Borsa M GOSPODARKA I POLITYKA PRZESTRZENNA cz 2

Maciej Borsa

GOSPODARKA I POLITYKA

PRZESTRZENNA

skrypt dla studentów

Wyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej

w Warszawie

część druga:

POLITYKA PRZESTRZENNA

Warszawa, luty 2004

UL. KASPRZAKA 29/31

01-234 WARSZAWA

TEL. (0-22) 877-07-22, 877-07-26

SPIS TREŚCI

NOTKA INFORMACYJNA ..................................................................... 4

POLITYKA PRZESTRZENNA

........................................... 5

Teoria i praktyka polityki przestrzennej .................................................. 5

Uwarunkowania polityki przestrzennej .................................................. 10

Przemiany społeczne....................................................................... 11
Rozwój gospodarczy ....................................................................... 14
Rozwój struktur środowiskowo-terytorialnych ................................. 17
System władzy publicznej ................................................................ 22

Realizacja polityki przestrzennej ............................................................ 24

Podmioty i instrumenty zarządzania przestrzenią ............................ 24
Polityka przestrzennego zagospodarowania kraju ........................... 32
Kierunki rozwoju przestrzennego Europy ........................................ 36

PODSTAWY PLANOWANIA
PRZESTRZENNEGO

.............................................................. 44

Pojęcie ładu przestrzennego .................................................................... 44

Metodologia programowania i planowania............................................ 48

Struktura osadnicza ........................................................................ 49
Infrastruktura społeczna ................................................................. 53
Infrastruktura techniczna ................................................................ 57

System planowania przestrzennego ........................................................ 60

Podstawy prawne ........................................................................... 60
Planowanie regionalne ................................................................... 67
Planowanie miejscowe .................................................................... 72
Planowanie a proces inwestycyjny .................................................. 85

BIBLIOGRAFIA ..................................................................................... 89

PYTANIA KONTROLNE ...................................................................... 91

NOTKA INFORMACYJNA

W pierwszej części skryptu zaprezentowane zostały podstawy teoretyczne

gospodarki przestrzennej oraz jej współczesne wyzwania. W tej części – dru-
giej, omówiony jest praktyczny wymiar gospodarowania przestrzenią: polityka
przestrzenna i jedno z jej najważniejszych narzędzi – planowanie przestrzenne.
W kolejnych rozdziałach przedstawione zostały możliwości kształtowania
warunków działania i zachowania podmiotów gospodarczych oraz innych
użytkowników przestrzeni – poprzez bezpośrednie przekształcanie fizycznego
otoczenia, w którym one działają.

Na końcu każdego rozdziału umieszczono pytania kontrolne – wskazujące

na zagadnienia, które warto zapamiętać. Na końcu tej części skryptu zestawio-
no wszystkie pytania kontrolne, dotyczące problematyki obu jego części –
powinno to ułatwić Czytelnikowi sprawdzenie, czy potrafi samodzielnie poru-
szać się w problematyce omawianych zagadnień.

POLITYKA PRZESTRZENNA

Polityka przestrzenna jest to planowa działalność, polegająca na wykorzy-

stywaniu znajomości praw rządzących kształtowaniem i użytkowaniem prze-
strzeni w celu najbardziej racjonalnego jej zagospodarowania. Na całość sys-
temu regulującego rozwój przestrzenny składają się:


polityka przestrzenna, poprzez którą władze publiczne ustalają cele i
środki kształtowania zagospodarowania przestrzeni w określonych,
zmiennych w czasie warunkach zewnętrznych (społecznych, ekonomicz-
nych, technicznych, politycznych);



mechanizm podejmowania decyzji przestrzennych wraz z instrumen-
tami dostępnymi dla ich realizacji; decyzje przestrzenne powinny być
zgodne z polityką przestrzenną – zakres tej zgodności stanowi o skutecz-
ności polityki przestrzennej;



planowanie przestrzenne, które poprzez tworzenie projektów zagospoda-
rowania przestrzennego wspiera określanie koncepcji polityki przestrzen-
nej i uczestniczy aktywnie w ich realizacji.

TEORIA I PRAKTYKA POLITYKI

PRZESTRZENNEJ

Polityka przestrzenna zajmuje się celami i sposobami praktycznego działa-

nia polegającego na kształtowaniu, użytkowaniu i przekształcaniu środowiska
przestrzennego przez człowieka. Jest to zadanie skomplikowane, gdyż liczba
podmiotów czynnie wpływających na kształt środowiska przestrzennego jest
ogromna. Każdy podmiot gospodarujący w przestrzeni i użytkujący ją, od gospo-
darstwa domowego aż po rząd, kieruje się swoimi celami i motywami w użytko-
waniu przestrzeni. Nieliczne z tych podmiotów mają świadomość bezpośrednich, a
jeszcze rzadziej pośrednich, przestrzennych implikacji swego działania. Ich
wpływ na rzeczywisty obraz środowiska jest wycinkowy, ale ze względu na
ilość takich podmiotów, sumaryczny efekt ich działania jest znaczący.
Uważa się, że większość zmian w środowisku i w zagospodarowaniu prze-
strzennym odbywa się w sposób przypadkowy. Nie można więc mieć pewno-
ści co do sumarycznego efektu jaki ze sobą przyniosą. Zapobiegać efektom
niekorzystnym lub niepożądanym może całościowa, wielodyscyplinarna,
świadoma swoich celów polityka przestrzenna. Podejmować może ona próby
koordynacji lub nawet sterowania wszelkimi działaniami, które wywołują
trwałe skutki w przestrzeni. Należy jednak zaznaczyć, że obok polityki prze-
strzennej duże znaczenie w procesach codziennego użytkowania przestrzeni,

wpływających na jej przemiany, ma kultura środowiskowa całego społeczeń-
stwa – milionów bezimiennych użytkowników przestrzeni.

Polityka w szerokim rozumieniu jest sferą, w której, na podstawie przyję-

tego systemu wartości, następuje ustalanie celów i środków działania realiza-
cyjnego. Najogólniejszym zadaniem polityki rozwoju jest więc ustalanie stra-
tegicznych celów w jej przedmiocie – w trzech wymiarach: społecznym, go-
spodarczym i przestrzennym. Polityka przestrzenna jest, obok polityki spo-
łecznej i polityki gospodarczej, główną składową polityki rozwoju.

Problemy decyzyjne, przed którymi stoi polityka przestrzenna, można

rozpatrywać w formie trzech następujących pytań:

)



"co chcemy (lub „co należy”) osiągnąć?" – jest to problem formułowania
celów rozwoju, nazywany postulacją;



"jak to osiągnąć?" – jest to problem wskazania sposobu osiągnięcia sfor-
mułowanych celów; ponieważ chodzi tu o wybór sposobu najlepszego,
jest to więc problem optymalizacji;



"czym (lub „z czego”) to osiągnąć?" – jest to problem instrumentów i
zasobów niezbędnych do osiągnięcia celów wybranym sposobem; jest to
więc problem wdrażania lub realizacji polityki.

Odpowiedzi na te trzy pytania nie następują jednak sekwencyjnie, lecz za-

chodzi między nimi sprzężenie zwrotne. Podczas określania sposobu osiągania
założonych celów może się bowiem okazać, że są one zbyt trudne w realizacji,
lub też że ich realizacja mogłaby zająć zbyt wiele czasu. Wówczas modyfika-
cji mogą ulec same cele i proces odpowiedzi na wymienione wyżej trzy pyta-
nia musi zostać powtórzony od początku. Podobnie odpowiedź na trzecie py-
tanie – o środki realizacji celu – może zrodzić konieczność modyfikacji sposo-
bu osiągania celów lub nawet wpłynąć na zmianę pierwotnie założonych ce-
lów. Wszystkie trzy pytania są więc głęboko od siebie zależne.

W tym systemie planowanie przestrzenne pełni funkcje optymalizacyjne.

Odpowiada (lub powinno odpowiadać) na pytanie o sposoby osiągania założonych
celów. Aby planowanie przestrzenne było skuteczne, musi posiadać sprawne
sprzężenia z dwoma pozostałymi członami systemu: władzą podejmującą decyzje i
ze sferą realizacji elementów zagospodarowania przestrzennego. Tak więc, aby
planowanie przestrzenne było skutecznym narzędziem polityki przestrzennej, musi
być ono włączone w system gospodarki i polityki przestrzennej.

Niepodobna też prawidłowo rozwiązywać problemów decyzyjnych bez wła-

ściwego rozpoznania elementów rzeczywistości, który się chce zmienić, czyli
bez badań poznawczych dotyczących przedmiotu decyzji. Z drugiej strony pro-
wadzenie badań poznawczych powinno być inspirowane potrzebami praktyki.
Dlatego sfera badawcza polityki przestrzennej powinna również łączyć się ściśle
z systemem polityki przestrzennej jako działalności praktycznej.

) wg [ 8 ]

Pojęcie polityka przestrzenna funkcjonuje zarówno w aktach prawnych,

dokumentach politycznych, jak też w badaniach naukowych. Jako dyscyplina
nauki, polityka przestrzenna tworzy dopiero swój system teoretyczny – jest
bowiem dyscypliną względnie młodą. Nauka teoretyczna dopiero od niedawna
zajmuje się problemami gospodarki przestrzennej, włączając w nie wiele tra-
dycyjnych dyscyplin specjalistycznych. Podkreśla się jednak praktyczne po-
dejście do spraw polityki przestrzennej, reprezentowane przede wszystkim
przez badaczy wywodzących się z praktyki administracyjnej. We współczesnej
nauce bowiem – problemy decyzyjne obok poznawczych – znajdują coraz
ważniejsze miejsce.

Poszukując definicji polityki przestrzennej można stwierdzić, że "nauka o

polityce przestrzennej lub teoria polityki przestrzennej bada warunki i możli-
wości celowego kształtowania, rozwoju i użytkowania przestrzeni. Natomiast
zadaniem polityki przestrzennej jako praktyki – jest realizacja zamierzeń. W
tym celu potrzebne są wyobrażenia celów, należyte instrumenty i dostateczne
możliwości działania podmiotów tej polityki”.

)

Podmiotami polityki przestrzennej jako sfery działania są podmioty

władzy publicznej. Ustalają one cele i środki kształtowania, zagospo-
darowania i użytkowania przestrzeni. Polityka przestrzenna polega więc na
świadomym posługiwaniu się dostępnymi narzędziami jej realizacji przez
państwo lub instytucje związane z państwem.

Polityka przestrzenna ma za zadanie ustalanie celów i środków kształto-

wania, zagospodarowania i użytkowania przestrzeni. Narzędziami polityki
przestrzennej jako sfery działania są:


normowanie,



programowanie i planowanie przestrzenne,



administracja i egzekwowanie.

Polityka przestrzenna polega więc na świadomym posługiwaniu się przy-

datnymi narzędziami przez państwo lub instytucje związane z państwem,
zmierzającym do celowego kształtowania, rozwoju i użytkowania przestrzeni.
Mimo, że również decyzje i przedsięwzięcia prywatnych podmiotów wpływają
na kształtowanie przestrzeni, to pojęcie polityki przestrzennej ogranicza się
zwykle do sfery działania podmiotów publicznych, ponieważ to one zmierzają
do korygowania przedsięwzięć podmiotów prywatnych zgodnie ze społeczny-
mi celami nadrzędnymi.

Jest to cecha charakterystyczna współczesnej epoki, która przywiązuje co-

raz większą wagę do skutecznej instrumentacji zadań i perfekcji narzędzi wy-
konawczych, nawet kosztem zainteresowania celami, jakim mają one służyć.
Sprowadza się to do znanej opinii, że „cywilizacja współczesna jest raczej
cywilizacją środków niż cywilizacją celów – co oznacza, że przejawia większe

) zagadnienia polityki przestrzennej rozwinięto [ 8 ] i [ 14 ]

zainteresowanie pytaniami, jak coś uczynić – i większą sprawność w odpo-
wiedzi na takie pytania – niż w pytaniach, dlaczego i po co mamy to właśnie
czynić".

)

Działanie polityki przestrzennej jako regulatora w systemie gospodarki

przestrzennej wyraża się w oddziaływaniach między podmiotami polityki
przestrzennej a podmiotami gospodarczymi. Publiczne podmioty polityki prze-
strzennej oddziałują na podmioty gospodarcze, aby ich działalność na zago-
spodarowywanych przez nie terenach we własnym interesie – podporządko-
wana była potrzebom społeczeństwa i gospodarki jako całości. Innymi słowy,
swoboda gospodarowania na swoim terenie jest ograniczana z chwilą kolizji
tego użytkowania z nadrzędnymi interesami danej społeczności. Polityka prze-
strzenna, jak każda polityka, polega na formułowaniu celów i doborze środ-
ków do ich realizacji.

Na podstawie omówionych poprzednio oddziaływań podmiotów gospo-

darczych na wykorzystanie i zagospodarowanie ich terenów, można zadania
polityki przestrzennej ująć w następujące grupy:


utrzymanie prawidłowej struktury użytkowania terenów, to jest zacho-
wanie racjonalnych proporcji między różnymi rodzajami użytkowania, za-
równo w skali lokalnej, regionalnej, jak i w skali kraju lub kontynentu;



stworzenie warunków do efektywnego działania podmiotów gospodar-
czych na ich terenach, głównie przez rozbudowę niezbędnych systemów
infrastruktury technicznej i społecznej;



alokacja funkcji społeczno-gospodarczych i poszczególnych inwestycji
z uwzględnieniem z jednej strony interesów podmiotu gospodarczego
(inwestora), a z drugiej – nadrzędnych interesów społecznych;



kontrola wykorzystania każdego fragmentu przestrzeni pod kątem jej
efektywności, przy przestrzeganiu warunków racjonalnego wykorzystania
zasobów naturalnych i antropogenicznych oraz zachowania walorów śro-
dowiska przyrody;



ogólny nadzór nad konserwacją istniejącego majątku trwałego i sta-
nem, w jakim utrzymywane są tereny, budynki i urządzenia zagospodaro-
wania przestrzennego.

Wymienione zadania stwarzają warunki do racjonalnego organizowania

przestrzeni i egzekwowania ładu przestrzennego. Eliminują one też, lub mini-
malizują, konflikty powstające pomiędzy funkcjami społeczno-gospodarczymi
i poszczególnymi podmiotami gospodarczymi na tle wykorzystywania ograni-
czonej przestrzeni i jej zasobów.

Tak więc w odróżnieniu od pojęcia gospodarki przestrzennej, która jest w

jakimś zakresie prowadzona przez wszystkie gospodarstwa domowe, podmioty
gospodarcze i władze publiczne – tylko te ostatnie prowadzą politykę prze-

B. Suchodolski, cytat wg [ 8 ]

strzenną, w ramach swej odpowiedzialności za całość gospodarki przestrzen-
nej. Polityka przestrzenna jest więc pojęciem węższym od gospodarki prze-
strzennej. Jeszcze węższym pojęciem jest planowanie przestrzenne które jest
najważniejszym, lecz nie jedynym środkiem polityki przestrzennej dla zapew-
nienia ładu przestrzennego, czyli racjonalnej organizacji przestrzeni.

Efektywność oddziaływania podmiotów polityki przestrzennej jako regulato-

rów systemu gospodarki przestrzennej jest funkcją nie tylko ich sprawności, lecz
także roli i rangi, jaką przypisuje się im w systemie planowania i programowania
rozwoju. Jednak nawet w najbardziej zaawansowanych pod względem polityki
przestrzennej krajach, stosowane instrumenty i środki polityki przestrzennej nie
zawsze odnoszą pożądany skutek. Polityka przestrzenna powinna być bowiem
integralnie "wbudowana" w system sterowania rozwojem kraju i posiadać odpo-
wiedni do jej zadań aparat wykonawczy.

Polityka przestrzenna, oprócz wizji sposobu zagospodarowania przestrzeni,

czyli pożądanego kształtu przestrzennego danego obszaru, powinna także zawie-
rać systemową instrumentację realizacji takiej wizji. Możliwe jest korzystanie z
następujących środków realizacji wytyczonych celów i kierunków:


środki prawne i struktury organizacyjne – tworzące podstawę syste-
mową polityki władz publicznych w kształtowaniu przestrzeni;



środki nakazowo-zakazowe – spełniające normatywną funkcję regula-
cyjną zagospodarowania przestrzeni;



bezpośrednie inwestycje publiczne – zaspokajające potrzeby społeczne,
ale też stymulujące zachowania podmiotów niepublicznych w przestrzeni;



środki ekonomiczne – stymulujące realizację pożądanych społecznie
rozwiązań;



uspołecznienie procesów podejmowania decyzji – jako narzędzie rze-
czywistej kontroli i partycypacji społecznej; organizacje społeczne mogą
spełniać funkcje kontroli, wczesnego ostrzegania i aktywnego wspierania;



nauka, tworząca podstawy teoretyczne, poznawcze i metodologiczne
funkcjonowania systemu racjonalnego kształtowania przestrzeni.

Konieczne jest także opracowywanie oraz stosowanie metod stałej obser-

wacji i oceny zachodzących przemian społecznych, ekonomicznych i prze-
strzennych – monitoringu rozwoju przestrzennego.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Kto jest podmiotem polityki przestrzennej jako sfery działania?



Jakie funkcje w „polityce przestrzennej” pełni „planowanie przestrzen-
ne”?



Co powinno składać się na systemową instrumentację polityki przestrzen-
nej?

UWARUNKOWANIA POLITYKI

PRZESTRZENNEJ

Dla systemowego ujęcia strategicznych celów rozwoju i określenia kryte-

riów kształtowania struktur przestrzennych należy powiązać cele rozwoju
przestrzennego ze strategicznymi celami rozwoju społeczno-gospodarczego i
paradygmatem rozwoju zrównoważonego. Wynika to z generalnych prawi-
dłowości rzeczywistego rozwoju, w którym oddziaływania uwarunkowań
społeczno-ekonomicznych, ekologicznych i przestrzennych są współzależne.

W warunkach wzrastającej złożoności rozwoju, wzmocnienie spójności

celów społecznych, ekologicznych, ekonomicznych i przestrzennych staje się
niezbędne ze względu na :



coraz większy wpływ integracyjnego oddziaływania uwarunkowań i
czynników rozwoju (społecznych, przyrodniczych, ekonomicznych, tech-
niczno-technologicznych, przestrzennych i organizacyjnych) na spraw-
ność funkcjonowania i efektywność rozwoju złożonych struktur,



uczestniczenie w procesach rozwoju coraz większej liczby, coraz bardziej
wyspecjalizowanych, podmiotów gospodarczych, grupujących się w zróż-
nicowane sektorowo i terytorialnie struktury organizacyjne, podejmują-
cych w wyniku społecznego podziału pracy realizację różnych celów i
kierujących się własnymi kryteriami oceny i wartościowania, cząstkowy-
mi kalkulacjami ponoszonych nakładów i uzyskiwanych efektów w ich
ramach organizacyjnych, a często także autonomicznymi dążeniami,
sprzecznymi z realizacją celów ogólnospołecznych,



wzrost wzajemnej kolizyjności celów, występującej szczególnie przy
wielorakiej przydatności przestrzeni dla różnych sfer działalności czło-
wieka oraz wzrastającej złożoności struktur przestrzennych.

Takie systemowe ujęcie celów strategicznych tworzy warunki do kształ-

towania, w długookresowym procesie rozwoju, sytuacji synergicznych umoż-
liwiających osiąganie wyższej efektywności przez wytwarzanie wartości
mnożnikowych, zarówno w sferze efektów, jak i nakładów.

Podstawą ustalania celów w polityce przestrzennej jest analiza uwarunko-

wań, czyli stanu czynników i kierunku ewolucji trendów związanych z zago-
spodarowywaniem przestrzeni. Warunki i możliwości celowego kształtowania,
rozwoju i użytkowania przestrzeni badane powinny być we wszystkich sferach
związanych z ogólnie pojętym rozwojem. Przegląd współczesnych uwarunko-
wań rozwoju przestrzennego Polski dokonany zostanie w sferze:


społecznej,



gospodarczej,



środowiskowo-terytorialnej,



struktur organizacji społeczeństwa (władz publicznych).

Przemiany społeczne

)

W najbliższych latach w Polsce będzie miał miejsce znaczący przyrost

ludności w wieku produkcyjnym – średnio o około 5%, w tym na wsi o 8%.
Później należy oczekiwać systematycznego spadku liczby ludności w wieku
produkcyjnym, przy wzroście udziału osób w wieku poprodukcyjnym. Trend
ten dotyczyć będzie wszystkich regionów, przy czym w niektórych wystąpi ze
znacznym nasileniem: w drugim dziesięcioleciu XXI wieku liczba ludności w
wieku poprodukcyjnym w województwie zachodniopomorskim i lubuskim
wzrośnie o ponad 40%. Mimo to społeczeństwo województw Polski zachod-
niej i północnej będzie stosunkowo młode. Relacja liczby ludności w wieku
produkcyjnym do liczby ludności w wieku przed- i poprodukcyjnym będzie
najpierw rosła, a następnie znacząco spadnie.

Poważnym wyzwaniem jest i pozostanie sytuacja na rynku pracy. Szcze-

gólnie niebezpieczne dla rozwoju społecznego jest to, że problem braku pracy
dotyka szczególnie ludzi młodych – obecnie niemal połowa młodzieży do 24
roku życia (w grupie osób aktywnych zawodowo) nie ma zatrudnienia.

Problemem jest też wysoki udział osób długotrwale bezrobotnych w ogól-

nej liczbie pozostających bez pracy. Prowadzi to do trwałego wykluczenia
społecznego szerokich grup ludności i związanych z tym patologii życia ro-
dzinnego, społecznego i ekonomicznego. Zjawisko początkowo charakteryzo-
wało się dużym zróżnicowaniem przestrzennym, dotykając głównie obszar
Polski północnej. Jednak obecne trendy wskazują na stopniową zmniejszanie
się różnic przestrzennych – problem zaczyna w większym stopniu dotykać
inne regiony kraju.

W związku z trendami demograficznymi wystąpi dodatkowy intensywny

nacisk na rynek pracy, zwłaszcza ludzi młodych. Aby nie dopuścić do wzrostu
bezrobocia należałoby w okresie do 2010 roku stworzyć ponad milion nowych
miejsc pracy. Przy aspiracji do zmniejszenia stopy bezrobocia do poziomu
10% pod koniec dekady trzeba by utworzyć dodatkowo ponad 1,1 mln miejsc
pracy.

Wskutek trendów demograficznych i trudności w nadaniu gospodarce po-

żądanej dynamiki, zagrożenia na rynku pracy będą się pogłębiać, szczególnie
w okresie do 2010 roku. Prowadzić to będzie do poszerzania zasięgu zjawisk
wykluczenia społecznego, patologii i uzależnienia od pomocy socjalnej pań-
stwa. Według danych GUS w roku 2001 z pomocy społecznej skorzystało w
Polsce 2140 osób, tj. ok. 5,6% ogółu ludności. Regionalnie wskaźnik ten
kształtował się w przedziale od 4,1% w śląskim do 7,8% w warmińsko-
mazurskim.

) ew. przegląd uwarunkowań wg materiałów roboczych autora

W drugim dziesięcioleciu XXI wieku ogromne wyzwania powstaną w

związku ze zwiększeniem się liczby emerytów i rencistów o 2 miliony, którzy
pod koniec tego okresu stanowić będą 1/5 ludności kraju. Spowoduje to od-
czuwalną zmianę potrzeb konsumpcyjnych rynku jak i nowe problemy w poli-
tyce społecznej.

Skala migracji wewnętrznych w Polsce uległa w okresie transformacji

silnemu ograniczeniu. Proces dopływu siły roboczej ze wsi do miast uległ
praktycznie zahamowaniu. Zdynamizowanie w pożądanym zakresie ruchów
migracyjnych w relacji wieś-miasto mogłoby być korzystne dla zapewnienia
prawidłowego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i ograniczenia zjawi-
ska marginalizacji społecznej. Wraz z członkostwem Polski w Unii Europej-
skiej mogą pojawić się zmiany trendów demograficznych. Z jednej strony
zwiększeniu może ulec migracja do krajów oferujących lepsze warunki pracy
– dotyczyć to będzie prawdopodobnie przede wszystkim ludzi o najlepszym
przygotowaniu zawodowym. Z drugiej strony, zwłaszcza w późniejszych okre-
sach, nasilić się może migracja do Polski z krajów biedniejszych.

Poważnym problemem jest nadal wysoki poziom zatrudnienia w rolnic-

twie i bezrobocie na wsi. Liczba pracujących wyłącznie lub głównie w rolnic-
twie wynosiła w 2002 r. 2,2 mln osób, tj. 16,6% ogółu pracujących w gospo-
darce narodowej, a liczba bezrobotnych na wsi 1,2 mln osób. Zróżnicowanie w
tym zakresie jest bardzo duże, zwłaszcza między Polską wschodnią a Polską
zachodnią i północną, i ma ono coraz trwalszy charakter. Rolnictwo wytwarza
zaledwie 2,7% produktu krajowego brutto. Zmniejszenie liczby osób pracują-
cych w rolnictwie, sprzyjające zwiększeniu jego produktywności, będzie wy-
magało utworzenia znacznej liczby miejsc pracy w innych sektorach. Przy
założeniu, że racjonalny poziom zatrudnienia w rolnictwie powinien wynosić
w Polsce ok. 10% (kraje UE-15 = 5%), należy się liczyć z napływem na rynek
pracy dodatkowo ok. 2 milionów osób szukujących pracy poza rolnictwem –
najwięcej w tych obszarach, w których liczba pracujących w tym sektorze jest
bardzo duża.

Nieuchronne dysproporcje w dynamice wzrostu gospodarczego na korzyść

głównych aglomeracji oraz procesy restrukturyzacji rolnictwa mogą nasilić
napływ ludności wiejskiej do największych miast lub ośrodków o znaczeniu
regionalnym. Odpływ części ludności wiejskiej do miast związany z restruktu-
ryzacją rolnictwa i spadkiem zatrudnienia w tym sektorze zrodzić może nowe
problemy. Polskie miasta nie są przygotowane do przyjęcia znaczącej liczby
nowych mieszkańców. Powstaną tam problemy związane z pracą, zamieszka-
niem, infrastrukturą społeczną i techniczną.

W ciągu ostatnich lat obserwowany jest w Polsce znaczny wzrost pozio-

mu wykształcenia, zwłaszcza wśród ludzi młodych. Mimo wysokiej dynamiki
wzrostu, udział ludności z wykształceniem minimum średnim, wynoszący
obecnie nieco ponad 40%, jest wyraźnie niższy niż w Unii Europejskiej.

Szczególnie niski, wobec standardów europejskich, jest udział ludności z wy-
kształceniem wyższym (ok. 10%). Wskaźnik ten jest znacznie zróżnicowany
regionalnie, gdyż różna jest dostępność kształcenia. Najmniejsze możliwości
kształcenia ma młodzież w obszarach, gdzie nie ma dużych aglomeracji miej-
skich.

Ogólnie zadowalający jest trend przemian w strukturze kształcenia. W

coraz większym stopniu kierunki kształcenia odpowiadają przekształceniom
rynku pracy. Obserwuje się regionalne różnice w kierunkach kształcenia, co
może być symptomem pewnej specjalizacji regionalnej. W szkolnictwie wyż-
szym szczególnie rozwinęły się kierunki związane z biznesem i administracją;
w niektórych regionach ich udział przekracza 1/3. Jednakże znacznie niższy
niż w wielu innych krajach europejskich jest w Polsce zakres kształcenia usta-
wicznego realizowanego w formach pozaszkolnych. Niewielki jest odsetek
osób biorących udział w takich formach szkolenia i niewielkie zaangażowanie
przedsiębiorców w tym zakresie.

Jakość życia mieszkańców mierzona warunkami dostępu do opieki zdro-

wotnej, mieszkań oraz zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego i publicznego
nie odpowiada oczekiwaniom społecznym. Stan zdrowia mieszkańców Polski
uległ w ostatnich latach znaczącej poprawie lecz w dalszym ciągu jest nieza-
dowalający. Poziom opieki zdrowotnej nie jest dostatecznie dobry, a ponadto
silnie zróżnicowany zarówno regionalnie, jak również w podziale na miasto i
wieś. Dość gęsta sieć obiektów służby zdrowia nie rekompensuje niedosta-
tecznego wyposażenia w sprzęt medyczny i nieodpowiedniej struktury perso-
nelu medycznego.

Stopień zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych w Polsce jest niedostatecz-

ny. Urynkowienie tego sektora nie wpłynęło korzystnie na poprawę sytuacji
mieszkaniowej większości społeczeństwa. Liczba budowanych mieszkań ule-
gła w latach 90. drastycznemu zmniejszeniu i pomimo notowanego od 1997 r.
stopniowego wzrostu – nadal jest bardzo niska. Poziom bezpieczeństwa, za-
równo socjalnego jak i publicznego, jest oceniany przez społeczeństwo jako
wysoce niezadowalający. Wynika to z narastania zjawisk marginalizacji spo-
łecznej.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:


Jakie problemy stwarza dla polskiej wsi wysoki poziom zatrudnienia rol-
nictwie?



Jakie zagrożenia stwarza dla polskich miast wysoki poziom zatrudnienia
rolnictwie?

Rozwój gospodarczy
W Polsce procesy gospodarcze zostały w ostatnich czasach zdetermino-

wane transformacją ustrojową. W jej wyniku gospodarka, zdominowana przez
przedsiębiorstwa państwowe, których profil działalności i cele rozwoju kształ-
towane były w oderwaniu od realnego popytu – została wystawiona na działa-
nie mechanizmów rynkowych. Głęboka nierównowaga systemu doprowadziła
do powstania szeregu negatywnych zjawisk, z których najdotkliwsze okazało
się bezrobocie oraz jego konsekwencje społeczne. Wysokie tempo rozwoju
gospodarczego, charakterystyczne dla drugiej fazy transformacji było efektem
głębokiego spadku produkcji w początkowym okresie przekształceń oraz wy-
korzystywania oczywistych rezerw. Olbrzymim bodźcem rozwojowym był
niezaspokojony w poprzednich latach wewnętrzny popyt konsumpcyjny.
Część podmiotów gospodarczych znalazła swoje miejsce w nowej rzeczywi-
stości dzięki zmianie sposobu funkcjonowania, prostym zmianom organiza-
cyjnym, przeorientowaniu produkcji.

Ale wiele przedsiębiorstw nie podjęło trudów restrukturyzacji, lub też nie

podołało temu wyzwaniu. Zjawisko to miało o tyle pozytywny charakter eko-
nomiczny, że doprowadziło do podwyższenia konkurencyjności struktury
gospodarczej. Negatywną konsekwencją była przede wszystkim redukcja
miejsc pracy, niezadowolenie społeczne, utrata poczucia bezpieczeństwa, a
wreszcie zwiększenie obciążeń budżetowych spowodowane koniecznością
wypłacania zasiłków i zwiększania nakładów na pomoc społeczną. Upadek
dużych przedsiębiorstw państwowych doprowadził do dezorganizacji wielu
ośrodków osadniczych, w których przedsiębiorstwa te pełniły nie tylko funkcje
gospodarcze, ale kształtowały również edukację, kulturę i rozrywkę, tworzyły i
utrzymywały infrastrukturę społeczną.

Perspektywy dalszego rozwoju poszczególnych ośrodków i obszarów są

zróżnicowane – trendy rozwoju gospodarczego różnią się w poszczególnych
regionach. W sposób najbardziej generalny można wyróżnić trzy główne typy
obszarów ze względu na występujące w nich problemy strukturalne:


obszary nie dysponujące rozwiniętą i wyraźnie ukształtowaną strukturą
gospodarczą, ich profil gospodarczy jest wynikiem dosyć przypadkowych,
odgórnie kształtowanych procesów, a baza ekonomiczna jest słaba, często
z dominującym udziałem rolnictwa;



obszary zdominowane przez schyłkowe branże, które wyczerpały swoje
możliwości rozwojowe;



obszary, w których doszło do zachwiania wewnętrznej spójności struktury
gospodarczej ze względu na upadek dużych przedsiębiorstw stanowiących
główne ogniwa kooperacji.

