  przyczynić
się do spójności terytorium europejskiego.



Podtrzymanie i rozwój różnorodności biologicznej w Europie: powodze-
nie  rozwoju  europejskiej  sieci  ekologicznej  zależy  od  współgrania  róż-
nych  dziedzin  polityki  Wspólnoty  na  płaszczyźnie  przestrzennej;  dla
znacznej części dzikiej przyrody, zwłaszcza ptaków, środowiskiem w cią-
gu różnych pór roku jest cały kontynent; stosunki między elementami tej
sieci, takimi jak tereny podmokłe, parki narodowe, specyficzne wyspy, te-
reny  przybrzeżne,  płytkie  wody  przybrzeżne  i  specyficzne  obszary  wiej-
skie – powinny zostać skoordynowane na szczeblu europejskim.

Wprowadzenie tego zintegrowanego programu będzie zależeć od powo-

dzenia  rozwoju  zintegrowanych  przestrzennie  strategii  ponadnarodowych.
Obszary ponadnarodowe to ciągłe przestrzennie tereny, przekraczające granice
pewnej  liczby  państw.  To  przede  wszystkim  na  ich  poziomie  może  zostać
przeprowadzona integracja celów i opcji politycznych w strategie przestrzenne
i  konkretne  programy  działań.  Na  przykład  polityki  nakierowane  na  rozwój
sieci  ekologicznej,  kontrolowanie ryzyka  na  obszarach  zagrożonych  katastro-
fami  naturalnymi,  odbudowa  krajobrazów,  transport  multimodalny,  poprawa

infrastruktury i usługi transportowe  w  odleglejszych regionach – wszystkie te
zagadnienia  wymagają rozwiązania na poziomie  ponadnarodowym.  Ponadna-
rodowe strategie integrujące takie polityki pełnić mogłyby rolę „osi” łączących
komplementarne polityki szczebla europejskiego i regionalnego lub lokalnego.
Na  tym  poziomie  ujawnia  się  wiele  zagadnień  przestrzennych  o  wymiarze
europejskim i stanowi on dobrą bazę dla współpracy między regionami i mia-
stami ponad granicami państwowymi.

Zasada zintegrowanego podejścia na tym poziomie została już przyjęta w

programie  Unii  Europejskiej  INTERREG.  Inicjatywa  ta  wykazała,  że  państwa
członkowskie i regiony wykazują wolę podjęcia prac nad opracowaniem i reali-
zacją programów, które mogą stać się pierwszym krokiem na drodze ku ponad-
narodowym  zintegrowanych  strategii  przestrzennych.  W  ramach  programu
INTERREG państwa członkowskie Unii współpracowały, w niektórych wypad-
kach  także  z  partnerami zewnętrznymi  (w  tym  z  Polską), na  siedmiu  wielkich
ponadnarodowych  obszarach  kooperacyjnych.  Szczególnie  istotne  były  osią-
gnięcia tej współpracy w basenie Morza Bałtyckiego. Powstał tam, przy udziale
Polski, wspólny dokument strategiczny rozwoju przestrzennego Wizje i strategie
wokół Morza Bałtyckiego (VASAB 2010). Podobnie dla obszaru Europy Środ-
kowo-Wschodniej  i  Południowej  powstał  (również  przy  udziale  Polski)  doku-
ment Vision PlaNet. Oba te dokumenty formułowały cele rozwoju przestrzenne-
go wielkich ponadnarodowych regionów europejskich, jako rozwinięcie spojrze-
nia zaprezentowanego  w  ESDP.  W roku 2000 rozszerzono idee  współpracy  w
obszarach ponadnarodowych o cztery inne obszary programu INTERREG.

Podział na ponadnarodowe obszary pod kątem tworzenia zintegrowanych

strategii rozwoju  nie  został  w  ustalony  raz na  zawsze.  INTERREG  zapocząt-
kował pewien ponadnarodowy podział Unii i jej najbliższego sąsiedztwa, sta-
jąc się wyrazem zrozumienia wspólnych szans i zagrożeń oraz politycznej woli
rozwiązywania  zagadnień  przestrzennych.  Podział  ten  nie  jest  ani  stały,  ani
statyczny.

Dla wytyczenia granic obszarów ponadnarodowych ważniejsza jest poli-

tyczna treść strategii dla tych terenów. To właśnie faktyczne problemy i orien-
tacja  polityczna  kompleksowych  strategii  ostatecznie  decyduje  o  granicach
obszarów.  Kwestie  te  rozstrzygać  będą  władze  państwowe  i regionalne zaan-
gażowane  we  współpracę.  Ponadto  wydaje  się  całkiem  prawdopodobne,  że
faktyczne  obszary  strategiczne  będą  się  różnić  w  zależności  od  podejmowa-
nych polityk sektorowych. Rzeczywiste wytyczenie obszaru ponadnarodowego
dla polityk dotyczących, na przykład, poziomu usług dla rozwoju wewnętrzne-
go lub dywersyfikacji gospodarki na terenach wiejskich, może być inne niż w
wypadku skoordynowanego zarządzania infrastrukturą.

Ta elastyczność geograficzna i polityczna może też oznaczać, że ponadna-

rodowe obszary strategiczne będą się w znacznej mierze pokrywać. Jest to nie
tylko możliwe, ale wręcz pożądane. Tak już jest w przypadku Polski – jej

terytorium należy do dwóch obszarów ponadnarodowych INTERREG: obsza-
ru Bałtyckiego (BSR) i obszaru południowo-wschodniego (CADSES).

Rezultatem procesu integracji politycznej na poziomie ponadnarodowym

będzie prawdopodobnie ujawnienie, że konflikty i współdziałania między
zagadnieniami i politykami przestrzennymi różnią się w zależności od typu
obszaru branego pod uwagę. Na przykład:


rozwój  przestrzenny  w  dorzeczach  rzek  na  obszarach  zdominowanych
przez  zabudowę  miejską    o  słabszej  strukturze  ekonomicznej  musi  stwa-
rzać  szanse  ekonomiczne  dla  starszych  miast  i  aglomeracji  przemysło-
wych, rozwijać  system  multimodalnych  terminali, rozwijać  ekosystem  w
korycie  rzeki,  zwiększać  powodziową  pojemność  koryta  rzeki  bez  stwa-
rzania zagrożeń  dla  działalności  człowieka,  zapobiegać  zanieczyszczeniu
wody i rozwijać typowe dla dorzecza rzeki formy krajobrazów;



rozwój  przestrzenny  bardzo  gęsto  zaludnionych  rejonów  obszarów  o
dominującej  zabudowie  miejskiej  o  mocnej  strukturze  ekonomicznej
musi  zmierzać  do  przezwyciężenia  niekorzystnej  sytuacji  przestrzennej,
związanej  z  intensywną  przygraniczną  konkurencją  między  regionami  a
lokalną administracją o przyciągnięcie inwestycji, koordynacji infrastruk-
tury  i  rozwoju  parków  przemysłowych,  wypracowania  efektywnych  sys-
temów transportowych, zachowania otwartych przestrzeni.



rozwój przestrzenny na obszarach górskich powinien obejmować zinte-
growane ujmowanie przez polityki rozwoju środków ochrony środowiska
i dziedzictwa kulturowego, zapewnienie trwałej infrastruktury, zapewnie-
nie odpowiedniego rozwoju mniejszych osad, zintegrowanie z krajobra-
zem eksploatacji odnawialnych źródeł energii.



rozwój  przestrzenny  w  basenach  morskich  wymaga  promowania  zinte-
growanego  zarządzania  strefami  przybrzeżnymi  i  wyspami,  popierania
komplementarności  i  współpracy  miast  i  aglomeracji  (zwłaszcza  porto-
wych),  uwzględnienia  nowych  połączeń  morskich  i  komunikacyjnych  w
przestrzennym  rozwoju  basenu,  wspieranie  bardziej  zrównoważonego
rozwoju  obszarów  przybrzeżnych  i  ich  lądowego  zaplecza,  promowanie
zrównoważonego rozwoju obszarów wrażliwych.

Po ustaleniu zintegrowanych strategii przestrzennych dla obszarów po-

nadnarodowych, najprawdopodobniej ujawni się potrzeba różnicowania także
polityk sektorowych w obrębie Unii.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie są trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej wyznaczone w
ESDP?



Jakie dokumenty – będące rozwinięciem spojrzenia zaprezentowanego w
ESDP – formułowały cele rozwoju przestrzennego wielkich ponadnaro-
dowych regionów europejskich obejmujących obszar Polski?

PODSTAWY PLANOWANIA

PRZESTRZENNEGO

POJĘCIE ŁADU PRZESTRZENNEGO

Ładem przestrzennym nazywamy takie ukształtowanie przestrzeni, które

tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach
wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze,
środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne.

Ład przestrzenny jest uznawany za finalny cel zagospodarowania prze-

strzennego,  podobnie  jak  jakość  życia  jest  przyjmowana  jako  cel  planowania
spoleczno-gospodarczego.  Dla  obydwu  pojęć  brak  jest  jednoznacznych,  po-
wszechnie  zaakceptowanych  definicji,  choć  każdemu  z  nich  poświęcono  ob-
szerną  literaturę.  Ład  przestrzenny  jest  zazwyczaj  utożsamiany  z  uporządko-
wanym stanem środowiska przestrzennego – porządkiem przestrzennym.

Etymologia słowa „ład” wskazuje na powiązanie z pojęciami równości,

zgodności, porządku, podczas gdy jego przymiotnikowa forma – ładny – im-
plikuje zadowolenie estetyczne.

Wydaje się, że sam porządek przestrzenny jest koniecznym, ale nie wy-

starczającym warunkiem ładu przestrzennego. Ład należy łączyć z pojęciem
równowagi, która odgrywa zasadniczą rolę w zagadnieniach kompozycji prze-
strzennych, urbanistycznych i krajobrazowych. Zapewne więc stan równowagi
– w znaczeniu, jakie mu przydaje teoria kompozycji artystycznej, ale także
teoria systemów – można uznać za jedno z kryteriów ładu przestrzennego.

Jednak ład przestrzenny nie może być uznany za stan statyczny, niezmien-

ny,  ponieważ  środowisko  przestrzenne,  do  którego  on  się  odnosi,  jest  przed-
miotem użytkowania przez człowieka, a także podlega zmianom wywołanym
przez  procesy  naturalne.  Prawidłowe  funkcjonowanie  środowiska  przestrzen-
nego w procesach jego użytkowania przez człowieka – jest w wysokim stopniu
uzależnione  od  takich  cech,  jak  jego  poznawalność,  zrozumiałość,  łatwa  do-
stępność.  Za  kryterium  zachowania  ładu  przestrzennego  służyć  może  więc
także zgodność otaczającej przestrzeni z potrzebami i wartościami uznawany-
mi przez człowieka.

Należy podkreślić, że ważną grupę komponentów przestrzeni stanowią

elementy  stworzone  przez  człowieka.  W  wyniku  procesów  społecznych  i  go-
spodarczych  odbywających  się  w  środowisku,  następują  zmiany  zastanego
kształtu przestrzeni. Pojawiają się w niej antropogeniczne elementy składowe,
które  powstają  w  wyniku  tych  procesów.  Rozwój  przestrzenny  polega  więc
głównie na „zagospodarowywaniu przestrzeni”.

Pod pojęciem zagospodarowania przestrzennego należy rozumieć ogół

współzależnych obiektów i urządzeń powierzchniowych, liniowych i punkto-

wych, rozmieszczonych w przestrzeni, które tworzą istniejący stan funkc-
jonowania i użytkowania danego obszaru. Zagospodarowanie przestrzenne jest
wynikiem działań indywidualnych i zbiorowych w celu zaspokojenia różnych
potrzeb mieszkańców i użytkowników tego obszaru.

Termin „zagospodarowanie przestrzenne” używany jest także w znaczeniu

planistycznym.  Obejmuje  całość  czynności  planowanego  rozmieszczenia  na
danym  obszarze  ludności,  mieszkań,  infrastruktury  społecznej,  technicznej  i
gospodarczej w celu racjonalnego funkcjonowania i użytkowania tego obszaru,
z  uwzględnieniem  ochrony  środowiska  i  jakości  życia.  Te  zagadnienia  omó-
wione zostaną w kolejnych częściach niniejszego skryptu.

Urbanistyka jest nauką o powstawaniu, historycznym rozwoju oraz zasa-

dach zagospodarowania  przestrzennego  miast  i  osiedli.  Jednocześnie  zajmuje
się  planowaniem  zagospodarowania  przestrzennego  miast,  często  również  w
ogóle  planowaniem rozwoju  przestrzennego, a  także  projektowaniem realiza-
cyjnym  zespołów  zabudowy  miejskiej.  Często  określa  się  urbanistykę,  jako
sztukę planowania i budowy miast, osiedli, zespołów budynków oraz zagospo-
darowywania terenów. W tym ujęciu urbanistyka zajmuje się ogólnie pojętym
kształtowaniem miasta w przestrzeni. Dla dziedziny zajmującej się kształtowa-
niem obszarów wiejskich stosuje się (dość rzadko – głównie w tekstach specja-
listycznych) termin ruralistyka.

Elementami zagospodarowania przestrzennego nazywamy poszczególne

rodzaje  (formy)  zagospodarowania  przestrzennego,  wyróżnione  w  zależności
od  funkcji  i  sposobu  użytkowania  terenów  –  klasyfikacja  elementów  zago-
spodarowania  przestrzennego  pokrywa  się  w  zasadzie  z  klasyfikacją  jego
funkcji.  Elementy  zagospodarowania  przestrzennego  składają  się  bowiem  z
urządzeń  spełniających  specyficzne  funkcje:  zabudowa  mieszkaniowa,  prze-
mysłowa,  składowa,  urządzenia  obsługi  ludności  –  infrastruktura  społeczna,
infrastruktura techniczna, urządzenia obsługi rolnictwa itp. Tak więc w zależ-
ności od rodzaju zagospodarowania przestrzennego wyróżnia się m.in. funkcje
mieszkaniowe,  usługowe,  rolnicze,  leśne,  przemysłowe,  transportowe,  wypo-
czynkowe  (turystyczne),  uzdrowiskowe,  a  także  różnego  rodzaju  funkcje
ochronne,  jak  ochrona  środowiska  przyrodniczego  i  kulturowego,  ochrona
sanitarna itp.

Istotne funkcje wypełnia infrastruktura społeczna. Pod tym terminem

rozumieć należy wyposażenie osadnictwa w zakresie socjalnej obsługi ludno-
ści, jak urządzenia oświaty, zdrowia i opieki społecznej, kultury, sportu, a
także obsługi bytowej, jak urządzenia handlu i zaopatrzenia, gastronomii i
drobnych usług.

Ogólnie pod pojęciem „usługi” w gospodarce przestrzennej rozumieć na-

leży jedną z funkcji zagospodarowania przestrzennego, obejmującą działal-
ność, instytucje i urządzenia służące do zaspokajania potrzeb ludności. Pojęcie
usług nie jest określone w sposób normatywny i bywa rozumiane rozmaicie.

W praktyce najszerzej rozumianym pojęciem usług objęte są następujące ro-
dzaje działalności instytucji lub urządzeń:


usługi socjalne: oświata i nauka, zdrowie i opieka społeczna, kult religij-
ny, kultura, sport, wypoczynek i turystyka;



usługi bytowe: handel detaliczny, gastronomia, bankowość, energetykę,
transport, łączność, rzemiosło i przemysł usługowy (jak piekarnie, masar-
nie, pralnie), hotele, łaźnie, usługi cmentarne (grzebalnictwo);



administracja i bezpieczeństwo publiczne: administracja publiczna, poli-
cja, straż pożarna.

Natomiast pod pojęciem „infrastruktura techniczna” rozumieć należy

wyposażenie osadnictwa w zakresie obsługi technicznej, jak drogi i ulice, sieci
i urządzenia zaopatrzenia w wodę, usuwania ścieków i odpadów, zaopatrzenia
w energię, a także telekomunikacji.

Poszczególne fragmenty przestrzeni różnią się swymi funkcjami – różny jest

ich  sposób  użytkowania.  Pod  pojęciem  „sposobu  użytkowania  terenu”  określić
można rodzaj  działalności  (funkcje)  wykonywane  na  określonym  obszarze.  Spo-
soby i rodzaje użytkowania terenu są więc zbieżne z funkcją obszaru, pełnioną
przez niego w strukturze przestrzennej. Użytkowanie terenu może być określone w
rozmaitym  zasięgu  obszarowym  i  w  rozmaitym  stopniu  agregacji  na  podstawie
funkcji przeważającej, a także w układzie wielofunkcyjnym (np. tereny mieszka-
niowo-usługowe, przemysłowo-składowe itp.).

Podstawowym elementem zagospodarowania terenu jest zabudowa. Wy-

stępuje  ona w formie istniejących lub planowanych budynków, zespołów bu-
dynków  i  budowli  o  różnych  rodzajach  użytkowania.  Są  one  usytuowane  na
wydzielonych  geodezyjnie  działkach  i  łącznie  tworzą  zgrupowania  nierucho-
mości.  Wyróżnia  się  obszary  lub  strefy  zabudowy:  mieszkaniowej  jednoro-
dzinnej, wielorodzinnej i mieszanej, zagrodowej, przemysłowej, magazynowo-
składowej, usługowej i letniskowej.

Obiekty i urządzenia, które służą realizacji celów społecznych, nazywane

są  „obiektami  (urządzeniami)  użyteczności  publicznej”.    Realizowane  są  w
ramach  obowiązków  nałożonych  ustawowo  na  gminę,  region  lub  państwo.
Instytucje  zarządzające  obiektami  użyteczności  publicznej  zapewniają  ich
funkcjonowanie oraz rozwój.

Oba pojęcia, tj. urządzenia użyteczności publicznej i usługi nie są jedno-

znacznie  precyzowane  pod  względem  definicji.  Należy  przyjąć,  że  pojęcie
urządzenia użyteczności publicznej jest szersze i mieści w sobie pojęcie usługi.
Urządzenia  użyteczności  publicznej  to  np.  wszystkie  budowle  (budynki  i
obiekty  budowlane,  np.  mosty,  drogi,  systemy  wodociągów,  linie  wysokiego
napięcia itp.) oraz tereny urządzone, przeznaczone do użytku publicznego dla
nieograniczonej lub ograniczonej jakimiś kryteriami znacznej liczby ludności.

