1

Simmel Georg

Filozofia mody

Formy społeczne, strój, sądy estetyczne, cały styl ludzkiej ekspresji - wszystko to jest
nieustannie zmieniane przez modę. Moda pełni bardziej eksponowaną rolę w czasach
współczesnych, ponieważ różnice w poziomach życia między nami zostały o wiele silniej
podkreślone, gdyż im liczniejsze i ostrzejsze są te różnice, tym większe możliwości
podkreślania ich przy każdej sposobności.

I

Cała historia społeczeństwa odbija się w uderzających konfliktach, kompromisach, powoli
zdobywanych i szybko traconych, pomiędzy socjalizacyjną adaptacją do społeczeństwa
i jednostkowym odbieganiem od jego roszczeń. Mamy tu, rzec by można, prowincjonalne
formy tych wielkich antagonistycznych sił, które reprezentują podstawy naszego
jednostkowego losu i w których zarówno nasze życie wewnętrzne, jak i zewnętrzne, zarówno
nasza intelektualna, jak i duchowa istota znajdują bieguny, między którymi mogą oscylować.
Bez względu na to, czy siły te wyrazimy filozoficznie przeciwstawieniem kosmoteizmu
i doktryny oddzielnego istnienia i zróżnicowania każdego fragmentu wszechświata, czy też
znajdą one oparcie w praktycznym konflikcie, reprezentowane przez socjalizm z jednej,
a indywidualizm z drugiej strony, zawsze będziemy mieli do czynienia z tą samą podstawową
formą dualizmu, która przejawia się biologicznie w przeciwstawieniu między dziedzicznością
a mutacją. Ta pierwsza reprezentuje ideę generalizacji jednolitości, nieruchomego
podobieństwa form i treści życia, druga - ruch, różnicowanie się oddzielnych czynników,
wytwarzanie nieustannej zmienności życia jednostkowego. Podstawowe formy życia
w historii naszego gatunku nieodmiennie wykazują skuteczność tych dwóch przeciwstawnych
zasad. Każda w swoim zakresie próbuje połączyć zainteresowanie trwaniem, jednością
i podobieństwem z upodobaniem do zmiany, specjalizacji i osobliwości. Staje się samo przez
się zrozumiałe, że nie istnieje taka instytucja, prawo, dziedzina życia, które byłyby w stanie
jednakowo zadowolić wszystkie roszczenia obu sprzecznych zasad. Jedyna dostępna
ludzkości świadomość takiego stanu rzeczy znajduje wyraz w stale zmieniającym się
przybliżeniu, w stale ponawianych wysiłkach i ożywianych nadziejach. To właśnie stwarza
całe bogactwo naszego rozwoju, cały bodziec postępu, możliwość pojmowania olbrzymiej
części wszystkich nieskończonych kombinacji czynników ludzkiego charakteru, części tak
olbrzymiej, że sama zbliża się do nieskończoności.

W ramach społecznych wcieleń tych przeciwieństw jedna strona jest zazwyczaj
reprezentowana przez psychologiczną tendencję do naśladownictwa. Urok naśladownictwa
polega przede wszystkim na tym, że umożliwia ono dogodną próbę sił, która jednak nie
wymaga znaczniejszych, osobistych i twórczych zastosowań, lecz rozgrywana jest gładko
i lekko, ponieważ jej treścią jest ustalona ilość. Możemy naśladownictwo zdefiniować jako
dziecię myśli i bezmyślności. Oferuje ono brzemienną możliwość stałego rozszerzania
największych zdobyczy ludzkiego ducha bez pomocy sił, które zrazu stanowiły warunek ich
narodzin. Co więcej, naśladownictwo daje jednostce zadowolenie, które wynika z tego, iż nie
jest ona samotna w swoich poczynaniach. Kiedy naśladujemy, przenosimy nie tylko
roszczenia do twórczej działalności, ale i odpowiedzialność za działanie z siebie na kogoś

2

innego. Tak oto jednostka uwalnia się od kłopotu poszukiwania i jawi się jako wytwór grupy,
jako naczynie treści społecznych. (...)