Istotnym problemem Polski, różniącym ją od innych krajów europejskich,

jest nieproporcjonalnie wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie w stosunku
do wytwarzanego w tym sektorze produktu. Jest to skutek specyficznej struk-

tury i historii rozwoju rolnictwa w ostatnich latach. W Polsce centralnej,
wschodniej, południowo-wschodniej, dominuje bardzo rozdrobnione rolnictwo
indywidualne o średniej powierzchni gospodarstwa poniżej 6-7ha. Natomiast
w Polsce zachodniej i północnej przeważają bardzo duże gospodarstwa rolne o
różnej formie prawno – własnościowej jako skutek procesów przekształceń i
restrukturyzacji dawnych państwowych gospodarstw rolnych, także znacznie
większe są gospodarstwa indywidualne – ponad 10% to gospodarstwa 20 hek-
tarowe i większe. W efekcie poziom produktywności, wydajności i towarowo-
ści polskiego rolnictwa w porównaniu do standardów europejskich jest dość
niski a co najważniejsze jest ogromnie zróżnicowany regionalnie. Różnice te
utrwalają się i pogłębiają. Kształtujące się nowe struktury gospodarcze muszą
zatem wchłonąć nadwyżki siły roboczej z sektorów schyłkowych i rolnictwa.

W strukturze użytkowania ziemi należy liczyć się z utrwaleniem tendencji

do powolnego, lecz trwałego zmniejszania udziału użytków rolnych poprzez
rezygnację z uprawy gruntów o niskiej urodzajności. Rodzi to problem odpo-
wiedniego zagospodarowania tych gruntów, które są często przez wiele lat
odłogowane i ulegają stopniowej degradacji. Zjawisko to szczególnie silnie
zaznacza się w północnej i zachodniej części kraju i dotyczy głównie tzw.
gruntów popegeerowskich (PGR – Państwowe Gospodarstwo Rolne).

W systemie osadniczym pogłębiają się będą różnice w poziomie aktywno-

ści gospodarczej między obszarami metropolitalnymi i dużymi miastami, a
większością pozostałych miast. W przypadku znacznych obszarów kraju nie-
dorozwój sieci miejskiej utrudnia ich aktywizację. Dotyczy to zwłaszcza re-
gionów rolniczych i nieaglomeracyjnych. Będzie to poważnym hamulcem dla
pogłębiania transformacji gospodarczej i rozprzestrzeniania innowacji. Przy
stosunkowo niskim stopniu urbanizacji, ograniczone może zostać w poważ-
nym stopniu tempo rozwoju kraju.

Głównymi ośrodkami rozwoju stają się największe miasta. To one koncen-

trują nie tylko największą część potencjału ludzkiego i ekonomicznego, ale także
partycypują w największym stopniu w absorbowaniu pozytywnych trendów
społecznych i gospodarczych. Dystans między metropoliami polskimi a europej-
skimi może się w dłuższym horyzoncie zmniejszać, ale negatywnym zjawiskiem
jest obserwowane obecnie stopniowe przejmowanie przez metropolie potencja-
łów z otoczenia regionalnego. Zaobserwować można, że część obszarów zostaje
nie tylko wyłączona z procesów rozwoju, ale zaczyna stanowić istotny balast dla
obszarów wzrostu – ulegają one marginalizacji lub peryferyzacji.

Można spodziewać się wystąpienia jeszcze jednego zjawiska, które silnie

wiąże procesy gospodarcze z przemianami struktury przestrzennej. Obszary
rekonstrukcji przemysłu stoją przed koniecznością przeprowadzenia rekonwer-
sji przestrzeni poprzemysłowej, będącej warunkiem odrodzenia gospodarczego
tych rejonów. Jak wskazują doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych, sama
rekonwersja przemysłu nie wyczerpuje większości nakładów wymaganych do

restrukturyzacji tych regionów. Skala kosztów restrukturyzacji takich okręgów
przemysłowych, jak katowicki, tarnobrzeski, wałbrzyski, ewentualnie w dal-
szej perspektywie legnicko-głogowski jest ogromna, w głównej mierze w
związku z koniecznością odbudowy przestrzeni po upadku lub gruntownej
redukcji całych gałęzi przemysłu.

W obrazie przestrzennych zróżnicowań Polski w sferze gospodarczej

istotne znaczenie mają zróżnicowania wewnątrzregionalne. Już teraz są one
bardzo głębokie, zwłaszcza w relacji centrum-peryferie w poszczególnych
regionach (obszary depresyjne, problemowe). Są nawet głębsze niż relacje
między poszczególnymi województwami.

Nasilać może się więc zjawisko depopulacji terenów rolniczych, wyraźnie

już widoczne w północno-zachodnich i wschodnich regionach kraju. Spadać
może też atrakcyjność inwestycyjna na szczeblu lokalnym. Tak więc większe
szanse rozwoju będą miały obszary i tak stosunkowo lepiej rozwinięte oraz
posiadające odpowiedni potencjał ludzki. Opisane kierunki rozwoju sytuacji
mogą wpływać hamująco na dynamikę wzrostu gospodarczego kraju, a w
sposób jaskrawy przejawiać się to może następującymi zjawiskami:



utratą atrakcyjności inwestycyjnej,



utratą zdolności gospodarki do wchłaniania innowacji,



utratą zdolności do absorpcji funduszy europejskich,



utrwaleniem się niskiej dynamiki wzrostu gospodarczego i relatywnie
niskiego poziomu życia.

Należy spodziewać się, że daleko idącym przekształceniom podlegać będą

obszary wiejskie. Zredukowane zostanie zatrudnienie w rolnictwie. Jednak
uprzemysłowienie produkcji rolniczej nie powinno przekroczyć pewnych norm
zgodnych z kryteriami zdrowia i ekologii, co pozwoliłoby wytwarzać żywność
o wysokiej jakości. Rekompensatą za rezygnację z przemysłowego modelu
rolnictwa mogą być korzyści wynikające ze specjalizacji produkcji rolniczej
oraz utrzymanie podwyższonego poziomu zatrudnienia na wsi. Zatrzymanie
potencjalnych pracowników na wsi, w produkcji rolnej, przy zajęciach wspo-
magających rolnictwo i związanych z szeroko pojętym wielofunkcyjnym
rozwojem obszarów wiejskich – będzie łagodziło napięcia społeczne i trudno-
ści ekonomiczne związane z deficytem miejsc pracy w miastach. W dalszej
perspektywie może służyć pozytywnym przemianom struktury przestrzennej,
wykształceniu się specyficznego, zrównoważonego modelu polskiej wsi oraz
właściwych relacji wieś-miasto.

Na obszarach wiejskich największym wyzwaniem jest rozwój infrastruktu-

ry technicznej i społecznej, niezbędnej dla aktywizacji tych terenów. Silne
rozproszenie osadnictwa wiejskiego nie sprzyja jednak realizacji inwestycji w
tej dziedzinie i w związku powyższym polską wieś cechuje wciąż ogromne
zapóźnienie cywilizacyjne. Szczególnie niekorzystny dla możliwości rozwoju
obszarów wiejskich jest niedorozwój stacjonarnej sieci telefonicznej oraz wy-

sokie koszty jej eksploatacji, które warunkują m.in. dostęp do sieci informa-
tycznych. Utrzymywanie tego stanu może uruchomić trudny do powstrzyma-
nia proces zapaści społecznej i depopulacji wsi, rodząc poważniejsze problemy
rozwojowe dla pozostałych obszarów.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie można wyróżnić główne typy występujących w Polsce obszarów –
ze względu na problemy strukturalne?



Na czym polega różnica między „zróżnicowaniami międzyregionalnymi”
a „zróżnicowaniami wewnątrzregionalnymi” w Polsce?



Na czym polega wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich?

Rozwój struktur środowiskowo-terytorialnych
Polski system osadniczy cechuje umiarkowana, policentryczna koncen-

tracja ludności, charakteryzująca się relatywnie niewielkim udziałem aglome-
racji stołecznej w liczbie ludności kraju i dużym znaczeniem ośrodków śred-
niej wielkości dość równomiernie rozmieszczonych na terytorium kraju. Po-
ziom urbanizacji jest dosyć niski i silnie zróżnicowany terytorialnie. Najwyż-
szy poziom występuje w województwach, których centrami są duże aglomera-
cje miejskie, a najniższy w rolniczych województwach południowo-
wschodniej części kraju. Dużą różnorodność wykazuje także gęstość miejskiej
sieci osadniczej. Najwyższa jest w części zachodniej i południowej, gdzie
obok dużych miast jest wiele miast małych i bardzo małych. Obszary wiejskie
cechuje bardzo silnie rozproszone osadnictwo, szczególnie charakterystyczne
dla wschodniej części kraju.

W związku z generalnie niskim poziomem urbanizacji i niespójnością sys-

temu przestrzennego – pogłębiają się różnice w poziomie aktywności gospo-
darczej między dużymi miastami a większością pozostałych miast, co naj-
ostrzej uwidacznia się na lokalnych rynkach pracy. Niedorozwój sieci miej-
skiej, charakterystyczny dla znacznej części terytorium kraju, utrudnia aktywi-
zację tych obszarów. Podobna sytuacja jest w otoczeniu wielu małych ośrod-
ków miejskich, zwłaszcza w regionach rolniczych, które utraciły dotychcza-
sowe czynniki rozwoju, a pojawieniu się nowych nie sprzyja niedorozwój
miejscowej i okolicznej infrastruktury technicznej i społecznej. Analogiczne
problemy dotyczą miast przechodzących proces transformacji związanej z
utratą dotychczasowej przemysłowej bazy ekonomicznej. Pewien niedorozwój
funkcjonalny cechuje również miasta średniej wielkości, które nie są w stanie
dobrze spełniać roli ogniw rozprzestrzeniania innowacji. Z kolei rozwój obszar
metropolitalnych silnie ograniczają uwarunkowania wewnętrzne, wśród któ-
rych niebagatelną rolę odgrywa brak odpowiednio przygotowanych terenów
pod szeroko zakrojone inwestycje.

Istniejący system osadniczy kraju utrudnia funkcjonowanie mechanizmów

rozwoju. Dotyczy to zwłaszcza dyfuzji innowacji i dobrobytu z głównych
ośrodków wzrostu – w wymiarze globalnym i europejskim, jak i krajowym.
Wyzwania cywilizacyjne jakie stoją przed Polską wymagają stopniowego
(zarówno ilościowego jak i jakościowego) rozwoju substancji miejskiej,
szczególnie na obszarach słabo zurbanizowanych. Szczególnego wzmocnienia
wymagają miasta średniej wielkości, które powinny spełniać funkcje aktywi-
zujące okoliczne obszary. Pożądane byłoby doprowadzenie do podniesienia
zwartości przestrzennej osadnictwa, co zdecydowanie ułatwiłoby realizację
inwestycji infrastrukturalnych, niezbędnych dla prawidłowego rozwoju. Nie-
zbędny jest również rozwój nowoczesnych funkcji metropolitalnych w naj-
większych ośrodkach kraju. Prawidłowa struktura osadnicza będzie jedną z
ważniejszych podstaw trwałego i zrównoważonego rozwoju w sferze społecz-
nej i ekonomicznej.

Środowisko przyrodnicze Polski cechuje znacząca różnorodność krajo-

brazu, duża różnorodność biologiczna i silne zróżnicowanie pokrywy glebo-
wej. Lesistość kraju jest niezbyt duża (ok. 30%) i wykazuje istotne zróżnico-
wanie przestrzenne. Najsilniej zalesione są obszary górskie i pojezierza, a
najsłabiej obszary nizinne w środkowej części kraju. Wśród obszarów prawnie
chronionych, które zajmują łącznie około jedną trzecią terytorium kraju, jedy-
nie nieznaczną część stanowią najskuteczniej chronione parki narodowe i
rezerwaty przyrody. W użytkowaniu terenu największy udział mają użytki
rolne, wśród których dominują grunty orne. Jakość gleb użytkowanych rolni-
czo na większości terytorium kraju nie jest zbyt wysoka. Przeważają gleby
średnich klas bonitacyjnych, a w niektórych regionach (zwłaszcza na Mazow-
szu) duży udział mają gleby słabe.

Stan środowiska przyrodniczego z roku na rok ulega stałej poprawie, lecz

nie jest jeszcze zadowalający, szczególnie na obszarach najsilniej uprzemy-
słowionych. W ostatnich latach znacząco zmniejszyła się emisja zanieczysz-
czeń powietrza oraz wielkość zrzutu nieoczyszczanych ścieków. Jest to zwią-
zane zarazem z ograniczaniem działalności w najbardziej uciążliwych dla
środowiska branżach przemysłu i górnictwa, jak również z konsekwentnym
realizowaniem polityki ekologicznej państwa oraz wprowadzaniem nowocze-
snych technologii. Znacznie wolniejszy postęp zanotowano w dziedzinie zago-
spodarowania odpadów. Zanieczyszczenie środowiska jest przestrzennie silnie
zróżnicowane. Obok obszarów silnie zdegradowanych, cechujących się wyso-
kim zanieczyszczeniem powietrza, wód i gleb (okręgi przemysłowe i najwięk-
sze aglomeracje), koncentrujących się głównie w południowej części kraju,
znaczący udział mają obszary cenne przyrodniczo, o wysokim poziomie lesi-
stości i niezbyt silnie skażone.

Od końca lat 80. obserwuje się stałą poprawę czystości wszystkich ele-

mentów składowych środowiska, jak również rozwój systemu obszarów chro-

nionych. Wydaje się, że pozytywne tendencje zachodzące w tej sferze mają
charakter trwały. Przyczyniają się one do podniesienia atrakcyjności tury-
stycznej kraju oraz stanu zdrowotnego społeczeństwa. Z drugiej strony działa-
nia w tej dziedzinie są wysoce kosztowne i silnie obciążają przede wszystkim
budżety samorządów i przedsiębiorstw.

Wraz z rozwojem gospodarczym kraju należy liczyć się ze wzrostem an-

tropopresji na obszarach cennych przyrodniczo. Równocześnie może pojawić
się problem wzrostu deficytu wód, tak na potrzeby komunalne jak i przemysłu
oraz rolnictwa. Intensyfikacja rolnictwa związana z tworzeniem wielkoobsza-
rowych gospodarstw wysokotowarowych mogłaby zagrozić w istotny sposób
środowisku przyrodniczemu obszarów wiejskich, przyczyniając się do wzrostu
erozji gleb, zanieczyszczenia gleb i wód, zniszczenia śródpolnych zadrzewień i
pogorszenia walorów krajobrazowych.

Podstawy stabilnego wzrostu społecznego i gospodarczego w długiej per-

spektywie daje realizacja zasad zrównoważonego rozwoju. Należy więc dą-
żyć do poprawy spójności systemu zapewniającego ciągłość powiązań przy-
rodniczych poprzez racjonalne zwiększenie powierzchni obszarów chronio-
nych, w tym zwłaszcza objętych ochroną czynną, oraz tworzenia korytarzy
ekologicznych. Konieczne jest podjęcie szeroko zakrojonych działań mających
na celu racjonalne gospodarowanie wodami, poprawę jakości i dostępności
zasobów wodnych oraz ochronę przed powodzią. Tego typu kompleksowe
działania stworzą podstawy i mogą dać impuls do rozwoju nowoczesnej go-
spodarki a w sferze społecznej do przekształceń modelu życia.

Zasoby wód powierzchniowych (a także podziemnych) są niewielkie i do

tego nierównomiernie rozmieszczone na terytorium kraju. W przeliczeniu na 1
mieszkańca Polska dysponuje 3 razy mniejszymi, aniżeli średnio w Europie,
zasobami wód powierzchniowych. Szczególnie wysoki deficyt wody występuje
w dużych okręgach przemysłowych położonych na obszarach wododziałowych
(Górny Śląsk, aglomeracja łódzka) i w okręgach rolniczych środkowej Polski.

Polskę cechuje duża różnorodność kulturowa, będąca wynikiem od-

miennych uwarunkowaniach historycznych i społeczno-gospodarczych w
poszczególnych regionach. Obok zróżnicowania międzyregionalnego istotne
odmienności kulturowe pojawiają się w obrębie poszczególnych obszarów,
stanowiąc świadectwo istniejących tam różnic etnicznych i wyznaniowych, jak
również odmiennych modeli rozwoju społecznego. W licznych regionach kraju
zachowały się jak dotąd tradycyjne formy kultury ludowej, cechującej się
bogactwem obrzędowości i obyczajów.

Istotny element w polskiej przestrzeni zajmują obiekty zabytkowe stano-

wiące istotną część dziedzictwa narodowego. Cechuje je ogromna różnorod-
ność. Niestety są one obecnie częstokroć w złym stanie technicznym. Dotyczy
to zwłaszcza zespołów pałacowo-dworskich oraz zabytków przemysłowych.
Przyczyną tego stanu jest permanentny brak środków finansowych na inwesty-

cje konserwacyjne, połączony często z nieodpowiednim ich wykorzystaniem.
Polityka w dziedzinie ochrony środowiska kulturowego, przez wiele lat kon-
centrowała się na określaniu surowych i kosztownych reżimów ochrony. Jed-
nocześnie jednak środki przeznaczane na ich realizację były niewystarczające.
Następował więc proces niszczenia materialnych zasobów dziedzictwa kultu-
rowego. Kontynuacja takiej polityki, bez szerokiego włączenia inwestorów
publicznych i prywatnych, grozi bezpowrotną utratą cennych wartości mate-
rialnych, co zubożyłoby krajobraz kulturowy kraju, w tym zwłaszcza obszarów
wiejskich. Niezbędne jest podjęcie szeroko zakrojonej działalności dla wyzwo-
lenia w społeczeństwie zrozumienia, iż ochrona dziedzictwa narodowego leży
w jego interesie. Prawidłowe działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturo-
wego mają bowiem istotny pośredni wpływ na perspektywy rozwoju społecz-
nego i gospodarczego.

Zachodzi obawa, iż proces modernizacji gospodarczej będzie sprzyjał

szybkiej homogenizacji (ujednolicaniu) kulturowej regionów. Stwarza to istot-
ne zagrożenie dla utrzymania tożsamości społeczności lokalnych i regional-
nych. Utrata swoistej specyfiki danego obszaru wpływa znacząco na ograni-
czenie jego endogenicznych możliwości rozwoju w tym np. zmniejszenie jego
atrakcyjności turystycznej.

Układ sieci transportowej jest w dużej mierze odzwierciedleniem spuści-

zny historycznej. Dotyczy to zwłaszcza sieci kolejowej, najsilniej rozbudowa-
nej w regionach zachodnich a najsłabiej w północno-wschodnich. Pod wzglę-
dem gęstości sieci kolejowej, a także stopnia jej zelektryfikowania Polska
należy do czołówki europejskiej. Obecnie jednak lokalne linie kolejowe są w
dość szybkim tempie likwidowane. Gęstość sieci dróg publicznych nie jest
zbyt wysoka lecz za to równomiernie rozłożona w przestrzeni. Szczególną
bolączką polskiej sieci drogowej jest jej bardzo zły stan techniczny oraz nie-
mal całkowity brak autostrad i dróg ekspresowych oraz zbyt mały udział dróg
krajowych, dostosowanych do przenoszenia nacisków 11,5 t/oś.

W ostatnich latach nastąpiły istotne zmiany w sektorze transportowym. W

przewozie pasażerów, podobnie jak w przypadku ładunków, bardziej elastycz-
ny transport samochodowy wygrał konkurencję z koleją, która przyjęła pa-
sywny model postępowania, systematycznie zmniejszając liczbę połączeń
pociągów pasażerskich i zamykając liczne szlaki kolejowe. Kontynuacja tego
trendu może prowadzić to do trwałej degradacji infrastruktury kolejowej (z
wyjątkiem głównych linii kolejowych) oraz stopniowej likwidacji lokalnych
tras kolejowych. Trwałą tendencją jest również niedostosowanie tempa rozwo-
ju polskiej sieci drogowej do potrzeb gwałtownie wzrastającego ruchu samo-
chodowego. Niesprawność transportu kolejowego oraz niedorozwój sieci dro-
gowej będzie opóźniać procesy rozwoju, stanowiąc zarazem zagrożenie dla
bezpieczeństwa ruchu.

Rozwój infrastruktury portów morskich jest niezadowalający. Funkcjonują

3 duże, lecz niezbyt nowoczesne, porty morskie: Gdańsk, Gdynia oraz Szcze-
cin-Świnoujście, które dysponują dużymi, nie w pełni wykorzystanymi możli-
wościami przeładunkowymi i często konkurują ze sobą. Na infrastrukturę
transportu lotniczego składa się niezbyt gęsta sieć portów lotniczych, często o
niskim poziomie obsługi, wśród których dominującą pozycję zajmuje port
lotniczy w Warszawie.

W procesie przemian lat 90. znacząco zwiększyła się rola transportu in-

dywidualnego co wywołało ogromną presję na rzecz rozbudowy układów
drogowych – wewnątrzmiejskich i tranzytowych. Wystąpiło sprzężenie zwrot-
ne powodujące stopniowe ograniczenie roli komunikacji zbiorowej, co na
obszarach zapóźnionych cywilizacyjnie, cechujących się niższym poziomem
motoryzacji, stało się jednym z istotnych czynników ich zapaści społecznej i
gospodarczej.

Terytorium Polski nie jest wystarczająco spójne wewnętrznie dla realizacji

skoku cywilizacyjnego, jaki jest społecznie oczekiwany. Podobnie spójność
przestrzenna jej terytorium z obszarem zewnętrznym, zwłaszcza krajów Unii
Europejskiej, nie jest zadowalająca. Niezbędne jest wzmocnienie wewnętrznej
spójności terytorialnej kraju m.in. poprzez realizację zintegrowanego, wieloga-
łęziowego układu transportowego umożliwiającego rozwój wewnętrznych
połączeń krajowych i ograniczenie roli barier rzecznych (zwiększenie liczby
mostów). W ramach tego zadania mieści się też poprawa dostępności do pol-
skich portów morskich. Równocześnie należy dążyć do zwiększenia spójności
zewnętrznej, zapewniającej rozwój powiązań transgranicznych. Spójność tery-
torialna stanowi podstawę rozwoju rynków zbytu oraz dyfuzji przemian cywi-
lizacyjnych.

Konieczne jest w związku z tym silniejsze powiązanie polskiego systemu

infrastruktury transportowej z siecią Unii Europejskiej. Dotyczy to nie tylko
zintegrowanego systemu powiązań kolejowych, drogowych, morskich i rzecz-
nych, budowy centrów logistycznych, lecz również systemów przesyłu gazu,
ropy naftowej i energii elektrycznej. Na obszarach wiejskich niezbędna jest
zwłaszcza rozbudowa infrastruktury technicznej i społecznej oraz znaczna
poprawa dostępności do sieci telekomunikacyjnej. Rozwój tych systemów
sprzyjać będzie osiąganiu spójności terytorialnej.

Dobrze rozwinięta jest sieć elektroenergetyczna, nieco gorzej gazowa i ru-

rociągów naftowych. Silny niedorozwój cechuje sieć telekomunikacyjną, za-
równo stacjonarną jak i komórkową. Dostępność do sieci stacjonarnej jest
silnie zróżnicowana terytorialnie. Najniższą gęstością sieci telefonicznej ce-
chują się regiony słabiej rozwinięte, o niskim poziomie urbanizacji (święto-
krzyskie i województwa wschodnie). Niedorozwój sieci telekomunikacyjnej w
dużej mierze ogranicza możliwości dostępu do sieci informatycznych, które są
bardzo słabo rozwinięte.

Występuje silne zróżnicowanie przestrzenne pod względem wyposażenia

w infrastrukturę techniczną i społeczną. Jest ona szczególnie słabo rozwinięta
we wschodniej i częściowo centralnej części kraju. Jeszcze większe różnice w
tym zakresie przebiegają pomiędzy miastem i wsią. Zapóźnienie obszarów
wiejskich w zakresie niedorozwoju infrastruktury technicznej jest spowodo-
wane w dużej mierze silnie rozproszoną siecią osadniczą, co przekłada się na
wysokie koszty realizacji inwestycji.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co powoduje niedorozwój sieci miejskiej na niektórych obszarach Polski?



Na czym może polegać realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w
Polsce?



Na czym polega i jakie ma znaczenie „spójność przestrzenna”?

System władzy publicznej
Struktury władzy publicznej w Polsce ukształtowane zostały na nowo po

przełomie politycznym roku 1989. Kierunkiem sukcesywnie wprowadzanych
zmian była demokratyzacja, decentralizacja i dostosowanie administracji do
warunków gospodarki rynkowej. Ograniczeniu uległa rola władz centralnych
w zarządzaniu gospodarką, a w kolejnych reformach rozbudowywano szczeble
władz lokalnych i regionalnych. W ich wyniku powstał czterostopniowy sys-
tem władzy obieranej w wyborach powszechnych, posiadający ograniczone
zależności hierarchiczne: szczebel centralny, wojewódzki, powiatowy i gmin-
ny. Na szczeblu wojewódzkim występuje obok władzy samorządowej urząd
wojewody, będącego reprezentantem rządu.

W systemie jaki się ukształtował, spośród niższych szczebli władzy naj-

szersze zadania i największe możliwości ich realizacji posiada szczebel gmin-
ny (lokalny). Szczebel powiatowy (ponadlokalny) posiada bardzo wąski zakres
kompetencji i w niektórych sytuacjach jego istnienie trudno racjonalnie uza-
sadnić. W większych miastach połączono kompetencje władz gminnych i
powiatowych. Na szczeblu wojewódzkim występuje niejasny w odbiorze spo-
łecznym dualizm władzy państwowej i samorządowej, który nie sprzyja kre-
atywnemu podejmowaniu wyzwań i rozwiązywaniu problemów o charakterze
regionalnym. Ponadto szczebel ponadlokalny i regionalny wyposażone są w
relatywnie mniejsze środki niż szczebel gminny, w związku z czym stanowią
raczej forum koordynacji działań władz lokalnych niż samodzielne podmioty
prowadzące własną politykę rozwoju. W ukształtowanym systemie, na
wszystkich szczeblach samorządowych myślenie kategoriami ogólnopaństwo-
wymi, ponadregionalnymi, regionalnymi i ponadlokalnymi ma bardzo ograni-
czony wymiar.

Transformacja polityczna i gospodarcza rozpoczęła się od negacji dotych-

czasowych, totalitarnych rozwiązań systemowych. Obok niewątpliwych pozy-

tywów spowodowało to także wiele negatywnych skutków. Osłabieniu uległa
skuteczność działania władz publicznych w sferach, w których nie mogą one
być zastąpione grą sił rynkowych – jak bezpieczeństwo, rozwój infrastruktury
ponadlokalnej, transport zbiorowy, ochrona dóbr kultury itd. W wielu proce-
sach decyzyjnych ujawniły swój wpływ partykularyzmy grup zawodowych, a
także realizacja prywatnych lub grupowych interesów w służbie publicznej
oraz zjawiska korupcji.

Dynamika elit władzy, przy nie ugruntowanych mechanizmach demokra-

cji, osłabiła skuteczność rządzenia. Potrzeby w zakresie nowej legislacji prze-
wyższały możliwości, skutkiem czego zaniżana była jakość stanowionego
prawa. Debatę polityczną, poza początkowym okresem transformacji, zdomi-
nowały bieżące potrzeby. Zbyt słaba była koordynacja międzyresortowa i
niemal całkowicie nieobecne myślenie długofalowe przy podejmowanych
decyzjach.

Tak ukształtowany system posiada ograniczone możliwości skutecznego

działania i prowadzi do niskiej efektywności wydatkowania środków publicz-
nych. Wobec powiększających się trudności finansowych samorządów istnieje
obawa, że koszty funkcjonowania samego systemu sprawowania władzy po-
chłaniać będą coraz bardziej znaczący odsetek funduszy kierowanych do dys-
pozycji poszczególnych ogniw władzy. Trwałą cechą systemu zarządzania
państwem na szczeblach regionalnym i lokalnym jest zbędna, a czasem wy-
niszczająca konkurencja – a także brak współpracy i koordynacji pionowej
(między szczeblami władzy) oraz poziomej (pomiędzy sąsiadującymi władza-
mi tego samego szczebla). Zmniejsza to efektywność podejmowanych działań
i spowalnia procesy rozwoju.

Ograniczone możliwości rozwiązywania problemów poszczególnych spo-

łeczności prowadzić mogą do alienacji władzy, wzmożenia demagogii poli-
tycznej oraz ograniczenia jej możliwości rozumienia, formułowania i realizacji
istotnych interesów społecznych. Pozostające do dyspozycji niewielkie fundu-
sze kierowane będą wówczas na działania doraźne lub przypadkowe, o nie-
wielkiej skali i praktycznej sile oddziaływania na rozwój, nie podporządkowa-
ne strategicznym celom. Nie będzie możliwa koncentracja środków na wyraź-
nie zdefiniowanych długofalowych priorytetach, występować będą trudności w
podejmowaniu istotnych wyborów politycznych oraz duża zmienność doraź-
nych celów działania.

Na stan rozwoju struktur państwa i występujące trendy w tym zakresie na-

łożą się problemy związane z koniecznością wykorzystania znaczących środ-
ków publicznych przeznaczonych na rozwój przestrzenny i regionalny, popra-
wę struktur społeczno-gospodarczych oraz spójność terytorialną z Unią Euro-
pejską. Już obecnie występują trudności w generowaniu projektów inwesty-
cyjnych o znaczącej efektywności, w koordynacji międzysektorowej i prze-
strzennej podejmowanych działań.

Wobec występujących wyzwań konieczne jest dalsze reformowanie struk-

tur administracyjnych państwa oraz usprawnianie skuteczności ich działania.
Pożądane byłoby wzmocnienie skuteczności działania władz centralnych w
realizacji zadań o charakterze krajowym lub ponadregionalnym oraz zwięk-
szenie możliwości działań i koordynacji międzysektorowej. Wzmocnienia
wymaga też samorządowy szczebel regionalny, który mógłby przekształcić się
z forum przetargowego działających na jego terenie władz lokalnych w istotny
podmiot polityki, prowadzonej w interesie ogółu społeczności regionu. Roz-
ważenia wymaga rola szczebla ponadlokalnego (powiatu) dla kreowania pro-
cesów rozwoju oraz generowania projektów inwestycyjnych realizujących
interesy społeczności lokalnych w grupach mniejszych ośrodków. W wyniku
tego typu przemian Polska mogłaby znacząco umocnić się na drodze do efek-
tywnego i trwałego rozwoju.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polegały reformy struktury władzy publicznej w Polsce po 1989
roku?



Który spośród niższych szczebli władzy publicznej w Polsce posiada
najszersze zadania i największe możliwości ich realizacji?

REALIZACJA POLITYKI PRZESTRZENNEJ

Podmioty i instrumenty zarządzania przestrzenią
Politykę przestrzenną prowadzą władze publiczne, będące podmiotami tej

polityki, stosując różnorodne instrumenty realizacji jej założeń. Instrumenty
te można pogrupować następująco:


środki prawne i struktury organizacyjne – tworzące podstawę syste-
mowego funkcjonowania aktywnej polityki kształtowania przestrzeni; jest
to instrument dostępny dla władz wyższych szczebli, np. rządu;



środki nakazowo-zakazowe – regulujące sposoby zagospodarowania
przestrzeni;



bezpośrednie inwestycje publiczne – realizujące potrzeby społeczne, ale
też wpływające w istotny sposób na zachowania inwestycyjne podmiotów
spoza sektora publicznego;



środki ekonomiczne – stymulujące realizację pożądanych społecznie
rozwiązań przez podmioty gospodarcze lub ludność;



uspołecznienie procesów podejmowania decyzji – jako najskuteczniej-
sze narzędzie rzeczywistej kontroli i partycypacji społecznej; obywatele,
podmioty gospodarujące w przestrzeni i organizacje społeczne spełniają

funkcje kontroli wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami przestrzeni i
mogą aktywnie wspierać politykę władz;



analizy przestrzenne i badania naukowe – pozwalające śledzić procesy
zmian w przestrzeni oraz tworzące podstawy teoretyczne, poznawcze i
metodologiczne funkcjonowania systemu racjonalnego kształtowania
przestrzeni.