Układ sieci usług odpowiadać powinien układowi sieci osadniczej, a gę-

stość jej elementów – gęstości zaludnienia obszarów. W gospodarce prze-

strzennej należy przestrzegać nie tylko tych generalnych zasad rozmieszczenia,
ale  i  specyficznych  wymagań  dla  każdego  rodzaju  usług.  Stosowane  są  więc
często  wskaźniki  urbanistyczne  –  określające  ilościowo  poziom  zaspokojenia
potrzeb w infrastrukturze społecznej i technicznej. Są to więc mierniki zależne
od standardów urbanistycznych. Określane są najczęściej jako stosunek dwóch
wielkości:  jedna  wyraża  przedmiot  danego  wskaźnika,  a  druga  stanowi  jego
odniesienie  aplikacyjne,  np.  250  miejsc  postojowych  na  1000  mieszkańców.
Stosowane są wskaźniki scalone (np. ogólnomiejska gęstość zaludnienia) oraz
szczegółowe (stosowane np. przy realizacji obiektów użyteczności publicznej).

W gospodarce przestrzennej rozmieszczenie wszelkiego rodzaju urządzeń

użyteczności publicznej powinno być prowadzone w myśl nadrzędnej zasady,
by wyrównywać i podnosić poziom zagospodarowania wszystkich obszarów
tworząc w ten sposób spójne i coraz lepsze warunki zaspokajania różnorod-
nych potrzeb społecznych. Dotyczy to zarówno wszelkiego rodzaju usług, jak i
tych urządzeń użyteczności publicznej, które zaliczane są formalnie do innych
działów gospodarki, jak np. transport czy energetyka.

Uporządkowany sposób organizacji przestrzeni, uwzględniający całokształt

warunków i wymagań funkcjonalnych, społeczno-gospodarczych i środowisko-
wo-krajobrazowych określany jest więc jako ład przestrzenny. W zagospodaro-
waniu przestrzennym oznacza on uporządkowanie i harmonię pomiędzy różny-
mi  elementami  składowymi  przestrzeni i  funkcjami  struktury  przestrzennej.  W
szerszym rozumieniu  gospodarki  przestrzennej może  oznaczać równowagę po-
między  sprzecznymi  często  trendami  rozwoju.  Pozwala  na  wyeliminowanie
konfliktów na tle wykorzystania przestrzeni przez podmioty gospodarcze i spo-
łeczeństwo. We wszelkich zmianach sposobu zagospodarowania przestrzeni, ład
przestrzenny stanowi kryterium oceny jakości tych przeobrażeń.

Ład przestrzenny ułatwia prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i go-

spodarki. W uporządkowanej przestrzeni procesy rozwoju przebiegają spraw-
niej i napotykają na mniej barier. Zwiększa się zatem sprawność struktur spo-
łeczno-gospodarczych i poprawia jakość życia.

W zagadnieniach dotyczących szeroko rozumianego rozwoju często obec-

nie stosuje się pojęcie ładu zintegrowanego, łączącego w sobie:


ład społeczny identyfikujący strategiczne cele i środki oraz przedsięwzię-
cia zmierzające do poprawy jakości życia społeczeństwa,



ład ekonomiczny określający strategiczne cele i środki generujące efek-
tywny rozwój społeczno-gospodarczy,



ład ekologiczny formułujący uwarunkowania i strategiczne cele ochrony i
racjonalnego kształtowania środowiska przyrodniczego, zmierzające do
utrwalania rozwoju ekologicznie zrównoważonego (ekorozwoju),



ład przestrzenny określający strategiczne cele i kryteria kształtowania
struktur przestrzennych wyrażające zasady i kierunki gospodarowania
przestrzenią geograficzną.

Ład zintegrowany wyraża najwyższy, chociaż nie zawsze i wszędzie osią-

galny, stopień realizacji kompleksowej polityki równoważenia rozwoju. Poję-
cie ładu przestrzennego funkcjonuje w tym systemie jako dążenie do harmo-
nijności, uporządkowania, proporcjonalności i równoważenia środowiska
życia człowieka.

W polityce przestrzennej ład przestrzenny wyraża zarówno funkcjonal-

ność, logikę, czytelność i jasność struktur przestrzennych, jak i ich zharmoni-
zowanie  z  przyrodą,  wysoką  użyteczność  i  efektywność  we  wszystkich  ska-
lach:  od  lokalnej  do  krajowej.  Oznacza,  że  struktury  przestrzenne  stanowią
uporządkowaną  całość,  której  części  poddane  są  wspólnym  regułom  gry,  a
ich  logika  funkcjonowania,  funkcjonalność  całej  struktury  oraz  czytelność
przestrzenna tworzą, także w każdym wymiarze terytorialnym, wysokie walo-
ry estetyczne środowiska człowieka.

W hierarchii wartości społecznych ład przestrzenny nabiera rosnącego

znaczenia. Staje się bowiem w coraz większym stopniu niezbywalnym ele-
mentem jakości życia i środowiska przyrodniczego, a także efektywności go-
spodarowania.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „ładu przestrzennego”?



Co to jest „urbanistyka”?



Na podstawie jakich kryteriów dokonuje się najważniejszej klasyfikacji
elementów zagospodarowania przestrzennego?



Co to są „obiekty użyteczności publicznej”?

METODOLOGIA PROGRAMOWANIA

I PLANOWANIA

Jak już wspomniano, programowanie i planowanie przestrzenne są jedny-

mi  z  ważniejszych  instrumentów  polityki  przestrzennej.  Programowanie
dotyczy  przede  wszystkim  przestrzeni  społeczno-ekonomicznej  i  procesów
funkcjonowania  środowiska  przestrzennego.  Planowanie  przestrzenne  zaj-
muje  się  bardziej  techniczną  stroną  procesów  przestrzennych  i  rozmieszcze-
niem  poszczególnych  funkcji  zagospodarowania  terenu  w  fizycznej  (geogra-
ficznej) przestrzeni. Podział w tym zakresie jest jednak dość płynny, a ostatnio
wydaje  się,  że  planowanie  przestrzenne  ewoluuje  w  kierunku  objęcia  swym
działaniem także sfery programowania.

W potocznym znaczeniu planowanie przestrzenne opisywane jest jako na-

rzędzie  celowego  oddziaływania  na  rozwój  przestrzenny  społeczeństwa,  go-
spodarki oraz środowiska przyrodniczego, antropogenicznego oraz społeczne-
go  na  danym  terenie.  Jest  to  całokształt  działań  zapewniających  prawidłowe
zagospodarowanie  przestrzenne  obszarów  kraju,  regionów  i  gmin  (miast),  z
uwzględnieniem  wzajemnych  związków  i  interesów  ogólnokrajowych  oraz
powiązań  międzynarodowych.  Istota  planowania  przestrzennego  polega  na
właściwym  wykorzystaniu  naturalnych  i  nabytych  cech  środowiska  w  celu
właściwego  zaspokojenia  zarówno  bieżących,  jak  przyszłych  potrzeb  zbioro-
wych i indywidualnych.

Opisane poniżej zagadnienia metodologiczne planowania przestrzennego,

obejmujące także sferę programowania rozwoju, mają charakter wycinkowy.

)

Mają zobrazować Czytelnikowi zakres działań planowania przestrzennego w
poszczególnych wybranych sferach. W rzeczywistości proces programowania i
planowania rozwoju jest znacznie szerszy i bardziej złożony – wymagałby
poświęcenia mu znacznie więcej miejsca.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie są różnice pomiędzy pojęciami „programowania” a „planowania
przestrzennego”?

Struktura osadnicza
Struktura osadnicza to całokształt form zagospodarowania przestrzennego

określonego  obszaru  i  powiązań  pomiędzy  nimi.  Elementami  tej  struktury  są
obszary zamieszkania, pracy, usług i wypoczynku. Połączone są one siecia-
mi  infrastruktury  technicznej,  zapewniającej  sprawność  funkcjonowania
całej  struktury.  Przekształcenia  struktury  osadniczej  polegają  na  zmianach  w
wielkości i znaczeniu poszczególnych jej elementów. Zmiany te dokonują się
samoistnie lub w wyniku celowej polityki przestrzennej. Historycznie pierwot-
nym  a  i  obecnie  chyba  najważniejszym  polem  działania  planowania  prze-
strzennego jest właśnie kształtowanie struktury osadniczej.

W programowaniu i planowaniu rozwoju struktury osadniczej duże zna-

czenie mają zagadnienia demograficzne. W badaniu zagadnień demograficz-
nych  w  wymiarze  przestrzennym  jednym  z  najważniejszych  kryteriów  jest
liczba  ludności  i  prognoza  jej  zmian.  Przyrost  naturalny  jest  różnicą  liczby
urodzeń  i  liczby  zgonów.  Liczba  zgonów  ma  w  większości  krajów  europej-
skich  tendencję  spadkową.  Wpływa  na  to  poprawa  zdrowotności  ludności.
Zachodzą  jednak  zmiany  zarówno  pod  względem  liczby  urodzeń,  jak  i  zgo-
nów, powodowane przez dochodzenie do okresu rozrodczości lub wymieralno-

) wg [ 3 ]

ści liczniejszych lub mniej licznych roczników. Dla prognozowania przemian
ludnościowych i związanych z tym potrzeb społecznych i ekonomicznych –
należy więc badać strukturę wieku i płci ludności. Pomocna w tym jest tzw.
piramida wieku.

W społeczeństwach zamożnych występuje wyraźnie wzrastająca długo-

wieczność,  a  więc  mały  procent  zgonów.  W  społeczeństwach  słabych  gospo-
darczo,  zacofanych  kulturalnie  i  cywilizacyjnie,  występuje  jako  zasada  duży
wskaźnik  urodzeń  i  duży  wskaźnik  śmiertelności,  jednak  w  sumie  duży
wskaźnik przyrostu naturalnego. W społeczeństwach rozwijających się gospo-
darczo,  wskaźnik  urodzeń  kształtuje  się  na  ogół  nisko,  a  wskaźnik  zgonów
zmniejsza się.

Analiza przesuwania się grup wieku służy do uzyskania podstaw przy pro-

gramowaniu w zakresie edukacji, zatrudnienia, a także przy planowaniu zapo-
trzebowania w sferze mieszkaniowej i na wszelkiego rodzaju usługi.

Następnym z kolei zagadnieniem badań demograficznych po liczbie i wie-

ku  ludności  jest  struktura  rodzinna,  obrazująca  rozkład  liczebności  rodzin  (z
ilu osób składa się rodzina). W Polsce występują różnice w liczebności rodzin
wiejskich  i  miejskich,  a  także  duże  różnice  pomiędzy  poszczególnymi  regio-
nami.  Dane  statystyczne  podają  informacje  o  liczebności  gospodarstw  domo-
wych.  Nie  należy  mylić  tego  pojęcia  z  liczebnością  rodzin.  Gospodarstwo
domowe  może  mieścić  w  sobie  dwie  lub  kilka  rodzin,  lub  rodzinę  i  osoby
samotne.  Występują  też  gospodarstwa  domowe  prowadzone  przez  kilka  lub
jedną osobę samotną.

Liczbę ludności zdolnej do pracy określa się w oparciu o strukturę wieku.

Podstawą wielkości jest grupa ludzi w wieku produkcyjnym (tj. w wieku zdol-
ności do pracy). Nigdy cała liczba ludzi w wieku produkcyjnym nie podejmuje
pracy. Nie pracuje zawodowo i zarobkowo np. młodzież ucząca się w szkołach
średnich i wyższych.

Natomiast zawsze wykonuje pracę zawodową zarobkowo pewna liczba

ludzi spoza grup wieku czynnych zawodowo. Inną komplikacją w  wyliczaniu
prognoz stanowi ruch migracyjny, tj. wyjazdy na stałe w celu podjęcia pracy w
innym  regionie  (a nawet  w  innym  państwie),  a  także  przyjazdy  do  badanego
regionu. Wreszcie uwzględnić należy fakt codziennych wyjazdów do pracy do
innego  regionu,  ludności  mieszkającej  w  pobliżu  jego  granicy.  Poważnym
zagadnieniem  przy  rozpatrywaniu  stanu  zatrudnienia  ludności  jest  praca  do-
datkowa poza głównym miejscem zatrudnienia.

Jednym z istotniejszych zadań gospodarki przestrzennej jest rozwój go-

spodarczy  i  stworzenie  takich  warunków,  aby  stopa  życiowa  wszystkich  ob-
szarów  była  względnie wyrównana. Miernikiem pozwalającym  badać poziom
warunków życiowych ludności jest, między innymi dochód na 1 mieszkańca.
Tak jak istnieją obecnie wielkie różnice w dochodzie na 1 mieszkańca między
krajami,  między  regionami  kraju  –  występują  też  znaczne,  czasem  bardzo

znaczne różnice wewnątrz regionu. Liczba i jakość podmiotów gospodarczych
działających na danym obszarze w najsilniejszym stopniu decyduje o jego
stopniu rozwoju.

Uważa się, że proces aktywizacji gospodarczej słabo dotychczas rozwinię-

tego regionu jest realizowany wówczas, gdy tempo rozwoju gospodarki tego
regionu jest wyraźnie wyższe od tempa rozwoju całej gospodarki.

Rozwój gospodarczy każdego obszaru zależy od wielu czynników, które

składają się na jego atrakcyjność inwestycyjną. Suma cech niektórych obsza-
rów  sprzyja  lokalizacji  podmiotów  gospodarczych  w  większym  stopniu,  inny
zestaw  sprzyja  lokalizacji  tylko  niektórych  branż  lub  gałęzi  gospodarki,  nie-
które  cechy  są  niekorzystne  lub  mało  atrakcyjne  dla  inwestorów.  Kryteria
oceny  atrakcyjności  inwestycyjnej  danego  obszaru może  zmieniać  się  w  cza-
sie.  Może  to  wynikać  np.  z rozwoju  technologii  lub  systemów  organizacji  w
poszczególnych gałęziach.

Jednym z podstawowych i pierwotnych kryteriów lokalizacyjnych jest do-

stęp do surowców. Pod względem czynnika surowcowego poszczególne typy
działalności gospodarczej można podzielić na:


działalność o lokalizacji związanej;



działalność o lokalizacji częściowo związanej;



działalność o lokalizacji swobodnej (nie związanej).

Działalność o lokalizacji związanej wymaga usytuowania bezpośrednio na

lub przy złożu surowca. Oczywiście zakładami takimi są wszelkie kopalnie,
cegielnie, cementownie itd.

Działalność o lokalizacji częściowo związanej dotyczy tych zakładów,

których produkcja oparta jest na technologii lub surowcach pozwalających na
ograniczony  wybór  lokalizacji,  spełniającej  określone  i  konieczne  warunki.
Takimi  zakładami  będą  np.  stocznie,  które  umieszczane  być  muszą  na  brzegu
morza lub rzek, ale liczba miejsc, które spełniają te warunki jest znaczna; zakła-
dy wymagające do produkcji znacznej ilości wody pobieranej z rzek – lokalizo-
wane  muszą  być  bezpośrednio  przy  ciekach;  zakłady  wymagające  transportu
wodnego lub kolejowego – przy drogach wodnych lub szlakach kolejowych itp.
Do  zakładów  o  lokalizacji  częściowo  związanej  zaliczamy  również  takie,  w
których występują wyraźnie korzyści ekonomiczne i technologiczne przy lokali-
zowaniu ich w określonych miejscach. Na przykład lokalizacja zakładów bezpo-
średnio  kooperujących  z  innymi  zakładami,  których  odpady  są  surowcami  dla
nowych zakładów, są lokalizowane możliwie blisko swych zakładów macierzys-
tych;  zakłady  wytwórcze  produktów  rolnych  lub  drewna  –  w  centrum  albo  w
pobliżu  upraw  lub  lasów  (cukrownie,  gorzelnie,  olejarnie,  przetwórnie  owo-
ców, tartaki, fabryki płyt pilśniowych, celulozy itd.).

Wreszcie zakłady o lokalizacji swobodnej to takie, do których bez wyraź-

nego podnoszenia kosztów produkcji i utrudnienia procesów technologicznych
można dowozić surowce z różnych odległości, które mogą wykorzystywać

wodę wodociągową i niektóre nie posiadają szczególnych wymogów pod
względem środków transportu.

Dowóz surowców, wywiezienie produkcji i odpadów, dojazdy pracowni-

ków  wymagają  z  zasady  dobrego  powiązania  zakładu  produkcyjnego  z  ukła-
dem sieci komunikacyjnej. przy tym wymagania niektórych zakładów są spe-
cjalnie  istotne,  a  nawet  mogą  być  determinujące  przy  podejmowaniu  decyzji
lokalizacyjnych.  Czynnik  komunikacyjny  w  wyborze  lokalizacji  obejmuje
nie tylko  bezpośrednie połączenie zakładu z najbliższym szlakiem komunika-
cyjnym,  ale  również  powiązanie  jego  z  całym  układem  sieci  komunikacyjnej
regionu, kraju lub kontynentu.

W zagadnieniach lokalizacyjnych istotny jest też czynnik energetyczny.

Każdy  współczesny zakład przemysłowy  wymaga wykorzystania siły energe-
tycznej do prowadzenia produkcji. Doprowadzenie energii do małego zakładu
nie jest na ogół zagadnieniem trudnym. Natomiast staje się ono coraz bardziej
skomplikowane i wymagające wielostronnych rozważań w miarę wzrostu skali
zakładu.  Niektóre  z  wielkich zakładów  wymagają  tak  wielkich ilości  energii,
że  wytwarzanie  jej  i  przesyłanie  jest  samo  dla  siebie  skomplikowanym  pro-
blemem technicznym.

Czynnik pracy dotyczy załogi zatrudnionej w przedsiębiorstwie, przy-

czynia się do lokalizacji zakładów przemysłowych tam, gdzie istnieją zasoby
lub  najlepiej  nadwyżki  sił  roboczych  o  odpowiednich  kwalifikacjach.  Nego-
wanie  czynnika  pracy  przy  podejmowaniu  decyzji  lokalizacyjnych  powoduje
duże problemy organizacyjne i techniczne.

Istnienie zakładu przemysłowego dobrze zasilonego w energię i wodę, do-

brze obsłużonego pod względem komunikacyjnym, zlokalizowanego w dużym
mieście  lub  w  silnie  zurbanizowanym  obszarze  zapewniającym  dostateczną
liczbę pracowników, działa przyciągająco na inne zakłady, które chcąc wyko-
rzystać walory, które posiada obszar dążą do ulokowania się w pobliżu zakła-
du istniejącego. Są to przede wszystkim zakłady o podobnym rodzaju produk-
cji,  jaka  jest  prowadzona  w  zakładzie  macierzystym  lub  kooperujące  z  tym
zakładem.  Jednak  i  inne  zakłady  o  zupełnie  odmiennym  rodzaju  produkcji
również często starają się o lokalizację na tym obszarze widząc różne korzyści
wynikające  z  faktu  istnienia  dobrej  komunikacji,  dostatku  wody  i  energii,  a
także  potencjalnych  pracowników.  Taka  prawidłowość  nazywa  się  czynni-
kiem  skupiającym.  Jego  działanie  doprowadza  do  powstawania  skupisk  za-
kładów przemysłowych lub tzw. zagłębi przemysłowych.