Widzimy więc, że naśladownictwo we wszystkich przypadkach, w których jest czynnikiem
twórczym, reprezentuje sobą jedną z podstawowych tendencji naszego charakteru, a miano-
wicie tę, która się zadawala podobieństwem, jednolitością, przystosowaniem jednostkowego
do ogólnego i kładzie nacisk na element stałości i w zmianie. I odwrotnie, gdy tylko przyznaje
się prymat zmianie, gdy jednostkowe zróżnicowanie, niezależność i ucieczka przed tym, co
ogólne, są poszukiwanym celem, naśladownictwo jest zasadą negatywną i szkodliwą. Zasada
trzymania się danych formuł, bycia i działania tak jak inni jest całkiem przeciwna dążeniu do
postępowania ku stale nowym indywidualnym formom życia: z tej przyczyny życie społeczne
jest polem bitwy, o którego każdą piędź walczy się zaciekle, a instytucje społeczne uważać
można za traktaty pokojowe, w jakich stały antagonizm obu zasad zredukowano
powierzchownie do swoistej formy współpracy.

II

Najbardziej podstawowe warunki pojawienia się mody jako zjawiska powszechnego
w historii naszego gatunku określone są przez powyższe koncepcje. Moda to naśladownictwo
danego przykładu, zaspokajające pragnienie adaptacji społecznej: wiedzie jednostkę drogą,
którą podróżują wszyscy, dostarcza ogólnych przesłanek sprawiających, że zachowanie
każdej jednostki staje się kolejnym przykładem. Zarazem w nie mniejszym stopniu zaspokaja
pragnienie różnicowania, tendencję ku odmienności, pragnienie zmiany i przeciwieństwa -
z jednej strony poprzez stałą zmianę treści, nadającą dzisiejszej modzie piętno indywidualne
w przeciwieństwie do mody dnia wczorajszego i jutrzejszego, a z drugiej strony poprzez
zróżnicowanie mody w zależności od klas społecznych - moda klas wyższych nigdy nie jest
taka sama, jak moda klas niższych: w rzeczy samej moda ta zostaje zarzucona w chwili, gdy
klasy niższe zaczynają ją sobie przyswajać. Zatem moda stanowi po prostu jedną z wielu form
życia, za pomocą których staramy się połączyć w jednolitej sferze działalności tendencję ku
społecznemu ujednolicaniu i pragnienie jednostkowego odróżniania się i zmiany. Każda faza
rozwoju przeciwstawnych par najwyraźniej mierzy ponad stopień zadowolenia dostarczanego
przez modę w kierunku absolutnej kontroli rozważanej sfery życia. Gdybyśmy badali historię
mody (którą dotąd badano jedynie z punktu widzenia rozwoju jej treści) w związku z jej
znaczeniem dla formy procesu społecznego, stwierdzilibyśmy, że odbija ona historię
wysiłków zaspokojenia obu przeciwstawnych tendencji w sposób coraz lepiej przystosowany
do warunków istnienia kultury społecznej i poszczególnych jednostek. Rozmaite czynniki
psychologiczne mody wykazują w każdym wypadku zgodność z tą fundamentalną zasadą.

Moda, jak już zauważyliśmy, jest wynikiem zróżnicowania klasowego i działa podobnie jak
kilka innych form, zwłaszcza honor, którego podwójna funkcja polega zarazem na obracaniu
się w danym kręgu i na jednoczesnym podkreślaniu swej odrębności. Podobnie jak rama
obrazu charakteryzuje wewnętrzną strukturę dzieła jako spójną, jednolitą i niezależną całość,
a zarazem na zewnątrz ucina wszystkie bezpośrednie stosunki z otaczającą przestrzenią,
i podobnie jak jednolita energia takich form nie może zostać wyrażona, o ile nie określimy
tego podwójnego efektu, zewnętrznego i wewnętrznego, tak też honor zawdzięcza swoją
charakterystykę, a przede wszystkim swoje prawa moralne, okoliczności, że jednostka
reprezentuje osobistym honorem honor swego kręgu społecznego i klasy i go podtrzymuje. Te
prawa moralne są często uważane za niesprawiedliwe przez tych, którzy do kręgu nosicieli
honoru nie należą. I tak moda z jednej strony sygnalizuje jedność z daną klasą, jednolitość
kręgu przez nią reprezentowanego, a zarazem, uno actu, wyłącznie wszystkich innych grup.