Ponieważ politykę przestrzenną prowadzą podmioty władzy publicznej

wszystkich szczebli – od szczegółowych rozwiązań prawnych zależy zakres
ich formalnych kompetencji w tym względzie. Podstawą systemu zagospoda-
rowania przestrzennego w Polsce jest ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o
planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717).
Określa ona kompetencje organów administracji publicznej w zakresie proce-
dur zagospodarowania przestrzennego. Ponadto regulacje dotyczące polityki
przestrzennej zawarte są w przepisach regulujących funkcjonowanie poszcze-
gólnych ogniw władzy publicznej.

W obowiązującym w Polsce od 1999 roku czterostopniowym systemie

władzy publicznej, podział kompetencji w zakresie polityki przestrzennej
przedstawia się następująco:


kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej państwa należy do
zadań Rady Ministrów;



kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej w województwie nale-
ży do zadań samorządu województwa;



do zadań samorządu powiatu należy prowadzenie, analiz i studiów z
zakresu zagospodarowania przestrzennego, odnoszących się do obszaru
powiatu i zagadnień jego rozwoju; władze powiatu nie mają jednak zna-
czących kompetencji decyzyjnych w zakresie gospodarki przestrzennej –
mogą działać wyłącznie w granicach swojej ograniczonej właściwości
rzeczowej;



należy do zadań własnych samorządu gminy należy kształtowanie i prowa-
dzenie polityki przestrzennej na jej terenie, z wyjątkiem obszarów morskich
oraz terenów zamkniętych ze względu na potrzeby obronności państwa.

Podmioty władzy publicznej pełnią ważną rolę w całym procesie gospoda-

rowania przestrzenią. Pojęcie gospodarki przestrzennej obejmuje bowiem
całokształt działalności w zakresie przestrzennego zagospodarowania i użyt-
kowania gruntów. Na gospodarkę przestrzenną składają się więc następujące
rodzaje działalności:


koordynacyjno-regulacyjna, pełniona przez administrację publiczną,
która poprzez swoje decyzje przestrzenne w sprawach przeznaczania,
sposobu użytkowania i zagospodarowania gruntów wpływa na kształt
przestrzeni;



inwestycyjna, prowadzona przez podmioty gospodarcze i osoby prywatne
w myśl ich własnych celów i zadań; działania inwestycyjne mogą jednak
podejmować – i w szerokim zakresie podejmują – także władze publiczne;



kontrolna, prowadzona w trybie nadzoru przez administrację publiczną
pod kątem zgodności z prawem zachowań innych podmiotów w prze-
strzeni.

W polskim systemie prawnym każdy obywatel lub organizacja ma prawo,

w granicach określonych prawem, do zagospodarowywania terenu, do którego
posiada tytuł prawny, jeżeli, nie narusza to chronionego prawem interesu
publicznego oraz interesu innych osób. Każdy ma też prawo do ochrony wła-
snego interesu prawnego przy zagospodarowaniu terenów należących do in-
nych osób lub organizacji. Jako interes publiczny należy rozumieć uogólniony
cel dążeń i działań, związanych z zagospodarowaniem przestrzennym,
uwzględniający zobiektywizowane potrzeby ogółu społeczeństwa lub społecz-
ności lokalnych.

Interes publiczny oraz prawidłowe relacje pomiędzy działaniami poszcze-

gólnych podmiotów gospodarujących w przestrzeni chronione są poprzez
właściwą politykę przestrzenną władz publicznych. W odniesieniu do poje-
dynczych nieruchomości zastosowanie mają przepisy prawa lokalnego, usta-
lanego przez władze gminy. Najważniejszym dokumentem z zakresu zagospo-
darowania przestrzeni, stanowiącym akt prawa lokalnego jest miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego albo decyzja władz gminy o warunkach
zabudowy i zagospodarowania terenu. Poszczególne podmioty gospodarują-
ce w przestrzeni muszą postępować zgodnie z warunkami ustalonymi w tych
dokumentach. Ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego
kształtują, wraz z innymi przepisami, sposób wykonywania prawa własności
nieruchomości.

Ustalenie przeznaczenia terenu, rozmieszczenie inwestycji celu publicz-

nego oraz określenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy
terenu następuje w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W
przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego okre-
ślenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu następuje w
drodze decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, przy czym:


lokalizację inwestycji celu publicznego ustala się w drodze decyzji o loka-
lizacji inwestycji celu publicznego;



sposób zagospodarowania terenu i warunki zabudowy dla innych inwesty-
cji ustala się w drodze decyzji o warunkach zabudowy.

W odniesieniu do terenów zamkniętych ze względu na potrzeby obron-

ności kraju – w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ustala
się tylko granice tych terenów oraz granice ich stref ochronnych. W strefach
ochronnych ustala się ograniczenia w zagospodarowaniu i korzystaniu z tere-
nów, w tym zakaz zabudowy.

W ramach ustalania celów i kierunków oraz dla praktycznej realizacji poli-

tyki przestrzennej władz różnych szczebli sporządzane są różnorodne dokumen-
ty, z których część jest obligatoryjna – to znaczy, że system prawny wymaga,
aby były one sporządzone przez odpowiednie władze. Zabezpiecza to interesy
społeczeństwa i podmiotów gospodarujących w przestrzeni przed samowolnym,
przypadkowym lub nieskoordynowanym (okazjonalnym) działaniem władz
publicznych. Polityka przestrzenna musi być bowiem stabilna w dłuższym okre-
sie – sam charakter zmian w przestrzeni i czas trwania procesów inwestycyjnych
wymagają takiej stabilności. Poprzez sporządzanie formalnych dokumentów,
zawierających kierunki polityki przestrzennej odpowiednich władz – społeczeń-
stwo otrzymuje gwarancję stabilności i przejrzystości tej polityki.

Na szczeblu krajowym jest opracowywana „Koncepcja przestrzennego

zagospodarowania kraju”, okresowe raporty o stanie przestrzennego zagospo-
darowania kraju, oraz programy zawierające zadania rządowe służące realiza-
cji celów publicznych – sporządzane przez ministrów i przez centralne organy
administracji rządowej.

Na szczeblu województwa są uchwalane przez sejmik samorządowy wo-

jewództwa następujące dokumenty planistyczne :


strategia rozwoju województwa;



plan zagospodarowania przestrzennego województwa;



wieloletnie programy wojewódzkie;



priorytety współpracy zagranicznej województwa.

Wieloletnie programy wojewódzkie powinny być spójne z Koncepcją

przestrzennego zagospodarowania kraju oraz z planami zagospodarowania
przestrzennego sąsiednich województw. Ani plan zagospodarowania prze-
strzennego województwa, ani żaden inny z wymienionych wyżej dokumentów,
nie są aktami prawa miejscowego i nie naruszają uprawnień gmin.

Na szczeblu powiatu organy powiatowe mogą prowadzić, różnorodne

analizy i studia z zakresu zagospodarowania przestrzennego, odnoszące się do
obszaru powiatu i zagadnień jego rozwoju, jednak prace te nie mają bezpo-
średniego znaczenia wykonawczego – służą głównie potrzebom koordynacji
polityk przestrzennych gmin, wchodzących w skład powiatu.

Na szczeblu gminy opracowywane są dwa dokumenty :



studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gminy;



miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (dla całej gminy lub
dla jej części); do planu miejscowego dołącza się prognozę skutków
wpływu ustaleń planu na środowisko przyrodnicze.

Spośród wszystkich wyżej wymienionych dokumentów planistycznych tylko

miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego stanowi prawo miejscowe.

Opracowywanie projektów planów zagospodarowania przestrzennego wo-

jewództwa, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzen-

nego gminy oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego okre-
ślane jest terminem projektowanie zagospodarowania przestrzennego, odpo-
wiednio w skali regionalnej i lokalnej. Proces sporządzania tych dokumentów
jest określony przepisami i gwarantuje jego jawność oraz otwartość dla społe-
czeństwa i podmiotów gospodarujących w przestrzeni. W trakcie sporządzania
tych dokumentów każdy może wnosić do nich wnioski i uwagi. O przyjęciu i
uwzględnieniu poszczególnych uwag i wniosków decydują organy władz pu-
blicznych, odpowiedzialnych za sporządzanie dokumentów planistycznych.
Jednak rozstrzygnięcia (decyzje) wójta, burmistrza, prezydenta miasta albo mar-
szałka województwa o nieuwzględnieniu poszczególnych wniosków i uwag
dotyczących studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzen-
nego gminy lub miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego albo też
wniosków dotyczących planu zagospodarowania przestrzennego województwa
– nie podlegają zaskarżeniu do sądu administracyjnego.

Istotnym elementem procedury sporządzania dokumentów są negocjacje

pomiędzy władzami województwa i gminy na temat sposobu uwzględnienia
ponadlokalnych zadań rządowych w miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego.

Oprócz dokumentów planistycznych, o których mowa, polityka przestrzenna

władz publicznych może być prowadzona także przy pomocy innych instru-
mentów: ekonomicznych, prawnych, inwestycyjnych i organizacyjnych.

Jedynym ustalanym urzędowo czynnikiem cenowym, który posiada istot-

ny, chociaż pośredni, wpływ na gospodarkę przestrzenną, jest cena kwintala
żyta, publikowana regularnie przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej. Cena ta jest stosowana przez uprawnionych taksatorów nieru-
chomości do ustalania wartości gruntów rolnych. Czynnik ten nabierze więk-
szego znaczenia po wprowadzeniu systemu katastralnego przy określaniu
wartości nieruchomości.

Ulgi inwestycyjne w podatku dochodowym są pośrednią pomocą pu-

bliczną umożliwiającą realizację procesów restrukturyzacji i modernizacji,
ukierunkowaną zwłaszcza na podniesienie konkurencyjności polskiego prze-
mysłu. Z punktu widzenia gospodarki przestrzennej stanowią one istotną za-
chętę dla inwestorów, którzy występują jako wnioskodawcy o wydanie decyzji
o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, a także jako inicjatorzy i
sponsorzy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Podatek od nieruchomości jest podatkiem lokalnym (gminnym), pobie-

ranym od budynków i gruntów (stawka w zł od m

powierzchni) oraz budowli

(stawka w % od wartości). Wysokość stawek tego podatku określa rada gminy,
z tym, że nie może on przekroczyć kwot określonych w ustawie. Zwolnieniu
od podatku od nieruchomości podlegają m.in. grunty, budowle i budynki poło-
żone na terenach Specjalnych Stref Ekonomicznych.

Specjalne Strefy Ekonomiczne, utworzone w oparciu o ustawę z dnia 20

października 1994 r. o Specjalnych Strefach Ekonomicznych, z których każda
jest ustanawiana oddzielnym rozporządzeniem Rady Ministrów – mają istotny
wpływ na rozwój gospodarczy otaczającego je obszaru, powodują również
gwałtowne przekształcenia samej przestrzeni.

W systemie prawnym przewidziano też programy zawierające zadania

rządowe służące realizacji celów publicznych, ale praktycznie nie funkcjo-
nują one jeszcze w polskiej gospodarce przestrzennej. W tej sytuacji najważ-
niejszym zestawem bezpośrdnich inwestycji publicznych przez szereg lat były
wieloletnie inwestycje centralne, których zestawienie publikowano jako za-
łącznik do corocznej ustawy budżetowej. Były to przede wszystkim inwestycje
w sferze infrastruktury technicznej i społecznej. Inwestycje wieloletnie stano-
wią ten rodzaj działalności Państwa, które w najbardziej konkretny sposób
wpływa na kształtowanie przestrzeni w Polsce. Reforma ustrojowa administracji
publicznej gruntownie zmieniła strukturę tych inwestycji, przekazując realizację
większości z nich na szczebel wojewódzki lub powiatowy. Rząd zawierał z
władzami samorządowymi kontrakty regionalne w celu współfinansowania z
budżetu państwa określonych przedsięwzięć inwestycyjnych, prowadzonych
przez samorządy. W pierwszej edycji kontraktów, na lata 2001-2003, inwestycje
centralne pochłonęły większość środków. Powodem była chęć ich zakończenia,
zamknięcia lub przekazania w gestię władz samorządowych.

Obok działań w zakresie gospodarki przestrzennej podmioty władzy pu-

blicznej prowadzą też działania w innych sferach, które mają istotny wpływ na
rozwój przestrzenny. Skutki przestrzenne rodzą się bowiem nie tylko w wyni-
ku realizacji polityki przestrzennej. Takim sferami działalności władz publicz-
nych są m.in.:


Gospodarka gruntami – czyli działalność zmierzająca do racjonalnego
użytkowania i wykorzystania gruntów, uwzględniająca wymogi prawi-
dłowego zagospodarowania określonego obszaru w myśl ustaleń planów
zagospodarowania przestrzennego oraz własnościowe warunki i cechy
gruntów (grunty państwowe, komunalne, prywatne). Gospodarka grunta-
mi w gminach obejmuje m.in. tworzenie zasobów gruntów na cele zabu-
dowy miast i wsi, operacje związane z parcelacją gruntów na cele budow-
lane, a także obrót gruntami państwowymi i komunalnymi przez odpo-
wiednie władze. Gospodarka gruntami państwowymi należy do admini-
stracji rządowej, gruntami komunalnymi – do gmin.



Gospodarka komunalna – czyli działalność władz gminy, której celem
jest zapewnienie techniczno-materialnych warunków zaspokojenia po-
trzeb społeczności gminy. Obejmuje ona w szczególności:

usługi komunalne: zaopatrzenie w wodę, energię, usuwanie

ścieków i odpadów, komunikację zbiorową, pochówek zmar-
łych;

komunalne budownictwo mieszkaniowe;

gospodarowanie rezerwami terenowymi;

urządzenie i wyposażenie przestrzeni publicznych: dróg,

ulic, placów oraz zieleni parków, zieleńców, lasów komu-
nalnych;

wykonawstwo budowlane oraz utrzymanie obiektów i urzą-

dzeń użyteczności publicznej, będących własnością gminy.



Gospodarka odpadami komunalnymi – czyli działania zmierzające do
zapewnienia właściwego stanu sanitarno-higienicznego miast i osiedli
wiejskich, polegające na planowym gromadzeniu odpadów stałych, ich
usuwaniu z określoną częstotliwością oraz ekologicznym unieszkodliwia-
niu (kompostownie, spalarnie) i składowaniu. W procesie usuwania odpa-
dów szczególne znaczenie ma ich utylizacja, w tym odzysk surowców
wtórnych. Szczególnie korzystny jest selektywny system gromadzenia od-
padów zmniejszający ich masę przeznaczoną do składowania.



Gospodarka leśna – czyli całokształt działalności obejmującej urządze-
nie, utrzymanie, zagospodarowanie oraz ochronę lasów i upraw leśnych, a
także gospodarczą eksploatację lasów – pozyskiwanie drewna, zwierzyny,
runa leśnego i innych produktów leśnych (żywica, kora, igliwie itp.). Go-
spodarka leśna jest prowadzona na podstawie planów urządzenia lasu,
określających zadania dotyczące ochrony i pielęgnacji lasów oraz nowych
zalesień, a także warunki pozyskiwania drewna i gospodarki łowieckiej.
W sposób zorganizowany gospodarka leśna jest prowadzona głównie w
lasach państwowych, zajmujących w Polsce ponad 78% ogólnej po-
wierzchni lasów.

Polityka przestrzenna, po to by była skuteczna, wymaga zachowania cią-

głości w dłuższym okresie czasu, przy czym musi reagować na zmiany, jakie
dokonują się w jej otoczeniu – w tym na zmiany w przestrzeni. Oznacza to
konieczność prowadzenia równoległych działań obejmujących:


monitorowanie zmian w całej sferze gospodarowania, związanych z nim
przekształceń środowiska przyrodniczego oraz ciągłe aktualizowanie in-
formacji o zasobach stanowiących podstawę rozwoju;



diagnozowanie kształtowanych przeobrażeń oraz wynikających z nich
uwarunkowań ekologicznych i społeczno – ekonomicznych;



ciągłe prognozowanie kierunków najbardziej prawdopodobnego rozwoju,
wybór dostosowanych do nich strategii działania oraz prognozowanie i
programowanie rozwoju w oparciu o ciągle aktualizowany obraz kształ-
towanej rzeczywistości;

Warunkiem zachowania ciągłości procesu diagnozowania, prognozowa-

nia, programowania i projektowania przekształceń przestrzennych, będącym
podstawą dla podejmowania właściwych decyzji w zakresie polityki prze-

strzennej, jest stała obserwacja – czyli monitoring przestrzenny. Pod tym
pojęciem rozumie się statystyczną i kartograficzną prezentację stanu i rozwoju
struktury przestrzennej na danym obszarze – w poszczególnych dziedzinach,
jak: ludność, gospodarka, rynek pracy, rolnictwo, turystyka itd.

Rolą monitoringu jest diagnozowanie przekształceń. Monitoring powinien

być dynamiczny, czyli nie tylko gromadzić informacje, ale także przetwarzać
je, ostrzegać, a nawet przewidywać hipotetyczny rozwój sytuacji w przypadku
braku interwencji decyzyjnej. Operacyjnym narzędziem monitoringu mogą
być Systemy Informacji Przestrzennej, zawierające odwzorowany kartogra-
ficznie zbiór informacji odniesiony do struktury przestrzennej. W systemach
tych w szerokim zakresie stosuje się technikę elektronicznego przetwarzania
informacji (komputery), w oparciu o różnego typu oprogramowanie typu GIS
– Geographic Information System.

W Polsce, jak i w niemal wszystkich krajach zaawansowanych w rozwoju,

istnieje obowiązek sporządzania ocen oddziaływania na środowisko (OOS)
konkretnych działań inwestycyjnych. Jest to wymóg prewencyjny przed podję-
ciem realizacji, która mogłaby naruszyć stan środowiska. Odpowiednia proce-
dura w tym zakresie jest częścią procesu wydawania pozwoleń lokalizacyj-
nych. Ale ten rodzaj prewencji sięga znacznie wcześniejszej fazy – kształto-
wania celów i kierunków polityki przestrzennej.

Wprowadzane są też strategiczne oceny oddziaływania na środowisko

(SOOS). Mają one wspomagać procesy wyboru najwłaściwszych kierunków
rozwoju, łączących cele przyrodnicze, społeczne i ekonomiczne. W związku z
tym SOOS mogą się stać jednym z istotniejszych narzędzi rozwoju zrównowa-
żonego. Powinny one stanowić ważny instrument polityki przestrzennej,
zwłaszcza na poziomach krajowym i regionalnym.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co stanowi główną prawną podstawę systemu zagospodarowania prze-
strzennego w Polsce?



Jak wygląda w polskim systemie władzy publicznej podział kompetencji
w zakresie polityki przestrzennej?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu rządu?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu województwa?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu powiatu?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu gminy?



Który z dokumentów z zakresu zagospodarowania przestrzeni stanowi akt
prawa lokalnego?

Polityka przestrzennego zagospodarowania kraju

Najważniejszym problemem kształtowania strategii rozwoju Polski jest

pogodzenie wymogów konkurencyjności i efektywności z zaspokajaniem
społecznych aspiracji do sprawiedliwości i równości oraz z tworzeniem szans
na poprawę jakości życia.

Priorytet efektywności przed równością jest obecnie koniecznością pol-

skiej rzeczywistości i szansą wyjścia z opóźnienia cywilizacyjnego. Istnieje
potrzeba akceptowania naturalnych dla gospodarki rynkowej tendencji do
polaryzacji przestrzennej rozwoju jako najkrótszej drogi do uzyskania efek-
tywności przez koncentrację aktywności społeczno-gospodarczej w miejscach
najkorzystniejszych dla kapitału. Akceptacja priorytetu efektywności nie ozna-
cza jednak bezwarunkowej zgody na trwałą polaryzację polskiej przestrzeni.

Podstawową zasadę wprowadzania efektywności na nowym, podwyższo-

nym, poziomie na całym terytorium państwa jest równoważenie rozwoju.
Warto zwrócić uwagę na istotną subtelność językową: mowa tu o „równowa-
żeniu” jako specyficznym działaniu, a nie „zrównoważonym rozwoju” – który
jest pewnym stanem docelowym, trudnym przy obecnych przemianach do
osiągnięcia. Procesy transformacji naruszają bowiem w wielu miejscach pożą-
daną równowagę w przestrzeni. Polityka państwa w najbliższej perspektywie
generalnie nie powinna powstrzymywać naturalnych procesów rozwoju, a
skoncentrować się na dodawaniu do nich elementów równoważących.

Harmonijny i zrównoważony rozwój całego terytorium jest zasadniczym

celem wielokierunkowej polityki przestrzennej państwa, obejmującej także
działania interwencyjne. Równoważenie rozwoju jako wiodąca zasada polityki
przestrzennego zagospodarowania kraju powinna uwzględniać :
 policentryzm i umiarkowany stopień koncentracji, jako ukształtowaną histo-

rycznie i trwałą cechę struktury gospodarczo-przestrzennej Polski; cecha ta po-
winna jednak być podtrzymywana w granicach realnych możliwości państwa,

 polaryzację struktury gospodarczo-przestrzennej kraju, jako trend obiek-

tywny, zbieżny z dążeniem do szybkiego i sprawnego wykorzystania szeroko
rozumianych zasobów i predyspozycji rozwojowych; w aspekcie końcowym in-
terwencje państwa na rzecz równoległego wykorzystywania zasobów w regio-
nach słabszych, mają na celu likwidację polaryzacji przez „równanie w górę” do
poziomu najlepiej funkcjonujących gospodarczo ośrodków,

 rozwój zrównoważony, jako wyznacznik cywilizacji XXI w.; jego wdraża-

nie musi się jednak dokonywać z respektowaniem realiów ekonomicznych
oraz społecznych i psycho-społecznych; nie może więc on być jedyną wy-
kładnią polityki przestrzennej państwa i to na całym jego obszarze.

Założenia te wyznaczają generalny kierunek polityki przestrzennej Polski.

Polityka ta powinna kształtować warunki stymulujące tworzenie struktur

wg [11]

przestrzennych dynamizujących rozwój kraju. Polityka równoważenia rozwoju
to efektywnościowo najskuteczniejszy kierunek rozwoju struktury przestrzen-
nej przez kształtowanie węzłów, nisz, pasm i stref aktywności, przedsiębior-
czości i innowacji w miejscach, które wybierane będą przez mechanizmy
gospodarki rynkowej. Polityka państwa stymulowałaby rozwój tych struktur
spolaryzowanego rozwoju, dążąc jednocześnie do dyfuzji ich aktywizującego
oddziaływania na całą strukturę przestrzenną kraju.

Coraz szersze otwarcie polskiej gospodarki na świat poprzez wzrost po-

wiązań gospodarczych z zagranicą daje szanse na wykorzystanie otoczenia
zewnętrznego dla rozwoju kraju, ale wiąże się też z przenoszeniem skutków
negatywnych z gospodarki światowej do Polski, aczkolwiek osłabienia ko-
niunktury światowej nie są jedyną przyczyną okresowego spowolnienia tempa
wzrostu gospodarczego Polski.

Polska leży na styku dwóch dużych struktur: Unii Europejskiej i grupy

państw Europy Wschodniej, wchodzących z opóźnieniem w procesy transfor-
macji po upadku ZSRR. Istotne znaczenie dla rozwoju kraju może mieć też
funkcja zwornikowa i tranzytowa na kierunku Północ-Południe, gdzie Polska
leży na styku wyodrębniających się w przestrzeni europejskiej dwóch nowych
obszarów: Bałtyckiego i Naddunajsko-Bałkańskiego. W programowaniu roz-
woju przestrzennego należy zatem w szerszym stopniu wykorzystać tranzy-
towe położenie kraju. Stanowi ono wyzwanie do włączenia się w realizację
transeuropejskich sieci infrastrukturalnych oraz do dalszego, efektywnego
rozwijania współpracy transgranicznej, zwłaszcza na najbardziej opóźnio-
nym w tym względzie – kierunku wschodnim.

Wykorzystanie walorów zwornikowego położenia Polski w nowej prze-

strzeni europejskiej będzie tworzyć szanse na :


pobudzanie rozwoju społeczno – gospodarczego przez intensyfikację
współpracy międzynarodowej zarówno w skali całej gospodarki narodo-
wej, jak i w skali regionalnej i lokalnej w celu zwiększania konkurencyj-
ności polskiego potencjału;



umacnianie bezpieczeństwa narodowego przez kształtowanie wielopań-
stwowych i międzyregionalnych układów równowagi i współzależności
różnych interesów narodowych w warunkach utrwalonej już siły potencja-
łu ekonomicznego państw Europy Zachodniej i licznych jeszcze słabości
polskiej gospodarki;



rewitalizację ekologiczną stref zdegradowanych i utrwalanie ochrony ich
zasobów przez kształtowanie i umacnianie międzynarodowego systemu
ochrony ekologicznej i zwiększenia efektywnego wsparcia kapitałowego i
technologicznego.

Głównym motywem wyboru celów strategicznych, kreujących politykę

przestrzenną państwa jest historyczna konieczność oraz szansa dynamizacji
rozwoju i osiągnięcia na tej drodze europejskich standardów życia społeczeń-

stwa, poprzez istotne zwiększenie konkurencyjności gospodarki narodowej w
otwartym systemie światowym.

Tak sformułowany motyw i cel generalny wyznacza system celów z nim

współzależnych. W bardzo ogólnym i uniwersalnym ujęciu tworzą one struk-
turę, w której :


Kształtowanie mechanizmów generujących efektywny ekonomicznie
rozwój społeczno-gospodarczy kraju w dostosowaniu do zróżnicowanych
przestrzennie uwarunkowań i zasobów, stanowiłoby naczelny i niczym nie
zastępowalny imperatyw działania wszystkich podmiotów gospodarują-
cych.



Stopniowa, lecz stała i społecznie odczuwalna poprawa standardu cywi-
lizacyjnego społeczeństwa, byłaby osiągana wraz z postępującym rozwo-
jem gospodarczym według zasady „tworzenia szans dla każdego".



Ochrona i racjonalne kształtowanie środowiska przyrodniczego
wkomponowane w procesy rozwoju społeczno-gospodarczego i prze-
strzennego zagospodarowania, prowadziłyby stopniowo do coraz pełniej-
szego urzeczywistnienia zasad rozwoju zrównoważonego (ekorozwoju).



Ochrona dziedzictwa kulturowego poprzez unikające konfliktów
wkomponowywanie zagospodarowania kraju, regionów, miast i osiedli w
przestrzeń historyczną kształtowałaby i utrwalała tożsamość polskiej
przestrzeni w systemie europejskim.



Podnoszenie bezpieczeństwa państwa w nowej sytuacji gospodarczej
Europy zapewniałoby możliwie maksymalne zdolności obronne kraju i
ochronę ludności oraz niezawodność i ciągłość funkcjonowania państwa.

Wkładem polityki przestrzennej w realizację strategicznych celów rozwo-

ju powinno być kształtowanie struktur przestrzennych, tworzących warunki
korzystne dla poprawy warunków życia ludności, aktywnej ochrony walorów
środowiska przyrodniczego i kulturowego, wzrostu gospodarczego, integracji
europejskiej i bezpieczeństwa kraju.

Ewolucja usytuowania polskiej przestrzeni w Europie oraz jej uwarunko-

wania wewnętrzne dokumentują, że otwarty system przestrzenny kraju dy-
namizujący jej przekształcenia w pierwszych dziesięcioleciach XXI w. mo-
głyby tworzyć :


europejski i krajowy system infrastruktury technicznej, której kon-
strukcją nośną będzie system autostrad i dróg ekspresowych, zmoderni-
zowanych kolei, portów morskich i lotnisk oraz system energetyczny i go-
spodarki wodnej;



metropolia stołeczna, której ranga i szansa w systemie europejskim jest
współcześnie porównywalna z Wiedniem, Marsylią, Genewą, Tuluzą, Ne-
apolem, Dortmundem, Antwerpią, Kijowem, Pragą i Budapesztem; wzrost
jej znaczenia jest potencjalnie możliwy jednak pod warunkiem, że War-
szawa sama znajdzie i uruchomi siły modernizacyjne, po to aby stać się

atrakcyjnym i konkurencyjnym miejscem lokalizacji kapitału, innowacyj-
ności i przedsiębiorczości europejskiej;



zbiór potencjalnych biegunów (ośrodków) rozwoju społeczno – gospo-
darczego, o znaczeniu europejskim (tzw. europoli), które w procesie kon-
kurencji międzynarodowej tworzyć będą coraz silniejsze węzły przedsię-
biorczości i innowacji oddziaływujące na całą polską i europejską prze-
strzeń; powstawać one będą w procesie europejskiej konkurencji wartości
miejsca dla lokalizacji kapitału i przedsiębiorczości; (przeprowadzone
analizy wskazują, że jako kształtujące się europole, z najwyższymi szan-
sami na dalszy rozwój, można już traktować Warszawę, Trójmiasto, Po-
znań i Kraków; do ośrodków, które mogą potencjalnie w dłuższym okre-
sie czasu osiągnąć tę szansę, w układzie konkurencji europejskiej można
zaliczyć Szczecin, Wrocław, Łódź, Katowice, Lublin, a także Białystok,
Rzeszów i bipolarna aglomeracja Bydgoszcz – Toruń;



pasma potencjalnie najwyższej innowacyjności i aktywności społeczno-
gospodarczej kształtujące się współzależnie z budową i modernizacją
międzynarodowego i krajowego systemu infrastruktury technicznej
(głównym jego elementem będzie system autostrad i linii kolejowych, te-
lekomunikacyjnych, paliwowo – energetycznych);



sieć krajowych, ponadregionalnych i regionalnych ośrodków równowa-
żenia rozwoju kreowanych w strefach, które z powodu historycznie
ukształtowanego opóźnienia cywilizacyjnego i recesji okresu transforma-
cji ustrojowej wymagają aktywizacji przy pomocy czynników zewnętrz-
nych, inaczej grozi im trwała peryferyzacja i marginalizacja. Do ośrodków
krajowych zaliczono : Olsztyn, Kielce, Opole, Zieloną Górę i Częstocho-
wę. Do ośrodków ponadregionalnych zaliczono : Elbląg, Koszalin, Su-
wałki, Gorzów Wielkopolski, Siedlce, Białą Podlaską, Chełm, Zamość,
Przemyśl, Bielsko-Białą, Wałbrzych, Jelenią Górę, Radom, Piotrków Try-
bunalski, Kalisz i Ostrów Wielkopolski. Ponadto wyróżniono 51 miast
stanowiących sieć regionalnych ośrodków równoważenia rozwoju, obej-
mującą : Świnoujście, Kołobrzeg, Stargard Szczeciński, Żary, Żagań,
Głogów, Gniezno, Leszno, Lubin, Legnicę, Lubliniec, Bolesławiec, Świd-
nicę, Dzierżoniów, Nysę, Brzeg, Tarnowskie Góry, Piłę, Szczecinek, Ko-
nin, Inowrocław, Słupsk, Wejherowo, Starogard Gdański, Tczew, Gru-
dziądz, Włocławek, Płock, Kutno, Sieradz, Bełchatów, Racibórz, Rybnik,
Cieszyn, Kędzierzyn – Koźle, Pszczynę, Żywiec, Oświęcim, Zawiercie,
Myszków, Tomaszów Mazowiecki, Skierniewice, Ciechanów, Ostrołękę,
Łomżę, Ełk, Puławy, Tarnobrzeg, Tarnów, Nowy Sącz, Krosno.



strefy i ośrodki gospodarki turystycznej, w których najwyższe w kraju
walory środowiska przyrodniczego i unikatowe wartości kultury material-
nej pobudzać będą popyt europejski – główne źródło ich potencjalnej ak-
tywizacji;



europejska i krajowa sieć ekologiczna ochrony i kształtowania środowi-
ska przyrodniczego.