Czynnik skupiający, po pewnym okresie działania i po wytworzeniu się

silnie  uprzemysłowionego  regionu,  powoduje  konieczność  dalszego  dostoso-
wywania  tego  obszaru  do  wzrastających  potrzeb  działających  tam,  a  więc  i
rozwijających  się  zakładów  przemysłowych.  Następuje  zagęszczenie  sieci
komunikacyjnej,  budowa  nowych  ujęć  wody,  rozbudowa.  istniejących  lub

budowa nowych osiedli niezbędnych dla pomieszczenia napływających pra-
cowników, a także rozbudowa sieci usługowej.

Działanie czynnika skupiającego ma charakter spontaniczny. Czasem do-

prowadza ono do powstania obszarów o tak intensywnym zgrupowaniu zakła-
dów  przemysłowych,  że  pojawiają  się  wyraźnie  negatywne  objawy,  zwane
czynnikiem rozpraszającym. Objawami takimi są: zdegenerowanie krajobrazu
doprowadzające  do  zatracenia  koniecznych  warunków  biotopu  człowieka
(zatrucie powietrza, wody i gleby), niewydolność sieci komunikacyjnej i środ-
ków komunikacji w stosunku do potrzeb, brak wody, wzrost kosztów pracy. W
takich  przypadkach  konieczne  jest  podejmowanie  środków  w  celu  ogranicza-
nia dalszego rozwoju liczby lokalizowanych na tym obszarze zakładów prze-
mysłowych, wielkości ich produkcji, a nawet liczby zakładów.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie są elementy składowe „struktury osadniczej” i jaką funkcję pełni w
niej „infrastruktura techniczna”?



Jak można podzielić poszczególne typy działalności gospodarczej pod
względem czynnika surowcowego?

Infrastruktura społeczna
Infrastruktura społeczna to wyposażenie osadnictwa w zakresie socjalnej

obsługi ludności. Ponieważ celem gospodarowania w przestrzeni jest wszech-
stronne zaspokajanie potrzeb ludności, należy potrzeby te widzieć w dwóch kate-
goriach, a mianowicie jako potrzeby społeczne i potrzeby indywidualne.

Sposób kwalifikowania potrzeb ludności rzutuje na podział usług w go-

spodarce  przestrzennej.  Część  usług  ściśle  związanych  z  potrzebami  społecz-
nymi  jest  wykorzystywana  niezależne  od  osobistych  dochodów  ludności.  Ich
zadania  wypełniane  są  w  jednakowej  mierze  wobec  całego  społeczeństwa.
Odpowiedzialność  za  ich  dostępność  ponoszą  władze  publiczne.  Do  usług
takich zalicza się: oświatę, naukę, kulturę, ochronę zdrowia, opiekę społeczną i
kulturę fizyczną. Ten typ usług określa się mianem infrastruktury społecznej.

Druga grupa usług, obejmująca handel detaliczny, gastronomię, rzemiosło

usługowe, turystykę itp. jest ściśle związana z potrzebami indywidualnymi, a
te z kolei z dochodami ludności. Zalicza się ją czasem wprawdzie do elemen-
tów  infrastruktury  społecznej,  lecz  podmiotami  świadczącymi  te  usługi  są
podmioty  gospodarcze  a  nie  władze  publiczne.  Niemniej  jednak  władze  te
powinny  swymi  działaniami  zapewniać  szeroki  dostęp  do  tego  typu  usług  i
umożliwiać ich rozwój.

Infrastruktura społeczna obejmuje zatem przede wszystkim:



oświatę i naukę;



kulturę; .



ochronę zdrowia i opiekę społeczną;



sport i wypoczynek.

Oświata i nauka to dział infrastruktury obejmujący wiele zagadnień po-

czynając  od  przedszkoli  i  szkół  podstawowych,  a  kończąc  na  szkolnictwie
wyższym i instytucjach naukowych. Rozwój sieci oświatowej musi odpowia-
dać procesom rozwoju osadnictwa i struktury społecznej. Często zadanie to nie
jest  łatwe.  Często  nie  udaje  się  objąć  siecią  przedszkoli  terenów  wiejskich  o
rozproszonej  zabudowie.  Zasięg  oddziaływania  przedszkola  zlokalizowanego
w  tych  warunkach  osadniczych  jest  tak  mały,  że  liczba  dzieci  mieszkających
na terenie nawet maksymalnego zasięgu jest z zasady zbyt mała na organizację
przedszkola nawet najmniejszego typu.

Podobny problem występuje w szkołach podstawowych, których zasięg

jest określony na 3 lub 4 kilometry dojścia z miejsca zamieszkania do szkoły.
Na  ekstensywnie  zaludnionych  obszarach  w  promieniu  tego  zasięgu  mieszka
zbyt mało dzieci nawet na szkołę najmniejszego typu. W takich przypadkach
zakłada się sieć szkół z warunkiem organizowania dowozu dzieci na naukę. W
szkolnictwie  podstawowym,  na  skutek  powszechności  nauki,  programowanie
liczby  potrzebnych  szkół  jest  stosunkowo  proste  i  oparte  jest  na  prognozie
przyrostu naturalnego i prognozie struktury wieku.

W szkolnictwie średnim sieć szkół w mniejszym stopniu jest związana z

siecią osadniczą i gęstością zaludnienia. Przy lokalizowaniu tych szkół bierze
się pod uwagę ich funkcje miastotwórcze. Stosuje się np. świadome koncen-
trowanie zespołów szkół średnich w miastach o znaczeniu ośrodka lokalnego –
co  wspomaga ich rozwój także w innych sferach. Analogiczne zjawiska, lecz
nawet  bardziej  wyraźne  występują  przy  sieci  szkolnictwa  wyższego.  Ośrodki
akademickie  wytwarzają  korzystną  atmosferę  na  rozwijanie  w  nich  funkcji
ośrodków  naukowych  oraz  lokalizowanie  nowoczesnych  usług  i  gałęzi  prze-
mysłu.

Kultura to dział infrastruktury społecznej wykazujący najsilniej tendencje

do  koncentracji.  Charakterystycznym  przykładem  skoncentrowania  w  stolicy
kraju najbardziej istotnych instytucji kulturalnych jest Francja. Taki monocen-
tryczny  układ  przestrzenny  w  sferze  kultury  jest  bardzo  niekorzystny  z  szer-
szego społecznego punktu widzenia. Konieczna jest troska władz publicznych
o podtrzymanie policentrycznej struktury usług w tym zakresie.

Tendencje stworzenia policentrycznego układu centrów kulturalnych prze-

jawiają się w takiej lokalizacji urządzeń kulturalnych, która zapewnia jej wie-
lostopniowość. W tak zorganizowanej hierarchicznie sieci ośrodków kultural-
nych  grupujących  proporcjonalnie  coraz  mniejszy  program  urządzeń  będą
występować  pewne  zaburzenia  regularności.  Wynikają  one  z  występowania
ośrodków,  obiektów  czy  instytucji  o  dużym  znaczeniu  kulturalnym  istnieją-
cych  poza  omówioną  siecią  lub niezgodnych  z nią hierarchicznie.  Jako  przy-

kład można wymienić ośrodki kulturalne usytuowane w obiektach zabytko-
wych położonych z dala od miast, instytucje o kulturalnym znaczeniu ogólno-
krajowym (lub nawet międzynarodowym) znajdujące się w miejscowościach o
skromnej randze administracyjnej.

Takich ośrodków opartych o zabytkowy zespół architektoniczny, muzeum,

instytucję  wydawniczą  czy  tradycję  imprez  kulturalnych  jest  dużo  i  w  przy-
szłości  to  one  mogą  decydować  o  rozwoju  danego  obszaru.  Nie  zmienia  to
jednak  celowości  realizowania  hierarchicznej  sieci  placówek  kultury  jako
zasadniczego środka działania władz publicznych.

Ochrona zdrowia i opieka społeczna są tą częścią infrastruktury spo-

łecznej, która poddaje się prawidłowościom podobnym do oświaty. Zdobyczą
naszej cywilizacji jest powszechność dostępu do tej sfery usług. Tak więc wraz
z rozwojem sieci osadniczej i gęstości zaludnienia rozwija się sieć różnego
typu zakładów opieki zdrowotnej i ośrodków opieki społecznej.

W sprawach opieki społecznej obecnie bardzo istotnym zagadnieniem w

Polsce  jest  silnie  wzrastający  procent  ludności  w  starszym  wieku.  W  gospo-
darce przestrzennej istotne są prognozy przemian demograficznych oraz studia
dotyczące  rodzaju  i  liczby  urządzeń  użyteczności  publicznej  potrzebnych  dla
tej grupy  wiekowej ludności. Nieodzowną częścią tych studiów powinny  być
prognozy  socjologiczne  dotyczące  przewidywań  kształtowania  się  preferencji
korzystania  z  poszczególnych  rodzajów  urządzeń  użyteczności  publicznej
opieki społecznej, jak np. domy rencistów, placówki służby zdrowia itp.

W gospodarce przestrzennej występuje również istotne zagadnienie miejsco-

wości leczniczych (uzdrowisk). Lokalizacja ich wiąże się ze szczególnymi warun-
kami naturalnymi klimatu lokalnego lub występowania źródeł leczniczych.

Sport i wypoczynek to specyficzne usługi, pełniące ważne funkcje spo-

łeczne, wymagające kompleksowych działań w sferze zagospodarowania prze-
strzennego. Wymagają one bowiem zapewnienia dość dużej powierzchni tere-
nu i prawidłowej lokalizacji w strukturze przestrzennej.

Zagadnienia sportu w gospodarce przestrzennej rozpatrywane powinny

być przede wszystkim z punktu widzenia rozwoju kultury fizycznej społeczeń-
stwa,  a  szczególnie  młodzieży.  Rozwój  w  tym  zakresie  można  osiągnąć  dys-
ponując  terenami  i  urządzeniami  sportowymi  tworzącymi  sieć  dostępną  dla
ogółu  społeczeństwa,  niezależnie  od  miejsca  zamieszkania  i  dochodów  indy-
widualnych.

Niektóre urządzenia sportowe wymagają terenów o specjalnych warun-

kach naturalnych. Upowszechnianie korzystanie z takich terenów wymaga ich
dalszego rozwoju i udostępniania nowych, aby uniknąć nadmiernej koncentra-
cji popytu, która uniemożliwia spełnianie wyznaczonej im roli.

Pod pojęciem wypoczynek rozumieć należy takie spędzenie czasu, które

umożliwia regenerację fizycznych i psychicznych sił człowieka zgodnie z
zasadami higieny, psychologii i fizjologii.

Konieczność umożliwienia wypoczynku ogółowi społeczeństwa jest spra-

wą  o  wielkim  znaczeniu.  Rozwój  urządzeń  służących  wypoczynkowi,  ich
liczba,  chłonność,  różnorodność  i  sposób  wyposażenia  świadczy  o  poziomie
rozwoju  społeczno-gospodarczego,  ale  też  kulturalnego  i  cywilizacyjnego
danego kraju.

Z punktu widzenia gospodarki przestrzennej klasyfikuje się rodzaje wypo-

czynku ze względu na: liczbę osób korzystających, formę wypoczynku, lokali-
zację miejsca przeznaczonego do wypoczynku, okres i częstotliwość korzysta-
nia z niego oraz ewentualnie inne specjalne cechy.

Liczba osób korzystających z różnych form wypoczynku stale wzrasta

oraz wzrasta ilość czasu przeznaczonego przez nie na wypoczynek. Spowodo-
wane to jest zarówno przyrostem liczby ludności, zwiększaniem czasu prze-
znaczonego na wypoczynek, a w dużej mierze także rozwijaniem się zwycza-
jów i upodobań społecznych, związanych ze zdrowym trybem życia.

Lokalizacje miejsc przeznaczonych do wypoczynku klasyfikujemy pod

względem odległości od miejsca zamieszkania, a mianowicie:


w miejscu zamieszkania, (w domu, osiedlu, dzielnicy, mieście lub wsi);



w rejonie pobliskim od miejsca zamieszkania; .



w znacznej odległości od miejsca zamieszkania.

Klasyfikacja ta dotyczy zarówno miejsc wypoczynkowych, jak i tras wy-

poczynkowych  (specerowych  i  turystycznych).  Odległość  miejsca  wypoczyn-
ku  od  miejsca  zamieszkania  wpływa  na  częstotliwość  korzystania  z  danego
miejsca  wypoczynku. Pod pojęciem  odległości rozumieć należy nie tylko  od-
ległość  geograficzną  (czy  geometryczną),  ale  także  dostępność,  tj.  czas  po-
trzebny  na  pokonanie  drogi za  pomocą różnych  środków  lokomocji  oraz  wy-
godę lub uciążliwość tej podróży.

Ze względu na okres i częstotliwość wypoczynku rozróżniamy:



wypoczynek krótkotrwały, tj. od kilku godzin, określamy go również jako
codzienny;



wypoczynek cotygodniowy, trwający około 1 – 2 doby (co jest uzależnio-
ne od liczby dni wolnych od pracy w tygodniu);



wypoczynek  długotrwały,  tj.  od  kilku  do  kilkudziesięciu  dni, związany  z
urlopem  wypoczynkowym;  ten  rodzaj  wypoczynku  nazywany  jest  do-
rocznym  (niezależnie  od  tego  czy  faktycznie  odbywa  się  w  dwóch  czę-
ściach – zimą i latem).

Dla zapewnienia realizacji potrzeb społecznych w zakresie wypoczynku

konieczne jest przeznaczenie odpowiednich terenów i realizacja odpowiedniej
sieci urządzeń. W dużej mierze zadanie to spoczywa na władzach publicznych.
Konieczne jest zatem rozpoznanie i ochrona obszarów przydatnych do pełnie-
nia tych funkcji ze względu na wartości warunków naturalnych, wybitne walo-
ry krajobrazowe, wyróżniający się korzystnie klimat lokalny, obfitość wód

otwartych  nadających  się  do  kąpieli  i  sportów  wodnych,  zalesienie,  a  także
istnienie  cech  i  elementów  zagospodarowania  przestrzennego,  wspomagają-
cych  wykorzystanie  dla  celów  rekreacji,  jak np. łatwą  dostępność  komunika-
cyjną, łatwość uzbrojenia w sieć energetyczną, wodociągową i kanalizacyjną –
a przy tym brak lub niskie natężenie zabudowy.

Bardzo istotną kwestią jest liczba użytkowników poszczególnych obsza-

rów i urządzeń wypoczynkowych, która dostosowana powinna być do  chłon-
ności tych obszarów. Chłonność obszarów rekreacyjnych określa się wskaź-
nikami dotyczącymi dopuszczalnej liczby  osób na jednostkę ich powierzchni.
Zabiegami inwestycyjnymi można zwiększać chłonność obszarów  wypoczyn-
kowych,  przy  czym  zmianie  ulega  wówczas  najczęściej  rodzaj  lub  forma  do-
stępnego na nich wypoczynku.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „infrastruktura społeczna” i co ona obejmuje?



Na czym polegają miastotwórcze funkcje usług oświaty i nauki?



Co oznacza i w jakich jednostkach się określa „chłonność obszarów rekre-
acyjnych”?

Infrastruktura techniczna
Termin infrastruktura techniczna oznacza wyposażenie osadnictwa w

zakresie obsługi technicznej, jak drogi i ulice, sieci i urządzenia zaopatrzenia
w wodę, usuwania ścieków i odpadów, zaopatrzenia w energię, a także tele-
komunikacji. Niezależnie od tego kto jest ich inwestorem lub administratorem
– są to urządzenia użyteczności publicznej.

Układy sieci komunikacyjnej przechodziły i nadal przechodzą ewolucję,

będąc wykładnikiem potrzeb i możliwości społeczeństwa. Najstarsze układy
szlaków komunikacyjnych przebiegały trasami wyznaczonymi przez naturalne
warunki: omijały bagna, góry i głębokie rzeki, a przebiegały przez tereny su-
che, przełęcze i brody lub jako szlaki wodne prowadziły przez spławne rzeki.

W miarę kształtowania się organizacji państwowych szlaki te nabierały

znaczenia  dla  połączenia  ośrodków  administracyjnych  i  handlowych,  a  także
jako  szlaki  łączące  centralne  części  kraju  z  peryferiami,  co  gwarantowało
spójność  terytorialną.  Potrzeby  połączeń  komunikacyjnych  między  różnymi
miejscowościami wynikały więc również z czynników politycznych.

Stopniowy rozwój techniki budowy dróg i mostów, a także środków ko-

munikacji  doprowadził  do  coraz  śmielszego  pokonywania  przeszkód  natural-
nych przy kształtowaniu układów sieci komunikacyjnych. Stwarzało to możli-
wości  kształtowania  sieci  komunikacyjnych  o  coraz  większej  sprawności.
Sprawność polega na łączeniu poszczególnych miejscowości drogami o moż-
liwie  krótkich  trasach  oraz  na  stosowaniu  coraz  pojemniejszych  i  szybszych

środków komunikacji. Tworzone są w ten sposób układy funkcjonalne, coraz
ściślej odpowiadały potrzebom łączenia ze sobą poszczególnych punktów sieci
ze zróżnicowaniem hierarchii połączeń na ważniejsze i drugorzędne.

Na kształtowanie sieci komunikacyjnych podstawowy wpływ wywierają po-

trzeby, generujące określone typy ruchu. Prosta typologia ruchu odbywającego się
na sieci komunikacyjnej wyprowadzana jest na podstawie kilku kryteriów:


Kryteria odległości pozwalają podzielić ruch na ruch o dalekim, średnim
i bliskim zasięgu. Pojęcia te są względne i zależą od wielkości badanego
obszaru.



Kryteria wg położenia punktów załadunku i wyładunku – w zależności od
położenia tych punktów wobec danego obszaru rozróżnia się ruch tranzytowy
i ruch lokalny. Jeśli punkty te znajdują się poza rozpatrywanym obszarem, a
transport odbywa się przez ten obszar, wówczas występuje ruch tranzytowy.
Przeciwieństwem tego ruchu jest ruch lokalny, gdy punkty załadowania i wy-
ładowania znajdują się na obszarze objętym planem. Gdy tylko jeden z punk-
tów znajduje się na danym obszarze, mamy do czynienia z ruch dowozowym
lub wywozowym (nie jest to już ruch lokalny).



Kryteria wg rodzajów obiektów przewożonych dają podstawowy podział
na ruch osobowy i towarowy. Ruch osobowy dzieli się na zbiorowy i indy-
widualny, a w towarowym rozróżnia się transport masowy i drobnicowy.