3

Jedność i segregacja to dwie podstawowe funkcje, które są nierozerwalnie złączone, i choć
każda z nich tworzy logiczne przeciwieństwo drugiej, stają się wzajemnie warunkiem swej
realizacji. Moda to tylko wynik roszczeń społecznych, aczkolwiek przedmiot jednostkowy,
który stwarza albo odtwarza, może reprezentować mniej lub bardziej jednostkową potrzebę.
Jasno tego dowodzi fakt, że bardzo często nie da się znaleźć najdrobniejszej przyczyny dla
stworzenia danej mody z obiektywnego, estetycznego czy jakiegokolwiek punktu widzenia.
Podczas gdy, ogólnie rzecz biorąc, nasz strój jest faktycznie przystosowany do naszych
potrzeb, nie ma niczego wygodnego w metodzie, z jaką moda dyktuje na przykład spodnie
szerokie lub wąskie albo to, czy będzie się nosiło kolorowe, czy czarne szale i apaszki.
Z reguły materialne uzasadnienie działania pokrywa się z generalnym upowszechnieniem, ale
w wypadku mody istnieje całkowita rozbieżność obojga i jednostce pozostaje tylko ogólna
akceptacja jako decydujący motyw jej przyjęcia. Sądząc po brzydkich i odpychających
rzeczach, jakie są czasami modne, można by przypuszczać, że moda pragnie okazać swą
władzę, zmuszając nas do noszenia najbardziej odrażających rzeczy dla niej samej. Absolutna
obojętność mody w stosunku do materialnych standardów życia znajduje doskonałą ilustrację
w tym, że czasami zaleca coś całkiem odpowiedniego, czasami coś niejasnego, a czasami coś
materialnie i estetycznie obojętnego. Moda respektuje wyłącznie motywację formalno-
społeczną. Powodem, dla którego nawet estetycznie niemożliwy styl wydaje się distingue,
elegancki i artystycznie znośny nawet w wydaniu osób posuwających się do skrajności, jest
to, że osoby te są na ogół najbardziej eleganckie i zwracają największą uwagę na swój wygląd
zewnętrzny, tak że w każdych okolicznościach odnieślibyśmy wrażenie dystynkcji

i estetycznego wyrafinowania. Wrażenie to przypisujemy wątpliwemu czynnikowi mody,
która apeluje do naszej świadomości jako nowy, a przeto najbardziej uderzający rys tout
ensemble.

Moda od czasu do czasu wywiera wpływ na przedmioty zdeterminowane obiektywnie, takie
jak wiara religijna, zainteresowania naukowe, a nawet socjalizm i indywidualizm, ale nie staje
się czynna jako moda, dopóki przedmioty te nie uniezależnią się od głębszych ludzkich
motywów, z których się narodziły. Z tej przyczyny rządy mody w tych dziedzinach są nie do
zniesienia. Widzimy więc, że istnieją poważne powody, dla których rzeczy zewnętrzne -
ubiór, zachowanie społeczne, rozgrywki - tworzą specyficzne pole działania mody, gdyż tutaj
brakuje zależności od faktycznie istotnych motywów ludzkiego działania. Jest to pole, które
najłatwiej daje się nagiąć do naśladownictwa, co byłoby grzechem w kwestiach ważnych.
Napotykamy tutaj bliski związek między świadomością jednostki i materialnymi formami
życia, związek, który przebiega przez historię. Im obiektywniejszy stał się nasz światopogląd
w ciągu ostatnich stuleci, tym bardziej odarł wizję przyrody z wszystkich elementów
subiektywnych i antropomorficznych i tym wyraźniej sformułował pojęcie jednostkowej
osobowości. Społeczna regulacja naszego życia wewnętrznego i zewnętrznego to coś na
kształt stanu embrionalnego, w którym ulegają zróżnicowaniu cechy czysto osobiste i czysto
obiektywne, a działanie jest synchroniczne i wzajemne. Zatem gdziekolwiek człowiek
pojawia się przede wszystkim jako istota społeczna, nie zauważamy ani ścisłej obiektywności
w światopoglądzie, ani wchłaniania i niezależności w uświadamianiu sobie osobowości.

Formy społeczne, strój, sądy estetyczne, cały styl ludzkiej ekspresji - wszystko to jest
nieustannie zmieniane przez modę, ale w taki sposób, że moda - to jest najnowsza moda - we
wszystkim oddziałuje tylko na klasy wyższe. Kiedy tylko klasy niższe zaczną naśladować ich
styl, zarazem przekraczając linię demarkacyjną, narysowaną przez klasy wyższe, i niszcząc
ich spójność, klasa wyższa odwraca się od danego stylu i obiera nowy, który z kolei także
odróżnia ją od mas, i gra wesoło toczy się dalej. Naturalnie klasy niższe wpatrzone są
w wyższe i pragną się do nich zbliżyć, a najmniejszy opór napotykają w tych dziedzinach,