Można oczekiwać, że kształtujące się w ten sposób w procesie gry rynko-

wej i celowo kształtowane przez politykę regionalną państwa, ośrodki, pasma
i strefy stawać się będą głównymi ogniwami dynamizującymi rozwój kraju
w szerszej przestrzeni europejskiej.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie składniki mają tworzyć otwarty system przestrzenny kraju w pierw-
szych dziesięcioleciach XXI w?

Kierunki rozwoju przestrzennego Europy
Dla zrozumienia głównych zagadnień polityki przestrzennej w Europie

konieczne jest posiadanie rozeznania w pewnych cechach geograficznych
obszaru europejskiego i zasadniczych tendencjach jego rozwoju.

) Znamienną

cecha charakterystyczną obecnego terytorium europejskiego jest jego półwy-
spowość. Termin ten szczególnie dobrze pasuje do opisu terytorium Unii Eu-
ropejskiej, podkreślając znaczny stopień penetracji jej obszaru przez morza.
Obszar ten jest w zasadzie wielkim półwyspem rozciągającym się na połu-
dniowy zachód po Hiszpanię i Portugalię. Od niego wyodrębniają się mniej-
sze półwyspy, jak Włochy, Grecja, Dania, Szwecja i Finlandia; poza tym są
wyspy, takie jak Wielka Brytania, Irlandia, Sardynia, Korsyka, Sycylia, Cypr i
Malta oraz archipelagi greckie.

Długość linii brzegowej Unii Europejskiej (15-tu krajów) wynosi ponad

90 tysięcy kilometrów. Wybrzeże ma szczególne znaczenie w Danii i Portuga-
lii, gdzie 70% ludności żyje w skupiskach przybrzeżnych. Ma także wyraźny
wpływ na Irlandię i Szwecję, gdzie ponad 50% populacji mieszka na wybrze-
żu; w Grecji, Hiszpanii, Włoszech i Finlandii mieszkańcy wybrzeża stanowią
30 lub więcej procent mieszkańców. W Wielkiej Brytanii procent ludności
żyjącej w pobliżu wybrzeża wynosi zaledwie 14%, ale stosunek długości linii
brzegowej do powierzchni należy do najwyższych w Unii. Z tych względów
tylko bardzo ograniczone obszary Unii Europejskiej można określić jako stric-
te kontynentalne. Pozostaje to, oczywiście, w jaskrawym kontraście ze
wschodnią częścią kontynentu. Rozszerzenie Unii sprawiło, że jej terytorium
stało się mniej półwyspowe, bardziej kontynentalne, a wiele spośród obecnych
stosunków przestrzennych ulegnie zmianie lub przedefiniowaniu.

Oprócz mórz i wielkich rzek przecinających ląd, także wielkie łańcuchy

górskie stanowią fizyczne, ekonomiczne i kulturalne bariery w przestrzeni
europejskiej. Jednak morza, rzeki i góry, chociaż stanowią przeszkody z punk-

) wg materiałów roboczych autora, na podstawie [ 7 ]

tu widzenia integracji przestrzennej, mogą także sprzyjać w jednoczeniu pew-
nych obszarów i określaniu ich tożsamości. Alpy, Dunaj, Bałtyk i Morze Śród-
ziemne, a w przyszłości Karpaty lub Morze Czarne to dobre przykłady cało-
ściowego podejścia do rozwiązywania wspólnych problemów, umacniania
wspólnych interesów i wspierania większej spójności przestrzennej.

Oprócz istotnego zróżnicowania fizycznego Europy istnieją także znaczne

różnice w gęstości zaludnienia, stopniu urbanizacji, poziomie rozwoju i za-
możności. Ogólnie mówiąc, przyczynia się to do wzmocnienia zróżnicowań
centrum-peryferie. Zjawisko to potwierdzają znaczne zróżnicowania w gęsto-
ści zaludnienia i systemach osadnictwa. O ile elementy związane z fizyczną
geografia Europy są trwałe, stosunki przestrzenne mogą ulec zmianie. Na
przykład inwestycje i infrastruktura mogą znacznie wpływać na struktury
przestrzenne i modele przemieszczania się ludności – ukończenie stałego połą-
czenia przez cieśninę Sund pomiędzy Danią i Szwecją będzie coraz bardziej
znacząco oddziaływać na rozwój przestrzenny w skali lokalnej, regionalnej,
krajowej, ponadnarodowej i kontynentalnej.

Różnorodność przestrzeni europejskiej, zwłaszcza w porównaniu z innymi

częściami świata, stanowi jeden z głównych czynników sprzyjających jej roz-
wojowi, a w miarę rozszerzania się Unii ulega dalszemu wzbogaceniu. Ozna-
cza to, że określenie na szczeblu międzynarodowym wytycznych dających się
zastosować we wszystkich państwach Unii staje się coraz trudniejsze i bardziej
złożone. Wspólne wytyczne muszą uwzględniać istniejącą różnorodność i
złożoność oraz wskazywać sposób wykorzystania ich dla dobra całej Europy.
Wymaga to wypracowania zróżnicowanego, w zależności od warunków geo-
graficznych, podejścia do polityki przestrzennej przy jednoczesnym zachowa-
niu całościowego spojrzenia na Europę.

Na długofalowy kierunek ekonomicznego, społecznego i przestrzennego

rozwoju Unii Europejskiej w znacznym stopniu wpływać będą trzy czynniki:


skutki stopniowej ekonomicznej integracji Europy oraz intensywniejszej
politycznej współpracy między państwami członkowskimi, a także między
tymi państwami a innymi zainteresowanymi stronami;



rosnąca rola władz lokalnych i regionalnych oraz wzrost ich znaczenia dla
rozwoju przestrzennego;



rozszerzenie Unii, jak również rozwój stosunków z krajami sąsiednimi.

Te trzy zjawiska należy postrzegać w szerszym kontekście globalizacji

ekonomii i towarzyszących temu procesowi istotnych zmian technologicznych.
Jednocześnie trzeba uwzględniać tendencje demograficzne, ekonomiczne i
środowiskowe charakteryzujące rozwój Unii.

Wszystkie te okoliczności doprowadziły do coraz większego otwarcia i

pogłębiania związków między państwami i regionami, spowodowały też pod-
jęcie wspólnych prac nad określeniem kierunków rozwoju przestrzennego Unii
Europejskiej. W 1993 roku rozpoczęto prace nad Europejską Koncepcją Roz-

woju Przestrzennego (ESDP – European Spatial Development Perspective).
Jego podstawą było sześć zasad politycznych, przyjętych przez ministrów
odpowiedzialnych za rozwój przestrzenny krajów 15-ki w Lipsku („zasady
Lipskie”):


rozwój przestrzenny może mieć decydujący wpływ na osiągnięcie spójno-
ści ekonomicznej i społecznej Unii;



dotychczasowe kompetencje instytucji odpowiedzialnych za politykę
Wspólnoty nie zmianie – ESDP może mieć wkład w realizację polityki
przestrzennej Wspólnoty, ale bez ograniczania odpowiedzialnych instytu-
cji w wypełnianiu ich obowiązków;



głównym celem polityki przestrzennej będzie osiągnięcie trwałego i
zrównoważonego rozwoju;



wspólny dokument zostanie przygotowany z poszanowaniem istniejących
instytucji i nie będzie miał mocy wiążącej wobec państw członkowskich;



idee zawarte w dokumencie będą zgodne z zasadą subsydiarności (po-
mocniczości – jedna z zasad polityki Unii Europejskiej, zapewniająca
udział we wszystkich przedsięwzięciach podmiotów lokalnych i regional-
nych);



każdy kraj przyjmie dokument (ESDP) w takim stopniu, w jakim zechce
uwzględnić aspekty rozwoju przestrzennego Europy w swojej polityce na-
rodowej.

ESDP określiła cele polityczne rozwoju w oparciu o trzy główne wytycz-

ne, przyjęte w Lipsku. Były one nakierowane na:


bardziej zrównoważony i policentryczny system miast i nowy typ sto-
sunków między miastem a wsią;



równość dostępu do infrastruktury i wiedzy;



ochrona i rozwój europejskiego dziedzictwa naturalnego i kulturowego.

Dla każdej z tych sfer wybrano określoną liczbę kluczowych celów politycz-
nych oraz ustalono pewną liczbę specyficznych opcji politycznych, dla uła-
twienia osiągnięcia tych celów. Opcje te są zróżnicowane pod względem geo-
graficznym – mają zastosowanie do jednego lub więcej specyficznych rejonów
Europy. Ich cel jest czysto informacyjny i ilustracyjny – nie odzwierciedlają
one rzeczywistych propozycji politycznych, ale są możliwymi elementami,
które powinny być uwzględnione przy podejmowaniu decyzji politycznych.

W ESDP wyznaczono trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej:



spójność ekonomiczna i społeczna,



trwały rozwój,



zrównoważona konkurencyjność obszaru europejskiego.

Cele te mają różny charakter i różne znaczenie polityczne. Osią Traktatu o

Unii Europejskiej i głównym zadaniem polityki Unii w różnych sferach jest
zwłaszcza spójność ekonomiczna i społeczna. Spojrzenie z perspektywy
gospodarki przestrzennej nie tylko potwierdza konieczność doprowadzenia do

takiej spójności, ale powinno nawet być traktowane jako metoda wspomagają-
ca jej osiąganie. Nowością jest to, że wymienione trzy cele traktowane są łącz-
nie, przy czym zwraca się uwagę również na ich wzajemne powiązania.

Wkład ESDP w politykę Unii polega w znacznym stopniu na ułatwianiu

realizacji wymienionych wyżej trzech celów przez tworzenie powiązań mię-
dzy nimi. Polega to na nadawaniu im odpowiedniego znaczenia w zależności
od zróżnicowania sytuacji terytorialnej w Europie i obejmuje przede wszyst-
kim działania na rzecz lepszej integracji polityki różnych sektorów wywierają-
cych wpływ na określony obszar. W ten sposób również uwzględnia się fakt,
że Europa jako całość musi sprostać konkurencji w skali światowej. Jej szanse
na powodzenie będą większe, jeśli uda jej się przy tym doprowadzić do zrów-
noważonego zwiększenia swojej konkurencyjności, wkroczyć na drogę stałego
wzrostu i zachować, a nawet poprawić, przestrzenną równowagę i spójność.

Prace nad dokumentem trwały 7 lat, zakończono je w roku 2000 przyję-

ciem wspólnego dokumentu końcowego. Zawierał on nową wspólną wizję
obszaru europejskiego jako całości, dając ramowe wytyczne dla działań oraz
wskazówki dotyczące formułowania i realizowania polityki Unii. ESDP nie
tylko przedstawia zadania z dziedziny rozwoju przestrzennego. Jest dokumen-
tem mającym na celu zarówno wzbudzenie świadomości rozmaitych partne-
rów (Komisji, państw członkowskich, Parlamentu Europejskiego, rozmaitych
organów doradczych, regionów i innych potencjalnie zainteresowanych stron),
jak i zachęcanie do organizowania dyskusji o szerokim zasięgu, dotyczących
długofalowych wytycznych dla rozwoju przestrzennego Europy.

Punktem wyjścia dla rozważań w kategoriach przestrzennych jest fakt, że

siły wpływające na rozmieszczenie działalności ekonomicznej, przede
wszystkim siły rynkowe, działają w coraz większym stopniu na szczeblu euro-
pejskim, podczas gdy planowanie rozwoju przestrzennego wciąż często
odbywa się na szczeblu narodowym lub niższym. Dlatego między tymi szcze-
blami istnieje niezgodność utrudniająca pełne wykorzystanie otwierających się
możliwości przestrzennego rozwoju Europy.

Zaproponowane w ESDP podejście przestrzenne do polityki ma polegać

na czymś więcej niż tylko wskazywaniu, jak wzmocnić i poprawić polityki
sektorowe przez wzbogacenie ich o wymiar przestrzenny. Powinno stanowić
również bazę dla zintegrowanych kierunków politycznych, stosowanych ob-
szarach o znaczeniu europejskim. Granice tych obszarów przebiegają ponad
granicami krajów członkowskich Unii. Dla takich obszarów należy opracować
spójne strategie rozwoju przestrzennego, które określą istotne zasady, proble-
my i szanse rozwoju przestrzennego. Strategie takie wzmocniłyby związki
funkcjonalne między różnymi komponentami przestrzennymi tych terenów i
stałyby się podstawą ujęcia wielosektorowego. Dodatkową wartością zinte-
growanego ujęcia przestrzennego jest zapewnienie lepszej jakości, trwałego i

jednolitego rozwoju tych obszarów niż byłoby to możliwe, gdyby decyzje
polityczne nie były skoordynowane.

Wyodrębniono dwa typy zintegrowanej polityki na szczeblu europejskim:



geograficzny – opcje polityczne odnoszą się do zagadnień, które muszą
być rozwiązane na obszarach przekraczających granice państwowe; są
dwa podstawowe poziomy zintegrowanego zastosowania:

całe terytorium europejskie;

wielkie regiony europejskie przekraczające granice pań-

stwowe, tzn. dorzecza rzek, pasma górskie lub baseny mor-
skie (na poziomie ponadnarodowym).

tereny przygraniczne – przeszkodą w zintegrowanym rozwo-

ju tych obszarów jest słaba koordynacja między władzami
regionalnymi i lokalnymi po obu stronach granicy.



niegeograficzny (międzyregionalny) – opcje polityczne dotyczą zagad-
nień odnoszących się do wielu różnych miejsc w Europie, ale zasadniczo
wymagających rozwiązania na poziomie regionalnym lub lokalnym (na
przykład współpraca między miastami).

Taki podział podkreśla potrzebę skoordynowania procesu decyzyjnego nie

tylko na płaszczyźnie poziomej (między sektorami na jednym szczeblu geogra-
ficznym), ale także pionowo (między różnymi szczeblami administracyjnymi).
Ostateczne wprowadzenie w życie zaproponowanych w ESDP opcji politycz-
nych zależy zasadniczo od współpracy na poziomie europejskim: tworzenia
sieci miejskich, rozwoju „miast-bram”, bardziej zrównoważonej międzykonty-
nentalnej dostępności wielkich portów i lotnisk, równego dostępu do urządzeń
telekomunikacyjnych, multimodalności eurokorytarzy (stosowania różnych
środków transportu w ich przebiegu), rozwoju europejskiej sieci ekologicznej.
Istnieją jednak wyraźne wzajemne powiązania przestrzenne między tymi róż-
nymi dziedzinami polityki. Mogą się one wzajemnie wspierać lub mogą po-
wstać między nimi konflikty. Elementy te mogłyby stać się podstawą cało-
ściowego programu polityki rozwoju przestrzennego na poziomie europejskim.
Głównymi elementami tego programu mogłyby być:


Poprawa równowagi przestrzennej / spójność ekonomiczna i społeczna: ze
względu na szczególne cechy terytorium Europy oba cele mogą się nawza-
jem wzmacniać; ekonomiczna i społeczna kohezja (spójność) pozostaje fun-
damentalnym celem Unii jako całości i powinna w istotny sposób kształto-
wać koncepcję i realizację programu przestrzennego rozwoju Europy.



Zrównoważona konkurencyjność miast i regionów: taki byłby ostateczny
rezultat zintegrowanego podejścia do tworzenia sieci miejskich oraz roz-
woju współpracy między miastami i aglomeracjami; w zasadzie wszystkie
wielkie ośrodki i miasta powinny przyczynić się do wzrostu ekonomicz-
nego Europy; wiąże się z tym praca nad jednolitą hierarchią przestrzenną

miast i wielkich ośrodków, z jasno określoną ich rolą regionalną, krajową
i międzynarodową.



Poprawa dostępności: nawet jeśli zagwarantowanie takiej samej dostęp-
ności wszystkim rejonom Unii nie wydaje się ani możliwe, ani pożądane –
zwłaszcza dotyczy to obszarów wrażliwych i chronionych – niezbędna
jest poprawa w tym zakresie, szczególnie w regionach peryferyjnych; po-
wodzenie będzie zależało od tego, czy Europa będzie mogła zbliżyć róż-
nych partnerów (regiony i wielkie miasta, odpowiednie ministerstwa, fir-
my transportowe itd.), połączyć różne możliwe środki transportu w spójny
system; innym kluczowym zagadnieniem, które powinny uwzględniać
strategie przestrzenne – jest potrzeba równoległego inwestowania w sekto-
ry edukacji i szkolenia zawodowego na obszarach peryferyjnych, dla
uniknięcia tak zwanego efektu „tunelowego” i „pompowania”.



Wzmocnienie granicznych regionów UE i ich aglomeracji: polityki doty-
czące rozwoju miast-bram, multimodalności eurokorytarzu, równego do-
stępu do urządzeń telekomunikacyjnych i dostępności międzykontynen-
talnej mogłyby skupić się na rozwoju regionów granicznych i ich aglome-
racji przygotowujących się do roli, jaką mają odegrać w procesie rozsze-
rzenia Unii i rozwoju dobrych stosunków przestrzennych z państwami nie
należącymi do niej.



Rozwój eurokorytarzy: Mogłyby one zostać wykorzystane jako narzędzie
dla polityk integracyjnych związanych z rozwojem multimodalności,
współpracy między aglomeracjami, poprawy infrastruktury i transportu na
obszarach peryferyjnych, redukcji zatłoczenia na drogach, dostępności in-
terkontynentalnej itd.; korytarze mogłyby w znaczący sposób przyczynić
się do spójności terytorium europejskiego.



Podtrzymanie i rozwój różnorodności biologicznej w Europie: powodze-
nie rozwoju europejskiej sieci ekologicznej zależy od współgrania róż-
nych dziedzin polityki Wspólnoty na płaszczyźnie przestrzennej; dla
znacznej części dzikiej przyrody, zwłaszcza ptaków, środowiskiem w cią-
gu różnych pór roku jest cały kontynent; stosunki między elementami tej
sieci, takimi jak tereny podmokłe, parki narodowe, specyficzne wyspy, te-
reny przybrzeżne, płytkie wody przybrzeżne i specyficzne obszary wiej-
skie – powinny zostać skoordynowane na szczeblu europejskim.

Wprowadzenie tego zintegrowanego programu będzie zależeć od powo-

dzenia rozwoju zintegrowanych przestrzennie strategii ponadnarodowych.
Obszary ponadnarodowe to ciągłe przestrzennie tereny, przekraczające granice
pewnej liczby państw. To przede wszystkim na ich poziomie może zostać
przeprowadzona integracja celów i opcji politycznych w strategie przestrzenne
i konkretne programy działań. Na przykład polityki nakierowane na rozwój
sieci ekologicznej, kontrolowanie ryzyka na obszarach zagrożonych katastro-
fami naturalnymi, odbudowa krajobrazów, transport multimodalny, poprawa

infrastruktury i usługi transportowe w odleglejszych regionach – wszystkie te
zagadnienia wymagają rozwiązania na poziomie ponadnarodowym. Ponadna-
rodowe strategie integrujące takie polityki pełnić mogłyby rolę „osi” łączących
komplementarne polityki szczebla europejskiego i regionalnego lub lokalnego.
Na tym poziomie ujawnia się wiele zagadnień przestrzennych o wymiarze
europejskim i stanowi on dobrą bazę dla współpracy między regionami i mia-
stami ponad granicami państwowymi.

Zasada zintegrowanego podejścia na tym poziomie została już przyjęta w

programie Unii Europejskiej INTERREG. Inicjatywa ta wykazała, że państwa
członkowskie i regiony wykazują wolę podjęcia prac nad opracowaniem i reali-
zacją programów, które mogą stać się pierwszym krokiem na drodze ku ponad-
narodowym zintegrowanych strategii przestrzennych. W ramach programu
INTERREG państwa członkowskie Unii współpracowały, w niektórych wypad-
kach także z partnerami zewnętrznymi (w tym z Polską), na siedmiu wielkich
ponadnarodowych obszarach kooperacyjnych. Szczególnie istotne były osią-
gnięcia tej współpracy w basenie Morza Bałtyckiego. Powstał tam, przy udziale
Polski, wspólny dokument strategiczny rozwoju przestrzennego Wizje i strategie
wokół Morza Bałtyckiego (VASAB 2010). Podobnie dla obszaru Europy Środ-
kowo-Wschodniej i Południowej powstał (również przy udziale Polski) doku-
ment Vision PlaNet. Oba te dokumenty formułowały cele rozwoju przestrzenne-
go wielkich ponadnarodowych regionów europejskich, jako rozwinięcie spojrze-
nia zaprezentowanego w ESDP. W roku 2000 rozszerzono idee współpracy w
obszarach ponadnarodowych o cztery inne obszary programu INTERREG.

Podział na ponadnarodowe obszary pod kątem tworzenia zintegrowanych

strategii rozwoju nie został w ustalony raz na zawsze. INTERREG zapocząt-
kował pewien ponadnarodowy podział Unii i jej najbliższego sąsiedztwa, sta-
jąc się wyrazem zrozumienia wspólnych szans i zagrożeń oraz politycznej woli
rozwiązywania zagadnień przestrzennych. Podział ten nie jest ani stały, ani
statyczny.

Dla wytyczenia granic obszarów ponadnarodowych ważniejsza jest poli-

tyczna treść strategii dla tych terenów. To właśnie faktyczne problemy i orien-
tacja polityczna kompleksowych strategii ostatecznie decyduje o granicach
obszarów. Kwestie te rozstrzygać będą władze państwowe i regionalne zaan-
gażowane we współpracę. Ponadto wydaje się całkiem prawdopodobne, że
faktyczne obszary strategiczne będą się różnić w zależności od podejmowa-
nych polityk sektorowych. Rzeczywiste wytyczenie obszaru ponadnarodowego
dla polityk dotyczących, na przykład, poziomu usług dla rozwoju wewnętrzne-
go lub dywersyfikacji gospodarki na terenach wiejskich, może być inne niż w
wypadku skoordynowanego zarządzania infrastrukturą.

Ta elastyczność geograficzna i polityczna może też oznaczać, że ponadna-

rodowe obszary strategiczne będą się w znacznej mierze pokrywać. Jest to nie
tylko możliwe, ale wręcz pożądane. Tak już jest w przypadku Polski – jej

terytorium należy do dwóch obszarów ponadnarodowych INTERREG: obsza-
ru Bałtyckiego (BSR) i obszaru południowo-wschodniego (CADSES).

Rezultatem procesu integracji politycznej na poziomie ponadnarodowym

będzie prawdopodobnie ujawnienie, że konflikty i współdziałania między
zagadnieniami i politykami przestrzennymi różnią się w zależności od typu
obszaru branego pod uwagę. Na przykład:


rozwój przestrzenny w dorzeczach rzek na obszarach zdominowanych
przez zabudowę miejską o słabszej strukturze ekonomicznej musi stwa-
rzać szanse ekonomiczne dla starszych miast i aglomeracji przemysło-
wych, rozwijać system multimodalnych terminali, rozwijać ekosystem w
korycie rzeki, zwiększać powodziową pojemność koryta rzeki bez stwa-
rzania zagrożeń dla działalności człowieka, zapobiegać zanieczyszczeniu
wody i rozwijać typowe dla dorzecza rzeki formy krajobrazów;



rozwój przestrzenny bardzo gęsto zaludnionych rejonów obszarów o
dominującej zabudowie miejskiej o mocnej strukturze ekonomicznej
musi zmierzać do przezwyciężenia niekorzystnej sytuacji przestrzennej,
związanej z intensywną przygraniczną konkurencją między regionami a
lokalną administracją o przyciągnięcie inwestycji, koordynacji infrastruk-
tury i rozwoju parków przemysłowych, wypracowania efektywnych sys-
temów transportowych, zachowania otwartych przestrzeni.



rozwój przestrzenny na obszarach górskich powinien obejmować zinte-
growane ujmowanie przez polityki rozwoju środków ochrony środowiska
i dziedzictwa kulturowego, zapewnienie trwałej infrastruktury, zapewnie-
nie odpowiedniego rozwoju mniejszych osad, zintegrowanie z krajobra-
zem eksploatacji odnawialnych źródeł energii.



rozwój przestrzenny w basenach morskich wymaga promowania zinte-
growanego zarządzania strefami przybrzeżnymi i wyspami, popierania
komplementarności i współpracy miast i aglomeracji (zwłaszcza porto-
wych), uwzględnienia nowych połączeń morskich i komunikacyjnych w
przestrzennym rozwoju basenu, wspieranie bardziej zrównoważonego
rozwoju obszarów przybrzeżnych i ich lądowego zaplecza, promowanie
zrównoważonego rozwoju obszarów wrażliwych.

Po ustaleniu zintegrowanych strategii przestrzennych dla obszarów po-

nadnarodowych, najprawdopodobniej ujawni się potrzeba różnicowania także
polityk sektorowych w obrębie Unii.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie są trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej wyznaczone w
ESDP?



Jakie dokumenty – będące rozwinięciem spojrzenia zaprezentowanego w
ESDP – formułowały cele rozwoju przestrzennego wielkich ponadnaro-
dowych regionów europejskich obejmujących obszar Polski?

PODSTAWY PLANOWANIA

PRZESTRZENNEGO

POJĘCIE ŁADU PRZESTRZENNEGO

Ładem przestrzennym nazywamy takie ukształtowanie przestrzeni, które

tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach
wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze,
środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne.

Ład przestrzenny jest uznawany za finalny cel zagospodarowania prze-

strzennego, podobnie jak jakość życia jest przyjmowana jako cel planowania
spoleczno-gospodarczego. Dla obydwu pojęć brak jest jednoznacznych, po-
wszechnie zaakceptowanych definicji, choć każdemu z nich poświęcono ob-
szerną literaturę. Ład przestrzenny jest zazwyczaj utożsamiany z uporządko-
wanym stanem środowiska przestrzennego – porządkiem przestrzennym.

Etymologia słowa „ład” wskazuje na powiązanie z pojęciami równości,

zgodności, porządku, podczas gdy jego przymiotnikowa forma – ładny – im-
plikuje zadowolenie estetyczne.

Wydaje się, że sam porządek przestrzenny jest koniecznym, ale nie wy-

starczającym warunkiem ładu przestrzennego. Ład należy łączyć z pojęciem
równowagi, która odgrywa zasadniczą rolę w zagadnieniach kompozycji prze-
strzennych, urbanistycznych i krajobrazowych. Zapewne więc stan równowagi
– w znaczeniu, jakie mu przydaje teoria kompozycji artystycznej, ale także
teoria systemów – można uznać za jedno z kryteriów ładu przestrzennego.

Jednak ład przestrzenny nie może być uznany za stan statyczny, niezmien-

ny, ponieważ środowisko przestrzenne, do którego on się odnosi, jest przed-
miotem użytkowania przez człowieka, a także podlega zmianom wywołanym
przez procesy naturalne. Prawidłowe funkcjonowanie środowiska przestrzen-
nego w procesach jego użytkowania przez człowieka – jest w wysokim stopniu
uzależnione od takich cech, jak jego poznawalność, zrozumiałość, łatwa do-
stępność. Za kryterium zachowania ładu przestrzennego służyć może więc
także zgodność otaczającej przestrzeni z potrzebami i wartościami uznawany-
mi przez człowieka.

Należy podkreślić, że ważną grupę komponentów przestrzeni stanowią

elementy stworzone przez człowieka. W wyniku procesów społecznych i go-
spodarczych odbywających się w środowisku, następują zmiany zastanego
kształtu przestrzeni. Pojawiają się w niej antropogeniczne elementy składowe,
które powstają w wyniku tych procesów. Rozwój przestrzenny polega więc
głównie na „zagospodarowywaniu przestrzeni”.

Pod pojęciem zagospodarowania przestrzennego należy rozumieć ogół

współzależnych obiektów i urządzeń powierzchniowych, liniowych i punkto-

wych, rozmieszczonych w przestrzeni, które tworzą istniejący stan funkc-
jonowania i użytkowania danego obszaru. Zagospodarowanie przestrzenne jest
wynikiem działań indywidualnych i zbiorowych w celu zaspokojenia różnych
potrzeb mieszkańców i użytkowników tego obszaru.

Termin „zagospodarowanie przestrzenne” używany jest także w znaczeniu

planistycznym. Obejmuje całość czynności planowanego rozmieszczenia na
danym obszarze ludności, mieszkań, infrastruktury społecznej, technicznej i
gospodarczej w celu racjonalnego funkcjonowania i użytkowania tego obszaru,
z uwzględnieniem ochrony środowiska i jakości życia. Te zagadnienia omó-
wione zostaną w kolejnych częściach niniejszego skryptu.

Urbanistyka jest nauką o powstawaniu, historycznym rozwoju oraz zasa-

dach zagospodarowania przestrzennego miast i osiedli. Jednocześnie zajmuje
się planowaniem zagospodarowania przestrzennego miast, często również w
ogóle planowaniem rozwoju przestrzennego, a także projektowaniem realiza-
cyjnym zespołów zabudowy miejskiej. Często określa się urbanistykę, jako
sztukę planowania i budowy miast, osiedli, zespołów budynków oraz zagospo-
darowywania terenów. W tym ujęciu urbanistyka zajmuje się ogólnie pojętym
kształtowaniem miasta w przestrzeni. Dla dziedziny zajmującej się kształtowa-
niem obszarów wiejskich stosuje się (dość rzadko – głównie w tekstach specja-
listycznych) termin ruralistyka.

Elementami zagospodarowania przestrzennego nazywamy poszczególne

rodzaje (formy) zagospodarowania przestrzennego, wyróżnione w zależności
od funkcji i sposobu użytkowania terenów – klasyfikacja elementów zago-
spodarowania przestrzennego pokrywa się w zasadzie z klasyfikacją jego
funkcji. Elementy zagospodarowania przestrzennego składają się bowiem z
urządzeń spełniających specyficzne funkcje: zabudowa mieszkaniowa, prze-
mysłowa, składowa, urządzenia obsługi ludności – infrastruktura społeczna,
infrastruktura techniczna, urządzenia obsługi rolnictwa itp. Tak więc w zależ-
ności od rodzaju zagospodarowania przestrzennego wyróżnia się m.in. funkcje
mieszkaniowe, usługowe, rolnicze, leśne, przemysłowe, transportowe, wypo-
czynkowe (turystyczne), uzdrowiskowe, a także różnego rodzaju funkcje
ochronne, jak ochrona środowiska przyrodniczego i kulturowego, ochrona
sanitarna itp.

Istotne funkcje wypełnia infrastruktura społeczna. Pod tym terminem

rozumieć należy wyposażenie osadnictwa w zakresie socjalnej obsługi ludno-
ści, jak urządzenia oświaty, zdrowia i opieki społecznej, kultury, sportu, a
także obsługi bytowej, jak urządzenia handlu i zaopatrzenia, gastronomii i
drobnych usług.

Ogólnie pod pojęciem „usługi” w gospodarce przestrzennej rozumieć na-

leży jedną z funkcji zagospodarowania przestrzennego, obejmującą działal-
ność, instytucje i urządzenia służące do zaspokajania potrzeb ludności. Pojęcie
usług nie jest określone w sposób normatywny i bywa rozumiane rozmaicie.

W praktyce najszerzej rozumianym pojęciem usług objęte są następujące ro-
dzaje działalności instytucji lub urządzeń:


usługi socjalne: oświata i nauka, zdrowie i opieka społeczna, kult religij-
ny, kultura, sport, wypoczynek i turystyka;



usługi bytowe: handel detaliczny, gastronomia, bankowość, energetykę,
transport, łączność, rzemiosło i przemysł usługowy (jak piekarnie, masar-
nie, pralnie), hotele, łaźnie, usługi cmentarne (grzebalnictwo);



administracja i bezpieczeństwo publiczne: administracja publiczna, poli-
cja, straż pożarna.