Kryteria  wg  środków  transportowych  doprowadzają  do  podziału  na
ruch:  pieszy,  konny,  rowerowy,  samochodowy  i  motocyklowy  (w  tym
również  samochody  i  ciągniki  z  przyczepami lub naczepami, kolejowy  z
podziałem na rozstaw szyn i sposób napędu, wodny (w tym morski i śród-
lądowy, a  w morskim – dalekomorski i przybrzeżny  czyli kabotażowy, a
w śródlądowym – spławny i żeglowny różnych typów), lotniczy lub inny
(np. transportery, koleje linowe, rurociągi i in.).



Kryteria szybkości ruchu są stosowane oddzielnie dla poszczególnych
środków komunikacji, np. ekspresowy, szybki, normalny i wolny ruch
samochodowy; ekspresowy, pospieszny i normalny ruch kolejowy itd.

Klasyfikując ruch odbywający się na sieci komunikacyjnej należy brać

pod uwagę jeszcze dwa zagadnienia:


ruch turystyczny, który wymaga spełnienia specjalnych warunków, jak np.
atrakcyjność trasy;



ruch  okolicznościowy  występujący  na  skutek  specjalnych  przyczyn;  tu
brać należy pod uwagę specjalnie duże natężenie ruchu występujące spo-
radycznie,  np.  do  miejscowości,  w  której  organizowane  są  festiwale  czy
inne imprezy masowe lub np. natężenie .ruchu spowodowane transportem
materiałów dla wielkich inwestycji.

Przewożenie pasażerów lub towarów z punktu załadowania do punktu wy-

ładowania odbywać się powinno sprawnie, wygodnie dla pasażerów, a w sto-
sunku do przewożonych towarów w taki sposób, aby towar nie uległ uszko-

dzeniu w czasie transportu i załadunku. Przy poszukiwaniu właściwego roz-
wiązania transportu pomiędzy punktami załadowania i wyładowania (a także
ośrodkami i obszarami) analizować należy odległość, czas i koszt przewozu.

Odległość przewozu jest to odległość konkretnej trasy komunikacyjnej

drogowej, kolejowej, wodnej lub lotniczej, albo trasy łączonej z odcinków
wymienionych tras. Odległość ta powinna być zbliżona do odległości geome-
trycznej między punktami załadowania i wyładowania.

Czas przewozu to czas potrzebny na załadowanie, przewiezienie, ewentu-

alnie przeładunek i wyładowanie towaru (pasażerów) z punktu załadowania do
punktu  wyładowania  konkretnymi  trasami  i  środkami  lokomocji.  Należy
przyjmować przy tym realną szybkość eksploatacyjną danego pojazdu na kon-
kretnej trasie. Obliczenie to może być bardzo proste przy małej liczbie warian-
tów  tras i  środków  transportu, ale  komplikuje  się  znacznie przy  dużej  liczbie
wariantów tras i środków transportu, szczególnie gdy się przyjmuje możliwość
tzw.  transportu  kombinowanego,  czyli  zastosowania  do  jednego  przewozu
kilku środków transportu, jak np. samochód – kolej – samochód, lub transpor-
ter – statek – transporter – samochód itp.

Koszt przewozu jest szeroko rozumianym kosztem transportu obejmują-

cym  wiele  składników,  jak  np.  koszt  eksploatacji  (z  amortyzacją)  środków
transportu  i  szlaku  komunikacyjnego  razem  z  kosztami  obsługi,  koszty  zała-
dunku,  przeładunku  i  wyładunku  z  uwzględnieniem  kosztów  eksploatacji,
amortyzacji i obsługi urządzeń, z kosztami specjalnych opakowań, z kosztami
strat wartości towarów (uszkodzenie, zepsucie) itd. Łatwo sobie wyobrazić, że
wyliczenie kosztu przewozu przy możliwości zastosowania różnych odległości
przewozu  i  różnych  czasów  przewozu  (z  transportem  łamanym)  może  być
zadaniem bardzo skomplikowanym.

Celem tego typu analiz w gospodarce przestrzennej jest rozwiązanie

szczególnego zagadnienia, wynikającego z potrzeb transportowych określone-
go podmiotu gospodarczego lub też optymalizacja układu całej sieci powią-
zań transportowych na danym obszarze. Pod tym określeniem rozumie się sieć
współdziałających  ze  sobą  rodzajów  szlaków  komunikacyjnych  o  maksymal-
nie  oszczędnej  liczbie  elementów  i  długości  pozwalającej  na  sprawne  (okre-
ślone parametrami przewidywanej liczby pasażerów i towarów) przewożenie z
miejsc załadowania do miejsc wyładowania oraz w ruchu tranzytowym.

W skład systemów infrastruktury technicznej na danym obszarze wchodzą

też systemy zaopatrzenia w wodę i odprowadzenia ścieków. Pod pojęciem
ścieki rozumiemy:


wody zużyte na cele bytowe lub gospodarcze,



ciekłe odchody zwierzęce, z wyjątkiem gnojówki i gnojowicy przezna-
czonych do rolniczego wykorzystania w określony przepisami sposób,



wody opadowe lub roztopowe, ujęte w systemy kanalizacyjne, pochodzą-
ce z powierzchni zanieczyszczonych, w tym z centrów miast, terenów

przemysłowych i składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów
o trwałej nawierzchni,



wody odciekowe ze składowisk odpadów, wykorzystane solanki, wody
lecznicze i termalne,



wody pochodzące z odwodnienia zakładów górniczych, z wyjątkiem wód
wtłaczanych ponownie do górotworu, jeżeli rodzaje i ilość substancji za-
wartych w wodzie wtłaczanej są takie same jak w wodzie pobranej,



wody wykorzystane, odprowadzane z obiektów chowu lub hodowli ryb
oraz innych organizmów wodnych, jeżeli przyrost ilości substancji pocho-
dzących z hodowli w wodzie odprowadzanej jest większy niż wartości
dopuszczone w przepisach.

Obszary obejmowane wspólnym systemem wodociągów i kanalizacji lub

jednym  z  tych  elementów  wyznaczane  są  na  podstawie  badań  dotyczących
ukształtowania  pionowego  terenu,  stosunków  wodnych  oraz  liczby  i  rodzaju
obecnych  i  przewidywanych  użytkowników.  Szczególne  rozwiązania  tech-
niczne  muszą  być  stosowane  na  obszarach,  gdzie  występują  deficyty  wody
nadającej się do poboru i uzdatnienia. W ślad za rozbudową sieci wodociągo-
wej powinny być realizowane zbiorcze urządzenia kanalizacyjne z oczyszczal-
niami o odpowiednich parametrach. Ma to ogromne znaczenie dla poprawy lub
utrzymania  czystości  wód  otwartych,  do  których  kierowane  są  (bezpośrednio
lub pośrednio) ścieki.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „ruch lokalny”?



Na czym polega optymalizacja układu sieci powiązań transportowych?

SYSTEM PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO

Podstawy prawne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku

stwierdza w artykule 5, że „Rzeczpospolita Polska ... strzeże dziedzictwa naro-
dowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważo-
nego rozwoju”. To stwierdzenie jest podstawą bardziej szczegółowych przepi-
sów, dotyczących zagadnień rozwoju przestrzennego.

Poniżej zamieszczono wykaz przepisów, których zapisy dotyczą tych za-

gadnień. Obejmuje on obowiązujące ustawy oraz główne (wybrane) rozporzą-
dzenia wykonawcze do nich. Wykaz ten ilustruje, jak szeroka jest problematy-

ka planowania przestrzennego i praktycznego wdrażania polityki przestrzennej
– czyli zarządzania przestrzenią:


Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym:

rozporządzenie w sprawie wymaganego zakresu projektu

miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego;

rozporządzenie w sprawie sposobu ustalania wymagań doty-

czących nowej zabudowy i zagospodarowania terenu w
przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego;

rozporządzenie w sprawie oznaczeń i nazewnictwa stosowa-

nych w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu pu-
blicznego oraz w decyzji o warunkach zabudowy.



Ustawa – prawo budowlane:

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim

powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych jakim

powinny odpowiadać obiekty budowlane gospodarki wodnej
i ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych jakim

powinny odpowiadać bazy i stacje paliw płynnych, rurociągi
dalekosiężne do transportu ropy naftowej i produktów naf-
towych i ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim

powinny odpowiadać morskie budowle hydrotechniczne i
ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie warunków i trybu postępowania

dotyczącego rozbiórek oraz zmiany sposobu użytkowania
obiektu budowlanego;

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim

powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie.



Ustawa – prawo ochrony środowiska:

rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków jakim

powinna odpowiadać prognoza oddziaływania na środowi-
sko dotycząca projektów miejscowych planów zagospoda-
rowania przestrzennego;

rozporządzenie w sprawie opracowań ekofizjograficznych;

rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów przedsię-

wzięć  mogących  znacząco  oddziaływać  na  środowisko  oraz
szczegółowych  kryteriów  związanych  z  kwalifikowaniem
przedsięwzięć  do  sporządzenia  raportu  o  oddziaływaniu  na
środowisko.



Ustawa – prawo wodne.



Ustawa o ochronie przyrody.



Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych.



Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami:

rozporządzenie w sprawie prowadzenia rejestru zabytków i

centralnej ewidencji dóbr kultury.



Ustawa o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym:

zarządzenie w sprawie wykazu miejscowości uznanych za

uzdrowiska;

rozporządzenie w sprawie rozciągnięcia niektórych przepi-

sów o uzdrowiskach na inne miejscowości.



Ustawa o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady.



Ustawa o zasadach wspierania rozwoju regionalnego.



Ustawa o gospodarce nieruchomościami:

rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów nieruchomo-

ści uznawanych za niezbędne na cele obronności i bezpie-
czeństwa państwa;

rozporządzenie w sprawie trybu dokonywania podziałów

nieruchomości oraz sposobu sporządzania i rodzajów doku-
mentów wymaganych w tym postępowaniu;

rozporządzenie w sprawie wykonania przepisów dotyczą-

cych scalania i podziału nieruchomości;

rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad i trybu spo-

rządzania operatu szacunkowego;

rozporządzenie w sprawie powszechnej taksacji nierucho-

mości.



Ustawa – prawo geodezyjne i kartograficzne:

rozporządzenie w sprawie zgłaszania prac geodezyjnych i

kartograficznych, ewidencjonowania systemów i przecho-
wywania kopii zabezpieczających bazy danych, a także
ogólnych warunków umów o udostępnianie tych baz;

rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów map, mate-

riałów fotogrametrycznych i teledetekcyjnych, stanowiących
państwowy zasób geodezyjny i kartograficzny, których roz-
powszechnianie, rozprowadzanie oraz reprodukowanie w ce-
lu rozpowszechniania i rozprowadzania wymaga zezwolenia,
oraz trybu udzielania tych zezwoleń;

rozporządzenie w sprawie geodezyjnej ewidencji sieci

uzbrojenia terenu oraz zespołów uzgadniania dokumentacji
projektowej;

rozporządzenie w sprawie ewidencji gruntów i budynków;

zarządzenie w sprawie rozgraniczania nieruchomości;

rozporządzenie w sprawie terenów zamkniętych niezbęd-

nych dla obronności państwa.



Ustawa – prawo geologiczne i górnicze.



Ustawa o drogach publicznych:

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim

powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie ustalenia sieci autostrad, dróg

ekspresowych oraz dróg o znaczeniu obronnym.



Ustawa o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji
w zakresie dróg krajowych.



Ustawa o autostradach płatnych:

rozporządzenie w sprawie autostrad płatnych;

rozporządzenie w sprawie przepisów techniczno-budowla-

nych dotyczących autostrad płatnych.



Ustawa o transporcie kolejowym.



Ustawa o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administra-
cji morskiej.



Ustawa – prawo lotnicze.



Ustawa – prawo energetyczne.



Ustawa – prawo atomowe.



Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych.



Ustawa o ustanowieniu programu wieloletniego Program dla Odry
2006.



Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego.



Ustawa o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Pań-
stwa.



Ustawa o zagospodarowaniu nieruchomości Skarbu Państwa przeję-
tych od wojsk Federacji Rosyjskiej.



Ustawa o scalaniu i wymianie gruntów.



Ustawa o wspieraniu obszarów wiejskich ze środków pochodzących z
Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji
Rolnej.



Ustawa o lasach.



Ustawa o pracowniczych ogrodach działkowych.



Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych.



Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadze-
niu ścieków.



Ustawa o odpadach.



Ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

Osobną grupę przepisów stanowią te, które regulują procedurę postępo-

wania władz publicznych w sprawach, związanych z zagospodarowaniem
przestrzennym:



Ustawa – kodeks postępowania administracyjnego.



Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.



Ustawa o samorządowych kolegiach odwoławczych.



Ustawa – prawo o ustroju sądów administracyjnych.



Ustawa – prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.



Ustawa – kodeks cywilny.



Ustawa o zamówieniach publicznych.



Ustawa o księgach wieczystych i hipotece.

Regulacje ustrojowo–organizacyjne dotyczące sfery polityki przestrzennej

zawarte są w następujących przepisach:


Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.



Ustawa o samorządzie gminnym.



Ustawa o samorządzie powiatowym.



Ustawa o samorządzie województwa.



Ustawa o administracji rządowej w województwie.



Ustawa o działach administracji rządowej.



Ustawa o ustroju miasta stołecznego Warszawy.



Ustawa o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budow-
nictwa oraz urbanistów:

rozporządzenie w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia

odpowiedzialności cywilnej architektów oraz inżynierów
budownictwa;

rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad i trybu po-

stępowania dyscyplinarnego w stosunku do członów samo-
rządu zawodowego architektów, inżynierów budownictwa
oraz urbanistów.

Zagadnienia finansowe sfery zarządzania przestrzenią zawierają następu-

jące przepisy:


Ustawa o finansach publicznych.



Ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego.



Ustawa o podatkach i opłatach lokalnych.



Ustawa o opłacie skarbowej.

Dostosowanie polskiego systemu planowania przestrzennego do zasad-

niczych reform politycznych, społecznych i gospodarczych zapoczątkowanych
na  przełomie  lat  80.  i  90.,  w  tym  do  poważnej  reformy  ustroju  samorządu
terytorialnego,  odbyło  się  z  poważnym  opóźnieniem  w  stosunku  do  reformy
samorządowej.  Pierwsza  ustawa,  regulująca  zagadnienia  gospodarki  prze-

strzennej weszła w życie dopiero w 1995 roku, a w 2003 roku została zastą-
piona ustawą obecnie obowiązującą.

)

Jedną z zasadniczych kwestii wymagających spójnych rozwiązań w sferze

planowania  przestrzennego  były  kompetencje  gminy  dotyczące  gospodaro-
wania  przestrzenią i  stanowienia  prawa  miejscowego.  Zasadą  jest  samodziel-
ność  i  dominująca  pozycja  gminy  w  planowaniu  miejscowym.  Odrzucono
obowiązującą  od  kilkudziesięciu  lat  zasadę  hierarchiczności  w  planowaniu
przestrzennym,  oznaczającą  podporządkowanie  planów  sporządzanych  przez
niższy  szczebel  władzy,  planom  wyższych  szczebli.  Obecnie  nie  ma  takiej
zależności.  Takie  regulacje  wynikają  wprost  z  konstytucyjnej  pozycji  gminy,
znacznie  mocniejszej  i  bardziej  chronionej,  niż  pozycja  innych  jednostek  sa-
morządu terytorialnego.

Innym zasadniczym problemem jest stosunek przepisów dotyczących go-

spodarowania  przestrzenią  do  prawa  własności,  a  właściwie  zagadnienie  jego
ograniczania w sferze prawa do zabudowy. Nie mniej istotnym problemem na tle
ochrony  prawa  własności  jest  potrzeba  ochrony  interesu  publicznego  i  praw
osób  trzecich.  Wypracowanie  pożądanej  równowagi  pomiędzy  interesem  pu-
blicznym  a  interesem  indywidualnym  jest  jednym  z  zasadniczych  problemów
każdej  ustawy  obejmującej  tę  sferę problemów.  W  obowiązujących przepisach
określono sytuacje i warunki wymagające pewnego ograniczenia prawa własno-
ści,  w  zakresie  prawa  do  zabudowy  nieruchomości  w  imię  ochrony  interesu
publicznego oraz mechanizm rekompensowania skutków takich ograniczeń.

Obowiązujące przepisy podporządkowane są dwu zasadniczym wyznacz-

nikom  polityki  przestrzennej:  ładowi  przestrzennemu  i  zrównoważonemu
rozwojowi. Mają one stanowić nadrzędne cele działań wszystkich podmiotów
uczestniczących  w  gospodarowaniu  przestrzenią,  w  tym  zwłaszcza  jednostek
samorządu terytorialnego i organów administracji rządowej.

W polskim systemie organizacyjno-prawnym planowanie przestrzenne

odbywa się praktycznie na trzech szczeblach (poziomach) władzy publicznej:


lokalnym,



regionalnym,



krajowym.

Na każdym z tych szczebli sporządzane są odpowiednie obligatoryjne

dokumenty planistyczne, tworzących pewien uporządkowany system doku-
mentów planistycznych. Na system składają się:


studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gmin, uchwalane przez rady gmin – obligatoryjnie sporządzane dla całego
obszaru danej gminy dokumenty, służące określaniu zasad kształtowania
i prowadzenia polityki przestrzennej na poziomie lokalnym, nie stanowią-
ce jednak aktów prawa miejscowego;

) wg [ 2 ]



miejscowe  plany  zagospodarowania  przestrzennego,  zwane  planami
miejscowymi, uchwalane przez rady gmin – sporządzane dla części (może
to być wiele nie stykających się ze sobą części) lub całego obszaru danej
gminy  (tylko  gdy  zachodzi  taka  potrzeba  i  jest  to  możliwe  ze  względów
technicznych  i  organizacyjno-finansowych);  plany  te  są  jedynymi  w  ca-
łym systemie planowania dokumentami planistycznymi, stanowiącymi ak-
ty prawa miejscowego;



plany  zagospodarowania  przestrzennego  województw,  uchwalane
przez  sejmiki  województw  –  obligatoryjnie  sporządzane  dla  obszarów
całych województw dokumenty, służące określaniu zasad kształtowania i
prowadzenia  polityki  przestrzennej  na  poziomie  regionalnym;  w  szcze-
gólnych  przypadkach  częścią  planów  zagospodarowania  przestrzennego
województw  bywa  plan  zagospodarowania  przestrzennego  obszaru
metropolitalnego;



koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, przyjmowana przez
Radę Ministrów i przedstawiana Sejmowi – obligatoryjnie sporządzany dla
całego obszaru kraju dokument służący określaniu zasad kształtowania i
prowadzenia polityki przestrzennej na poziomie krajowym.