4

które podlegają kaprysom mody; bo w nich właśnie zwykłe zewnętrzne naśladownictwo jest
najchętniej stosowane. Ten sam proces zachodzi między poszczególnymi warstwami klasy
wyższej, acz tutaj nie zawsze jest równie wyraźnie widoczny, jak powiedzmy, w wypadku
pani i służącej. W gruncie rzeczy często możemy zauważyć, iż im bardziej jedna warstwa
zbliżyła się do drugiej, tym bardziej gorączkowe staje się pragnienie oddolnego
naśladownictwa i odgórne poszukiwanie nowości. Wzrost bogactwa powoduje znaczne
przyspieszenie procesu i ujawnienie go, ponieważ przedmioty mody, obejmujące, jak się
rzekło, zewnętrzne przejawy życia, najdostępniejsze są pieniądzom, a zgodność z wymogami
klas wyższych najłatwiej osiągnąć tutaj, a nie w dziedzinach wymagających sprawdzenia
jednostki w sposób niedostępny złotu ani srebru.

Widać więc, że poza elementem naśladownictwa ważnym czynnikiem mody jest także
element demarkacji. Jest to zwłaszcza wyraźnie widoczne tam, gdzie struktura społeczna nie
zawiera żadnych grup usytuowanych hierarchicznie i moda przejawia się w grupach
"sąsiadujących". Wśród ludów prymitywnych często napotykamy sytuację, w której ściśle ze
sobą powiązane grupy żyjące w podobnych warunkach rozwijają znacznie odmienne rodzaje
mody, za pomocą których każda z grup osiąga wewnętrzną spójność oraz odróżnia swoją
grupę od innych. Z drugiej strony istnieje rozpowszechniona skłonność do importowania
mody z zewnątrz, a taka moda zagraniczna jest ceniona w danym kręgu wyżej tylko dlatego,
że nie w nim się poczęła. Prorok Zefaniasz wyraził oburzenie na wielmożów paradujących
w importowanych strojach. Ale w gruncie rzeczy egzotyczne pochodzenie mody sprzyja
wyraźnie ekskluzywności grup, które ją przyjmują. (...)

Moda pełni bardziej eksponowaną rolę w czasach współczesnych, ponieważ różnice
w poziomach życia między nami zostały o wiele silniej podkreślone, gdyż im liczniejsze
i ostrzejsze są te różnice, tym większe możliwości podkreślania ich przy każdej sposobności.
W niezliczonych przypadkach nie da się tego osiągnąć dzięki biernemu bezruchowi, i trzeba
rozwijać formy ustanowione przez modę: stało się to wyraźniejsze od chwili, gdy
ograniczenia prawne przewidujące różne formy stroju i style życia dla różnych klas
społecznych zostały zniesione.

III

Dwie tendencje społeczne są istotne dla ustanowienia mody, a mianowicie potrzeba jedności
z jednej strony, potrzeba izolacji z drugiej. Jeżeli jednej z nich zabraknie, moda nie powstanie
- jej panowanie skończy się gwałtownie. W konsekwencji klasy niższe mają niewiele
obyczajów, a i te rzadko bywają osobliwe; z tej też przyczyny obyczaje ras prymitywnych są
znacznie stabilniejsze od naszych. Między ludami prymitywnymi impuls uspołecznienia jest
rozwinięty znacznie potężniej niż impuls różnicowania. Bo bez względu na to, jak radykalnie
grupy mogą być od siebie oddzielone, podział jest przeważnie wrogi, i to tak dalece, że sama
relacja odrzucenia, która sprawia, że w społeczeństwach cywilizowanych moda ma w ogóle
sens, nie zachodzi wcale. Segregacja na mocy różnic ubrania, manier, smaku i tak dalej jest
przydatna tylko wówczas, gdy istnieje groźba wchłonięcia i zapomnienia, jak to ma miejsce
wśród wysoce cywilizowanych narodów. Tam, gdzie różnice te nie istnieją, gdzie mamy do
czynienia z absolutnym antagonizmem, jak na przykład między nie całkiem przyjaznymi
sobie grupami prymitywnych ras, rozwój mody nie ma w ogóle sensu. (...)