Natomiast pod pojęciem „infrastruktura techniczna” rozumieć należy

wyposażenie osadnictwa w zakresie obsługi technicznej, jak drogi i ulice, sieci
i urządzenia zaopatrzenia w wodę, usuwania ścieków i odpadów, zaopatrzenia
w energię, a także telekomunikacji.

Poszczególne fragmenty przestrzeni różnią się swymi funkcjami – różny jest

ich sposób użytkowania. Pod pojęciem „sposobu użytkowania terenu” określić
można rodzaj działalności (funkcje) wykonywane na określonym obszarze. Spo-
soby i rodzaje użytkowania terenu są więc zbieżne z funkcją obszaru, pełnioną
przez niego w strukturze przestrzennej. Użytkowanie terenu może być określone w
rozmaitym zasięgu obszarowym i w rozmaitym stopniu agregacji na podstawie
funkcji przeważającej, a także w układzie wielofunkcyjnym (np. tereny mieszka-
niowo-usługowe, przemysłowo-składowe itp.).

Podstawowym elementem zagospodarowania terenu jest zabudowa. Wy-

stępuje ona w formie istniejących lub planowanych budynków, zespołów bu-
dynków i budowli o różnych rodzajach użytkowania. Są one usytuowane na
wydzielonych geodezyjnie działkach i łącznie tworzą zgrupowania nierucho-
mości. Wyróżnia się obszary lub strefy zabudowy: mieszkaniowej jednoro-
dzinnej, wielorodzinnej i mieszanej, zagrodowej, przemysłowej, magazynowo-
składowej, usługowej i letniskowej.

Obiekty i urządzenia, które służą realizacji celów społecznych, nazywane

są „obiektami (urządzeniami) użyteczności publicznej”. Realizowane są w
ramach obowiązków nałożonych ustawowo na gminę, region lub państwo.
Instytucje zarządzające obiektami użyteczności publicznej zapewniają ich
funkcjonowanie oraz rozwój.

Oba pojęcia, tj. urządzenia użyteczności publicznej i usługi nie są jedno-

znacznie precyzowane pod względem definicji. Należy przyjąć, że pojęcie
urządzenia użyteczności publicznej jest szersze i mieści w sobie pojęcie usługi.
Urządzenia użyteczności publicznej to np. wszystkie budowle (budynki i
obiekty budowlane, np. mosty, drogi, systemy wodociągów, linie wysokiego
napięcia itp.) oraz tereny urządzone, przeznaczone do użytku publicznego dla
nieograniczonej lub ograniczonej jakimiś kryteriami znacznej liczby ludności.

Układ sieci usług odpowiadać powinien układowi sieci osadniczej, a gę-

stość jej elementów – gęstości zaludnienia obszarów. W gospodarce prze-

strzennej należy przestrzegać nie tylko tych generalnych zasad rozmieszczenia,
ale i specyficznych wymagań dla każdego rodzaju usług. Stosowane są więc
często wskaźniki urbanistyczne – określające ilościowo poziom zaspokojenia
potrzeb w infrastrukturze społecznej i technicznej. Są to więc mierniki zależne
od standardów urbanistycznych. Określane są najczęściej jako stosunek dwóch
wielkości: jedna wyraża przedmiot danego wskaźnika, a druga stanowi jego
odniesienie aplikacyjne, np. 250 miejsc postojowych na 1000 mieszkańców.
Stosowane są wskaźniki scalone (np. ogólnomiejska gęstość zaludnienia) oraz
szczegółowe (stosowane np. przy realizacji obiektów użyteczności publicznej).

W gospodarce przestrzennej rozmieszczenie wszelkiego rodzaju urządzeń

użyteczności publicznej powinno być prowadzone w myśl nadrzędnej zasady,
by wyrównywać i podnosić poziom zagospodarowania wszystkich obszarów
tworząc w ten sposób spójne i coraz lepsze warunki zaspokajania różnorod-
nych potrzeb społecznych. Dotyczy to zarówno wszelkiego rodzaju usług, jak i
tych urządzeń użyteczności publicznej, które zaliczane są formalnie do innych
działów gospodarki, jak np. transport czy energetyka.

Uporządkowany sposób organizacji przestrzeni, uwzględniający całokształt

warunków i wymagań funkcjonalnych, społeczno-gospodarczych i środowisko-
wo-krajobrazowych określany jest więc jako ład przestrzenny. W zagospodaro-
waniu przestrzennym oznacza on uporządkowanie i harmonię pomiędzy różny-
mi elementami składowymi przestrzeni i funkcjami struktury przestrzennej. W
szerszym rozumieniu gospodarki przestrzennej może oznaczać równowagę po-
między sprzecznymi często trendami rozwoju. Pozwala na wyeliminowanie
konfliktów na tle wykorzystania przestrzeni przez podmioty gospodarcze i spo-
łeczeństwo. We wszelkich zmianach sposobu zagospodarowania przestrzeni, ład
przestrzenny stanowi kryterium oceny jakości tych przeobrażeń.

Ład przestrzenny ułatwia prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i go-

spodarki. W uporządkowanej przestrzeni procesy rozwoju przebiegają spraw-
niej i napotykają na mniej barier. Zwiększa się zatem sprawność struktur spo-
łeczno-gospodarczych i poprawia jakość życia.

W zagadnieniach dotyczących szeroko rozumianego rozwoju często obec-

nie stosuje się pojęcie ładu zintegrowanego, łączącego w sobie:


ład społeczny identyfikujący strategiczne cele i środki oraz przedsięwzię-
cia zmierzające do poprawy jakości życia społeczeństwa,



ład ekonomiczny określający strategiczne cele i środki generujące efek-
tywny rozwój społeczno-gospodarczy,



ład ekologiczny formułujący uwarunkowania i strategiczne cele ochrony i
racjonalnego kształtowania środowiska przyrodniczego, zmierzające do
utrwalania rozwoju ekologicznie zrównoważonego (ekorozwoju),



ład przestrzenny określający strategiczne cele i kryteria kształtowania
struktur przestrzennych wyrażające zasady i kierunki gospodarowania
przestrzenią geograficzną.

Ład zintegrowany wyraża najwyższy, chociaż nie zawsze i wszędzie osią-

galny, stopień realizacji kompleksowej polityki równoważenia rozwoju. Poję-
cie ładu przestrzennego funkcjonuje w tym systemie jako dążenie do harmo-
nijności, uporządkowania, proporcjonalności i równoważenia środowiska
życia człowieka.

W polityce przestrzennej ład przestrzenny wyraża zarówno funkcjonal-

ność, logikę, czytelność i jasność struktur przestrzennych, jak i ich zharmoni-
zowanie z przyrodą, wysoką użyteczność i efektywność we wszystkich ska-
lach: od lokalnej do krajowej. Oznacza, że struktury przestrzenne stanowią
uporządkowaną całość, której części poddane są wspólnym regułom gry, a
ich logika funkcjonowania, funkcjonalność całej struktury oraz czytelność
przestrzenna tworzą, także w każdym wymiarze terytorialnym, wysokie walo-
ry estetyczne środowiska człowieka.

W hierarchii wartości społecznych ład przestrzenny nabiera rosnącego

znaczenia. Staje się bowiem w coraz większym stopniu niezbywalnym ele-
mentem jakości życia i środowiska przyrodniczego, a także efektywności go-
spodarowania.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „ładu przestrzennego”?



Co to jest „urbanistyka”?



Na podstawie jakich kryteriów dokonuje się najważniejszej klasyfikacji
elementów zagospodarowania przestrzennego?



Co to są „obiekty użyteczności publicznej”?

METODOLOGIA PROGRAMOWANIA

I PLANOWANIA

Jak już wspomniano, programowanie i planowanie przestrzenne są jedny-

mi z ważniejszych instrumentów polityki przestrzennej. Programowanie
dotyczy przede wszystkim przestrzeni społeczno-ekonomicznej i procesów
funkcjonowania środowiska przestrzennego. Planowanie przestrzenne zaj-
muje się bardziej techniczną stroną procesów przestrzennych i rozmieszcze-
niem poszczególnych funkcji zagospodarowania terenu w fizycznej (geogra-
ficznej) przestrzeni. Podział w tym zakresie jest jednak dość płynny, a ostatnio
wydaje się, że planowanie przestrzenne ewoluuje w kierunku objęcia swym
działaniem także sfery programowania.

W potocznym znaczeniu planowanie przestrzenne opisywane jest jako na-

rzędzie celowego oddziaływania na rozwój przestrzenny społeczeństwa, go-
spodarki oraz środowiska przyrodniczego, antropogenicznego oraz społeczne-
go na danym terenie. Jest to całokształt działań zapewniających prawidłowe
zagospodarowanie przestrzenne obszarów kraju, regionów i gmin (miast), z
uwzględnieniem wzajemnych związków i interesów ogólnokrajowych oraz
powiązań międzynarodowych. Istota planowania przestrzennego polega na
właściwym wykorzystaniu naturalnych i nabytych cech środowiska w celu
właściwego zaspokojenia zarówno bieżących, jak przyszłych potrzeb zbioro-
wych i indywidualnych.

Opisane poniżej zagadnienia metodologiczne planowania przestrzennego,

obejmujące także sferę programowania rozwoju, mają charakter wycinkowy.

)

Mają zobrazować Czytelnikowi zakres działań planowania przestrzennego w
poszczególnych wybranych sferach. W rzeczywistości proces programowania i
planowania rozwoju jest znacznie szerszy i bardziej złożony – wymagałby
poświęcenia mu znacznie więcej miejsca.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie są różnice pomiędzy pojęciami „programowania” a „planowania
przestrzennego”?

Struktura osadnicza
Struktura osadnicza to całokształt form zagospodarowania przestrzennego

określonego obszaru i powiązań pomiędzy nimi. Elementami tej struktury są
obszary zamieszkania, pracy, usług i wypoczynku. Połączone są one siecia-
mi infrastruktury technicznej, zapewniającej sprawność funkcjonowania
całej struktury. Przekształcenia struktury osadniczej polegają na zmianach w
wielkości i znaczeniu poszczególnych jej elementów. Zmiany te dokonują się
samoistnie lub w wyniku celowej polityki przestrzennej. Historycznie pierwot-
nym a i obecnie chyba najważniejszym polem działania planowania prze-
strzennego jest właśnie kształtowanie struktury osadniczej.

W programowaniu i planowaniu rozwoju struktury osadniczej duże zna-

czenie mają zagadnienia demograficzne. W badaniu zagadnień demograficz-
nych w wymiarze przestrzennym jednym z najważniejszych kryteriów jest
liczba ludności i prognoza jej zmian. Przyrost naturalny jest różnicą liczby
urodzeń i liczby zgonów. Liczba zgonów ma w większości krajów europej-
skich tendencję spadkową. Wpływa na to poprawa zdrowotności ludności.
Zachodzą jednak zmiany zarówno pod względem liczby urodzeń, jak i zgo-
nów, powodowane przez dochodzenie do okresu rozrodczości lub wymieralno-

) wg [ 3 ]

ści liczniejszych lub mniej licznych roczników. Dla prognozowania przemian
ludnościowych i związanych z tym potrzeb społecznych i ekonomicznych –
należy więc badać strukturę wieku i płci ludności. Pomocna w tym jest tzw.
piramida wieku.

W społeczeństwach zamożnych występuje wyraźnie wzrastająca długo-

wieczność, a więc mały procent zgonów. W społeczeństwach słabych gospo-
darczo, zacofanych kulturalnie i cywilizacyjnie, występuje jako zasada duży
wskaźnik urodzeń i duży wskaźnik śmiertelności, jednak w sumie duży
wskaźnik przyrostu naturalnego. W społeczeństwach rozwijających się gospo-
darczo, wskaźnik urodzeń kształtuje się na ogół nisko, a wskaźnik zgonów
zmniejsza się.

Analiza przesuwania się grup wieku służy do uzyskania podstaw przy pro-

gramowaniu w zakresie edukacji, zatrudnienia, a także przy planowaniu zapo-
trzebowania w sferze mieszkaniowej i na wszelkiego rodzaju usługi.

Następnym z kolei zagadnieniem badań demograficznych po liczbie i wie-

ku ludności jest struktura rodzinna, obrazująca rozkład liczebności rodzin (z
ilu osób składa się rodzina). W Polsce występują różnice w liczebności rodzin
wiejskich i miejskich, a także duże różnice pomiędzy poszczególnymi regio-
nami. Dane statystyczne podają informacje o liczebności gospodarstw domo-
wych. Nie należy mylić tego pojęcia z liczebnością rodzin. Gospodarstwo
domowe może mieścić w sobie dwie lub kilka rodzin, lub rodzinę i osoby
samotne. Występują też gospodarstwa domowe prowadzone przez kilka lub
jedną osobę samotną.

Liczbę ludności zdolnej do pracy określa się w oparciu o strukturę wieku.

Podstawą wielkości jest grupa ludzi w wieku produkcyjnym (tj. w wieku zdol-
ności do pracy). Nigdy cała liczba ludzi w wieku produkcyjnym nie podejmuje
pracy. Nie pracuje zawodowo i zarobkowo np. młodzież ucząca się w szkołach
średnich i wyższych.

Natomiast zawsze wykonuje pracę zawodową zarobkowo pewna liczba

ludzi spoza grup wieku czynnych zawodowo. Inną komplikacją w wyliczaniu
prognoz stanowi ruch migracyjny, tj. wyjazdy na stałe w celu podjęcia pracy w
innym regionie (a nawet w innym państwie), a także przyjazdy do badanego
regionu. Wreszcie uwzględnić należy fakt codziennych wyjazdów do pracy do
innego regionu, ludności mieszkającej w pobliżu jego granicy. Poważnym
zagadnieniem przy rozpatrywaniu stanu zatrudnienia ludności jest praca do-
datkowa poza głównym miejscem zatrudnienia.

Jednym z istotniejszych zadań gospodarki przestrzennej jest rozwój go-

spodarczy i stworzenie takich warunków, aby stopa życiowa wszystkich ob-
szarów była względnie wyrównana. Miernikiem pozwalającym badać poziom
warunków życiowych ludności jest, między innymi dochód na 1 mieszkańca.
Tak jak istnieją obecnie wielkie różnice w dochodzie na 1 mieszkańca między
krajami, między regionami kraju – występują też znaczne, czasem bardzo

znaczne różnice wewnątrz regionu. Liczba i jakość podmiotów gospodarczych
działających na danym obszarze w najsilniejszym stopniu decyduje o jego
stopniu rozwoju.

Uważa się, że proces aktywizacji gospodarczej słabo dotychczas rozwinię-

tego regionu jest realizowany wówczas, gdy tempo rozwoju gospodarki tego
regionu jest wyraźnie wyższe od tempa rozwoju całej gospodarki.

Rozwój gospodarczy każdego obszaru zależy od wielu czynników, które

składają się na jego atrakcyjność inwestycyjną. Suma cech niektórych obsza-
rów sprzyja lokalizacji podmiotów gospodarczych w większym stopniu, inny
zestaw sprzyja lokalizacji tylko niektórych branż lub gałęzi gospodarki, nie-
które cechy są niekorzystne lub mało atrakcyjne dla inwestorów. Kryteria
oceny atrakcyjności inwestycyjnej danego obszaru może zmieniać się w cza-
sie. Może to wynikać np. z rozwoju technologii lub systemów organizacji w
poszczególnych gałęziach.

Jednym z podstawowych i pierwotnych kryteriów lokalizacyjnych jest do-

stęp do surowców. Pod względem czynnika surowcowego poszczególne typy
działalności gospodarczej można podzielić na:


działalność o lokalizacji związanej;



działalność o lokalizacji częściowo związanej;



działalność o lokalizacji swobodnej (nie związanej).

Działalność o lokalizacji związanej wymaga usytuowania bezpośrednio na

lub przy złożu surowca. Oczywiście zakładami takimi są wszelkie kopalnie,
cegielnie, cementownie itd.

Działalność o lokalizacji częściowo związanej dotyczy tych zakładów,

których produkcja oparta jest na technologii lub surowcach pozwalających na
ograniczony wybór lokalizacji, spełniającej określone i konieczne warunki.
Takimi zakładami będą np. stocznie, które umieszczane być muszą na brzegu
morza lub rzek, ale liczba miejsc, które spełniają te warunki jest znaczna; zakła-
dy wymagające do produkcji znacznej ilości wody pobieranej z rzek – lokalizo-
wane muszą być bezpośrednio przy ciekach; zakłady wymagające transportu
wodnego lub kolejowego – przy drogach wodnych lub szlakach kolejowych itp.
Do zakładów o lokalizacji częściowo związanej zaliczamy również takie, w
których występują wyraźnie korzyści ekonomiczne i technologiczne przy lokali-
zowaniu ich w określonych miejscach. Na przykład lokalizacja zakładów bezpo-
średnio kooperujących z innymi zakładami, których odpady są surowcami dla
nowych zakładów, są lokalizowane możliwie blisko swych zakładów macierzys-
tych; zakłady wytwórcze produktów rolnych lub drewna – w centrum albo w
pobliżu upraw lub lasów (cukrownie, gorzelnie, olejarnie, przetwórnie owo-
ców, tartaki, fabryki płyt pilśniowych, celulozy itd.).

Wreszcie zakłady o lokalizacji swobodnej to takie, do których bez wyraź-

nego podnoszenia kosztów produkcji i utrudnienia procesów technologicznych
można dowozić surowce z różnych odległości, które mogą wykorzystywać

wodę wodociągową i niektóre nie posiadają szczególnych wymogów pod
względem środków transportu.

Dowóz surowców, wywiezienie produkcji i odpadów, dojazdy pracowni-

ków wymagają z zasady dobrego powiązania zakładu produkcyjnego z ukła-
dem sieci komunikacyjnej. przy tym wymagania niektórych zakładów są spe-
cjalnie istotne, a nawet mogą być determinujące przy podejmowaniu decyzji
lokalizacyjnych. Czynnik komunikacyjny w wyborze lokalizacji obejmuje
nie tylko bezpośrednie połączenie zakładu z najbliższym szlakiem komunika-
cyjnym, ale również powiązanie jego z całym układem sieci komunikacyjnej
regionu, kraju lub kontynentu.

W zagadnieniach lokalizacyjnych istotny jest też czynnik energetyczny.

Każdy współczesny zakład przemysłowy wymaga wykorzystania siły energe-
tycznej do prowadzenia produkcji. Doprowadzenie energii do małego zakładu
nie jest na ogół zagadnieniem trudnym. Natomiast staje się ono coraz bardziej
skomplikowane i wymagające wielostronnych rozważań w miarę wzrostu skali
zakładu. Niektóre z wielkich zakładów wymagają tak wielkich ilości energii,
że wytwarzanie jej i przesyłanie jest samo dla siebie skomplikowanym pro-
blemem technicznym.

Czynnik pracy dotyczy załogi zatrudnionej w przedsiębiorstwie, przy-

czynia się do lokalizacji zakładów przemysłowych tam, gdzie istnieją zasoby
lub najlepiej nadwyżki sił roboczych o odpowiednich kwalifikacjach. Nego-
wanie czynnika pracy przy podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych powoduje
duże problemy organizacyjne i techniczne.

Istnienie zakładu przemysłowego dobrze zasilonego w energię i wodę, do-

brze obsłużonego pod względem komunikacyjnym, zlokalizowanego w dużym
mieście lub w silnie zurbanizowanym obszarze zapewniającym dostateczną
liczbę pracowników, działa przyciągająco na inne zakłady, które chcąc wyko-
rzystać walory, które posiada obszar dążą do ulokowania się w pobliżu zakła-
du istniejącego. Są to przede wszystkim zakłady o podobnym rodzaju produk-
cji, jaka jest prowadzona w zakładzie macierzystym lub kooperujące z tym
zakładem. Jednak i inne zakłady o zupełnie odmiennym rodzaju produkcji
również często starają się o lokalizację na tym obszarze widząc różne korzyści
wynikające z faktu istnienia dobrej komunikacji, dostatku wody i energii, a
także potencjalnych pracowników. Taka prawidłowość nazywa się czynni-
kiem skupiającym. Jego działanie doprowadza do powstawania skupisk za-
kładów przemysłowych lub tzw. zagłębi przemysłowych.

Czynnik skupiający, po pewnym okresie działania i po wytworzeniu się

silnie uprzemysłowionego regionu, powoduje konieczność dalszego dostoso-
wywania tego obszaru do wzrastających potrzeb działających tam, a więc i
rozwijających się zakładów przemysłowych. Następuje zagęszczenie sieci
komunikacyjnej, budowa nowych ujęć wody, rozbudowa. istniejących lub

budowa nowych osiedli niezbędnych dla pomieszczenia napływających pra-
cowników, a także rozbudowa sieci usługowej.

Działanie czynnika skupiającego ma charakter spontaniczny. Czasem do-

prowadza ono do powstania obszarów o tak intensywnym zgrupowaniu zakła-
dów przemysłowych, że pojawiają się wyraźnie negatywne objawy, zwane
czynnikiem rozpraszającym. Objawami takimi są: zdegenerowanie krajobrazu
doprowadzające do zatracenia koniecznych warunków biotopu człowieka
(zatrucie powietrza, wody i gleby), niewydolność sieci komunikacyjnej i środ-
ków komunikacji w stosunku do potrzeb, brak wody, wzrost kosztów pracy. W
takich przypadkach konieczne jest podejmowanie środków w celu ogranicza-
nia dalszego rozwoju liczby lokalizowanych na tym obszarze zakładów prze-
mysłowych, wielkości ich produkcji, a nawet liczby zakładów.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie są elementy składowe „struktury osadniczej” i jaką funkcję pełni w
niej „infrastruktura techniczna”?



Jak można podzielić poszczególne typy działalności gospodarczej pod
względem czynnika surowcowego?

Infrastruktura społeczna
Infrastruktura społeczna to wyposażenie osadnictwa w zakresie socjalnej

obsługi ludności. Ponieważ celem gospodarowania w przestrzeni jest wszech-
stronne zaspokajanie potrzeb ludności, należy potrzeby te widzieć w dwóch kate-
goriach, a mianowicie jako potrzeby społeczne i potrzeby indywidualne.

Sposób kwalifikowania potrzeb ludności rzutuje na podział usług w go-

spodarce przestrzennej. Część usług ściśle związanych z potrzebami społecz-
nymi jest wykorzystywana niezależne od osobistych dochodów ludności. Ich
zadania wypełniane są w jednakowej mierze wobec całego społeczeństwa.
Odpowiedzialność za ich dostępność ponoszą władze publiczne. Do usług
takich zalicza się: oświatę, naukę, kulturę, ochronę zdrowia, opiekę społeczną i
kulturę fizyczną. Ten typ usług określa się mianem infrastruktury społecznej.

Druga grupa usług, obejmująca handel detaliczny, gastronomię, rzemiosło

usługowe, turystykę itp. jest ściśle związana z potrzebami indywidualnymi, a
te z kolei z dochodami ludności. Zalicza się ją czasem wprawdzie do elemen-
tów infrastruktury społecznej, lecz podmiotami świadczącymi te usługi są
podmioty gospodarcze a nie władze publiczne. Niemniej jednak władze te
powinny swymi działaniami zapewniać szeroki dostęp do tego typu usług i
umożliwiać ich rozwój.

Infrastruktura społeczna obejmuje zatem przede wszystkim:



oświatę i naukę;



kulturę; .



ochronę zdrowia i opiekę społeczną;



sport i wypoczynek.

Oświata i nauka to dział infrastruktury obejmujący wiele zagadnień po-

czynając od przedszkoli i szkół podstawowych, a kończąc na szkolnictwie
wyższym i instytucjach naukowych. Rozwój sieci oświatowej musi odpowia-
dać procesom rozwoju osadnictwa i struktury społecznej. Często zadanie to nie
jest łatwe. Często nie udaje się objąć siecią przedszkoli terenów wiejskich o
rozproszonej zabudowie. Zasięg oddziaływania przedszkola zlokalizowanego
w tych warunkach osadniczych jest tak mały, że liczba dzieci mieszkających
na terenie nawet maksymalnego zasięgu jest z zasady zbyt mała na organizację
przedszkola nawet najmniejszego typu.

Podobny problem występuje w szkołach podstawowych, których zasięg

jest określony na 3 lub 4 kilometry dojścia z miejsca zamieszkania do szkoły.
Na ekstensywnie zaludnionych obszarach w promieniu tego zasięgu mieszka
zbyt mało dzieci nawet na szkołę najmniejszego typu. W takich przypadkach
zakłada się sieć szkół z warunkiem organizowania dowozu dzieci na naukę. W
szkolnictwie podstawowym, na skutek powszechności nauki, programowanie
liczby potrzebnych szkół jest stosunkowo proste i oparte jest na prognozie
przyrostu naturalnego i prognozie struktury wieku.

W szkolnictwie średnim sieć szkół w mniejszym stopniu jest związana z

siecią osadniczą i gęstością zaludnienia. Przy lokalizowaniu tych szkół bierze
się pod uwagę ich funkcje miastotwórcze. Stosuje się np. świadome koncen-
trowanie zespołów szkół średnich w miastach o znaczeniu ośrodka lokalnego –
co wspomaga ich rozwój także w innych sferach. Analogiczne zjawiska, lecz
nawet bardziej wyraźne występują przy sieci szkolnictwa wyższego. Ośrodki
akademickie wytwarzają korzystną atmosferę na rozwijanie w nich funkcji
ośrodków naukowych oraz lokalizowanie nowoczesnych usług i gałęzi prze-
mysłu.

Kultura to dział infrastruktury społecznej wykazujący najsilniej tendencje

do koncentracji. Charakterystycznym przykładem skoncentrowania w stolicy
kraju najbardziej istotnych instytucji kulturalnych jest Francja. Taki monocen-
tryczny układ przestrzenny w sferze kultury jest bardzo niekorzystny z szer-
szego społecznego punktu widzenia. Konieczna jest troska władz publicznych
o podtrzymanie policentrycznej struktury usług w tym zakresie.

Tendencje stworzenia policentrycznego układu centrów kulturalnych prze-

jawiają się w takiej lokalizacji urządzeń kulturalnych, która zapewnia jej wie-
lostopniowość. W tak zorganizowanej hierarchicznie sieci ośrodków kultural-
nych grupujących proporcjonalnie coraz mniejszy program urządzeń będą
występować pewne zaburzenia regularności. Wynikają one z występowania
ośrodków, obiektów czy instytucji o dużym znaczeniu kulturalnym istnieją-
cych poza omówioną siecią lub niezgodnych z nią hierarchicznie. Jako przy-

kład można wymienić ośrodki kulturalne usytuowane w obiektach zabytko-
wych położonych z dala od miast, instytucje o kulturalnym znaczeniu ogólno-
krajowym (lub nawet międzynarodowym) znajdujące się w miejscowościach o
skromnej randze administracyjnej.

Takich ośrodków opartych o zabytkowy zespół architektoniczny, muzeum,

instytucję wydawniczą czy tradycję imprez kulturalnych jest dużo i w przy-
szłości to one mogą decydować o rozwoju danego obszaru. Nie zmienia to
jednak celowości realizowania hierarchicznej sieci placówek kultury jako
zasadniczego środka działania władz publicznych.

Ochrona zdrowia i opieka społeczna są tą częścią infrastruktury spo-

łecznej, która poddaje się prawidłowościom podobnym do oświaty. Zdobyczą
naszej cywilizacji jest powszechność dostępu do tej sfery usług. Tak więc wraz
z rozwojem sieci osadniczej i gęstości zaludnienia rozwija się sieć różnego
typu zakładów opieki zdrowotnej i ośrodków opieki społecznej.

W sprawach opieki społecznej obecnie bardzo istotnym zagadnieniem w

Polsce jest silnie wzrastający procent ludności w starszym wieku. W gospo-
darce przestrzennej istotne są prognozy przemian demograficznych oraz studia
dotyczące rodzaju i liczby urządzeń użyteczności publicznej potrzebnych dla
tej grupy wiekowej ludności. Nieodzowną częścią tych studiów powinny być
prognozy socjologiczne dotyczące przewidywań kształtowania się preferencji
korzystania z poszczególnych rodzajów urządzeń użyteczności publicznej
opieki społecznej, jak np. domy rencistów, placówki służby zdrowia itp.

W gospodarce przestrzennej występuje również istotne zagadnienie miejsco-

wości leczniczych (uzdrowisk). Lokalizacja ich wiąże się ze szczególnymi warun-
kami naturalnymi klimatu lokalnego lub występowania źródeł leczniczych.

Sport i wypoczynek to specyficzne usługi, pełniące ważne funkcje spo-

łeczne, wymagające kompleksowych działań w sferze zagospodarowania prze-
strzennego. Wymagają one bowiem zapewnienia dość dużej powierzchni tere-
nu i prawidłowej lokalizacji w strukturze przestrzennej.

Zagadnienia sportu w gospodarce przestrzennej rozpatrywane powinny

być przede wszystkim z punktu widzenia rozwoju kultury fizycznej społeczeń-
stwa, a szczególnie młodzieży. Rozwój w tym zakresie można osiągnąć dys-
ponując terenami i urządzeniami sportowymi tworzącymi sieć dostępną dla
ogółu społeczeństwa, niezależnie od miejsca zamieszkania i dochodów indy-
widualnych.

Niektóre urządzenia sportowe wymagają terenów o specjalnych warun-

kach naturalnych. Upowszechnianie korzystanie z takich terenów wymaga ich
dalszego rozwoju i udostępniania nowych, aby uniknąć nadmiernej koncentra-
cji popytu, która uniemożliwia spełnianie wyznaczonej im roli.

Pod pojęciem wypoczynek rozumieć należy takie spędzenie czasu, które

umożliwia regenerację fizycznych i psychicznych sił człowieka zgodnie z
zasadami higieny, psychologii i fizjologii.

Konieczność umożliwienia wypoczynku ogółowi społeczeństwa jest spra-

wą o wielkim znaczeniu. Rozwój urządzeń służących wypoczynkowi, ich
liczba, chłonność, różnorodność i sposób wyposażenia świadczy o poziomie
rozwoju społeczno-gospodarczego, ale też kulturalnego i cywilizacyjnego
danego kraju.

Z punktu widzenia gospodarki przestrzennej klasyfikuje się rodzaje wypo-

czynku ze względu na: liczbę osób korzystających, formę wypoczynku, lokali-
zację miejsca przeznaczonego do wypoczynku, okres i częstotliwość korzysta-
nia z niego oraz ewentualnie inne specjalne cechy.

Liczba osób korzystających z różnych form wypoczynku stale wzrasta

oraz wzrasta ilość czasu przeznaczonego przez nie na wypoczynek. Spowodo-
wane to jest zarówno przyrostem liczby ludności, zwiększaniem czasu prze-
znaczonego na wypoczynek, a w dużej mierze także rozwijaniem się zwycza-
jów i upodobań społecznych, związanych ze zdrowym trybem życia.

Lokalizacje miejsc przeznaczonych do wypoczynku klasyfikujemy pod

względem odległości od miejsca zamieszkania, a mianowicie:


w miejscu zamieszkania, (w domu, osiedlu, dzielnicy, mieście lub wsi);



w rejonie pobliskim od miejsca zamieszkania; .



w znacznej odległości od miejsca zamieszkania.

Klasyfikacja ta dotyczy zarówno miejsc wypoczynkowych, jak i tras wy-

poczynkowych (specerowych i turystycznych). Odległość miejsca wypoczyn-
ku od miejsca zamieszkania wpływa na częstotliwość korzystania z danego
miejsca wypoczynku. Pod pojęciem odległości rozumieć należy nie tylko od-
ległość geograficzną (czy geometryczną), ale także dostępność, tj. czas po-
trzebny na pokonanie drogi za pomocą różnych środków lokomocji oraz wy-
godę lub uciążliwość tej podróży.