Te podstawowe dokumenty są uzupełniane przez analizy i studia, koncep-

cje, programy oraz raporty o stanie zagospodarowania. Takie opracowania
diagnostyczne, programowe i koncepcyjne, opracowywane są na poziomie
lokalnym, ponadlokalnym (powiatowym), regionalnym i krajowym. Służą one
potrzebom związanym z prowadzeniem polityki przestrzennej przez podmioty
wszystkich czterech szczebli zarządzania:


szczebel gminny – analizy zmian zagospodarowania przestrzennego,
oceny postępów w opracowaniu planów miejscowych oraz wieloletnie
programy ich sporządzania;



szczebel powiatowy – analizy i studia z zakresu zagospodarowania prze-
strzennego;



szczebel wojewódzki – analizy i studia, koncepcje i programy oraz prze-
glądy zmian w zagospodarowaniu przestrzennym województwa i raporty
o jego stanie;



szczebel  krajowy  –  analizy  i  studia,  koncepcje,  programy  zawierające
zadania rządowe  oraz raporty  o  stanie  zagospodarowania  przestrzennego
kraju.

Ze względu na znacząco inną rolę w systemie, odmienną metodologię, in-

ne zadania i specyficzne regulacje – planowanie przestrzenne dzieli się na
specjalizacje, zależne od skali obszaru, którym się zajmuje. I tak dział plano-
wania przestrzennego zajmującego się zagadnieniami na szczeblu krajowym i
wojewódzkim (a czasem i powiatowym) nazywa się planowaniem regional-
nym, a dział zajmujący się zagadnieniami przestrzennymi na szczeblu gminy –
planowaniem miejscowym.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polega zasada hierarchiczności w planowaniu przestrzennym i
czy obowiązuje ona w Polsce?



Na czym polega problem zachowania równowagi pomiędzy interesem
publicznym a interesem indywidualnym w planowaniu przestrzennym?



Jakie obligatoryjne dokumenty planistyczne wykonywane są na poszcze-
gólnych szczeblach polskiego systemu organizacyjno-prawnego planowa-
nia przestrzennego?



Czym różni się „planowanie miejscowe” od „planowania regionalnego”?

Planowanie regionalne
W Polsce, zgodnie z obowiązującym prawem, kształtowanie i prowadze-

nie polityki przestrzennej państwa należy do zadań Rady Ministrów. Polityka
ta wyrażona jest dokumencie o nazwie: Koncepcja przestrzennego zagospoda-
rowania kraju. Koncepcja ta jest, według ustawy  o planowaniu i zagospoda-
rowaniu  przestrzennym,  zasadniczym  dokumentem  wyrażającym  politykę
przestrzenną państwa. Musi ona uwzględniać, zgodnie z Konstytucją Rzeczy-
pospolitej  Polskiej  zasady  zrównoważonego  rozwoju  kraju,  opierając  je  o
wewnętrzne uwarunkowania przyrodnicze, kulturowe, społeczne i ekonomicz-
ne  oraz  o  uwarunkowania  wynikające  z  powiązań  z  innymi  krajami.  Na  tym
szczeblu określania celów polityki przestrzennej wzrasta znaczenie związków
pomiędzy  rozwojem  społecznym  i  gospodarczym  a  polityką  przestrzenną.
Dlatego  Koncepcja  przestrzennego  zagospodarowania  kraju  sporządzana  jest
w szerszym kontekście definiowania strategicznych kierunków rozwoju kraju.

Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju określać ma uwarun-

kowania, cele i kierunki zrównoważonego rozwoju kraju oraz działania nie-
zbędne do ich realizacji. Celem nadrzędnym polityki przestrzennej państwa,
wynikającym z Konstytucji, jest zrównoważony rozwój kraju. W sensie
operacyjnym Koncepcja określa w szczególności:


podstawowe elementy krajowej sieci osadniczej,



obszary metropolitalne, dla których sporządzane będą oddzielne opraco-
wania planistyczne, jako składowe planów zagospodarowania przestrzen-
nego województw,



wymagania z zakresu ochrony środowiska i zabytków, z uwzględnieniem
obszarów podlegających ochronie,



rozmieszczenie infrastruktury społecznej o znaczeniu międzynarodowym i
krajowym,



rozmieszczenie obiektów infrastruktury technicznej i transportowej, stra-
tegicznych zasobów wodnych i obiektów gospodarki wodnej o znaczeniu
międzynarodowym i krajowym,



obszary problemowe o znaczeniu krajowym, w tym obszary zagrożeń
wymagających szczegółowych studiów i planów.

Sporządzona przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych Koncepcja

przestrzennego zagospodarowania kraju przekazywana jest Radzie Ministrów,
która  przyjmuje  ją  w  formie  uchwały.  Prezes  Rady  Ministrów  zobowiązany
jest  do  przedstawienia  Koncepcji  przestrzennego  zagospodarowania  kraju
Sejmowi.

Rada Ministrów przyjmując Koncepcję przestrzennego zagospodarowania

kraju  ustala,  w  jakim  zakresie  będzie  ona  stanowiła  podstawę  sporządzania
programów,  zawierających  zadania  rządowe  służące  realizacji  inwestycji
celu  publicznego  o  znaczeniu  krajowym.  Programy  takie  sporządzają  w
ramach swoich kompetencji ministrowie i  centralne organy administracji rzą-
dowej.  Powinny one zostać uwzględnione w planach zagospodarowania prze-
strzennego województw.

Zadaniem ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki prze-

strzennej  i  mieszkaniowej  we  współpracy  z  prezesem  Rządowego  Centrum
Studiów  Strategicznych  jest  także  przygotowywanie  okresowych  raportów  o
stanie  zagospodarowania  przestrzennego  kraju,  przedstawianych  przez
Prezesa Rady Ministrów Sejmowi.

Jako swój organ doradczy w sprawie Koncepcji Premier może powołać

Państwową  Radę  Gospodarki  Przestrzennej,  ustalając  w  drodze  zarządze-
nia,  regulamin  określający  jej  zadania,  organizację  i  tryb  działania.  Rada  ta
powinna składać się z najwybitniejszych autorytetów świata nauki w dziedzi-
nie gospodarki przestrzennej i dyscyplin pokrewnych.

Obowiązująca ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

zapewnia,  by  polityka  przestrzenna  państwa  realizowana  była  w  odpowiednim
zakresie na wszystkich szczeblach władzy publicznej. Jednocześnie na szczeblu
rządowym prowadzona jest współpraca transgraniczna i przygraniczna dotyczą-
ca polityki przestrzennej. Mimo podobieństwa brzmieniowego terminy te ozna-
czają z istoty różne  formy  współpracy. Współpraca transgraniczna  obejmuje
ten zakres  koordynacji,  który  dotyczy  generalnych  kierunków  rozwoju  w  kon-
tekście  kontynentalnym, np. przebieg  głównych korytarzy  transportowych.  Na-
tomiast  współpraca  przygraniczna  obejmuje  szczegółowe  zagadnienia  doty-
czące rozwoju przestrzennego na styku obszarów krajów sąsiednich, np. wyzna-
czenie technicznej lokalizacji drogi przecinającej granicę państw.

Problem jest o tyle skomplikowany, że mimo daleko posuniętej integracji

prawa w ramach kontynentu, a zwłaszcza w ramach Unii Europejskiej i krajów
do niej kandydujących, systemy polityki rozwoju przestrzennego nie są skoor-
dynowane. W dodatku znacznie różnią się one między sobą, co uniemożliwia
w praktyce nawet podjęcie prób formalnej koordynacji w tym zakresie. Taka
koordynacja, dla właściwego planowania rozwoju obszarów pogranicza jest
jednak konieczna, w związku z tym dokonuje się jej na zasadach dobrowolno-

ści,  poprzez  różnego  rodzaju  formy  współpracy.  Najczęściej  powołuje  się
odpowiednie  komisje  międzyrządowe,  które  takiej  koordynacji  dokonują  po-
przez  wykorzystywanie  różnorodnych  instytucji  prawnych  właściwych  obu
krajowym systemom planowania.

Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nakłada na or-

gany samorządu województwa obowiązek kształtowania i prowadzenia poli-
tyki  przestrzennej  w  województwie,  w  tym  obowiązek  sporządzenia  planu
zagospodarowania  przestrzennego  województwa.  Ponadto  zobowiązuje  je  do
prowadzenia  analiz  i  studiów  oraz  opracowywania  koncepcji  i  programów  z
zakresu  planowania  przestrzennego.  Samorząd  województwa  musi  też  wyko-
nywać inne zadania, wiążące się lub będące w polu zainteresowania planowa-
nia przestrzennego. Są to:


ochrona dóbr kultury,



modernizacja terenów wiejskich,



ochrona środowiska,



gospodarka wodna,



drogi publiczne i transport zbiorowy,



obronność,



bezpieczeństwo publiczne,



przeciwdziałanie bezrobociu i aktywizacja lokalnego rynku pracy.

O przystąpieniu do sporządzania planu zagospodarowania przestrzenne-

go  województwa decyduje sejmik województwa. Jest to jeden z dwóch orga-
nów województwa (obok zarządu województwa) – organ stanowiący i kontro-
lny,  pochodzący  z  wyborów  bezpośrednich.  Do  jego  wyłącznej  właściwości
należy  m.in.  stanowienie  aktów  prawa  miejscowego  w  tym  przepisów  doty-
czących  podatków  i  opłat  lokalnych,  uchwalanie  budżetu  województwa  oraz
uchwalanie  podstawowych  dokumentów  określających  kierunki  rozwoju  wo-
jewództwa:  strategii  rozwoju  województwa,  programów  wojewódzkich  oraz
planu zagospodarowania przestrzennego województwa.

Obszar, dla którego sporządza się plan zagospodarowania przestrzennego

województwa jako tożsamy z obszarem województwa w jego granicach admi-
nistracyjnych. Nie oznacza jednak, że działania lub prace planistyczne należy
ograniczyć wyłącznie do tego obszaru. Wręcz przeciwnie – metodologia plani-
styczna wymaga uwzględnienia w warstwie analitycznej i informacyjnej szer-
szego obszaru, wykraczającego poza granice administracyjne województwa.
W ustaleniach planu zagospodarowania przestrzennego województwa po-
winny zostać określone w szczególności:


podstawowe elementy sieci osadniczej województwa,



powiązania komunikacyjne i infrastrukturalne, z pokazaniem ich kierun-
ków poza obszar województwa i państwa,



system obszarów chronionych, w tym:

obszary ochrony środowiska i przyrody,

obszary ochrony krajobrazu i dziedzictwa kulturowego oraz

zabytków i dóbr kultury współczesnej,

obszary ochrony uzdrowisk,



rozmieszczenie inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym,
a w szczególności:

obiektów infrastruktury społecznej,

obiektów infrastruktury technicznej,

obiektów i sieci transportu,

obiektów i urządzeń turystyki,

obiektów i urządzeń gospodarki morskiej,

obiektów i urządzeń gospodarki wodnej;



obszary problemowe wraz z zasadami ich zagospodarowania,



obszary metropolitalne,



obszary wsparcia;



obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi,



granice terenów zamkniętych i ich stref ochronnych,



obszary występowania udokumentowanych złóż kopalin.

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa może także formu-

łować inne ustalenia. Ustawa pozostawia dużą swobodę w zakresie formuło-
wania ustaleń planu pod warunkiem, że nie naruszają one kompetencji innych
organów i podmiotów.

Szczególnego omówienia wymagają pojęcia: obszarów problemowych,

obszarów metropolitalnych i obszarów wsparcia, jako specyficznych zagad-
nień występujących zasadniczo wyłącznie w praktyce planowania przestrzen-
nego na szczeblu regionalnym.

Obszary problemowe to wydzielone z terenu województwa obszary

szczególnych  zjawisk  z  zakresu  gospodarki  przestrzennej  lub  występowania
konfliktów przestrzennych. Wydzielenia tego dokonuje się  w planie zagospo-
darowania przestrzennego województwa. Są to zatem, określone w trakcie prac
nad  planem,  obszary  szczególnych  uwarunkowań  rozwoju,  które  wyróżniają
się z otoczenia. Mogą one wymagać określenia specyficznych zasad ich zago-
spodarowania, a ustawa wymaga, aby w planie zagospodarowania przestrzen-
nego województwa zasady takie zostały podane. W praktyce chodzi o strefy o
zasięgu  subregionalnym,  obejmujące  kilka  jednostek  terytorialnych  szczebla
lokalnego.  Obszary  problemowe  o  mniejszym  zasięgu  mogą  być  zgodnie  z
ustawą wskazywane w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego  gmin.  Taka  delimitacja  obszarów  problemowych  w  planie
zagospodarowania  przestrzennego  województwa  pozwolić  może  m.in.  na
realizację innych zadań samorządu województwa, związanych z pozyskaniem
środków finansowych w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicz-
nej – poprzez kontrakty wojewódzkie lub programy Unii Europejskiej.

Obszar metropolitalny to obszar wielkiego miasta oraz powiązanego z

nim  funkcjonalnie  bezpośredniego  otoczenia.  Obszary  metropolitalne  wyzna-
czone  powinny  być  przez  dokument  planistyczny  szczebla  krajowego  –  kon-
cepcję  przestrzennego  zagospodarowania  kraju.  Obszary  metropolitalne  wy-
znaczone  są  przez  dokument  planistyczny  szczebla  krajowego  –  koncepcję
przestrzennego zagospodarowania kraju. Jeśli w danym województwie wystę-
puje obszar metropolitalny, to częścią planu zagospodarowania przestrzennego
województwa powinien być plan zagospodarowania przestrzennego obsza-
ru metropolitalnego.

Celem delimitacji (określenia zasięgu) obszarów wsparcia jest precyzyj-

ne  adresowanie  pomocy  regionalnej  państwa  a  w  przyszłości  także  środków
funduszy  strukturalnych  Unii  Europejskiej.  Z  punktu  widzenia  planowania
przestrzennego  obszar  wsparcia  jest  to  w  zasadzie  szczególny  przypadek  ob-
szaru problemowego, którego sposoby delimitacji są bardziej sformalizowane.

Ustalone w planie zagospodarowania przestrzennego województwa inwe-

stycje  celu  publicznego  o  znaczeniu  ponadlokalnym,  dla  umożliwienia  ich
realizacji  muszą  zostać  wprowadzone  do  właściwych  terytorialnie  planów
miejscowych.  Marszałek  województwa  musi  zatem  ustalić  z  odpowiednim
wójtem, burmistrzem lub prezydentem miasta termin realizacji takiej inwesty-
cji oraz, w drodze umowy, warunki jej wprowadzenia do planu miejscowego.
W związku z planowaną inwestycją mogą powstać także dodatkowe koszty dla
właścicieli  lub  użytkowników  wieczystych  nieruchomości  położonych  na
obszarze gminy. Koszty te muszą być przez władze publiczne refundowane, w
częściach w jakich są one konsekwencją realizacji planowanej inwestycji.

Planowanie przestrzenne nie jest aktem jednorazowym lecz jest proce-

sem.  W  związku  z  tym  uchwalony  plan  zagospodarowania  przestrzennego
województwa  podlega  okresowej  ocenie,  przynajmniej  raz  w  czasie  każdej
kadencji  sejmiku  województwa.  W  związku  z  tym  w  każdej  kadencji  zarząd
województwa  musi  dokonywać  przeglądu  zmian  w  zagospodarowaniu  prze-
strzennym i sporządzać raport o stanie zagospodarowania przestrzennego wo-
jewództwa. Raport ten powinien dotyczyć:


podstawowych elementów sieci osadniczej oraz ich powiązań komunika-
cyjnych i infrastrukturalnych, z pokazaniem kierunków powiązań trans-
granicznych,



systemu obszarów chronionych, w tym: obszarów ochrony środowiska,
przyrody, krajobrazu kulturowego, ochrony uzdrowisk, ochrony dziedzic-
twa kulturowego i zabytków a także dóbr kultury współczesnej,



rozmieszczenia inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym,



obszarów problemowych i określonych w planie zasad ich zagospodaro-
wania,



obszarów metropolitalnych,



obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi,



granic terenów zamkniętych i ich stref ochronnych,



obszarów występowania udokumentowanych złóż kopalin.

Wyniki dokonanego przez zarząd województwa przeglądu zmian w zago-

spodarowaniu przestrzennym oraz raport o stanie zagospodarowania prze-
strzennego przedstawiane są sejmikowi województwa. Jednym z możliwych
wniosków z tak przeprowadzonych prac może być konieczność zmiany planu
zagospodarowania przestrzennego województwa.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co to są „obszary problemowe” i „obszary wsparcia”?



Co to są „obszary metropolitalne” i jakie opracowania planistyczne się dla
nich wykonuje?

Planowanie miejscowe
Metodologia planowania miejscowego jest odmienna od metodologii pla-

nowania  regionalnego.  Wynika  to  przede  wszystkim  z  tego,  że  w  planach
miejscowych  dokonuje  się  precyzyjnych  ustaleń  co  do  sposobu  zagospodaro-
wania  terenu.  Decydując  o  przeznaczeniu  poszczególnych  działek,  łatwo  jest
naruszyć  czyjeś  interesy.  Konflikty  na tle  użytkowania przestrzeni  są  w  skali
lokalnej  bardziej  czytelne  niż  w  skali regionalnej.  Toteż  w  planowaniu  miej-
scowym stosuje się bardzo ściśle określone procedury postępowania, mające
z jednej strony zabezpieczyć interesy poszczególnych użytkowników i właści-
cieli  terenu,  a  z  drugiej  strony  –  pozwolić  na  sprawny  przebieg  procesów  in-
westycyjnych  i  realizację  celów  całej  społeczności  lokalnej.  Przepisy  zatem
precyzyjnie regulują zarówno zawartość jak i tok opracowywania dokumentów
planistycznych szczebla lokalnego (miejscowego).

Polityka przestrzenna gminy określana jest w dokumencie o nazwie stu-

dium  uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmi-
ny. Określone są w nim też lokalne zasady zagospodarowania przestrzennego.
Rada gminy podejmuje uchwałę o przystąpieniu do sporządzania studium a
wójt, burmistrz albo prezydent miasta (w zależności od wielkości i charakteru
gminy) przystępuje do jego sporządzenia. Studium składa się z części teksto-
wej i graficznej. Uwzględniane są w nim zasady określone w koncepcji prze-
strzennego  zagospodarowania kraju,  ustalenia  strategii rozwoju  i  planu zago-
spodarowania  przestrzennego  województwa  oraz  strategii rozwoju  gminy  –  o
ile gmina posiada taką strategię. Studium sporządza się dla całego  obszaru w
granicach  administracyjnych  gminy.  Ustalenia  studium  są  wiążące  dla  orga-
nów  gminy  przy  sporządzaniu  miejscowych  planów  zagospodarowania  prze-
strzennego. Studium nie jest jednak aktem prawa miejscowego.