Ze względu na okres i częstotliwość wypoczynku rozróżniamy:



wypoczynek krótkotrwały, tj. od kilku godzin, określamy go również jako
codzienny;



wypoczynek cotygodniowy, trwający około 1 – 2 doby (co jest uzależnio-
ne od liczby dni wolnych od pracy w tygodniu);



wypoczynek długotrwały, tj. od kilku do kilkudziesięciu dni, związany z
urlopem wypoczynkowym; ten rodzaj wypoczynku nazywany jest do-
rocznym (niezależnie od tego czy faktycznie odbywa się w dwóch czę-
ściach – zimą i latem).

Dla zapewnienia realizacji potrzeb społecznych w zakresie wypoczynku

konieczne jest przeznaczenie odpowiednich terenów i realizacja odpowiedniej
sieci urządzeń. W dużej mierze zadanie to spoczywa na władzach publicznych.
Konieczne jest zatem rozpoznanie i ochrona obszarów przydatnych do pełnie-
nia tych funkcji ze względu na wartości warunków naturalnych, wybitne walo-
ry krajobrazowe, wyróżniający się korzystnie klimat lokalny, obfitość wód

otwartych nadających się do kąpieli i sportów wodnych, zalesienie, a także
istnienie cech i elementów zagospodarowania przestrzennego, wspomagają-
cych wykorzystanie dla celów rekreacji, jak np. łatwą dostępność komunika-
cyjną, łatwość uzbrojenia w sieć energetyczną, wodociągową i kanalizacyjną –
a przy tym brak lub niskie natężenie zabudowy.

Bardzo istotną kwestią jest liczba użytkowników poszczególnych obsza-

rów i urządzeń wypoczynkowych, która dostosowana powinna być do chłon-
ności tych obszarów. Chłonność obszarów rekreacyjnych określa się wskaź-
nikami dotyczącymi dopuszczalnej liczby osób na jednostkę ich powierzchni.
Zabiegami inwestycyjnymi można zwiększać chłonność obszarów wypoczyn-
kowych, przy czym zmianie ulega wówczas najczęściej rodzaj lub forma do-
stępnego na nich wypoczynku.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „infrastruktura społeczna” i co ona obejmuje?



Na czym polegają miastotwórcze funkcje usług oświaty i nauki?



Co oznacza i w jakich jednostkach się określa „chłonność obszarów rekre-
acyjnych”?

Infrastruktura techniczna
Termin infrastruktura techniczna oznacza wyposażenie osadnictwa w

zakresie obsługi technicznej, jak drogi i ulice, sieci i urządzenia zaopatrzenia
w wodę, usuwania ścieków i odpadów, zaopatrzenia w energię, a także tele-
komunikacji. Niezależnie od tego kto jest ich inwestorem lub administratorem
– są to urządzenia użyteczności publicznej.

Układy sieci komunikacyjnej przechodziły i nadal przechodzą ewolucję,

będąc wykładnikiem potrzeb i możliwości społeczeństwa. Najstarsze układy
szlaków komunikacyjnych przebiegały trasami wyznaczonymi przez naturalne
warunki: omijały bagna, góry i głębokie rzeki, a przebiegały przez tereny su-
che, przełęcze i brody lub jako szlaki wodne prowadziły przez spławne rzeki.

W miarę kształtowania się organizacji państwowych szlaki te nabierały

znaczenia dla połączenia ośrodków administracyjnych i handlowych, a także
jako szlaki łączące centralne części kraju z peryferiami, co gwarantowało
spójność terytorialną. Potrzeby połączeń komunikacyjnych między różnymi
miejscowościami wynikały więc również z czynników politycznych.

Stopniowy rozwój techniki budowy dróg i mostów, a także środków ko-

munikacji doprowadził do coraz śmielszego pokonywania przeszkód natural-
nych przy kształtowaniu układów sieci komunikacyjnych. Stwarzało to możli-
wości kształtowania sieci komunikacyjnych o coraz większej sprawności.
Sprawność polega na łączeniu poszczególnych miejscowości drogami o moż-
liwie krótkich trasach oraz na stosowaniu coraz pojemniejszych i szybszych

środków komunikacji. Tworzone są w ten sposób układy funkcjonalne, coraz
ściślej odpowiadały potrzebom łączenia ze sobą poszczególnych punktów sieci
ze zróżnicowaniem hierarchii połączeń na ważniejsze i drugorzędne.

Na kształtowanie sieci komunikacyjnych podstawowy wpływ wywierają po-

trzeby, generujące określone typy ruchu. Prosta typologia ruchu odbywającego się
na sieci komunikacyjnej wyprowadzana jest na podstawie kilku kryteriów:


Kryteria odległości pozwalają podzielić ruch na ruch o dalekim, średnim
i bliskim zasięgu. Pojęcia te są względne i zależą od wielkości badanego
obszaru.



Kryteria wg położenia punktów załadunku i wyładunku – w zależności od
położenia tych punktów wobec danego obszaru rozróżnia się ruch tranzytowy
i ruch lokalny. Jeśli punkty te znajdują się poza rozpatrywanym obszarem, a
transport odbywa się przez ten obszar, wówczas występuje ruch tranzytowy.
Przeciwieństwem tego ruchu jest ruch lokalny, gdy punkty załadowania i wy-
ładowania znajdują się na obszarze objętym planem. Gdy tylko jeden z punk-
tów znajduje się na danym obszarze, mamy do czynienia z ruch dowozowym
lub wywozowym (nie jest to już ruch lokalny).



Kryteria wg rodzajów obiektów przewożonych dają podstawowy podział
na ruch osobowy i towarowy. Ruch osobowy dzieli się na zbiorowy i indy-
widualny, a w towarowym rozróżnia się transport masowy i drobnicowy.



Kryteria wg środków transportowych doprowadzają do podziału na
ruch: pieszy, konny, rowerowy, samochodowy i motocyklowy (w tym
również samochody i ciągniki z przyczepami lub naczepami, kolejowy z
podziałem na rozstaw szyn i sposób napędu, wodny (w tym morski i śród-
lądowy, a w morskim – dalekomorski i przybrzeżny czyli kabotażowy, a
w śródlądowym – spławny i żeglowny różnych typów), lotniczy lub inny
(np. transportery, koleje linowe, rurociągi i in.).



Kryteria szybkości ruchu są stosowane oddzielnie dla poszczególnych
środków komunikacji, np. ekspresowy, szybki, normalny i wolny ruch
samochodowy; ekspresowy, pospieszny i normalny ruch kolejowy itd.

Klasyfikując ruch odbywający się na sieci komunikacyjnej należy brać

pod uwagę jeszcze dwa zagadnienia:


ruch turystyczny, który wymaga spełnienia specjalnych warunków, jak np.
atrakcyjność trasy;



ruch okolicznościowy występujący na skutek specjalnych przyczyn; tu
brać należy pod uwagę specjalnie duże natężenie ruchu występujące spo-
radycznie, np. do miejscowości, w której organizowane są festiwale czy
inne imprezy masowe lub np. natężenie .ruchu spowodowane transportem
materiałów dla wielkich inwestycji.

Przewożenie pasażerów lub towarów z punktu załadowania do punktu wy-

ładowania odbywać się powinno sprawnie, wygodnie dla pasażerów, a w sto-
sunku do przewożonych towarów w taki sposób, aby towar nie uległ uszko-

dzeniu w czasie transportu i załadunku. Przy poszukiwaniu właściwego roz-
wiązania transportu pomiędzy punktami załadowania i wyładowania (a także
ośrodkami i obszarami) analizować należy odległość, czas i koszt przewozu.

Odległość przewozu jest to odległość konkretnej trasy komunikacyjnej

drogowej, kolejowej, wodnej lub lotniczej, albo trasy łączonej z odcinków
wymienionych tras. Odległość ta powinna być zbliżona do odległości geome-
trycznej między punktami załadowania i wyładowania.

Czas przewozu to czas potrzebny na załadowanie, przewiezienie, ewentu-

alnie przeładunek i wyładowanie towaru (pasażerów) z punktu załadowania do
punktu wyładowania konkretnymi trasami i środkami lokomocji. Należy
przyjmować przy tym realną szybkość eksploatacyjną danego pojazdu na kon-
kretnej trasie. Obliczenie to może być bardzo proste przy małej liczbie warian-
tów tras i środków transportu, ale komplikuje się znacznie przy dużej liczbie
wariantów tras i środków transportu, szczególnie gdy się przyjmuje możliwość
tzw. transportu kombinowanego, czyli zastosowania do jednego przewozu
kilku środków transportu, jak np. samochód – kolej – samochód, lub transpor-
ter – statek – transporter – samochód itp.

Koszt przewozu jest szeroko rozumianym kosztem transportu obejmują-

cym wiele składników, jak np. koszt eksploatacji (z amortyzacją) środków
transportu i szlaku komunikacyjnego razem z kosztami obsługi, koszty zała-
dunku, przeładunku i wyładunku z uwzględnieniem kosztów eksploatacji,
amortyzacji i obsługi urządzeń, z kosztami specjalnych opakowań, z kosztami
strat wartości towarów (uszkodzenie, zepsucie) itd. Łatwo sobie wyobrazić, że
wyliczenie kosztu przewozu przy możliwości zastosowania różnych odległości
przewozu i różnych czasów przewozu (z transportem łamanym) może być
zadaniem bardzo skomplikowanym.

Celem tego typu analiz w gospodarce przestrzennej jest rozwiązanie

szczególnego zagadnienia, wynikającego z potrzeb transportowych określone-
go podmiotu gospodarczego lub też optymalizacja układu całej sieci powią-
zań transportowych na danym obszarze. Pod tym określeniem rozumie się sieć
współdziałających ze sobą rodzajów szlaków komunikacyjnych o maksymal-
nie oszczędnej liczbie elementów i długości pozwalającej na sprawne (okre-
ślone parametrami przewidywanej liczby pasażerów i towarów) przewożenie z
miejsc załadowania do miejsc wyładowania oraz w ruchu tranzytowym.

W skład systemów infrastruktury technicznej na danym obszarze wchodzą

też systemy zaopatrzenia w wodę i odprowadzenia ścieków. Pod pojęciem
ścieki rozumiemy:


wody zużyte na cele bytowe lub gospodarcze,



ciekłe odchody zwierzęce, z wyjątkiem gnojówki i gnojowicy przezna-
czonych do rolniczego wykorzystania w określony przepisami sposób,



wody opadowe lub roztopowe, ujęte w systemy kanalizacyjne, pochodzą-
ce z powierzchni zanieczyszczonych, w tym z centrów miast, terenów

przemysłowych i składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów
o trwałej nawierzchni,



wody odciekowe ze składowisk odpadów, wykorzystane solanki, wody
lecznicze i termalne,



wody pochodzące z odwodnienia zakładów górniczych, z wyjątkiem wód
wtłaczanych ponownie do górotworu, jeżeli rodzaje i ilość substancji za-
wartych w wodzie wtłaczanej są takie same jak w wodzie pobranej,



wody wykorzystane, odprowadzane z obiektów chowu lub hodowli ryb
oraz innych organizmów wodnych, jeżeli przyrost ilości substancji pocho-
dzących z hodowli w wodzie odprowadzanej jest większy niż wartości
dopuszczone w przepisach.

Obszary obejmowane wspólnym systemem wodociągów i kanalizacji lub

jednym z tych elementów wyznaczane są na podstawie badań dotyczących
ukształtowania pionowego terenu, stosunków wodnych oraz liczby i rodzaju
obecnych i przewidywanych użytkowników. Szczególne rozwiązania tech-
niczne muszą być stosowane na obszarach, gdzie występują deficyty wody
nadającej się do poboru i uzdatnienia. W ślad za rozbudową sieci wodociągo-
wej powinny być realizowane zbiorcze urządzenia kanalizacyjne z oczyszczal-
niami o odpowiednich parametrach. Ma to ogromne znaczenie dla poprawy lub
utrzymania czystości wód otwartych, do których kierowane są (bezpośrednio
lub pośrednio) ścieki.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „ruch lokalny”?



Na czym polega optymalizacja układu sieci powiązań transportowych?

SYSTEM PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO

Podstawy prawne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku

stwierdza w artykule 5, że „Rzeczpospolita Polska ... strzeże dziedzictwa naro-
dowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważo-
nego rozwoju”. To stwierdzenie jest podstawą bardziej szczegółowych przepi-
sów, dotyczących zagadnień rozwoju przestrzennego.

Poniżej zamieszczono wykaz przepisów, których zapisy dotyczą tych za-

gadnień. Obejmuje on obowiązujące ustawy oraz główne (wybrane) rozporzą-
dzenia wykonawcze do nich. Wykaz ten ilustruje, jak szeroka jest problematy-

ka planowania przestrzennego i praktycznego wdrażania polityki przestrzennej
– czyli zarządzania przestrzenią:


Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym:

rozporządzenie w sprawie wymaganego zakresu projektu

miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego;

rozporządzenie w sprawie sposobu ustalania wymagań doty-

czących nowej zabudowy i zagospodarowania terenu w
przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego;

rozporządzenie w sprawie oznaczeń i nazewnictwa stosowa-

nych w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu pu-
blicznego oraz w decyzji o warunkach zabudowy.



Ustawa – prawo budowlane:

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim

powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych jakim

powinny odpowiadać obiekty budowlane gospodarki wodnej
i ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych jakim

powinny odpowiadać bazy i stacje paliw płynnych, rurociągi
dalekosiężne do transportu ropy naftowej i produktów naf-
towych i ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim

powinny odpowiadać morskie budowle hydrotechniczne i
ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie warunków i trybu postępowania

dotyczącego rozbiórek oraz zmiany sposobu użytkowania
obiektu budowlanego;

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim

powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie.



Ustawa – prawo ochrony środowiska:

rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków jakim

powinna odpowiadać prognoza oddziaływania na środowi-
sko dotycząca projektów miejscowych planów zagospoda-
rowania przestrzennego;

rozporządzenie w sprawie opracowań ekofizjograficznych;

rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów przedsię-

wzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz
szczegółowych kryteriów związanych z kwalifikowaniem
przedsięwzięć do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na
środowisko.



Ustawa – prawo wodne.



Ustawa o ochronie przyrody.



Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych.



Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami:

rozporządzenie w sprawie prowadzenia rejestru zabytków i

centralnej ewidencji dóbr kultury.



Ustawa o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym:

zarządzenie w sprawie wykazu miejscowości uznanych za

uzdrowiska;

rozporządzenie w sprawie rozciągnięcia niektórych przepi-

sów o uzdrowiskach na inne miejscowości.



Ustawa o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady.



Ustawa o zasadach wspierania rozwoju regionalnego.



Ustawa o gospodarce nieruchomościami:

rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów nieruchomo-

ści uznawanych za niezbędne na cele obronności i bezpie-
czeństwa państwa;

rozporządzenie w sprawie trybu dokonywania podziałów

nieruchomości oraz sposobu sporządzania i rodzajów doku-
mentów wymaganych w tym postępowaniu;

rozporządzenie w sprawie wykonania przepisów dotyczą-

cych scalania i podziału nieruchomości;

rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad i trybu spo-

rządzania operatu szacunkowego;

rozporządzenie w sprawie powszechnej taksacji nierucho-

mości.



Ustawa – prawo geodezyjne i kartograficzne:

rozporządzenie w sprawie zgłaszania prac geodezyjnych i

kartograficznych, ewidencjonowania systemów i przecho-
wywania kopii zabezpieczających bazy danych, a także
ogólnych warunków umów o udostępnianie tych baz;

rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów map, mate-

riałów fotogrametrycznych i teledetekcyjnych, stanowiących
państwowy zasób geodezyjny i kartograficzny, których roz-
powszechnianie, rozprowadzanie oraz reprodukowanie w ce-
lu rozpowszechniania i rozprowadzania wymaga zezwolenia,
oraz trybu udzielania tych zezwoleń;

rozporządzenie w sprawie geodezyjnej ewidencji sieci

uzbrojenia terenu oraz zespołów uzgadniania dokumentacji
projektowej;

rozporządzenie w sprawie ewidencji gruntów i budynków;

zarządzenie w sprawie rozgraniczania nieruchomości;

rozporządzenie w sprawie terenów zamkniętych niezbęd-

nych dla obronności państwa.



Ustawa – prawo geologiczne i górnicze.



Ustawa o drogach publicznych:

rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim

powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie;

rozporządzenie w sprawie ustalenia sieci autostrad, dróg

ekspresowych oraz dróg o znaczeniu obronnym.



Ustawa o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji
w zakresie dróg krajowych.



Ustawa o autostradach płatnych:

rozporządzenie w sprawie autostrad płatnych;

rozporządzenie w sprawie przepisów techniczno-budowla-

nych dotyczących autostrad płatnych.



Ustawa o transporcie kolejowym.



Ustawa o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administra-
cji morskiej.



Ustawa – prawo lotnicze.



Ustawa – prawo energetyczne.



Ustawa – prawo atomowe.



Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych.



Ustawa o ustanowieniu programu wieloletniego Program dla Odry
2006.



Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego.



Ustawa o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Pań-
stwa.



Ustawa o zagospodarowaniu nieruchomości Skarbu Państwa przeję-
tych od wojsk Federacji Rosyjskiej.



Ustawa o scalaniu i wymianie gruntów.



Ustawa o wspieraniu obszarów wiejskich ze środków pochodzących z
Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji
Rolnej.



Ustawa o lasach.



Ustawa o pracowniczych ogrodach działkowych.



Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych.



Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadze-
niu ścieków.



Ustawa o odpadach.



Ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

Osobną grupę przepisów stanowią te, które regulują procedurę postępo-

wania władz publicznych w sprawach, związanych z zagospodarowaniem
przestrzennym:



Ustawa – kodeks postępowania administracyjnego.



Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.



Ustawa o samorządowych kolegiach odwoławczych.



Ustawa – prawo o ustroju sądów administracyjnych.



Ustawa – prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.



Ustawa – kodeks cywilny.



Ustawa o zamówieniach publicznych.



Ustawa o księgach wieczystych i hipotece.

Regulacje ustrojowo–organizacyjne dotyczące sfery polityki przestrzennej

zawarte są w następujących przepisach:


Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.



Ustawa o samorządzie gminnym.



Ustawa o samorządzie powiatowym.



Ustawa o samorządzie województwa.



Ustawa o administracji rządowej w województwie.



Ustawa o działach administracji rządowej.



Ustawa o ustroju miasta stołecznego Warszawy.



Ustawa o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budow-
nictwa oraz urbanistów:

rozporządzenie w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia

odpowiedzialności cywilnej architektów oraz inżynierów
budownictwa;

rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad i trybu po-

stępowania dyscyplinarnego w stosunku do członów samo-
rządu zawodowego architektów, inżynierów budownictwa
oraz urbanistów.

Zagadnienia finansowe sfery zarządzania przestrzenią zawierają następu-

jące przepisy:


Ustawa o finansach publicznych.



Ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego.



Ustawa o podatkach i opłatach lokalnych.



Ustawa o opłacie skarbowej.

Dostosowanie polskiego systemu planowania przestrzennego do zasad-

niczych reform politycznych, społecznych i gospodarczych zapoczątkowanych
na przełomie lat 80. i 90., w tym do poważnej reformy ustroju samorządu
terytorialnego, odbyło się z poważnym opóźnieniem w stosunku do reformy
samorządowej. Pierwsza ustawa, regulująca zagadnienia gospodarki prze-

strzennej weszła w życie dopiero w 1995 roku, a w 2003 roku została zastą-
piona ustawą obecnie obowiązującą.

)

Jedną z zasadniczych kwestii wymagających spójnych rozwiązań w sferze

planowania przestrzennego były kompetencje gminy dotyczące gospodaro-
wania przestrzenią i stanowienia prawa miejscowego. Zasadą jest samodziel-
ność i dominująca pozycja gminy w planowaniu miejscowym. Odrzucono
obowiązującą od kilkudziesięciu lat zasadę hierarchiczności w planowaniu
przestrzennym, oznaczającą podporządkowanie planów sporządzanych przez
niższy szczebel władzy, planom wyższych szczebli. Obecnie nie ma takiej
zależności. Takie regulacje wynikają wprost z konstytucyjnej pozycji gminy,
znacznie mocniejszej i bardziej chronionej, niż pozycja innych jednostek sa-
morządu terytorialnego.

Innym zasadniczym problemem jest stosunek przepisów dotyczących go-

spodarowania przestrzenią do prawa własności, a właściwie zagadnienie jego
ograniczania w sferze prawa do zabudowy. Nie mniej istotnym problemem na tle
ochrony prawa własności jest potrzeba ochrony interesu publicznego i praw
osób trzecich. Wypracowanie pożądanej równowagi pomiędzy interesem pu-
blicznym a interesem indywidualnym jest jednym z zasadniczych problemów
każdej ustawy obejmującej tę sferę problemów. W obowiązujących przepisach
określono sytuacje i warunki wymagające pewnego ograniczenia prawa własno-
ści, w zakresie prawa do zabudowy nieruchomości w imię ochrony interesu
publicznego oraz mechanizm rekompensowania skutków takich ograniczeń.

Obowiązujące przepisy podporządkowane są dwu zasadniczym wyznacz-

nikom polityki przestrzennej: ładowi przestrzennemu i zrównoważonemu
rozwojowi. Mają one stanowić nadrzędne cele działań wszystkich podmiotów
uczestniczących w gospodarowaniu przestrzenią, w tym zwłaszcza jednostek
samorządu terytorialnego i organów administracji rządowej.

W polskim systemie organizacyjno-prawnym planowanie przestrzenne

odbywa się praktycznie na trzech szczeblach (poziomach) władzy publicznej:


lokalnym,



regionalnym,



krajowym.

Na każdym z tych szczebli sporządzane są odpowiednie obligatoryjne

dokumenty planistyczne, tworzących pewien uporządkowany system doku-
mentów planistycznych. Na system składają się:


studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gmin, uchwalane przez rady gmin – obligatoryjnie sporządzane dla całego
obszaru danej gminy dokumenty, służące określaniu zasad kształtowania
i prowadzenia polityki przestrzennej na poziomie lokalnym, nie stanowią-
ce jednak aktów prawa miejscowego;

) wg [ 2 ]



miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, zwane planami
miejscowymi, uchwalane przez rady gmin – sporządzane dla części (może
to być wiele nie stykających się ze sobą części) lub całego obszaru danej
gminy (tylko gdy zachodzi taka potrzeba i jest to możliwe ze względów
technicznych i organizacyjno-finansowych); plany te są jedynymi w ca-
łym systemie planowania dokumentami planistycznymi, stanowiącymi ak-
ty prawa miejscowego;



plany zagospodarowania przestrzennego województw, uchwalane
przez sejmiki województw – obligatoryjnie sporządzane dla obszarów
całych województw dokumenty, służące określaniu zasad kształtowania i
prowadzenia polityki przestrzennej na poziomie regionalnym; w szcze-
gólnych przypadkach częścią planów zagospodarowania przestrzennego
województw bywa plan zagospodarowania przestrzennego obszaru
metropolitalnego;



koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, przyjmowana przez
Radę Ministrów i przedstawiana Sejmowi – obligatoryjnie sporządzany dla
całego obszaru kraju dokument służący określaniu zasad kształtowania i
prowadzenia polityki przestrzennej na poziomie krajowym.

Te podstawowe dokumenty są uzupełniane przez analizy i studia, koncep-

cje, programy oraz raporty o stanie zagospodarowania. Takie opracowania
diagnostyczne, programowe i koncepcyjne, opracowywane są na poziomie
lokalnym, ponadlokalnym (powiatowym), regionalnym i krajowym. Służą one
potrzebom związanym z prowadzeniem polityki przestrzennej przez podmioty
wszystkich czterech szczebli zarządzania:


szczebel gminny – analizy zmian zagospodarowania przestrzennego,
oceny postępów w opracowaniu planów miejscowych oraz wieloletnie
programy ich sporządzania;



szczebel powiatowy – analizy i studia z zakresu zagospodarowania prze-
strzennego;



szczebel wojewódzki – analizy i studia, koncepcje i programy oraz prze-
glądy zmian w zagospodarowaniu przestrzennym województwa i raporty
o jego stanie;



szczebel krajowy – analizy i studia, koncepcje, programy zawierające
zadania rządowe oraz raporty o stanie zagospodarowania przestrzennego
kraju.

Ze względu na znacząco inną rolę w systemie, odmienną metodologię, in-

ne zadania i specyficzne regulacje – planowanie przestrzenne dzieli się na
specjalizacje, zależne od skali obszaru, którym się zajmuje. I tak dział plano-
wania przestrzennego zajmującego się zagadnieniami na szczeblu krajowym i
wojewódzkim (a czasem i powiatowym) nazywa się planowaniem regional-
nym, a dział zajmujący się zagadnieniami przestrzennymi na szczeblu gminy –
planowaniem miejscowym.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polega zasada hierarchiczności w planowaniu przestrzennym i
czy obowiązuje ona w Polsce?



Na czym polega problem zachowania równowagi pomiędzy interesem
publicznym a interesem indywidualnym w planowaniu przestrzennym?



Jakie obligatoryjne dokumenty planistyczne wykonywane są na poszcze-
gólnych szczeblach polskiego systemu organizacyjno-prawnego planowa-
nia przestrzennego?



Czym różni się „planowanie miejscowe” od „planowania regionalnego”?

Planowanie regionalne
W Polsce, zgodnie z obowiązującym prawem, kształtowanie i prowadze-

nie polityki przestrzennej państwa należy do zadań Rady Ministrów. Polityka
ta wyrażona jest dokumencie o nazwie: Koncepcja przestrzennego zagospoda-
rowania kraju. Koncepcja ta jest, według ustawy o planowaniu i zagospoda-
rowaniu przestrzennym, zasadniczym dokumentem wyrażającym politykę
przestrzenną państwa. Musi ona uwzględniać, zgodnie z Konstytucją Rzeczy-
pospolitej Polskiej zasady zrównoważonego rozwoju kraju, opierając je o
wewnętrzne uwarunkowania przyrodnicze, kulturowe, społeczne i ekonomicz-
ne oraz o uwarunkowania wynikające z powiązań z innymi krajami. Na tym
szczeblu określania celów polityki przestrzennej wzrasta znaczenie związków
pomiędzy rozwojem społecznym i gospodarczym a polityką przestrzenną.
Dlatego Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju sporządzana jest
w szerszym kontekście definiowania strategicznych kierunków rozwoju kraju.

Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju określać ma uwarun-

kowania, cele i kierunki zrównoważonego rozwoju kraju oraz działania nie-
zbędne do ich realizacji. Celem nadrzędnym polityki przestrzennej państwa,
wynikającym z Konstytucji, jest zrównoważony rozwój kraju. W sensie
operacyjnym Koncepcja określa w szczególności:


podstawowe elementy krajowej sieci osadniczej,



obszary metropolitalne, dla których sporządzane będą oddzielne opraco-
wania planistyczne, jako składowe planów zagospodarowania przestrzen-
nego województw,



wymagania z zakresu ochrony środowiska i zabytków, z uwzględnieniem
obszarów podlegających ochronie,



rozmieszczenie infrastruktury społecznej o znaczeniu międzynarodowym i
krajowym,



rozmieszczenie obiektów infrastruktury technicznej i transportowej, stra-
tegicznych zasobów wodnych i obiektów gospodarki wodnej o znaczeniu
międzynarodowym i krajowym,



obszary problemowe o znaczeniu krajowym, w tym obszary zagrożeń
wymagających szczegółowych studiów i planów.

Sporządzona przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych Koncepcja

przestrzennego zagospodarowania kraju przekazywana jest Radzie Ministrów,
która przyjmuje ją w formie uchwały. Prezes Rady Ministrów zobowiązany
jest do przedstawienia Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju
Sejmowi.

Rada Ministrów przyjmując Koncepcję przestrzennego zagospodarowania

kraju ustala, w jakim zakresie będzie ona stanowiła podstawę sporządzania
programów, zawierających zadania rządowe służące realizacji inwestycji
celu publicznego o znaczeniu krajowym. Programy takie sporządzają w
ramach swoich kompetencji ministrowie i centralne organy administracji rzą-
dowej. Powinny one zostać uwzględnione w planach zagospodarowania prze-
strzennego województw.

Zadaniem ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki prze-

strzennej i mieszkaniowej we współpracy z prezesem Rządowego Centrum
Studiów Strategicznych jest także przygotowywanie okresowych raportów o
stanie zagospodarowania przestrzennego kraju, przedstawianych przez
Prezesa Rady Ministrów Sejmowi.

Jako swój organ doradczy w sprawie Koncepcji Premier może powołać

Państwową Radę Gospodarki Przestrzennej, ustalając w drodze zarządze-
nia, regulamin określający jej zadania, organizację i tryb działania. Rada ta
powinna składać się z najwybitniejszych autorytetów świata nauki w dziedzi-
nie gospodarki przestrzennej i dyscyplin pokrewnych.

Obowiązująca ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

zapewnia, by polityka przestrzenna państwa realizowana była w odpowiednim
zakresie na wszystkich szczeblach władzy publicznej. Jednocześnie na szczeblu
rządowym prowadzona jest współpraca transgraniczna i przygraniczna dotyczą-
ca polityki przestrzennej. Mimo podobieństwa brzmieniowego terminy te ozna-
czają z istoty różne formy współpracy. Współpraca transgraniczna obejmuje
ten zakres koordynacji, który dotyczy generalnych kierunków rozwoju w kon-
tekście kontynentalnym, np. przebieg głównych korytarzy transportowych. Na-
tomiast współpraca przygraniczna obejmuje szczegółowe zagadnienia doty-
czące rozwoju przestrzennego na styku obszarów krajów sąsiednich, np. wyzna-
czenie technicznej lokalizacji drogi przecinającej granicę państw.

Problem jest o tyle skomplikowany, że mimo daleko posuniętej integracji

prawa w ramach kontynentu, a zwłaszcza w ramach Unii Europejskiej i krajów
do niej kandydujących, systemy polityki rozwoju przestrzennego nie są skoor-
dynowane. W dodatku znacznie różnią się one między sobą, co uniemożliwia
w praktyce nawet podjęcie prób formalnej koordynacji w tym zakresie. Taka
koordynacja, dla właściwego planowania rozwoju obszarów pogranicza jest
jednak konieczna, w związku z tym dokonuje się jej na zasadach dobrowolno-

ści, poprzez różnego rodzaju formy współpracy. Najczęściej powołuje się
odpowiednie komisje międzyrządowe, które takiej koordynacji dokonują po-
przez wykorzystywanie różnorodnych instytucji prawnych właściwych obu
krajowym systemom planowania.

Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nakłada na or-

gany samorządu województwa obowiązek kształtowania i prowadzenia poli-
tyki przestrzennej w województwie, w tym obowiązek sporządzenia planu
zagospodarowania przestrzennego województwa. Ponadto zobowiązuje je do
prowadzenia analiz i studiów oraz opracowywania koncepcji i programów z
zakresu planowania przestrzennego. Samorząd województwa musi też wyko-
nywać inne zadania, wiążące się lub będące w polu zainteresowania planowa-
nia przestrzennego. Są to:


ochrona dóbr kultury,



modernizacja terenów wiejskich,



ochrona środowiska,



gospodarka wodna,



drogi publiczne i transport zbiorowy,



obronność,



bezpieczeństwo publiczne,



przeciwdziałanie bezrobociu i aktywizacja lokalnego rynku pracy.

O przystąpieniu do sporządzania planu zagospodarowania przestrzenne-

go województwa decyduje sejmik województwa. Jest to jeden z dwóch orga-
nów województwa (obok zarządu województwa) – organ stanowiący i kontro-
lny, pochodzący z wyborów bezpośrednich. Do jego wyłącznej właściwości
należy m.in. stanowienie aktów prawa miejscowego w tym przepisów doty-
czących podatków i opłat lokalnych, uchwalanie budżetu województwa oraz
uchwalanie podstawowych dokumentów określających kierunki rozwoju wo-
jewództwa: strategii rozwoju województwa, programów wojewódzkich oraz
planu zagospodarowania przestrzennego województwa.

Obszar, dla którego sporządza się plan zagospodarowania przestrzennego

województwa jako tożsamy z obszarem województwa w jego granicach admi-
nistracyjnych. Nie oznacza jednak, że działania lub prace planistyczne należy
ograniczyć wyłącznie do tego obszaru. Wręcz przeciwnie – metodologia plani-
styczna wymaga uwzględnienia w warstwie analitycznej i informacyjnej szer-
szego obszaru, wykraczającego poza granice administracyjne województwa.
W ustaleniach planu zagospodarowania przestrzennego województwa po-
winny zostać określone w szczególności:


podstawowe elementy sieci osadniczej województwa,



powiązania komunikacyjne i infrastrukturalne, z pokazaniem ich kierun-
ków poza obszar województwa i państwa,



system obszarów chronionych, w tym:

obszary ochrony środowiska i przyrody,

obszary ochrony krajobrazu i dziedzictwa kulturowego oraz

zabytków i dóbr kultury współczesnej,

obszary ochrony uzdrowisk,



rozmieszczenie inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym,
a w szczególności:

obiektów infrastruktury społecznej,

obiektów infrastruktury technicznej,

obiektów i sieci transportu,

obiektów i urządzeń turystyki,

obiektów i urządzeń gospodarki morskiej,

obiektów i urządzeń gospodarki wodnej;



obszary problemowe wraz z zasadami ich zagospodarowania,



obszary metropolitalne,



obszary wsparcia;



obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi,



granice terenów zamkniętych i ich stref ochronnych,



obszary występowania udokumentowanych złóż kopalin.

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa może także formu-

łować inne ustalenia. Ustawa pozostawia dużą swobodę w zakresie formuło-
wania ustaleń planu pod warunkiem, że nie naruszają one kompetencji innych
organów i podmiotów.

Szczególnego omówienia wymagają pojęcia: obszarów problemowych,

obszarów metropolitalnych i obszarów wsparcia, jako specyficznych zagad-
nień występujących zasadniczo wyłącznie w praktyce planowania przestrzen-
nego na szczeblu regionalnym.

Obszary problemowe to wydzielone z terenu województwa obszary

szczególnych zjawisk z zakresu gospodarki przestrzennej lub występowania
konfliktów przestrzennych. Wydzielenia tego dokonuje się w planie zagospo-
darowania przestrzennego województwa. Są to zatem, określone w trakcie prac
nad planem, obszary szczególnych uwarunkowań rozwoju, które wyróżniają
się z otoczenia. Mogą one wymagać określenia specyficznych zasad ich zago-
spodarowania, a ustawa wymaga, aby w planie zagospodarowania przestrzen-
nego województwa zasady takie zostały podane. W praktyce chodzi o strefy o
zasięgu subregionalnym, obejmujące kilka jednostek terytorialnych szczebla
lokalnego. Obszary problemowe o mniejszym zasięgu mogą być zgodnie z
ustawą wskazywane w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego gmin. Taka delimitacja obszarów problemowych w planie
zagospodarowania przestrzennego województwa pozwolić może m.in. na
realizację innych zadań samorządu województwa, związanych z pozyskaniem
środków finansowych w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicz-
nej – poprzez kontrakty wojewódzkie lub programy Unii Europejskiej.

Obszar metropolitalny to obszar wielkiego miasta oraz powiązanego z

nim funkcjonalnie bezpośredniego otoczenia. Obszary metropolitalne wyzna-
czone powinny być przez dokument planistyczny szczebla krajowego – kon-
cepcję przestrzennego zagospodarowania kraju. Obszary metropolitalne wy-
znaczone są przez dokument planistyczny szczebla krajowego – koncepcję
przestrzennego zagospodarowania kraju. Jeśli w danym województwie wystę-
puje obszar metropolitalny, to częścią planu zagospodarowania przestrzennego
województwa powinien być plan zagospodarowania przestrzennego obsza-
ru metropolitalnego.

Celem delimitacji (określenia zasięgu) obszarów wsparcia jest precyzyj-

ne adresowanie pomocy regionalnej państwa a w przyszłości także środków
funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Z punktu widzenia planowania
przestrzennego obszar wsparcia jest to w zasadzie szczególny przypadek ob-
szaru problemowego, którego sposoby delimitacji są bardziej sformalizowane.

Ustalone w planie zagospodarowania przestrzennego województwa inwe-

stycje celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, dla umożliwienia ich
realizacji muszą zostać wprowadzone do właściwych terytorialnie planów
miejscowych. Marszałek województwa musi zatem ustalić z odpowiednim
wójtem, burmistrzem lub prezydentem miasta termin realizacji takiej inwesty-
cji oraz, w drodze umowy, warunki jej wprowadzenia do planu miejscowego.
W związku z planowaną inwestycją mogą powstać także dodatkowe koszty dla
właścicieli lub użytkowników wieczystych nieruchomości położonych na
obszarze gminy. Koszty te muszą być przez władze publiczne refundowane, w
częściach w jakich są one konsekwencją realizacji planowanej inwestycji.

Planowanie przestrzenne nie jest aktem jednorazowym lecz jest proce-

sem. W związku z tym uchwalony plan zagospodarowania przestrzennego
województwa podlega okresowej ocenie, przynajmniej raz w czasie każdej
kadencji sejmiku województwa. W związku z tym w każdej kadencji zarząd
województwa musi dokonywać przeglądu zmian w zagospodarowaniu prze-
strzennym i sporządzać raport o stanie zagospodarowania przestrzennego wo-
jewództwa. Raport ten powinien dotyczyć:


podstawowych elementów sieci osadniczej oraz ich powiązań komunika-
cyjnych i infrastrukturalnych, z pokazaniem kierunków powiązań trans-
granicznych,



systemu obszarów chronionych, w tym: obszarów ochrony środowiska,
przyrody, krajobrazu kulturowego, ochrony uzdrowisk, ochrony dziedzic-
twa kulturowego i zabytków a także dóbr kultury współczesnej,



rozmieszczenia inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym,



obszarów problemowych i określonych w planie zasad ich zagospodaro-
wania,



obszarów metropolitalnych,



obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi,



granic terenów zamkniętych i ich stref ochronnych,



obszarów występowania udokumentowanych złóż kopalin.

Wyniki dokonanego przez zarząd województwa przeglądu zmian w zago-

spodarowaniu przestrzennym oraz raport o stanie zagospodarowania prze-
strzennego przedstawiane są sejmikowi województwa. Jednym z możliwych
wniosków z tak przeprowadzonych prac może być konieczność zmiany planu
zagospodarowania przestrzennego województwa.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co to są „obszary problemowe” i „obszary wsparcia”?



Co to są „obszary metropolitalne” i jakie opracowania planistyczne się dla
nich wykonuje?

Planowanie miejscowe
Metodologia planowania miejscowego jest odmienna od metodologii pla-

nowania regionalnego. Wynika to przede wszystkim z tego, że w planach
miejscowych dokonuje się precyzyjnych ustaleń co do sposobu zagospodaro-
wania terenu. Decydując o przeznaczeniu poszczególnych działek, łatwo jest
naruszyć czyjeś interesy. Konflikty na tle użytkowania przestrzeni są w skali
lokalnej bardziej czytelne niż w skali regionalnej. Toteż w planowaniu miej-
scowym stosuje się bardzo ściśle określone procedury postępowania, mające
z jednej strony zabezpieczyć interesy poszczególnych użytkowników i właści-
cieli terenu, a z drugiej strony – pozwolić na sprawny przebieg procesów in-
westycyjnych i realizację celów całej społeczności lokalnej. Przepisy zatem
precyzyjnie regulują zarówno zawartość jak i tok opracowywania dokumentów
planistycznych szczebla lokalnego (miejscowego).

Polityka przestrzenna gminy określana jest w dokumencie o nazwie stu-

dium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmi-
ny. Określone są w nim też lokalne zasady zagospodarowania przestrzennego.
Rada gminy podejmuje uchwałę o przystąpieniu do sporządzania studium a
wójt, burmistrz albo prezydent miasta (w zależności od wielkości i charakteru
gminy) przystępuje do jego sporządzenia. Studium składa się z części teksto-
wej i graficznej. Uwzględniane są w nim zasady określone w koncepcji prze-
strzennego zagospodarowania kraju, ustalenia strategii rozwoju i planu zago-
spodarowania przestrzennego województwa oraz strategii rozwoju gminy – o
ile gmina posiada taką strategię. Studium sporządza się dla całego obszaru w
granicach administracyjnych gminy. Ustalenia studium są wiążące dla orga-
nów gminy przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania prze-
strzennego. Studium nie jest jednak aktem prawa miejscowego.

W studium uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności z:



dotychczasowego przeznaczenia, zagospodarowania i uzbrojenia terenu;



stanu ładu przestrzennego i wymogów jego ochrony;



stanu środowiska, w tym stanu rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej,
wielkości i jakości zasobów wodnych oraz wymogów ochrony środowi-
ska, przyrody i krajobrazu kulturowego;



stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współcze-
snej;



warunków i jakości życia mieszkańców, w tym ochrony ich zdrowia;



zagrożenia bezpieczeństwa ludności i jej mienia;



potrzeb i możliwości rozwoju gminy;



stanu prawnego gruntów;



występowania obiektów i terenów chronionych na podstawie przepisów o
ochronie przyrody i przepisów o ochronie zabytków;



występowania obszarów naturalnych zagrożeń geologicznych;



występowania udokumentowanych złóż kopalin oraz zasobów wód pod-
ziemnych;



występowania terenów górniczych;



stanu systemów komunikacji i infrastruktury technicznej, w tym stopnia
uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej, energetycznej oraz gospo-
darki odpadami;



zadań służących realizacji ponadlokalnych celów publicznych.

W studium określa się w szczególności:



kierunki zmian w strukturze przestrzennej gminy oraz w przeznaczeniu
terenów;



kierunki i wskaźniki dotyczące zagospodarowania oraz użytkowania tere-
nów, w tym tereny wyłączone spod zabudowy;



obszary oraz zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyro-
dy, krajobrazu kulturowego i uzdrowisk;



obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr
kultury współczesnej;



kierunki rozwoju systemów komunikacji i infrastruktury technicznej;



obszary, na których rozmieszczone będą inwestycje celu publicznego o
znaczeniu lokalnym;



obszary, na których rozmieszczone będą inwestycje celu publicznego o
znaczeniu ponadlokalnym, zgodnie z ustaleniami planu zagospodarowania
przestrzennego województwa oraz ustaleniami programów zawierających
zadania rządowe, służące realizacji inwestycji celu publicznego o znacze-
niu krajowym;



obszary, dla których obowiązkowe jest sporządzenie miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego na podstawie przepisów odrębnych, w
tym obszary wymagające przeprowadzenia scaleń i podziału nieruchomo-
ści, a także obszary rozmieszczenia obiektów handlowych o powierzchni
sprzedaży powyżej 2000 m

oraz obszary przestrzeni publicznej;



obszary, dla których gmina zamierza sporządzić miejscowy plan zagospo-
darowania przestrzennego, w tym obszary wymagające zmiany przezna-
czenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne;



kierunki i zasady kształtowania rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej;



obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi i osuwania się mas
ziemnych;



obiekty lub obszary, dla których wyznacza się w złożu kopaliny filar
ochronny;



obszary pomników zagłady i ich stref ochronnych oraz obowiązujące na
nich ograniczenia prowadzenia działalności gospodarczej;



obszary wymagające przekształceń, rehabilitacji lub rekultywacji;



granice terenów zamkniętych i ich stref ochronnych;



inne obszary problemowe, w zależności od uwarunkowań i potrzeb zago-
spodarowania występujących w gminie.

Prace nad studium zagospodarowania przestrzennego gminy prowadzone

są w określony ustawowo sposób, zapewniający przejrzystość procedury i
możliwość udziału w niej wszystkich zainteresowanych. Po podjęciu przez
radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania studium, wójt, burmistrz
albo prezydent miasta, kolejno:


ogłasza w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie o podjęciu tej
uchwały oraz określa formę, miejsce i termin składania wniosków doty-
czących studium, nie krótszy jednak niż 21 dni od dnia ogłoszenia; po
otrzymaniu tych wniosków musi je rozpatrzyć;



zawiadamia na piśmie o podjęciu uchwały instytucje upoważnione do
uzgadniania i opiniowania studium;



sporządza, a właściwie zleca sporządzenie projektu studium wyspecjali-
zowanej firmie projektowej; gotowy projekt podlega opiniowaniu przez
komisję urbanistyczno-architektoniczną i uzgadniany z zarządem woje-
wództwa w zakresie jego zgodności z ustaleniami planu zagospodarowa-
nia przestrzennego województwa oraz z wojewodą – w zakresie jego
zgodności z ustaleniami programów zawierających zadania rządowe, słu-
żące realizacji inwestycji celu publicznego o znaczeniu krajowym;



występuje o opinie dotyczące rozwiązań przyjętych w projekcie studium do:

starosty powiatowego,

gmin sąsiednich,

wojewódzkiego konserwatora zabytków,

organów wojskowych, ochrony granic oraz bezpieczeństwa

państwa,

dyrektora urzędu morskiego w zakresie zagospodarowania

pasa technicznego, pasa ochronnego oraz morskich portów i
przystani,

organu nadzoru górniczego w zakresie zagospodarowania te-

renów górniczych,

organu administracji geologicznej,

ministra zdrowia w zakresie zagospodarowania obszarów

ochrony uzdrowiskowej;



wprowadza zmiany wynikające z uzyskanych opinii i dokonanych uzgod-
nień;



wykłada projekt studium do publicznego wglądu na okres co najmniej 30
dni, ogłaszając o tym publicznie na co najmniej 14 dni wcześniej; w tym
czasie organizuje dyskusję publiczną nad przyjętymi w projekcie studium
rozwiązaniami; ludność, instytucje oraz inne jednostki organizacyjne mo-
gą wnosić uwagi dotyczące projektu studium, w terminie wyznaczonym w
ogłoszeniu, nie krótszym niż 21dni od zakończenia okresu wyłożenia stu-
dium.

Po zamknięciu tej procedury wójt, burmistrz albo prezydent miasta przed-

stawia projekt studium radzie gminy wraz z listą nieuwzględnionych uwag.
Studium uchwala rada gminy, rozstrzygając jednocześnie o sposobie rozpa-
trzenia tych uwag. Załącznikami do uchwały rady gminy o uchwaleniu stu-
dium są: tekst studium, rysunek studium oraz rozstrzygnięcie o sposobie roz-
patrzenia uwag. Uchwała o uchwaleniu studium wraz z załącznikami przed-
stawiana jest wojewodzie w celu oceny ich zgodności z przepisami prawnymi.

Drugim dokumentem planistycznym, którego sporządzenie należy do za-

dań gminy jest miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Wyko-
nuje się go w celu ustalenia przeznaczenia terenów (w tym dla inwestycji
celu publicznego) oraz określenia sposobów ich zagospodarowania i zabudo-
wy. Procedurę sporządzania tego planu rozpoczyna uchwała rady gminy o
przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania prze-
strzennego, zwanego planem miejscowym. Częścią tej uchwały jest załącznik
graficzny, przedstawiający granice obszaru objętego planem. Przepisy nie
wymagają, żeby planem obejmować cały obszar gminy w granicach admini-
stracyjnych. Plany wykonuje się w zależności od potrzeb. Przede wszystkim
zasięgi planów miejscowych wyznacza studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego gminy. Plan miejscowy, w wyniku którego
następuje zmiana przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze
i nieleśne, sporządza się dla całego obszaru wyznaczonego w studium.

Przed podjęciem uchwały, o przystąpieniu do sporządzania planu wykonu-

je się analizy dotyczące zasadności przystąpienia do sporządzenia planu i
stopnia zgodności przewidywanych rozwiązań z ustaleniami studium. Przygo-
towuje się też materiały geodezyjne do opracowania planu oraz ustala nie-
zbędny zakres prac planistycznych. Planu miejscowego nie sporządza się dla
terenów zamkniętych. Plan miejscowy jest aktem prawa miejscowego. Planu
ten składa się z części tekstowej i graficznej i musi być zgodny z zapisami

studium oraz z innymi przepisami, odnoszącymi się do obszaru objętego pla-
nem. W planie miejscowym określa się obowiązkowo:


przeznaczenie terenów oraz linie rozgraniczające tereny o różnym prze-
znaczeniu lub różnych zasadach zagospodarowania;



zasady ochrony i kształtowania ładu przestrzennego;



zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego;



zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury
współczesnej;



wymagania wynikające z potrzeb kształtowania przestrzeni publicznych;



parametry i wskaźniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania
terenu, w tym linie zabudowy, gabaryty obiektów i wskaźniki intensyw-
ności zabudowy;



granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających
ochronie, ustalonych na podstawie odrębnych przepisów, w tym terenów
górniczych, a także narażonych na niebezpieczeństwo powodzi oraz za-
grożonych osuwaniem się mas ziemnych;



szczegółowe zasady i warunki scalania i podziału nieruchomości objętych
planem;



szczególne warunki zagospodarowania terenów oraz ograniczenia w ich
użytkowaniu, w tym zakaz zabudowy;



zasady modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infra-
struktury technicznej;



sposób i termin tymczasowego zagospodarowania, urządzania i użytko-
wania terenów objętych planem, jeśli różni się on od docelowego sposobu
zagospodarowania (tereny, których przeznaczenie plan miejscowy zmie-
nia, mogą być wykorzystywane w sposób dotychczasowy do czasu ich za-
gospodarowania zgodnie z tym planem, chyba że w planie ustalono wła-
śnie inny sposób ich tymczasowego zagospodarowania);



stawki, na podstawie których ustala się opłatę, proporcjonalną do wzrostu
wartości nieruchomości, jeśli wartość ta wzrośnie w związku z uchwale-
niem planu miejscowego; wysokość tej opłaty nie może być wyższa niż
30% wzrostu wartości nieruchomości; opłatę tę wnosi na rzecz gminy
właściciel albo użytkownik wieczysty, sprzedając daną nieruchomość.

W planie miejscowym określa się też w zależności od potrzeb:



granice obszarów wymagających przeprowadzenia scaleń i podziałów
nieruchomości;



granice obszarów rehabilitacji istniejącej zabudowy i infrastruktury tech-
nicznej;



granice obszarów wymagających przekształceń lub rekultywacji;



granice terenów pod budowę obiektów handlowych, o powierzchni sprze-
daży powyżej 2000 m

;



granice terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz terenów służących
organizacji imprez masowych;



granice pomników zagłady oraz ich stref ochronnych, a także ograniczenia
dotyczące prowadzenia na ich terenie działalności gospodarczej.

Plan miejscowy sporządza się w skali 1:1000, na urzędowych kopiach

map zasadniczych albo map katastralnych z państwowego zasobu geodezyj-
nego i kartograficznego. W szczególnie uzasadnionych przypadkach dopusz-
cza się stosowanie map w skali 1:500 lub 1:2000. W przypadkach planów
miejscowych, które sporządza się wyłącznie w celu przeznaczenia gruntów do
zalesienia lub wprowadzenia zakazu zabudowy – dopuszcza się stosowanie
map w skali 1:5000.

Procedura sporządzania planu miejscowego jest szczegółowo regulo-

wana przez przepisy. Jest ona zbliżona do procedury sporządzania Studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Zaczyna
się od podjęcia przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania
planu miejscowego. Następnie wójt, burmistrz albo prezydent miasta kolejno:


ogłasza w prasie oraz przez obwieszczenie o podjęciu uchwały oraz okre-
śla formę, miejsce i termin składania wniosków do planu, nie krótszy niż
21 dni od dnia ogłoszenia;



zawiadamia też na piśmie o podjęciu uchwały instytucje upoważnione do
uzgadniania i opiniowania planu;



rozpatruje otrzymane wnioski do planu, w terminie nie dłuższym niż 21
dni od dnia upływu terminu ich składania;



sporządza (w praktyce – zleca sporządzanie) projekt planu miejscowego
wraz z prognozą oddziaływania na środowisko, uwzględniając ustalenia
studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gminy;



sporządza prognozę skutków finansowych uchwalenia planu miejscowe-
go;



uzyskuje opinie o projekcie planu:

gminnej lub innej (np. powiatowej, jeśli nie ma gminnej) komisji

urbanistyczno-architektonicznej,

wójtów, burmistrzów gmin albo prezydentów miast, graniczą-

cych z obszarem objętym planem, w zakresie rozmieszczenia in-
westycji celu publicznego o znaczeniu lokalnym;



uzgadnia projekt planu z:

wojewodą, zarządem województwa, zarządem powiatu w zakre-

sie odpowiednich zadań rządowych i samorządowych,

właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków,

innymi organami upoważnionymi do uzgadniania projektu planu,

właściwym zarządcą drogi, jeżeli sposób zagospodarowania

gruntów przyległych do pasa drogowego lub zmiana tego sposo-
bu mogą mieć wpływ na ruch drogowy lub samą drogę,

właściwymi organami wojskowymi, ochrony granic oraz bezpie-

czeństwa państwa,

dyrektorem właściwego urzędu morskiego,

organem nadzoru górniczego w zakresie zagospodarowania tere-

nów górniczych,

organem administracji geologicznej w zakresie terenów zagrożo-

nych osuwaniem się mas ziemnych,

ministrem zdrowia w zakresie zagospodarowania obszarów

ochrony uzdrowiskowej;



uzyskuje zgody odpowiednich organów na zmianę przeznaczenia gruntów
rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne;



wprowadza zmiany do projektu planu, wynikające z uzyskanych opinii i
dokonanych uzgodnień;



ogłasza o wyłożeniu projektu planu do publicznego wglądu i najwcześniej
po upływie 7 dni wykłada ten projekt wraz z prognozą oddziaływania na
środowisko do publicznego;



wglądu na okres co najmniej 21 dni; w tym czasie organizuje dyskusję
publiczną nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami;



w ogłoszeniu wyznacza też termin, nie krótszy niż 14 dni od dnia zakoń-
czenia okresu wyłożenia planu – w którym można wnosić uwagi dotyczą-
ce projektu planu;



rozpatruje te uwagi w terminie nie dłuższym niż 21 dni od dnia upływu
terminu ich składania;



wprowadza zmiany do projektu planu miejscowego wynikające z rozpa-
trzenia uwag, a następnie w niezbędnym zakresie ponawia uzgodnienia;



przedstawia radzie gminy projekt planu miejscowego wraz z listą nie-
uwzględnionych uwag.

Uwagi do projektu planu miejscowego może wnieść każdy, kto kwe-

stionuje ustalenia przyjęte w projekcie planu. Jeżeli rada gminy stwierdzi ko-
nieczność dokonania zmian w przedstawionym do uchwalenia projekcie planu
miejscowego – czynności procedury ponawia się w zakresie niezbędnym do
dokonania tych zmian.

Plan miejscowy uchwala rada gminy, rozstrzygając jednocześnie o sposo-

bie rozpatrzenia uwag do projektu planu oraz sposobie realizacji oraz zasa-
dach finansowania zapisanych w planie inwestycji z zakresu infrastruktury
technicznej, które należą do zadań własnych gminy. Uchwała wraz z załącz-
nikami oraz dokumentacją prac planistycznych przedstawiana jest wojewo-
dzie, w celu oceny ich zgodności z przepisami prawnymi. Jeżeli plan miejsco-

wy obejmuje obszary wymagające przeprowadzenia scaleń i podziałów nieru-
chomości, rada gminy uchwalając plan musi podjąć też uchwałę o przystąpie-
niu do scalenia i podziału nieruchomości.

Koszty sporządzenia planu miejscowego na ogół obciążają budżet gminy,

czasami budżet władzy publicznej innego szczebla. Można tymi kosztami obcią-
żyć także inwestora realizującego inwestycję celu publicznego – w części, w jakiej
koszt ten jest bezpośrednią konsekwencją zamiaru realizacji tej inwestycji.

Dokumenty planistyczne są jawne. Każdy ma prawo wglądu do studium

lub planu miejscowego oraz otrzymania z nich wypisów i wyrysów. Za wyda-
ne wypisy i wyrysy pobiera się opłatę administracyjną, w wysokości odpowia-
dającej poniesionym kosztom ich przygotowania. Władze gminy muszą pro-
wadzić rejestr planów miejscowych oraz wniosków o ich sporządzenie lub
zmianę, gromadzi materiały z nimi związane oraz odpowiadają za przecho-
wywanie ich oryginałów, w tym również uchylonych i nieobowiązujących.

W celu oceny aktualności studium i planów miejscowych władze gminy

dokonują okresowej (przynajmniej raz w czasie kadencji) analizy zmian w
zagospodarowaniu przestrzennym gminy, oceniają postępy w opracowywa-
niu planów miejscowych i opracowują wieloletnie programy ich sporządzania.

Jeżeli, w związku z uchwaleniem planu miejscowego albo jego zmianą,

korzystanie z nieruchomości lub jej części w dotychczasowy sposób lub zgod-
ny z dotychczasowym przeznaczeniem stało się niemożliwe bądź istotnie
ograniczone, właściciel albo użytkownik wieczysty nieruchomości może
żądać od gminy:


odszkodowania za poniesioną rzeczywistą szkodę;



wykupienia nieruchomości lub jej części;



zaoferowania nieruchomości zamiennej.

Jeżeli, w związku z uchwaleniem planu miejscowego, wartość nierucho-

mości uległa obniżeniu, a właściciel albo użytkownik wieczysty sprzedaje tę
nieruchomość, może żądać od gminy odszkodowania równego obniżeniu
wartości nieruchomości. Jeżeli natomiast w związku z uchwaleniem planu
miejscowego albo jego zmianą, wartość nieruchomości wzrosła, a właściciel
albo użytkownik wieczysty sprzedaje tę nieruchomość, władze gminy pobie-
rają jednorazową opłatę, w wysokości ustalonej w tym planie.

W planowaniu miejscowym obowiązują ujednolicone standardy, doty-

czące nie tylko procedury postępowania ale również samych zapisów ustaleń
planów, zarówno w części tekstowej, jak i graficznej. Należy znać te standar-
dy, aby móc odczytać zapisy planów.

Obowiązują następujące wymogi dotyczące zapisu ustaleń tekstu planu

miejscowego:


ustalenia dotyczące przeznaczenia terenów powinny zawierać określenie
przeznaczenia poszczególnych terenów lub zasad ich zagospodarowa-

nia, a także symbol literowy i numer wyróżniający dany teren spośród in-
nych terenów – np. E 12;



ustalenia dotyczące zasad ochrony i kształtowania ładu przestrzennego
powinny zawierać określenie cech elementów zagospodarowania prze-
strzennego, które wymagają ochrony, ukształtowania lub rewaloryzacji,
oraz określenie nakazów, zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w zagospo-
darowaniu wskazanych terenów;



ustalenia dotyczące zasad ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu
kulturowego powinny zawierać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograni-
czenia w zagospodarowaniu terenów wynikające z:

potrzeb ochrony środowiska,

obowiązujących ustaleń planów ochrony ustanowionych dla par-

ków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych
i innych form ochrony przyrody występujących na terenach obję-
tych projektem planu miejscowego;



ustalenia dotyczące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków
oraz dóbr kultury współczesnej powinny wskazywać obiekty i tereny
chronione ustaleniami planu oraz określać nakazy, zakazy, dopuszczenia i
ograniczenia w ich zagospodarowaniu;



ustalenia dotyczące wymagań wynikających z potrzeb kształtowania
przestrzeni publicznych powinny zawierać w szczególności zasady
umieszczania w tej przestrzeni obiektów małej architektury, nośników re-
klamowych, tymczasowych obiektów usługowo-handlowych, urządzeń
technicznych i zieleni, a także określać nakazy, zakazy, dopuszczenia i
ograniczenia w zagospodarowaniu tych przestrzeni;



ustalenia dotyczące parametrów i wskaźników kształtowania zabudowy
oraz zagospodarowania terenu powinny zawierać w szczególności okre-
ślenie linii zabudowy, wielkości powierzchni zabudowy w stosunku do
powierzchni działki lub terenu, w tym udziału powierzchni biologicznie
czynnej, a także gabarytów i wysokości projektowanej zabudowy oraz
geometrii dachu;



ustalenia dotyczące granic i sposobów zagospodarowania terenów lub obiek-
tów podlegających ochronie na podstawie odrębnych przepisów, w tym te-
renów górniczych, a także terenów narażonych na niebezpieczeństwo powo-
dzi oraz zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych, powinny zawierać naka-
zy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu tych terenów;



ustalenia dotyczące szczegółowych zasad i warunków scalania i podziału
nieruchomości powinny zawierać określenie parametrów działek uzyski-
wanych w wyniku scalania i podziału nieruchomości, w szczególności
minimalnych lub maksymalnych szerokości frontów działek, ich po-
wierzchni oraz określenie kąta położenia granic działek w stosunku do pa-
sa drogowego;



ustalenia dotyczące zasad modernizacji, rozbudowy i budowy systemów
komunikacji i infrastruktury technicznej powinny zawierać:

określenie układu komunikacyjnego i sieci infrastruktury tech-

nicznej wraz z ich parametrami oraz klasyfikacją ulic i innych
szlaków komunikacyjnych,

określenie warunków powiązań układu komunikacyjnego i sieci

infrastruktury technicznej z układem zewnętrznym,

wskaźniki w zakresie komunikacji i sieci infrastruktury technicz-

nej, w szczególności ilość miejsc parkingowych w stosunku do
ilości mieszkań lub ilości zatrudnionych albo powierzchni obiek-
tów usługowych i produkcyjnych;



ustalenia tymczasowego zagospodarowania, urządzenia i użytkowania
terenów powinny zawierać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w
zagospodarowaniu terenów, oraz określać termin, do którego obowiązy-
wać mogą tymczasowe zasady;



ustalenia dotyczące obszarów rehabilitacji istniejącej zabudowy i infra-
struktury technicznej, a także obszarów wymagających przekształceń lub
rekultywacji, powinny zawierać opis planowanych działań, określenie
oczekiwanych rezultatów, w tym dotyczących parametrów zabudowy lub
infrastruktury, oraz nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zago-
spodarowaniu terenów, wynikające z przyjętych celów;



ustalenia dotyczące terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz tere-
nów służących organizacji imprez masowych powinny zawierać określe-
nie zasad wyposażania tych terenów w urządzenia techniczne i budowlane
oraz nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu
tych terenów;



ustalenia dotyczące stawek procentowych stanowiących podstawę do
określania opłaty za zwiększenie wartości rynkowej nieruchomości po
uchwaleniu planu, powinny zawierać stawki procentowe w przedziale od
0% do 30% – dla wszystkich terenów, określonych w projekcie planu
miejscowego; ich wielkość może być różna dla poszczególnych terenów.

W przepisach określono też wymogi dotyczące rysunku planu miejsco-

wego. Powinien on być sporządzony w czytelnej technice graficznej, zapew-
niającej możliwość wyłożenia go do publicznego wglądu, sporządzania jego
kopii, a także ogłoszenia w dzienniku urzędowym województwa. Oznaczenia
graficzne na rysunku planu powinny być przejrzyste i zapewniać także czytel-
ność mapy, na której jest on sporządzony. Na rysunku planu miejscowego
stosuje się nazewnictwo i oznaczenia umożliwiające jednoznaczne powiązanie
rysunku z tekstem planu miejscowego. Na rysunku powinny się znaleźć obja-
śnienia wszystkich użytych oznaczeń.