W studium uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności z:



dotychczasowego przeznaczenia, zagospodarowania i uzbrojenia terenu;



stanu ładu przestrzennego i wymogów jego ochrony;



stanu środowiska, w tym stanu rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej,
wielkości i jakości zasobów wodnych oraz wymogów ochrony środowi-
ska, przyrody i krajobrazu kulturowego;



stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współcze-
snej;



warunków i jakości życia mieszkańców, w tym ochrony ich zdrowia;



zagrożenia bezpieczeństwa ludności i jej mienia;



potrzeb i możliwości rozwoju gminy;



stanu prawnego gruntów;



występowania obiektów i terenów chronionych na podstawie przepisów o
ochronie przyrody i przepisów o ochronie zabytków;



występowania obszarów naturalnych zagrożeń geologicznych;



występowania udokumentowanych złóż kopalin oraz zasobów wód pod-
ziemnych;



występowania terenów górniczych;



stanu systemów komunikacji i infrastruktury technicznej, w tym stopnia
uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej, energetycznej oraz gospo-
darki odpadami;



zadań służących realizacji ponadlokalnych celów publicznych.

W studium określa się w szczególności:



kierunki zmian w strukturze przestrzennej gminy oraz w przeznaczeniu
terenów;



kierunki i wskaźniki dotyczące zagospodarowania oraz użytkowania tere-
nów, w tym tereny wyłączone spod zabudowy;



obszary oraz zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyro-
dy, krajobrazu kulturowego i uzdrowisk;



obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr
kultury współczesnej;



kierunki rozwoju systemów komunikacji i infrastruktury technicznej;



obszary, na których rozmieszczone będą inwestycje celu publicznego o
znaczeniu lokalnym;



obszary, na których rozmieszczone będą inwestycje celu publicznego o
znaczeniu ponadlokalnym, zgodnie z ustaleniami planu zagospodarowania
przestrzennego województwa oraz ustaleniami programów zawierających
zadania rządowe, służące realizacji inwestycji celu publicznego o znacze-
niu krajowym;



obszary, dla których obowiązkowe jest sporządzenie miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego na podstawie przepisów odrębnych, w
tym obszary wymagające przeprowadzenia scaleń i podziału nieruchomo-
ści, a także obszary rozmieszczenia obiektów handlowych o powierzchni
sprzedaży powyżej 2000 m

oraz obszary przestrzeni publicznej;



obszary, dla których gmina zamierza sporządzić miejscowy plan zagospo-
darowania przestrzennego, w tym obszary wymagające zmiany przezna-
czenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne;



kierunki i zasady kształtowania rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej;



obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi i osuwania się mas
ziemnych;



obiekty lub obszary, dla których wyznacza się w złożu kopaliny filar
ochronny;



obszary pomników zagłady i ich stref ochronnych oraz obowiązujące na
nich ograniczenia prowadzenia działalności gospodarczej;



obszary wymagające przekształceń, rehabilitacji lub rekultywacji;



granice terenów zamkniętych i ich stref ochronnych;



inne obszary problemowe, w zależności od uwarunkowań i potrzeb zago-
spodarowania występujących w gminie.

Prace nad studium zagospodarowania przestrzennego gminy prowadzone

są w określony ustawowo sposób, zapewniający przejrzystość procedury i
możliwość udziału w niej wszystkich zainteresowanych. Po podjęciu przez
radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania studium, wójt, burmistrz
albo prezydent miasta, kolejno:


ogłasza  w  prasie  miejscowej  oraz  przez  obwieszczenie  o  podjęciu  tej
uchwały  oraz  określa  formę,  miejsce  i  termin  składania  wniosków  doty-
czących  studium,  nie  krótszy  jednak  niż  21  dni  od  dnia  ogłoszenia;  po
otrzymaniu tych wniosków musi je rozpatrzyć;



zawiadamia na piśmie o podjęciu uchwały instytucje upoważnione do
uzgadniania i opiniowania studium;



sporządza,  a  właściwie  zleca  sporządzenie  projektu  studium  wyspecjali-
zowanej  firmie  projektowej;  gotowy  projekt  podlega  opiniowaniu  przez
komisję  urbanistyczno-architektoniczną  i  uzgadniany  z  zarządem  woje-
wództwa  w zakresie jego zgodności z ustaleniami planu zagospodarowa-
nia  przestrzennego  województwa  oraz  z  wojewodą  –  w  zakresie  jego
zgodności z ustaleniami programów zawierających zadania rządowe, słu-
żące realizacji inwestycji celu publicznego o znaczeniu krajowym;



występuje o opinie dotyczące rozwiązań przyjętych w projekcie studium do:

starosty powiatowego,

gmin sąsiednich,

wojewódzkiego konserwatora zabytków,

organów wojskowych, ochrony granic oraz bezpieczeństwa

państwa,

dyrektora urzędu morskiego w zakresie zagospodarowania

pasa technicznego, pasa ochronnego oraz morskich portów i
przystani,

organu nadzoru górniczego w zakresie zagospodarowania te-

renów górniczych,

organu administracji geologicznej,

ministra zdrowia w zakresie zagospodarowania obszarów

ochrony uzdrowiskowej;



wprowadza zmiany wynikające z uzyskanych opinii i dokonanych uzgod-
nień;



wykłada projekt studium do publicznego wglądu na okres co najmniej 30
dni, ogłaszając o tym publicznie na co najmniej 14 dni wcześniej; w tym
czasie organizuje dyskusję publiczną nad przyjętymi w projekcie studium
rozwiązaniami; ludność, instytucje oraz inne jednostki organizacyjne mo-
gą wnosić uwagi dotyczące projektu studium, w terminie wyznaczonym w
ogłoszeniu, nie krótszym niż 21dni od zakończenia okresu wyłożenia stu-
dium.

Po zamknięciu tej procedury wójt, burmistrz albo prezydent miasta przed-

stawia  projekt  studium  radzie  gminy  wraz  z  listą  nieuwzględnionych  uwag.
Studium  uchwala  rada  gminy,  rozstrzygając  jednocześnie  o  sposobie  rozpa-
trzenia  tych  uwag.  Załącznikami  do  uchwały  rady  gminy  o  uchwaleniu  stu-
dium są: tekst studium, rysunek studium oraz rozstrzygnięcie o sposobie roz-
patrzenia  uwag.  Uchwała  o  uchwaleniu  studium  wraz  z  załącznikami  przed-
stawiana jest wojewodzie w celu oceny ich zgodności z przepisami prawnymi.

Drugim dokumentem planistycznym, którego sporządzenie należy do za-

dań  gminy  jest  miejscowy  plan  zagospodarowania  przestrzennego.  Wyko-
nuje  się  go  w  celu  ustalenia  przeznaczenia  terenów  (w  tym  dla  inwestycji
celu  publicznego)  oraz  określenia  sposobów  ich  zagospodarowania  i zabudo-
wy.  Procedurę  sporządzania  tego  planu  rozpoczyna  uchwała  rady  gminy  o
przystąpieniu  do  sporządzenia  miejscowego  planu  zagospodarowania  prze-
strzennego, zwanego planem miejscowym. Częścią tej uchwały jest załącznik
graficzny,  przedstawiający  granice  obszaru  objętego  planem.  Przepisy  nie
wymagają,  żeby  planem  obejmować  cały  obszar  gminy  w  granicach  admini-
stracyjnych.  Plany  wykonuje  się  w  zależności  od  potrzeb.  Przede  wszystkim
zasięgi  planów  miejscowych  wyznacza  studium  uwarunkowań  i  kierunków
zagospodarowania przestrzennego gminy. Plan miejscowy,  w  wyniku którego
następuje zmiana przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze
i nieleśne, sporządza się dla całego obszaru wyznaczonego w studium.

Przed podjęciem uchwały, o przystąpieniu do sporządzania planu wykonu-

je  się  analizy  dotyczące  zasadności  przystąpienia  do  sporządzenia  planu  i
stopnia zgodności przewidywanych rozwiązań z ustaleniami studium. Przygo-
towuje  się  też  materiały  geodezyjne  do  opracowania  planu  oraz  ustala  nie-
zbędny  zakres  prac  planistycznych.  Planu  miejscowego  nie  sporządza  się  dla
terenów zamkniętych. Plan miejscowy jest aktem prawa miejscowego. Planu
ten  składa  się  z  części  tekstowej  i  graficznej  i  musi  być  zgodny  z  zapisami

studium oraz z innymi przepisami, odnoszącymi się do obszaru objętego pla-
nem. W planie miejscowym określa się obowiązkowo:


przeznaczenie terenów oraz linie rozgraniczające tereny o różnym prze-
znaczeniu lub różnych zasadach zagospodarowania;



zasady ochrony i kształtowania ładu przestrzennego;



zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego;



zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury
współczesnej;



wymagania wynikające z potrzeb kształtowania przestrzeni publicznych;



parametry i wskaźniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania
terenu, w tym linie zabudowy, gabaryty obiektów i wskaźniki intensyw-
ności zabudowy;



granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających
ochronie, ustalonych na podstawie odrębnych przepisów, w tym terenów
górniczych, a także narażonych na niebezpieczeństwo powodzi oraz za-
grożonych osuwaniem się mas ziemnych;



szczegółowe zasady i warunki scalania i podziału nieruchomości objętych
planem;



szczególne warunki zagospodarowania terenów oraz ograniczenia w ich
użytkowaniu, w tym zakaz zabudowy;



zasady modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infra-
struktury technicznej;



sposób  i  termin  tymczasowego  zagospodarowania,  urządzania  i  użytko-
wania terenów objętych planem, jeśli różni się on od docelowego sposobu
zagospodarowania  (tereny,  których  przeznaczenie  plan  miejscowy  zmie-
nia, mogą być wykorzystywane w sposób dotychczasowy do czasu ich za-
gospodarowania zgodnie z tym planem, chyba że  w planie ustalono  wła-
śnie inny sposób ich tymczasowego zagospodarowania);



stawki, na podstawie których ustala się opłatę, proporcjonalną do wzrostu
wartości  nieruchomości,  jeśli  wartość  ta  wzrośnie  w  związku  z  uchwale-
niem  planu  miejscowego;  wysokość  tej  opłaty  nie  może  być  wyższa  niż
30%  wzrostu  wartości  nieruchomości;  opłatę  tę  wnosi  na  rzecz  gminy
właściciel albo użytkownik wieczysty, sprzedając daną nieruchomość.

W planie miejscowym określa się też w zależności od potrzeb:



granice obszarów wymagających przeprowadzenia scaleń i podziałów
nieruchomości;



granice obszarów rehabilitacji istniejącej zabudowy i infrastruktury tech-
nicznej;



granice obszarów wymagających przekształceń lub rekultywacji;



granice terenów pod budowę obiektów handlowych, o powierzchni sprze-
daży powyżej 2000 m

;



granice terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz terenów służących
organizacji imprez masowych;



granice pomników zagłady oraz ich stref ochronnych, a także ograniczenia
dotyczące prowadzenia na ich terenie działalności gospodarczej.

Plan miejscowy sporządza się w skali 1:1000, na urzędowych kopiach

map  zasadniczych albo  map katastralnych  z  państwowego  zasobu  geodezyj-
nego  i  kartograficznego.  W  szczególnie  uzasadnionych  przypadkach  dopusz-
cza  się  stosowanie  map  w  skali  1:500  lub  1:2000.  W  przypadkach  planów
miejscowych, które sporządza się wyłącznie w celu przeznaczenia gruntów do
zalesienia  lub  wprowadzenia  zakazu  zabudowy  –  dopuszcza  się  stosowanie
map w skali 1:5000.

Procedura sporządzania planu miejscowego jest szczegółowo regulo-

wana przez przepisy. Jest ona zbliżona do procedury sporządzania Studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Zaczyna
się od podjęcia przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania
planu miejscowego. Następnie wójt, burmistrz albo prezydent miasta kolejno:


ogłasza w prasie oraz przez obwieszczenie o podjęciu uchwały oraz okre-
śla formę, miejsce i termin składania wniosków do planu, nie krótszy niż
21 dni od dnia ogłoszenia;



zawiadamia też na piśmie o podjęciu uchwały instytucje upoważnione do
uzgadniania i opiniowania planu;



rozpatruje otrzymane wnioski do planu, w terminie nie dłuższym niż 21
dni od dnia upływu terminu ich składania;



sporządza  (w  praktyce  –  zleca  sporządzanie)  projekt  planu  miejscowego
wraz  z  prognozą  oddziaływania  na  środowisko,  uwzględniając  ustalenia
studium  uwarunkowań  i  kierunków  zagospodarowania  przestrzennego
gminy;



sporządza prognozę skutków finansowych uchwalenia planu miejscowe-
go;



uzyskuje opinie o projekcie planu:

gminnej lub innej (np. powiatowej, jeśli nie ma gminnej) komisji

urbanistyczno-architektonicznej,

wójtów, burmistrzów gmin albo prezydentów miast, graniczą-

cych z obszarem objętym planem, w zakresie rozmieszczenia in-
westycji celu publicznego o znaczeniu lokalnym;



uzgadnia projekt planu z:

wojewodą, zarządem województwa, zarządem powiatu w zakre-

sie odpowiednich zadań rządowych i samorządowych,

właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków,

innymi organami upoważnionymi do uzgadniania projektu planu,

właściwym zarządcą drogi, jeżeli sposób zagospodarowania

gruntów przyległych do pasa drogowego lub zmiana tego sposo-
bu mogą mieć wpływ na ruch drogowy lub samą drogę,

właściwymi organami wojskowymi, ochrony granic oraz bezpie-

czeństwa państwa,

dyrektorem właściwego urzędu morskiego,

organem nadzoru górniczego w zakresie zagospodarowania tere-

nów górniczych,

organem administracji geologicznej w zakresie terenów zagrożo-

nych osuwaniem się mas ziemnych,

ministrem zdrowia w zakresie zagospodarowania obszarów

ochrony uzdrowiskowej;



uzyskuje zgody odpowiednich organów na zmianę przeznaczenia gruntów
rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne;



wprowadza zmiany do projektu planu, wynikające z uzyskanych opinii i
dokonanych uzgodnień;



ogłasza o wyłożeniu projektu planu do publicznego wglądu i najwcześniej
po upływie 7 dni wykłada ten projekt wraz z prognozą oddziaływania na
środowisko do publicznego;



wglądu na okres co najmniej 21 dni; w tym czasie organizuje dyskusję
publiczną nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami;



w ogłoszeniu wyznacza też termin, nie krótszy niż 14 dni od dnia zakoń-
czenia okresu wyłożenia planu – w którym można wnosić uwagi dotyczą-
ce projektu planu;



rozpatruje te uwagi w terminie nie dłuższym niż 21 dni od dnia upływu
terminu ich składania;



wprowadza zmiany do projektu planu miejscowego wynikające z rozpa-
trzenia uwag, a następnie w niezbędnym zakresie ponawia uzgodnienia;



przedstawia radzie gminy projekt planu miejscowego wraz z listą nie-
uwzględnionych uwag.

Uwagi do projektu planu miejscowego może wnieść każdy, kto kwe-

stionuje ustalenia przyjęte w projekcie planu. Jeżeli rada gminy stwierdzi ko-
nieczność dokonania zmian w przedstawionym do uchwalenia projekcie planu
miejscowego – czynności procedury ponawia się w zakresie niezbędnym do
dokonania tych zmian.

Plan miejscowy uchwala rada gminy, rozstrzygając jednocześnie o sposo-

bie rozpatrzenia uwag do projektu planu oraz sposobie realizacji oraz zasa-
dach finansowania zapisanych w planie inwestycji z zakresu infrastruktury
technicznej, które należą do zadań własnych gminy. Uchwała wraz z załącz-
nikami oraz dokumentacją prac planistycznych przedstawiana jest wojewo-
dzie, w celu oceny ich zgodności z przepisami prawnymi. Jeżeli plan miejsco-

wy obejmuje obszary wymagające przeprowadzenia scaleń i podziałów nieru-
chomości, rada gminy uchwalając plan musi podjąć też uchwałę o przystąpie-
niu do scalenia i podziału nieruchomości.

Koszty sporządzenia planu miejscowego na ogół obciążają budżet gminy,

czasami budżet władzy publicznej innego szczebla. Można tymi kosztami obcią-
żyć także inwestora realizującego inwestycję celu publicznego – w części, w jakiej
koszt ten jest bezpośrednią konsekwencją zamiaru realizacji tej inwestycji.

Dokumenty planistyczne są jawne. Każdy ma prawo wglądu do studium

lub planu miejscowego oraz otrzymania z nich wypisów i wyrysów. Za wyda-
ne wypisy i wyrysy pobiera się opłatę administracyjną, w wysokości odpowia-
dającej  poniesionym  kosztom  ich  przygotowania.  Władze  gminy  muszą  pro-
wadzić  rejestr  planów  miejscowych  oraz  wniosków  o  ich  sporządzenie  lub
zmianę,  gromadzi  materiały  z  nimi  związane  oraz  odpowiadają  za  przecho-
wywanie ich oryginałów, w tym również uchylonych i nieobowiązujących.

W celu oceny aktualności studium i planów miejscowych władze gminy

dokonują okresowej (przynajmniej raz w czasie kadencji) analizy zmian w
zagospodarowaniu przestrzennym gminy, oceniają postępy w opracowywa-
niu planów miejscowych i opracowują wieloletnie programy ich sporządzania.

Jeżeli, w związku z uchwaleniem planu miejscowego albo jego zmianą,

korzystanie z nieruchomości lub jej części w dotychczasowy sposób lub zgod-
ny z dotychczasowym przeznaczeniem stało się niemożliwe bądź istotnie
ograniczone, właściciel albo użytkownik wieczysty nieruchomości może
żądać od gminy:


odszkodowania za poniesioną rzeczywistą szkodę;



wykupienia nieruchomości lub jej części;



zaoferowania nieruchomości zamiennej.

Jeżeli, w związku z uchwaleniem planu miejscowego, wartość nierucho-

mości uległa obniżeniu, a właściciel albo użytkownik wieczysty sprzedaje tę
nieruchomość,  może  żądać  od  gminy  odszkodowania  równego  obniżeniu
wartości  nieruchomości.  Jeżeli  natomiast  w  związku  z  uchwaleniem  planu
miejscowego albo jego zmianą, wartość nieruchomości wzrosła, a właściciel
albo użytkownik wieczysty sprzedaje tę nieruchomość, władze gminy pobie-
rają jednorazową opłatę, w wysokości ustalonej w tym planie.

W planowaniu miejscowym obowiązują ujednolicone standardy, doty-

czące nie tylko procedury postępowania ale również samych zapisów ustaleń
planów, zarówno w części tekstowej, jak i graficznej. Należy znać te standar-
dy, aby móc odczytać zapisy planów.