Oznaczenia graficzne i literowe dotyczące przeznaczenia terenów na ry-

sunku planu miejscowego, są ujednolicone. W zależności od specyfiki i zakre-

su ustaleń dotyczących przeznaczenia terenów oraz granic i linii regulacyj-
nych, dopuszcza się stosowanie na rysunku planu uzupełniających i miesza-
nych oznaczeń graficznych oraz literowych i cyfrowych. W przypadku gdy
rysunek sporządzony w technice jednobarwnej wyjaśnia wystarczająco ustale-
nia planu – nie jest wymagane stosowanie oznaczeń barwnych.

W treści merytorycznej rysunek planu powinien zawierać:



wyrys ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze-
strzennego gminy z oznaczeniem granic obszaru objętego projektem planu
miejscowego;



określenie skali rysunku planu miejscowego w formie liczbowej i linio-
wej;



granice obszaru objętego planem;



granice administracyjne gminy;



granice terenów zamkniętych oraz granice ich stref ochronnych;



granice i oznaczenia obiektów i terenów chronionych, w tym terenów
górniczych, a także terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi
lub osuwanie się mas ziemnych;



linie rozgraniczające tereny o różnym przeznaczeniu lub różnych zasadach
zagospodarowania (oraz ich oznaczenia graficzne, literowe i cyfrowe);



linie zabudowy oraz oznaczenia elementów zagospodarowania prze-
strzennego terenu.

Przy sporządzaniu rysunku planu miejscowego stosuje się oznaczenia

graficzne zawarte w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury w sprawie wyma-
ganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzenne-
go oraz oznaczenia dotyczące granic i linii regulacyjnych oraz elementów
zagospodarowania przestrzennego określone w Polskiej Normie PN-B-01027.
Najważniejsze z tych oznaczeń zawarto w zamieszczonej tabeli.

Warto wyjaśnić pojęcia linii zabudowy. W rysunku planu miejscowego

stosuje się dwa rodzaje oznaczeń:


obowiązująca linia zabudowy,



nieprzekraczalna linia zabudowy.

Pojęcie obowiązująca linia zabudowy oznacza nakaz sytuowania budyn-

ków w taki sposób, by ich ściana zewnętrzna od strony drogi pokrywała się z
wyznaczoną w planie obowiązująca linią zabudowy. Budynek nie może stać
ani bliżej ani dalej od drogi.

Natomiast w przypadku nieprzekraczalnej linii zabudowy, zwanej rów-

nież maksymalną linią zabudowy, budynki muszą być usytuowane w ten spo-
sób, aby ich ściana zewnętrzna od strony drogi nie stała bliżej tej drogi, niż
wyznaczona linia – aby jej nie przekraczała. Budynek może natomiast stać
dalej od drogi. Wyznaczenie linii zabudowy ma podstawowe znaczenie dla
możliwości rozwoju infrastruktury technicznej na danym terenie oraz często
pozwala na zaprowadzenie ładu przestrzennego – porządkuje bowiem zabu-

dowę i pozwala na czytelne wyznaczenie przestrzeni publicznej – ulic i pla-
ców. Ze względów technicznych umożliwia realizację np. poszerzenia drogi w
przyszłości, lub budowę sieci kanalizacyjnej.

OZNACZENIA GRAFICZNE RYSUNKU

MIEJSCOWEGO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

przedmiot oznaczenia

oznacz.

literowe

kolor oznaczenia

symbol

Tereny zabudowy mieszkaniowej:

Zabudowa mieszkaniowa
jednorodzinna

jasnobrązowy

Zabudowa mieszkaniowa
wielorodzinna

ciemnobrązowy

Tereny zabudowy usługowej:

Zabudowa usługowa

czerwony

Tereny sportu i rekreacji

pasy zielono-czerwone

Obiekty handlowe o pow.
ponad 2000m2

pasy czerwono-

ciemnoszare

Tereny użytkowane rolniczo:

Tereny rolnicze

Tereny obsługi produkcji
rolnej

pasy żółto-czerwone

Tereny zabudowy zagro-
dowej

pasy żółto-

jasnobrązowe

Tereny zabudowy techniczno-produkcyjnej:
Tereny obiektów produk-
cyjnych, składów i maga-
zynów

fioletowy

Obszary i tereny górnicze

fioletowy

Tereny zieleni i wód:
Tereny zieleni objęte
ochroną przyrody

ciemnozielony

Lasy

ciemnozielony

Tereny zieleni urządzo-
nej: parki, zieleń towarzy-
sząca obiektom budowla-
nym i zabytkom

zielony

Tereny ogrodów działko-
wych

zielony

Cmentarze

zielony

Obszary zagrożone po-
wodzią

pasy jasnozielone

na tle odpowiednim do

przeznaczenia

Tereny wód powierzch-
niowych morskich

jasnoniebieski

Tereny wód powierzch-
niowych śródlądowych
(rzeki, jeziora, stawy,
kanały)

jasnoniebieski

Tereny komunikacji:

Tereny dróg publicznych

biały

Tereny dróg wewnętrz-
nych

KDW

jasnoszary

Tereny komunikacji
wodnej (szlaki wodne)

ciemnoniebieski

Tereny infrastruktury technicznej:
Elektroenergetyka

ciemnoszary

Gazownictwo

ciemnoszary

Wodociągi

ciemnoszary

Kanalizacja

ciemnoszary

Telekomunikacja

ciemnoszary

Gospodarowanie odpa-
dami

ciemnoszary

Ciepłownictwo

ciemnoszary

Granice i linie regulacyjne:

Granica obszaru objętego
opracowaniem

czarny, gr. 0,5 mm

linie 6 mm,

odstępy 2 mm

Linia rozgraniczająca
tereny o różnym sposobie
użytkowania

czarny, gr. 0,7 mm

Obowiązująca linia zabu-
dowy

czarny, gr. 0,35 mm

trójkąt równob. 2 mm

odstępy 12 mm

Maksymalna (nieprzekra-
czalna) linia zabudowy

czarny, gr. 0,35 mm

trójkąt równob. 2 mm

odstępy 12 mm

Granice stref ochronnych
lub uciążliwości

czarny, gr. 0,5 mm

punkty śr. 2 mm

odstępy 10 mm

W ramach procedury sporządzania miejscowego planu zagospodarowania

przestrzennego sporządza się prognozę oddziaływania na środowisko roz-

wiązań przyjętych w planie oraz prognozę skutków finansowych uchwalenia
planu. Prognoza skutków finansowych powinna zawierać w szczególności:


prognozę wpływu ustaleń planu na dochody własne i wydatki gminy, w
tym na wpływy z podatku od nieruchomości i inne dochody związane z
obrotem nieruchomościami gminy oraz na opłaty i odszkodowania, które
wynikną z uchwalenia planu;



prognozę wpływu ustaleń miejscowego planu zagospodarowania prze-
strzennego na wydatki związane z realizacją inwestycji z zakresu infra-
struktury technicznej, które należą do zadań własnych gminy;



wnioski i zalecenia dotyczące rozwiązań planu, wynikające z uwzględnie-
nia ich skutków finansowych.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



W jakim dokumencie jest określana polityka przestrzenna gminy?



W jakim celu i dla jakiego obszaru (zasięgu) wykonuje się miejscowy
plan zagospodarowania przestrzennego?



Jakie stosuje się oznaczenia graficzne i literowe dotyczące przeznaczenia
terenów na rysunku planu miejscowego?

Planowanie a proces inwestycyjny
Chcąc realizować inwestycję należy uzyskać pozwolenie na budowę.

Wydają je organy administracji państwowej. Sprawdzają one m.in. czy plano-
wana inwestycja jest zgodna ze sposobem użytkowania i innymi warunkami
zagospodarowania terenu określonymi w miejscowym planie zagospodarowa-
nia przestrzennego. Jeśli projekt nie spełnia tych warunków – pozwolenie na
budowę nie zostanie wydane.

W przypadku braku planu miejscowego na danym terenie – zmiana spo-

sobu zagospodarowania terenu wymaga ustalenia warunków zabudowy, po-
przez wydanie decyzji o warunkach zabudowy. Dotyczy to inwestycji pole-
gających na budowie obiektu budowlanego lub wykonaniu innych robót bu-
dowlanych, a także zmianie sposobu użytkowania istniejącego obiektu budow-
lanego lub jego części. Procedurę tę stosuje się również do zmiany zagospoda-
rowania terenu, która nie wymaga pozwolenia na budowę, z wyjątkiem tym-
czasowej, jednorazowej zmiany zagospodarowania terenu, trwającej do roku.

Decyzję o warunkach zabudowy wydają władze gminy, jedynie w przy-

padku łącznego spełnienia przez inwestora następujących warunków:


co najmniej jedna działka sąsiednia, dostępna z tej samej drogi publicznej,
jest zabudowana w sposób pozwalający na określenie wymagań dotyczą-
cych nowej zabudowy;



teren ma dostęp do drogi publicznej;



istniejące lub projektowane uzbrojenie terenu jest wystarczające dla za-
mierzenia budowlanego lub jeżeli wykonanie uzbrojenia terenu zostanie
zagwarantowane w drodze umowy zawartej między właściwą jednostką
organizacyjną a inwestorem;



teren nie wymaga uzyskania zgody na zmianę przeznaczenia gruntów
rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne;



decyzja jest zgodna z innymi przepisami.

Przepisów tych nie stosuje się do niektórych inwestycji produkcyjnych, li-

nii kolejowych, obiektów infrastruktury technicznej oraz do zabudowy zagro-
dowej, w przypadku gdy powierzchnia gospodarstwa rolnego związanego z tą
zabudową przekracza średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w danej
gminie.

W decyzji o warunkach zabudowy władze gminy określają wymagania do-

tyczące nowej zabudowy. Kierują się przy tym zasadą dobrego sąsiedztwa.
Dlatego procedura wydawania pozwoleń na budowę przy braku planu miej-
scowego dotyczyć może tylko tych inwestycji, w których najbliższym sąsiedz-
twie istnieje działka zabudowana. Sposób zabudowy sąsiedniej działki musi
pozwalać na określenie wymagań dla nowej zabudowy na danej działce – w
zakresie kontynuacji funkcji, parametrów, cech i wskaźników kształtowania
zabudowy oraz zagospodarowania terenu, w tym gabarytów i formy architek-
tonicznej obiektów budowlanych, linii zabudowy oraz intensywności wyko-
rzystania terenu. Zasada dobrego sąsiedztwa oznacza konieczność dostosowa-
nia nowej zabudowy do zastanej w danym miejscu dotychczasowej zabudowy.

Szczegółowe przepisy określają wymagania dotyczące nowej zabudowy,

zgodnie z zasadą dobrego sąsiedztwa. W decyzji o warunkach zabudowy wła-
dze gminy ustalają szczegółowe wymagania odnośnie:


linii zabudowy (odległości budynku od drogi);



wielkości powierzchni zabudowy w stosunku do powierzchni działki;



szerokości elewacji frontowej;



wysokości górnej krawędzi elewacji frontowej, jej gzymsu lub attyki;



geometrii dachu (kąta nachylenia, wysokości kalenicy i układu połaci
dachowych).

W odniesieniu do tego samego terenu decyzję o warunkach zabudowy

można wydać więcej niż jednemu wnioskodawcy. Decyzja ta nie rodzi praw
do terenu oraz nie narusza prawa własności i uprawnień osób trzecich. Decy-
zja wygasa, jeżeli inny wnioskodawca uzyskał pozwolenie na budowę lub gdy
dla danego terenu uchwalono plan miejscowy, którego ustalenia są inne niż w
wydanej decyzji – a nie wydano jeszcze pozwolenia na budowę. Władze gmi-
ny prowadzą rejestr wydanych decyzji o ustaleniu warunków zabudowy.

Odmienną procedurę stosuje się w przypadku inwestycji celu publicz-

nego. Przepisy przewidują bowiem dwa typy decyzji o warunkach zabudowy,

w zależności od typu inwestycji: decyzje o warunkach zabudowy terenu –
wydawane dla inwestycji nie realizujących celów publicznych wyłącznie w
sytuacji braku planu miejscowego, oraz decyzje o ustaleniu lokalizacji inwe-
stycji celu publicznego.

Ważnym zadaniem władz publicznych jest troska o kształtowanie prze-

strzeni publicznej. Obszarami przestrzeni publicznej są tereny o szczegól-
nym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich
życia i sprzyjające nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na ich
położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne. Obszarami takimi są np.
centra miast, parki, ośrodki handlowo-usługowe. Szczegółowe granice obsza-
rów przestrzeni publicznej określa się w studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego gminy.

Władze publiczne mogą być też inwestorem istotnych inwestycji realizu-

jących cele społeczne na ich obszarze, lub też sprzyjać, aby inwestycje takie
powstały na skutek aktywności podmiotów niepublicznych. Inwestycje takie
mają kluczowe znaczenie dla kształtu przestrzeni publicznej oraz podnoszenia
warunków życia społeczności danego obszaru. Przez inwestycje celu publicz-
nego należy rozumieć działania o znaczeniu lokalnym (gminnym) i ponadlo-
kalnym (powiatowym, wojewódzkim i krajowym), stanowiące realizację ce-
lów publicznych. Charakter publiczny tych działań nie zależy od tego kto jest
ich podmiotem. Inwestycje celu publicznego mogą być realizowane zarówno
przez władze publiczne jak i inne podmioty gospodarujące w przestrzeni.

Celami publicznymi w polskim systemie prawnym są:



wydzielanie gruntów pod drogi publiczne i drogi wodne, budowa i utrzy-
mywanie tych dróg, obiektów i urządzeń transportu publicznego w tym
lotnisk i urządzeń zabezpieczenia ruchu lotniczego, a także łączności pu-
blicznej i sygnalizacji,



budowa i utrzymywanie ciągów drenażowych, przewodów i urządzeń
służących do przesyłania płynów, pary, gazów i energii elektrycznej, a
także innych obiektów i urządzeń niezbędnych do korzystania z tych
przewodów i urządzeń,



budowa i utrzymywanie publicznych urządzeń służących do zaopatrzenia
ludności w wodę, gromadzenia, przesyłania i oczyszczania ścieków oraz
utylizacji odpadów,



budowa oraz utrzymywanie obiektów i urządzeń służących ochronie śro-
dowiska, zbiorników i innych urządzeń wodnych służących zaopatrzeniu
w wodę, regulacji przepływów i ochronie przed powodzią, a także regula-
cja i utrzymywanie wód oraz urządzeń melioracji wodnych, będących
własnością Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego,



ochrona nieruchomości stanowiących dobra kultury w rozumieniu przepi-
sów o ochronie dóbr kultury,



ochrona Pomników Zagłady w rozumieniu przepisów o ochronie terenów
byłych hitlerowskich obozów zagłady,



budowa i utrzymywanie pomieszczeń dla urzędów organów władzy, ad-
ministracji, sądów i prokuratur, państwowych szkół wyższych, szkół pu-
blicznych, a także publicznych: obiektów ochrony zdrowia, przedszkoli,
domów opieki społecznej i placówek opiekuńczo-wychowawczych,



budowa i utrzymywanie obiektów oraz urządzeń niezbędnych na potrzeby
obronności państwa i ochrony granicy państwowej, a także do zapewnie-
nia bezpieczeństwa publicznego, w tym budowa i utrzymywanie zakładów
karnych oraz zakładów dla nieletnich,



poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin stanowiących wła-
sność Skarbu Państwa,



zakładanie i utrzymywanie cmentarzy,



ustanawianie i ochrona miejsc pamięci narodowej,



ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt lub siedlisk
przyrody,



inne cele publiczne określone w odrębnych ustawach.

Generalnie – inwestycje celu publicznego powinny być lokalizowane na

podstawie planu miejscowego. Tylko w przypadku jego braku – realizacja tych
inwestycji może nastąpić w drodze decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji
celu publicznego. Nie wymagają wydania decyzji o ustaleniu lokalizacji inwe-
stycji celu publicznego remonty lub przebudowy, jeżeli nie powodują zmiany
sposobu zagospodarowania terenu ani sposobu użytkowania obiektu budowla-
nego oraz nie zmieniają jego formy architektonicznej.

Decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego wydają wła-

dze gminy, przy czym w odniesieniu do inwestycji celu publicznego o zna-
czeniu krajowym i wojewódzkim – w uzgodnieniu z marszałkiem wojewódz-
twa. Na terenach zamkniętych – decyzję wydaje wojewoda. W przypadku
inwestycji celu publicznego wykraczającej poza obszar jednej gminy decyzję
taką wydają władze gminy, na której obszarze znajduje się największa część
terenu, na którym ma być realizowana ta inwestycja – w porozumieniu z wła-
dzami pozostałych gmin. Określona jest szczegółowa procedura wydawania
tych decyzji oraz ich zawartość. Władze samorządowe prowadzą rejestry wy-
danych decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jaki dokument należy uzyskać, chcąc realizować inwestycję na obszarze
gminy



Jakich dokumentów wymaga zmiana sposobu zagospodarowania terenu w
przypadku, gdy na danym terenie nie ma miejscowego planu zagospoda-
rowania przestrzennego?



Na czym polega „zasada dobrego sąsiedztwa”?

BIBLIOGRAFIA

Bogdanowski Janusz, Łuczyńska-Bruzda Maria, Novak Zygmunt –
Architektura krajobrazu – PWN, Warszawa-Kraków 1979

Borsa Maciej, Buczek Grzegorz, Jaroszyński Krzysztof, Korzeń
Janusz, Lasocki Maciej, Świetlik Maciej, Szelińska Elżbieta –
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, przepisy
– omówienia – komentarze – Urbanista, Warszawa 2003

Dąbrowski Leszek Teodozy – Projektowanie regionalne, regionalne
plany zagospodarowania przestrzennego – PWN, Warszawa 1977

Domański Ryszard – Gospodarka przestrzenna – Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2002

Domański Ryszard – Podstawy planowania przestrzennego – Państwo-
we Wydawnictwo Naukowe, Poznań-Warszawa 1989

Domański Ryszard – Przestrzenna transformacja gospodarki – Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszaw 1977

ESPD, European Spatial Development Perspective, Towards Balan-
ced and Sustainable Development of the Territory of the European
Union – European Commission, 1999

Goryński Juliusz – Polityka przestrzenna – Państwowe Wydawnic-
two Ekonomiczne, Warszawa 1982

Kistowski Mariusz – Regionalny model zrównoważonego rozwoju i
ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw – Uni-
wersytet Gdański, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk-
Poznań 2003

10 Kołodziejski Jerzy – W sprawie nowego paradygmatu kształtowania

polskiej przestrzeni – PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania
Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warszawa 1997

11 Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju – MP

nr 26 z 16 sierpnia 2001 r. poz. 502

12 Kulesza Michał – Administracyjno-prawne uwarunkowania polityki prze-

strzennej – Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1987

13 Lösch August – Gospodarka przestrzenna, teoria lokalizacji – Pań-

stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1961

14 Malisz Bolesław – Podstawy gospodarki i polityki przestrzennej –

Ossolineum 1984

15 Malisz Bolesław – Zarys teorii kształtowania układów osadniczych –

Arkady, Warszawa 1981

16 Mync Agnieszka – Dylematy polityki przestrzennego zagospodarowa-

nia kraju u progu XXI wieku – PAN Komitet Przestrzennego Zagospo-
darowania Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warsza-
wa 1997

17 Ostrowski Wacław – Zespoły zabytkowe a urbanistyka – Arkady,

Warszawa 1980

18 Otok Stanisław – Geografia społeczna – PWN Warszawa 1987
19 Pawłowska Krystyna, Słysz Krzysztof – Zagrożenia i ochrona przed

powodzią w planowaniu przestrzennym – Instytut Gospodarki Prze-
strzennej i Komunalnej o/Kraków, 2002

20 Polska Norma PN-B-01027 – Rysunek budowlany, oznaczenia graficz-

ne stosowane w projektach zagospodarowania działki lub terenu – Pol-
ski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2002

21 Polsko-Niemiecki Leksykon Pojęć Planistycznych – Akademie für

Raumforschung und Landesplannung, Hannover-Warszawa, 1995

22 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w

sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospoda-
rowania przestrzennego – Dziennik Ustaw Nr 164 z roku 2003, poz.
1587

23 Secomski Kazimierz – Ekonomika regionalna – Państwowe Wydawnic-

two Ekonomiczne, Warszawa 1982

24 Szponar Adolf – Fizjografia urbanistyczna – Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2003

25 Ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity)
26 Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

– Dz. U. z 17 września 2003 r.

27 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – prawo ochrony środowiska – Dz.

U. z 20 czerwca 2001 r.

28 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu

przestrzennym – Dz.U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717

29 Zarycki Tomasz – Nowa przestrzeń społeczno-polityczna Polski –

Uniwersytet Warszawski, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i
Lokalnego, Warszawa 1997

PYTANIA KONTROLNE

Pojęcie przestrzeni



Jakie jest znaczenie terminu „przestrzeń” w gospodarce przestrzennej oraz
jakie są różnice pomiędzy pojęciami „środowiska geograficznego” a „śro-
dowiska człowieka”?



Z czego wynikają zasadnicze konflikty występujące w procesie wykorzy-
stania przestrzeni?

Gospodarka przestrzenna jako działalność praktyczna:

Ry s hi st or y c z ny


Z czego wynika potrzeba świadomego gospodarowania przestrzenią?



Na jakich szczeblach gospodarowania istnieje konieczność świadomego
kształtowania przestrzeni?

Int e r dy sc y pl i na r ny c ha r a k t er g osp oda r k i pr z est r z e nne j


Jakie gałęzie nauki wniosły istotny wkład do dyscypliny gospodarki prze-
strzennej?



Czym zajmuje się ekologia?

Pr a k t y c z ny wy mi a r g osp oda r k i pr z e st rz e nne j


Co należy rozumieć pod pojęciem elementów biernych systemu gospo-
darki przestrzennej, a co pod pojęciem elementów czynnych?



Co oznacza gospodarka przestrzenna w wymiarze praktycznym oraz jakie
rodzaje działalności się na nią składają?

Gospodarka przestrzenna jako dyscyplina naukowa:

Pr z e st r z e ń w te or i i ek ono mi i


Na czym polega „jednopunktowy” charakter przestrzeni w teoriach nie-
których szkół ekonomicznych?



Z czego wynika konieczność uwzględniania w ekonomii czynnika prze-
strzeni?

Roz w ój t e or i i g o sp oda r k i pr z e st r ze nne j


O czym mówi koncepcja systemu osadniczego W. Christallera?



Jakie pojęcie stanowi sedno ogólnej teorii gospodarki przestrzennej A.
Löscha?

Re g i ona l i st y k a


Kiedy pojawiła się nowa dziedzina badań zwana „regionalistyką” i na
czym polegało jej znaczenie?



Czym zajmuje się i jakie cechy posiada współczesna regionalistyka?

Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe:

Śr od o wi sk o pr z y r od ni c z e


Co oznacza pojęcie „ekosystem” i jakie są jego części składowe?



Co oznacza termin „antropopresja”?



Co oznacza termin „ochrona środowiska” i czym różni się on od „ochrony
przyrody”?



Z jakich elementów składa się krajowy system obszarów chronionych?



Co oznacza termin „rekultywacja”?

Dz i e dz i c t wo k ul t ur owe


Co określa się mianem dziedzictwa kulturowego?



Jakie są stosowane formy ochrony zabytków?



W jaki sposób objęcie ochroną konserwatorską ogranicza prawa właści-
ciela obiektu?



Na czym polega ochrona czynna obiektu zabytkowego?

K r a j obr a z


Jakie są typy krajobrazu i czym się one charakteryzują?



Na czym polega „kształtowanie krajobrazu”?



Co to jest „wnętrze krajobrazowe” i z czego się ono składa?

Procesy rozwoju przestrzennego:

Ce c hy pr z e st r ze ni


Jakie cechy przestrzeni mają podstawowe znaczenie w gospodarce prze-
strzennej?



Na czym polega „opór przestrzeni”?



Z czego wynikają główne konflikty w gospodarowaniu przestrzenią?

St r uk t ur a pr z e st r z e ni


Co oznacza pojęcie „struktura przestrzenna” i jakie elementy składają się
na nią?



Czym różni się znaczenie terminów „struktura osadnicza” i „układ osad-
niczy”?



Co nazywamy „funkcjami miastotwórczymi”?

M e c ha ni z my r oz woj u pr z e st r z e nne g o


Czym różni się „aglomeracja” od „konurbacji”?



Na czym polega „zjawisko koncentracji” i są przyczyny jego występowa-
nia?



Na czym polega zjawisko „progów rozwoju”?



Na czym polega „falowy rozwój” przestrzenny miast?

Cywilizacja informacyjna:

G l oba l i z a c j a


Co jest głównym źródłem wzrostu efektywności we współczesnej global-
nej gospodarce?



Co oznacza pojęcie „potencjał ludzki”?

P ol a r y z a c j a


Na czym polega „polaryzacja rozwoju”?



Jakie jest znaczenie i skutki „metropolizacji” przestrzeni?



Jaka struktura przestrzenna sprzyja dyfuzji procesów rozwoju?

De c e nt r a l iz a c j a


Na czym polega „endogeniczny” model rozwoju?



Na czym polega znaczenie policentrycznej struktury przestrzennej?

Rozwój zrównoważony:



Jakich terminów używa się zamiennie do określenia „rozwój zrównowa-
żony”?



Kiedy można uznać, że rozwój ma charakter „zrównoważony” i „trwały”?

G e ne z a k onc e pc j i


Jaka była konkluzja pierwszego raportu „Klubu Rzymskiego”?



Jakie były podstawowe dokumenty „Szczytu Ziemi”, zorganizowanego
przez ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku?

Pr z e sł a nk i wdr a ż a ni a


W jakim zakresie zasady rozwoju zrównoważonego wprowadzone są do
prawa Unii Europejskiej?



Co to jest „sieć Natura 2000”?

W y mi a r pr a k t y cz ny


Jaki odsetek powierzchni Polski objęty będzie siecią obszarów NATURA
2000?



Czym różni się siecią obszarów NATURA 2000 od krajowej sieci ekolo-
gicznej ECONET-Polska?

Teoria i praktyka polityki przestrzennej:



Kto jest podmiotem polityki przestrzennej jako sfery działania?



Jakie funkcje w „polityce przestrzennej” pełni „planowanie przestrzen-
ne”?



Co powinno składać się na systemową instrumentację polityki przestrzen-
nej?

Uwarunkowania polityki przestrzennej:

Pr z e mi a ny sp oł e c z ne


Jakie problemy stwarza dla polskiej wsi wysoki poziom zatrudnienia rol-
nictwie?



Jakie zagrożenia stwarza dla polskich miast wysoki poziom zatrudnienia
rolnictwie?

Roz w ój g osp o da r c z y


Jakie można wyróżnić główne typy występujących w Polsce obszarów –
ze względu na problemy strukturalne?



Na czym polega różnica między „zróżnicowaniami międzyregionalnymi”
a „zróżnicowaniami wewnątrzregionalnymi” w Polsce?



Na czym polega wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich?

Roz w ój st r uk t ur śr od o wi sk ow o- t e r y t or i a l ny c h


Co powoduje niedorozwój sieci miejskiej na niektórych obszarach Polski?



Na czym może polegać realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w
Polsce?



Na czym polega i jakie ma znaczenie „spójność przestrzenna”?

Sy st e m wł a dz y p ubl i c z ne j


Na czym polegały reformy struktury władzy publicznej w Polsce po 1989
roku?



Który spośród niższych szczebli władzy publicznej w Polsce posiada
najszersze zadania i największe możliwości ich realizacji?

Realizacja polityki przestrzennej:

P od mi ot y i i nst r ume nt y z a r z ą dz a ni a pr ze st r z eni ą


Co stanowi główną prawną podstawę systemu zagospodarowania prze-
strzennego w Polsce?



Jak wygląda w polskim systemie władzy publicznej podział kompetencji
w zakresie polityki przestrzennej?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu rządu?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu województwa?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu powiatu?



Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na
szczeblu gminy?



Który z dokumentów z zakresu zagospodarowania przestrzeni stanowi akt
prawa lokalnego?

P ol i t y k a pr ze st r z e nne g o z a g osp oda r owa ni a k ra j u


Jakie składniki mają tworzyć otwarty system przestrzenny kraju w pierw-
szych dziesięcioleciach XXI w?

K i e r unk i r oz woj u pr z e st r z e nne g o E ur o py


Jakie są trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej wyznaczone w
ESDP?



Pojęcie ładu przestrzennego:



Co oznacza pojęcie „ładu przestrzennego”?



Co to jest „urbanistyka”?



Na podstawie jakich kryteriów dokonuje się najważniejszej klasyfikacji
elementów zagospodarowania przestrzennego?



Co to są „obiekty użyteczności publicznej”?

Metodologia programowania i planowania:



Jakie są różnice pomiędzy pojęciami „programowania” a „planowania
przestrzennego”?

St r uk t ur a o sa dni c z a


Jakie są elementy składowe „struktury osadniczej” i jaką funkcję pełni w
niej „infrastruktura techniczna”?



Jak można podzielić poszczególne typy działalności gospodarczej pod
względem czynnika surowcowego?

Inf r a st r uk t ur a społ e c z na


Co oznacza pojęcie „infrastruktura społeczna” i co ona obejmuje?



Na czym polegają miastotwórcze funkcje usług oświaty i nauki?



Co oznacza i w jakich jednostkach się określa „chłonność obszarów rekre-
acyjnych”?

Inf r a st r uk t ur a t e c hni c z na


Co oznacza pojęcie „ruch lokalny”?



Na czym polega optymalizacja układu sieci powiązań transportowych?

System planowania przestrzennego:

P odst a w y pr a wne


Na czym polega zasada hierarchiczności w planowaniu przestrzennym i
czy obowiązuje ona w Polsce?



Na czym polega problem zachowania równowagi pomiędzy interesem
publicznym a interesem indywidualnym w planowaniu przestrzennym?



Jakie obligatoryjne dokumenty planistyczne wykonywane są na poszcze-
gólnych szczeblach polskiego systemu organizacyjno-prawnego planowa-
nia przestrzennego?



Czym różni się „planowanie miejscowe” od „planowania regionalnego”?

Pl a n owa ni e r e g i ona l ne


Co to są „obszary problemowe” i „obszary wsparcia”?



Co to są „obszary metropolitalne” i jakie opracowania planistyczne się dla
nich wykonuje?

Pl a n owa ni e mi e j sc owe


W jakim dokumencie jest określana polityka przestrzenna gminy?



W jakim celu i dla jakiego obszaru (zasięgu) wykonuje się miejscowy
plan zagospodarowania przestrzennego?



Jakie stosuje się oznaczenia graficzne i literowe dotyczące przeznaczenia
terenów na rysunku planu miejscowego?

Pl a n owa ni e a pr oc e s i nwe st y c y j ny


Jaki dokument należy uzyskać, chcąc realizować inwestycję na obszarze
gminy



Jakich dokumentów wymaga zmiana sposobu zagospodarowania terenu w
przypadku, gdy na danym terenie nie ma miejscowego planu zagospoda-
rowania przestrzennego?



Na czym polega „zasada dobrego sąsiedztwa”?

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Borsa M GOSPODARKA I POLITYKA PRZESTRZENNA cz 1
Gospodarka i polityka przestrzenna odp, Gospodarka przestrzenna - notatki, Gospodarka i polityka prz
Gospodarka przestrzenna Unii Europejskiej (ćwiczenia) - notatki, Gospodarka przestrzenna - notatki,
Gospodarka i polityka przestrzenna - notatki, Gospodarka przestrzenna - notatki, Gospodarka i polity
Gospodarka w ulu styropianowym cz 1
Nowe centra potęgi gospodarczej i politycznej
Nowe centra potęgi gospodarczej i politycznej, Bezpieczeństwo Narodowe, Międzynarodowe stosunki poli
Polityka gospodarcza polityka ekonomiczna
Procesy integracji gospodarczo politycznej
Zagospodarowanie i polityka przestrzenna
Wiszniowski,planowanie przestrzenne, Polityka przestrzenna
POLITYKA GOSPODARCZA I, Polityka gospodarcza-semestr VI

więcej podobnych podstron