Obowiązują następujące wymogi dotyczące zapisu ustaleń tekstu planu

miejscowego:


ustalenia dotyczące przeznaczenia terenów powinny zawierać określenie
przeznaczenia poszczególnych terenów lub zasad ich zagospodarowa-

nia, a także symbol literowy i numer wyróżniający dany teren spośród in-
nych terenów – np. E 12;



ustalenia dotyczące zasad ochrony i kształtowania ładu przestrzennego
powinny  zawierać    określenie  cech  elementów  zagospodarowania  prze-
strzennego,  które  wymagają  ochrony,  ukształtowania  lub  rewaloryzacji,
oraz  określenie nakazów,  zakazów,  dopuszczeń  i  ograniczeń  w  zagospo-
darowaniu wskazanych terenów;



ustalenia dotyczące zasad ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu
kulturowego powinny zawierać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograni-
czenia w zagospodarowaniu terenów wynikające z:

potrzeb ochrony środowiska,

obowiązujących ustaleń planów ochrony ustanowionych dla par-

ków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych
i innych form ochrony przyrody występujących na terenach obję-
tych projektem planu miejscowego;



ustalenia dotyczące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków
oraz dóbr kultury współczesnej powinny wskazywać obiekty i tereny
chronione ustaleniami planu oraz określać nakazy, zakazy, dopuszczenia i
ograniczenia w ich zagospodarowaniu;



ustalenia  dotyczące  wymagań  wynikających  z  potrzeb  kształtowania
przestrzeni  publicznych  powinny  zawierać  w  szczególności  zasady
umieszczania w tej przestrzeni obiektów małej architektury, nośników re-
klamowych,  tymczasowych  obiektów  usługowo-handlowych,  urządzeń
technicznych  i  zieleni,  a  także  określać  nakazy,  zakazy,  dopuszczenia  i
ograniczenia w zagospodarowaniu tych przestrzeni;



ustalenia  dotyczące  parametrów  i  wskaźników  kształtowania  zabudowy
oraz  zagospodarowania  terenu  powinny  zawierać  w  szczególności  okre-
ślenie linii zabudowy,  wielkości powierzchni zabudowy  w stosunku do
powierzchni  działki  lub  terenu,  w  tym  udziału  powierzchni  biologicznie
czynnej,  a  także  gabarytów  i  wysokości  projektowanej  zabudowy  oraz
geometrii dachu;



ustalenia dotyczące granic i sposobów zagospodarowania terenów lub obiek-
tów podlegających ochronie na podstawie odrębnych przepisów, w tym te-
renów górniczych, a także terenów narażonych na niebezpieczeństwo powo-
dzi oraz zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych, powinny zawierać naka-
zy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu tych terenów;



ustalenia dotyczące szczegółowych zasad i warunków scalania i podziału
nieruchomości powinny zawierać określenie parametrów działek uzyski-
wanych w wyniku scalania i podziału nieruchomości, w szczególności
minimalnych lub maksymalnych szerokości frontów działek, ich po-
wierzchni oraz określenie kąta położenia granic działek w stosunku do pa-
sa drogowego;



ustalenia dotyczące zasad modernizacji, rozbudowy i budowy systemów
komunikacji i infrastruktury technicznej powinny zawierać:

określenie układu komunikacyjnego i sieci infrastruktury tech-

nicznej wraz z ich parametrami oraz klasyfikacją ulic i innych
szlaków komunikacyjnych,

określenie warunków powiązań układu komunikacyjnego i sieci

infrastruktury technicznej z układem zewnętrznym,

wskaźniki w zakresie komunikacji i sieci infrastruktury technicz-

nej, w szczególności ilość miejsc parkingowych w stosunku do
ilości mieszkań lub ilości zatrudnionych albo powierzchni obiek-
tów usługowych i produkcyjnych;



ustalenia tymczasowego zagospodarowania, urządzenia i użytkowania
terenów powinny zawierać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w
zagospodarowaniu terenów, oraz określać termin, do którego obowiązy-
wać mogą tymczasowe zasady;



ustalenia dotyczące obszarów rehabilitacji istniejącej zabudowy i infra-
struktury technicznej, a także obszarów wymagających przekształceń lub
rekultywacji, powinny zawierać opis planowanych działań, określenie
oczekiwanych rezultatów, w tym dotyczących parametrów zabudowy lub
infrastruktury, oraz nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zago-
spodarowaniu terenów, wynikające z przyjętych celów;



ustalenia dotyczące terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz tere-
nów służących organizacji imprez masowych powinny zawierać określe-
nie zasad wyposażania tych terenów w urządzenia techniczne i budowlane
oraz nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu
tych terenów;



ustalenia  dotyczące  stawek  procentowych  stanowiących  podstawę  do
określania  opłaty  za  zwiększenie  wartości  rynkowej  nieruchomości  po
uchwaleniu planu, powinny zawierać stawki procentowe  w  przedziale od
0%  do  30%  –  dla  wszystkich  terenów,  określonych  w  projekcie  planu
miejscowego; ich wielkość może być różna dla poszczególnych terenów.

W przepisach określono też wymogi dotyczące rysunku planu miejsco-

wego. Powinien on być sporządzony w czytelnej technice graficznej, zapew-
niającej  możliwość  wyłożenia  go  do  publicznego  wglądu,  sporządzania  jego
kopii, a także ogłoszenia w dzienniku urzędowym  województwa. Oznaczenia
graficzne na rysunku planu powinny być przejrzyste i zapewniać także czytel-
ność  mapy,  na  której  jest  on  sporządzony.  Na  rysunku  planu  miejscowego
stosuje się nazewnictwo i oznaczenia umożliwiające jednoznaczne powiązanie
rysunku z tekstem planu miejscowego. Na rysunku powinny się znaleźć obja-
śnienia wszystkich użytych oznaczeń.

Oznaczenia graficzne i literowe dotyczące przeznaczenia terenów na ry-

sunku planu miejscowego, są ujednolicone. W zależności od specyfiki i zakre-

su  ustaleń  dotyczących  przeznaczenia  terenów  oraz  granic  i  linii  regulacyj-
nych,  dopuszcza  się  stosowanie  na  rysunku  planu  uzupełniających  i  miesza-
nych  oznaczeń  graficznych  oraz  literowych  i  cyfrowych.  W  przypadku  gdy
rysunek sporządzony w technice jednobarwnej wyjaśnia wystarczająco ustale-
nia planu – nie jest wymagane stosowanie oznaczeń barwnych.

W treści merytorycznej rysunek planu powinien zawierać:



wyrys ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze-
strzennego gminy z oznaczeniem granic obszaru objętego projektem planu
miejscowego;



określenie skali rysunku planu miejscowego w formie liczbowej i linio-
wej;



granice obszaru objętego planem;



granice administracyjne gminy;



granice terenów zamkniętych oraz granice ich stref ochronnych;



granice i oznaczenia obiektów i terenów chronionych, w tym terenów
górniczych, a także terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi
lub osuwanie się mas ziemnych;



linie rozgraniczające tereny o różnym przeznaczeniu lub różnych zasadach
zagospodarowania (oraz ich oznaczenia graficzne, literowe i cyfrowe);



linie zabudowy oraz oznaczenia elementów zagospodarowania prze-
strzennego terenu.

Przy sporządzaniu rysunku planu miejscowego stosuje się oznaczenia

graficzne zawarte w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury w sprawie wyma-
ganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzenne-
go oraz oznaczenia dotyczące granic i linii regulacyjnych oraz elementów
zagospodarowania przestrzennego określone w Polskiej Normie PN-B-01027.
Najważniejsze z tych oznaczeń zawarto w zamieszczonej tabeli.

Warto wyjaśnić pojęcia linii zabudowy. W rysunku planu miejscowego

stosuje się dwa rodzaje oznaczeń:


obowiązująca linia zabudowy,



nieprzekraczalna linia zabudowy.

Pojęcie obowiązująca linia zabudowy oznacza nakaz sytuowania budyn-

ków w taki sposób, by ich ściana zewnętrzna od strony drogi pokrywała się z
wyznaczoną w planie obowiązująca linią zabudowy. Budynek nie może stać
ani bliżej ani dalej od drogi.

Natomiast w przypadku nieprzekraczalnej linii zabudowy, zwanej rów-

nież maksymalną linią zabudowy, budynki muszą być usytuowane w ten spo-
sób,  aby  ich  ściana  zewnętrzna  od  strony  drogi  nie  stała  bliżej  tej  drogi,  niż
wyznaczona  linia  –  aby  jej  nie  przekraczała.  Budynek  może  natomiast  stać
dalej  od  drogi.  Wyznaczenie  linii  zabudowy  ma  podstawowe  znaczenie  dla
możliwości  rozwoju  infrastruktury  technicznej  na  danym  terenie  oraz  często
pozwala  na  zaprowadzenie  ładu  przestrzennego  –  porządkuje  bowiem  zabu-

dowę i pozwala na czytelne wyznaczenie przestrzeni publicznej – ulic i pla-
ców. Ze względów technicznych umożliwia realizację np. poszerzenia drogi w
przyszłości, lub budowę sieci kanalizacyjnej.

OZNACZENIA GRAFICZNE RYSUNKU

MIEJSCOWEGO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

przedmiot oznaczenia

oznacz.

literowe

kolor oznaczenia

symbol

Tereny zabudowy mieszkaniowej:

Zabudowa mieszkaniowa
jednorodzinna

jasnobrązowy

Zabudowa mieszkaniowa
wielorodzinna

ciemnobrązowy

Tereny zabudowy usługowej:

Zabudowa usługowa

czerwony

Tereny sportu i rekreacji

pasy zielono-czerwone

Obiekty handlowe o pow.
ponad 2000m2

pasy czerwono-

ciemnoszare

Tereny użytkowane rolniczo:

Tereny rolnicze

Tereny obsługi produkcji
rolnej

pasy żółto-czerwone

Tereny zabudowy zagro-
dowej

pasy żółto-

jasnobrązowe

Tereny zabudowy techniczno-produkcyjnej:
Tereny obiektów produk-
cyjnych, składów i maga-
zynów

fioletowy

Obszary i tereny górnicze

fioletowy

Tereny zieleni i wód:
Tereny zieleni objęte
ochroną przyrody

ciemnozielony

Lasy

ciemnozielony

Tereny zieleni urządzo-
nej: parki, zieleń towarzy-
sząca obiektom budowla-
nym i zabytkom

zielony

Tereny ogrodów działko-
wych

zielony

Cmentarze

zielony

Obszary zagrożone po-
wodzią

pasy jasnozielone

na tle odpowiednim do

przeznaczenia

Tereny wód powierzch-
niowych morskich

jasnoniebieski

Tereny wód powierzch-
niowych śródlądowych
(rzeki, jeziora, stawy,
kanały)

jasnoniebieski

Tereny komunikacji:

Tereny dróg publicznych

biały

Tereny dróg wewnętrz-
nych

KDW

jasnoszary

Tereny komunikacji
wodnej (szlaki wodne)

ciemnoniebieski

Tereny infrastruktury technicznej:
Elektroenergetyka

ciemnoszary

Gazownictwo

ciemnoszary

Wodociągi

ciemnoszary

Kanalizacja

ciemnoszary

Telekomunikacja

ciemnoszary

Gospodarowanie odpa-
dami

ciemnoszary

Ciepłownictwo

ciemnoszary

Granice i linie regulacyjne:

Granica obszaru objętego
opracowaniem

czarny, gr. 0,5 mm

linie 6 mm,

odstępy 2 mm

Linia rozgraniczająca
tereny o różnym sposobie
użytkowania

czarny, gr. 0,7 mm

Obowiązująca linia zabu-
dowy

czarny, gr. 0,35 mm

trójkąt równob. 2 mm

odstępy 12 mm

Maksymalna (nieprzekra-
czalna) linia zabudowy

czarny, gr. 0,35 mm

trójkąt równob. 2 mm

odstępy 12 mm

Granice stref ochronnych
lub uciążliwości

czarny, gr. 0,5 mm

punkty śr. 2 mm

odstępy 10 mm

W ramach procedury sporządzania miejscowego planu zagospodarowania

przestrzennego sporządza się prognozę oddziaływania na środowisko roz-

wiązań przyjętych w planie oraz prognozę skutków finansowych uchwalenia
planu. Prognoza skutków finansowych powinna zawierać w szczególności:


prognozę wpływu ustaleń planu na dochody własne i wydatki gminy, w
tym na wpływy z podatku od nieruchomości i inne dochody związane z
obrotem nieruchomościami gminy oraz na opłaty i odszkodowania, które
wynikną z uchwalenia planu;



prognozę wpływu ustaleń miejscowego planu zagospodarowania prze-
strzennego na wydatki związane z realizacją inwestycji z zakresu infra-
struktury technicznej, które należą do zadań własnych gminy;



wnioski i zalecenia dotyczące rozwiązań planu, wynikające z uwzględnie-
nia ich skutków finansowych.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



W jakim dokumencie jest określana polityka przestrzenna gminy?



W jakim celu i dla jakiego obszaru (zasięgu) wykonuje się miejscowy
plan zagospodarowania przestrzennego?



Jakie stosuje się oznaczenia graficzne i literowe dotyczące przeznaczenia
terenów na rysunku planu miejscowego?

Planowanie a proces inwestycyjny
Chcąc realizować inwestycję należy uzyskać pozwolenie na budowę.

Wydają je organy administracji państwowej. Sprawdzają one m.in. czy plano-
wana inwestycja jest zgodna ze sposobem użytkowania i innymi warunkami
zagospodarowania terenu określonymi w miejscowym planie zagospodarowa-
nia przestrzennego. Jeśli projekt nie spełnia tych warunków – pozwolenie na
budowę nie zostanie wydane.

W przypadku braku planu miejscowego na danym terenie – zmiana spo-

sobu  zagospodarowania  terenu  wymaga  ustalenia  warunków  zabudowy,  po-
przez wydanie decyzji o warunkach zabudowy. Dotyczy to inwestycji pole-
gających  na  budowie  obiektu  budowlanego  lub  wykonaniu  innych  robót  bu-
dowlanych, a także zmianie sposobu użytkowania istniejącego obiektu budow-
lanego lub jego części. Procedurę tę stosuje się również do zmiany zagospoda-
rowania  terenu, która nie  wymaga  pozwolenia na  budowę,  z  wyjątkiem  tym-
czasowej, jednorazowej zmiany zagospodarowania terenu, trwającej do roku.

Decyzję o warunkach zabudowy wydają władze gminy, jedynie w przy-

padku łącznego spełnienia przez inwestora następujących warunków:


co najmniej jedna działka sąsiednia, dostępna z tej samej drogi publicznej,
jest zabudowana w sposób pozwalający na określenie wymagań dotyczą-
cych nowej zabudowy;



teren ma dostęp do drogi publicznej;



istniejące  lub  projektowane  uzbrojenie  terenu  jest  wystarczające  dla  za-
mierzenia  budowlanego  lub  jeżeli  wykonanie  uzbrojenia  terenu  zostanie
zagwarantowane  w  drodze  umowy  zawartej  między  właściwą  jednostką
organizacyjną a inwestorem;



teren nie wymaga uzyskania zgody na zmianę przeznaczenia gruntów
rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne;



decyzja jest zgodna z innymi przepisami.

Przepisów tych nie stosuje się do niektórych inwestycji produkcyjnych, li-

nii kolejowych, obiektów infrastruktury technicznej oraz do zabudowy zagro-
dowej, w przypadku gdy powierzchnia gospodarstwa rolnego związanego z tą
zabudową przekracza średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w danej
gminie.

W decyzji o warunkach zabudowy władze gminy określają wymagania do-

tyczące  nowej  zabudowy.  Kierują  się  przy  tym  zasadą  dobrego  sąsiedztwa.
Dlatego  procedura  wydawania  pozwoleń  na  budowę  przy  braku  planu  miej-
scowego dotyczyć może tylko tych inwestycji, w których najbliższym sąsiedz-
twie  istnieje  działka  zabudowana.  Sposób  zabudowy  sąsiedniej  działki  musi
pozwalać  na  określenie  wymagań  dla  nowej  zabudowy  na  danej  działce  –  w
zakresie  kontynuacji  funkcji,  parametrów,  cech  i  wskaźników  kształtowania
zabudowy  oraz zagospodarowania terenu, w tym gabarytów i formy architek-
tonicznej  obiektów  budowlanych,  linii  zabudowy  oraz  intensywności  wyko-
rzystania terenu. Zasada dobrego sąsiedztwa oznacza konieczność dostosowa-
nia nowej zabudowy do zastanej w danym miejscu dotychczasowej zabudowy.

Szczegółowe przepisy określają wymagania dotyczące nowej zabudowy,

zgodnie z zasadą dobrego sąsiedztwa. W decyzji o warunkach zabudowy wła-
dze gminy ustalają szczegółowe wymagania odnośnie:


linii zabudowy (odległości budynku od drogi);



wielkości powierzchni zabudowy w stosunku do powierzchni działki;



szerokości elewacji frontowej;



wysokości górnej krawędzi elewacji frontowej, jej gzymsu lub attyki;



geometrii dachu (kąta nachylenia, wysokości kalenicy i układu połaci
dachowych).

W odniesieniu do tego samego terenu decyzję o warunkach zabudowy

można wydać więcej niż jednemu wnioskodawcy. Decyzja ta nie rodzi praw
do terenu oraz nie narusza prawa własności i uprawnień osób trzecich. Decy-
zja wygasa, jeżeli inny wnioskodawca uzyskał pozwolenie na budowę lub gdy
dla danego terenu uchwalono plan miejscowy, którego ustalenia są inne niż w
wydanej decyzji – a nie wydano jeszcze pozwolenia na budowę. Władze gmi-
ny prowadzą rejestr wydanych decyzji o ustaleniu warunków zabudowy.

Odmienną procedurę stosuje się w przypadku inwestycji celu publicz-

nego. Przepisy przewidują bowiem dwa typy decyzji o warunkach zabudowy,

w  zależności  od  typu  inwestycji:  decyzje  o  warunkach  zabudowy  terenu  –
wydawane  dla  inwestycji  nie  realizujących  celów  publicznych  wyłącznie  w
sytuacji braku planu miejscowego, oraz decyzje o ustaleniu lokalizacji inwe-
stycji celu publicznego.

Ważnym zadaniem władz publicznych jest troska o kształtowanie prze-

strzeni  publicznej.  Obszarami  przestrzeni  publicznej  są  tereny  o  szczegól-
nym  znaczeniu  dla  zaspokojenia  potrzeb  mieszkańców,  poprawy  jakości  ich
życia  i  sprzyjające  nawiązywaniu  kontaktów  społecznych  ze  względu  na  ich
położenie  oraz  cechy  funkcjonalno-przestrzenne.  Obszarami  takimi  są  np.
centra miast, parki, ośrodki handlowo-usługowe. Szczegółowe granice  obsza-
rów  przestrzeni  publicznej  określa  się  w  studium  uwarunkowań  i  kierunków
zagospodarowania przestrzennego gminy.

Władze publiczne mogą być też inwestorem istotnych inwestycji realizu-

jących  cele  społeczne  na ich  obszarze,  lub  też  sprzyjać,  aby  inwestycje  takie
powstały  na  skutek  aktywności  podmiotów  niepublicznych.  Inwestycje  takie
mają kluczowe znaczenie dla kształtu przestrzeni publicznej oraz podnoszenia
warunków życia społeczności danego obszaru. Przez inwestycje celu publicz-
nego  należy  rozumieć  działania  o  znaczeniu lokalnym  (gminnym)  i  ponadlo-
kalnym  (powiatowym,  wojewódzkim  i  krajowym),  stanowiące  realizację  ce-
lów publicznych. Charakter publiczny tych działań nie zależy od tego kto jest
ich  podmiotem.  Inwestycje  celu  publicznego  mogą  być  realizowane  zarówno
przez władze publiczne jak i inne podmioty gospodarujące w przestrzeni.

Celami publicznymi w polskim systemie prawnym są:



wydzielanie gruntów pod drogi publiczne i drogi wodne, budowa i utrzy-
mywanie tych dróg, obiektów i urządzeń transportu publicznego w tym
lotnisk i urządzeń zabezpieczenia ruchu lotniczego, a także łączności pu-
blicznej i sygnalizacji,



budowa  i  utrzymywanie  ciągów  drenażowych,  przewodów  i  urządzeń
służących  do  przesyłania  płynów,  pary,  gazów  i  energii  elektrycznej,  a
także  innych  obiektów  i  urządzeń  niezbędnych  do  korzystania  z  tych
przewodów i urządzeń,



budowa i utrzymywanie publicznych urządzeń służących do zaopatrzenia
ludności w wodę, gromadzenia, przesyłania i oczyszczania ścieków oraz
utylizacji odpadów,



budowa  oraz utrzymywanie obiektów i urządzeń służących ochronie śro-
dowiska,  zbiorników  i  innych  urządzeń  wodnych  służących  zaopatrzeniu
w wodę, regulacji przepływów i ochronie przed powodzią, a także regula-
cja  i  utrzymywanie  wód  oraz  urządzeń  melioracji  wodnych,  będących
własnością Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego,



ochrona nieruchomości stanowiących dobra kultury w rozumieniu przepi-
sów o ochronie dóbr kultury,



ochrona Pomników Zagłady w rozumieniu przepisów o ochronie terenów
byłych hitlerowskich obozów zagłady,



budowa  i  utrzymywanie  pomieszczeń  dla  urzędów  organów  władzy,  ad-
ministracji,  sądów  i  prokuratur,  państwowych  szkół  wyższych,  szkół  pu-
blicznych,  a  także  publicznych:  obiektów  ochrony  zdrowia,  przedszkoli,
domów opieki społecznej i placówek opiekuńczo-wychowawczych,



budowa i utrzymywanie obiektów oraz urządzeń niezbędnych na potrzeby
obronności państwa i ochrony granicy państwowej, a także do zapewnie-
nia bezpieczeństwa publicznego, w tym budowa i utrzymywanie zakładów
karnych oraz zakładów dla nieletnich,



poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin stanowiących wła-
sność Skarbu Państwa,



zakładanie i utrzymywanie cmentarzy,



ustanawianie i ochrona miejsc pamięci narodowej,



ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt lub siedlisk
przyrody,



inne cele publiczne określone w odrębnych ustawach.

Generalnie – inwestycje celu publicznego powinny być lokalizowane na

podstawie planu miejscowego. Tylko w przypadku jego braku – realizacja tych
inwestycji może nastąpić w drodze decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji
celu publicznego. Nie wymagają wydania decyzji o ustaleniu lokalizacji inwe-
stycji celu publicznego remonty lub przebudowy, jeżeli nie powodują zmiany
sposobu zagospodarowania terenu ani sposobu użytkowania obiektu budowla-
nego oraz nie zmieniają jego formy architektonicznej.

Decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego wydają wła-

dze gminy, przy czym w odniesieniu do inwestycji celu publicznego o zna-
czeniu krajowym i wojewódzkim – w uzgodnieniu z marszałkiem wojewódz-
twa.  Na  terenach  zamkniętych  –  decyzję  wydaje  wojewoda.  W  przypadku
inwestycji celu publicznego  wykraczającej poza obszar jednej gminy decyzję
taką  wydają  władze  gminy,  na  której  obszarze  znajduje  się  największa  część
terenu, na którym ma być realizowana ta inwestycja – w porozumieniu z wła-
dzami  pozostałych  gmin.  Określona  jest  szczegółowa  procedura  wydawania
tych decyzji oraz ich zawartość. Władze samorządowe prowadzą rejestry  wy-
danych decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jaki dokument należy uzyskać, chcąc realizować inwestycję na obszarze
gminy



Jakich dokumentów wymaga zmiana sposobu zagospodarowania terenu w
przypadku, gdy na danym terenie nie ma miejscowego planu zagospoda-
rowania przestrzennego?



Na czym polega „zasada dobrego sąsiedztwa”?

BIBLIOGRAFIA

Bogdanowski Janusz, Łuczyńska-Bruzda Maria, Novak Zygmunt –
Architektura krajobrazu – PWN, Warszawa-Kraków 1979

Borsa Maciej, Buczek Grzegorz, Jaroszyński Krzysztof, Korzeń
Janusz, Lasocki Maciej, Świetlik Maciej, Szelińska Elżbieta –
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, przepisy
– omówienia – komentarze – Urbanista, Warszawa 2003

Dąbrowski Leszek Teodozy – Projektowanie regionalne, regionalne
plany zagospodarowania przestrzennego – PWN, Warszawa 1977

Domański Ryszard – Gospodarka przestrzenna – Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2002

Domański Ryszard – Podstawy planowania przestrzennego – Państwo-
we Wydawnictwo Naukowe, Poznań-Warszawa 1989

Domański Ryszard – Przestrzenna transformacja gospodarki – Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszaw 1977

ESPD, European Spatial Development Perspective, Towards Balan-
ced and Sustainable Development of the Territory of the European
Union – European Commission, 1999

Goryński Juliusz – Polityka przestrzenna – Państwowe Wydawnic-
two Ekonomiczne, Warszawa 1982

Kistowski Mariusz – Regionalny model zrównoważonego rozwoju i
ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw – Uni-
wersytet Gdański, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk-
Poznań 2003

10 Kołodziejski Jerzy – W sprawie nowego paradygmatu kształtowania

polskiej przestrzeni – PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania
Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warszawa 1997

11 Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju – MP

nr 26 z 16 sierpnia 2001 r. poz. 502

12 Kulesza Michał – Administracyjno-prawne uwarunkowania polityki prze-

strzennej – Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1987

13 Lösch August – Gospodarka przestrzenna, teoria lokalizacji – Pań-

stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1961

14 Malisz Bolesław – Podstawy gospodarki i polityki przestrzennej –

Ossolineum 1984

15 Malisz Bolesław – Zarys teorii kształtowania układów osadniczych –

Arkady, Warszawa 1981

16 Mync Agnieszka – Dylematy polityki przestrzennego zagospodarowa-

nia kraju u progu XXI wieku – PAN Komitet Przestrzennego Zagospo-
darowania Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warsza-
wa 1997

17 Ostrowski Wacław – Zespoły zabytkowe a urbanistyka – Arkady,

Warszawa 1980

18 Otok Stanisław – Geografia społeczna – PWN Warszawa 1987
19 Pawłowska Krystyna, Słysz Krzysztof – Zagrożenia i ochrona przed

powodzią w planowaniu przestrzennym – Instytut Gospodarki Prze-
strzennej i Komunalnej o/Kraków, 2002

20 Polska Norma PN-B-01027 – Rysunek budowlany, oznaczenia graficz-

ne stosowane w projektach zagospodarowania działki lub terenu – Pol-
ski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2002

21 Polsko-Niemiecki Leksykon Pojęć Planistycznych – Akademie für

Raumforschung und Landesplannung, Hannover-Warszawa, 1995

22 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w

sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospoda-
rowania przestrzennego – Dziennik Ustaw Nr 164 z roku 2003, poz.
1587

23 Secomski Kazimierz – Ekonomika regionalna – Państwowe Wydawnic-

two Ekonomiczne, Warszawa 1982

24 Szponar Adolf – Fizjografia urbanistyczna – Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2003

25 Ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity)
26 Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

– Dz. U. z 17 września 2003 r.

27 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – prawo ochrony środowiska – Dz.

U. z 20 czerwca 2001 r.

28 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu

przestrzennym – Dz.U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717

29 Zarycki Tomasz – Nowa przestrzeń społeczno-polityczna Polski –

Uniwersytet Warszawski, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i
Lokalnego, Warszawa 1997

PYTANIA KONTROLNE

Pojęcie przestrzeni



Jakie jest znaczenie terminu „przestrzeń” w gospodarce przestrzennej oraz
jakie są różnice pomiędzy pojęciami „środowiska geograficznego” a „śro-
dowiska człowieka”?



Z czego wynikają zasadnicze konflikty występujące w procesie wykorzy-
stania przestrzeni?

Gospodarka przestrzenna jako działalność praktyczna:

Ry s hi st or y c z ny


Z czego wynika potrzeba świadomego gospodarowania przestrzenią?



Na jakich szczeblach gospodarowania istnieje konieczność świadomego
kształtowania przestrzeni?

Int e r dy sc y pl i na r ny c ha r a k t er g osp oda r k i pr z est r z e nne j


Jakie gałęzie nauki wniosły istotny wkład do dyscypliny gospodarki prze-
strzennej?



Czym zajmuje się ekologia?

Pr a k t y c z ny wy mi a r g osp oda r k i pr z e st rz e nne j


Co należy rozumieć pod pojęciem elementów biernych systemu gospo-
darki przestrzennej, a co pod pojęciem elementów czynnych?



Co oznacza gospodarka przestrzenna w wymiarze praktycznym oraz jakie
rodzaje działalności się na nią składają?

Gospodarka przestrzenna jako dyscyplina naukowa:

Pr z e st r z e ń w te or i i ek ono mi i


Na czym polega „jednopunktowy” charakter przestrzeni w teoriach nie-
których szkół ekonomicznych?



Z czego wynika konieczność uwzględniania w ekonomii czynnika prze-
strzeni?

Roz w ój t e or i i g o sp oda r k i pr z e st r ze nne j


O czym mówi koncepcja systemu osadniczego W. Christallera?



Jakie pojęcie stanowi sedno ogólnej teorii gospodarki przestrzennej A.
Löscha?

Re g i ona l i st y k a


Kiedy pojawiła się nowa dziedzina badań zwana „regionalistyką” i na
czym polegało jej znaczenie?



Czym zajmuje się i jakie cechy posiada współczesna regionalistyka?

Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe:

Śr od o wi sk o pr z y r od ni c z e


Co oznacza pojęcie „ekosystem” i jakie są jego części składowe?



Co oznacza termin „antropopresja”?



Co oznacza termin „ochrona środowiska” i czym różni się on od „ochrony
przyrody”?



Z jakich elementów składa się krajowy system obszarów chronionych?



Co oznacza termin „rekultywacja”?

Dz i e dz i c t wo k ul t ur owe


Co określa się mianem dziedzictwa kulturowego?



Jakie są stosowane formy ochrony zabytków?



W jaki sposób objęcie ochroną konserwatorską ogranicza prawa właści-
ciela obiektu?



Na czym polega ochrona czynna obiektu zabytkowego?

K r a j obr a z


Jakie są typy krajobrazu i czym się one charakteryzują?



Na czym polega „kształtowanie krajobrazu”?



Co to jest „wnętrze krajobrazowe” i z czego się ono składa?

Procesy rozwoju przestrzennego:

Ce c hy pr z e st r ze ni


Jakie cechy przestrzeni mają podstawowe znaczenie w gospodarce prze-
strzennej?



Na czym polega „opór przestrzeni”?



Z czego wynikają główne konflikty w gospodarowaniu przestrzenią?

St r uk t ur a pr z e st r z e ni


Co oznacza pojęcie „struktura przestrzenna” i jakie elementy składają się
na nią?



Czym różni się znaczenie terminów „struktura osadnicza” i „układ osad-
niczy”?



Co nazywamy „funkcjami miastotwórczymi”?

M e c ha ni z my r oz woj u pr z e st r z e nne g o


Czym różni się „aglomeracja” od „konurbacji”?



Na czym polega „zjawisko koncentracji” i są przyczyny jego występowa-
nia?



Na czym polega zjawisko „progów rozwoju”?



Na czym polega „falowy rozwój” przestrzenny miast?

Cywilizacja informacyjna:

G l oba l i z a c j a


Co jest głównym źródłem wzrostu efektywności we współczesnej global-
nej gospodarce?



Co oznacza pojęcie „potencjał ludzki”?

P ol a r y z a c j a


Na czym polega „polaryzacja rozwoju”?



Jakie jest znaczenie i skutki „metropolizacji” przestrzeni?



Jaka struktura przestrzenna sprzyja dyfuzji procesów rozwoju?

De c e nt r a l iz a c j a


Na czym polega „endogeniczny” model rozwoju?



Na czym polega znaczenie policentrycznej struktury przestrzennej?

Rozwój zrównoważony:



Jakich terminów używa się zamiennie do określenia „rozwój zrównowa-
żony”?



Kiedy można uznać, że rozwój ma charakter „zrównoważony” i „trwały”?

G e ne z a k onc e pc j i


Jaka była konkluzja pierwszego raportu „Klubu Rzymskiego”?



Jakie były podstawowe dokumenty „Szczytu Ziemi”, zorganizowanego
przez ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku?

Pr z e sł a nk i wdr a ż a ni a


W jakim zakresie zasady rozwoju zrównoważonego wprowadzone są do
prawa Unii Europejskiej?



Co to jest „sieć Natura 2000”?

W y mi a r pr a k t y cz ny


Jaki odsetek powierzchni Polski objęty będzie siecią obszarów NATURA
2000?



Czym różni się siecią obszarów NATURA 2000 od krajowej sieci ekolo-
gicznej ECONET-Polska?

Teoria i praktyka polityki przestrzennej:



Kto jest podmiotem polityki przestrzennej jako sfery działania?



Jakie funkcje w „polityce przestrzennej” pełni „planowanie przestrzen-
ne”?



Co powinno składać się na systemową instrumentację polityki przestrzen-
nej?

Uwarunkowania polityki przestrzennej:

Pr z e mi a ny sp oł e c z ne


Jakie problemy stwarza dla polskiej wsi wysoki poziom zatrudnienia rol-
nictwie?



Jakie zagrożenia stwarza dla polskich miast wysoki poziom zatrudnienia
rolnictwie?

Roz w ój g osp o da r c z y


Jakie można wyróżnić główne typy występujących w Polsce obszarów –
ze względu na problemy strukturalne?



Na czym polega różnica między „zróżnicowaniami międzyregionalnymi”
a „zróżnicowaniami wewnątrzregionalnymi” w Polsce?



Na czym polega wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich?

Roz w ój st r uk t ur śr od o wi sk ow o- t e r y t or i a l ny c h


Co powoduje niedorozwój sieci miejskiej na niektórych obszarach Polski?



Na czym może polegać realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w
Polsce?



Na czym polega i jakie ma znaczenie „spójność przestrzenna”?

Sy st e m wł a dz y p ubl i c z ne j


Na czym polegały reformy struktury władzy publicznej w Polsce po 1989
roku?



Który spośród niższych szczebli władzy publicznej w Polsce posiada
najszersze zadania i największe możliwości ich realizacji?

Realizacja polityki przestrzennej:

P od mi ot y i i nst r ume nt y z a r z ą dz a ni a pr ze st r z eni ą


Co stanowi główną prawną podstawę systemu zagospodarowania prze-
strzennego w Polsce?



Jak wygląda w polskim systemie władzy publicznej podział kompetencji
w zakresie polityki przestrzennej?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu rządu?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu województwa?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu powiatu?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu gminy?



Który z dokumentów z zakresu zagospodarowania przestrzeni stanowi akt
prawa lokalnego?

P ol i t y k a pr ze st r z e nne g o z a g osp oda r owa ni a k ra j u


Jakie składniki mają tworzyć otwarty system przestrzenny kraju w pierw-
szych dziesięcioleciach XXI w?

K i e r unk i r oz woj u pr z e st r z e nne g o E ur o py


Jakie są trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej wyznaczone w
ESDP?



Pojęcie ładu przestrzennego:



Co oznacza pojęcie „ładu przestrzennego”?



Co to jest „urbanistyka”?



Na podstawie jakich kryteriów dokonuje się najważniejszej klasyfikacji
elementów zagospodarowania przestrzennego?



Co to są „obiekty użyteczności publicznej”?

Metodologia programowania i planowania:



Jakie są różnice pomiędzy pojęciami „programowania” a „planowania
przestrzennego”?

St r uk t ur a o sa dni c z a


Jakie są elementy składowe „struktury osadniczej” i jaką funkcję pełni w
niej „infrastruktura techniczna”?



Jak można podzielić poszczególne typy działalności gospodarczej pod
względem czynnika surowcowego?

Inf r a st r uk t ur a społ e c z na


Co oznacza pojęcie „infrastruktura społeczna” i co ona obejmuje?



Na czym polegają miastotwórcze funkcje usług oświaty i nauki?



Co oznacza i w jakich jednostkach się określa „chłonność obszarów rekre-
acyjnych”?

Inf r a st r uk t ur a t e c hni c z na


Co oznacza pojęcie „ruch lokalny”?



Na czym polega optymalizacja układu sieci powiązań transportowych?

System planowania przestrzennego:

P odst a w y pr a wne


Na czym polega zasada hierarchiczności w planowaniu przestrzennym i
czy obowiązuje ona w Polsce?



Na czym polega problem zachowania równowagi pomiędzy interesem
publicznym a interesem indywidualnym w planowaniu przestrzennym?



Jakie obligatoryjne dokumenty planistyczne wykonywane są na poszcze-
gólnych szczeblach polskiego systemu organizacyjno-prawnego planowa-
nia przestrzennego?



Czym różni się „planowanie miejscowe” od „planowania regionalnego”?

Pl a n owa ni e r e g i ona l ne


Co to są „obszary problemowe” i „obszary wsparcia”?



Co to są „obszary metropolitalne” i jakie opracowania planistyczne się dla
nich wykonuje?

Pl a n owa ni e mi e j sc owe


W jakim dokumencie jest określana polityka przestrzenna gminy?



W jakim celu i dla jakiego obszaru (zasięgu) wykonuje się miejscowy
plan zagospodarowania przestrzennego?



Jakie stosuje się oznaczenia graficzne i literowe dotyczące przeznaczenia
terenów na rysunku planu miejscowego?