Sama natura mody wymaga stosowania jej jednocześnie tylko przez część danej grupy
i skłonienia wielkiej reszty do naśladownictwa. Kiedy tylko przykład zostanie powszechnie
przyjęty, to jest kiedy to, co było praktykowane przez paru, stanie się powszechną własnością
wszystkich - co ma miejsce w równej mierze w zakresie szczegółów stroju, co form zachowań

5

społecznych - nie ma już mowy o modzie. W miarę upowszechniania się moda zmierza do
swego kresu. Odrębność, jaką we wczesnych fazach ustalonej mody uzyskuje się przy
niewielkim rozrzucie, ulega zniszczeniu w miarę upowszechniania, a gdy ten element
przestaje istnieć, moda także zamiera. Dzięki tej szczególnej grze między tendencją do
powszechnej akceptacji i niszczeniu celu, do czego prowadzi powszechne przyjęcie mody,
moda zdradza szczególne upodobania do ograniczeń, upodobanie do jednoczesnego początku
i końca, do czaru nowości połączonego z urokiem przemijalności. Rozciągające się bieguny
spotykają się w modzie i pokazują, że bezwarunkowo tutaj należą, aczkolwiek (a może
ponieważ) są sprzeczne z samej natury. Moda zawsze zajmuje linię graniczną między
przeszłością i w konsekwencji przeniknięta jest silniejszym poczuciem teraźniejszości,
przynajmniej u szczytu, niż inne zjawiska. To, co nazywamy teraźniejszością, zwykle nie jest
niczym więcej niż połączeniem fragmentów przeszłości z fragmentami przyszłości. Rzadziej
zwraca się uwagę na teraźniejszość, niż to wynika z potocznego języka, który jest raczej
niedokładny w użyciu tego określenia.

Niewiele zjawisk życia społecznego odznacza się tak wyraźnie przebiegającą krzywą
o wydatnym wierzchołku jak moda. Kiedy tylko świadomość społeczna dochodzi do
najwyższego punktu wyznaczonego przez modę, zaznacza tym samym początek końca dla tej
ostatniej. Przemijający charakter mody nie całkiem ją jednak degraduje, lecz dorzuca nowy
atrakcyjny element. Tak czy owak przedmiot nie traci, gdy powiemy, że jest modny, o ile nie
odrzucamy go z niesmakiem ani nie chcemy poniżyć dla innych, materialnych przyczyn;
w tym wypadku moda staje się ideą wartości. W praktyce życiowej wszystko inne, co jest
podobnie nowe i podobnie nagle się upowszechnia, nie zwie się modą, jeżeli jesteśmy
przekonani o trwałości i materialnym uzasadnieniu. Jeżeli z drugiej strony czujemy, że to coś
zginie równie nagle, jak się pojawiło, zwiemy to modą. Jedną z przyczyn, dla których obecnie
moda wywiera tak wielki wpływ na naszą świadomość, odnajdujemy w tym, iż wielkie,
trwałe, niekwestionowane przekonania stale tracą na sile, w konsekwencji czego przemijające
i rozedrgane czynniki życia uzyskują więcej miejsca, by rozwijać swą działalność. Zerwanie
z przeszłością, nad którym od przeszło stu lat ludzkość męczy się nieustannie, sprawia, że
świadomość zwraca się coraz bardziej ku teraźniejszości. To podkreślanie teraźniejszości
zarazem najwyraźniej podkreśla także czynnik zmiany, dlatego dana klasa zwróci się ku
modzie we wszystkich dziedzinach, nie tylko w dziedzinie stroju, proporcjonalnie do stopnia,
w jakim popiera tę tendencję cywilizacyjną. Można wręcz uważać za dowód wzrastającej
potęgi mody okoliczność, że wykracza ona poza granice swej pierwotnej domeny, która
obejmuje tylko osobistą odzież, i wywiera coraz większy wpływ na smak, przekonania
teoretyczne, a nawet moralne podstawy życia.

IV

Z faktu, że moda jako taka nie może być nigdy całkowicie powszechna, jednostka czerpie
zadowolenie w przekonaniu, iż moda przezeń przyjęta jeszcze przedstawia sobą coś
osobliwego i uderzającego, a zarazem czuje wewnętrzne poparcie grupy osób dążących do
tego samego, a nie - jak w wypadku innych satysfakcji społecznych - grupy osób faktycznie
robiących to samo. Osoba modna jest traktowana z mieszanymi uczuciami aprobaty
i zazdrości: zazdrościmy jej jako jednostce, ale aprobujemy ją jako członka grupy. Ale nawet
ta zazdrość ma specyficzny koloryt. Istnieje taki odcień zazdrości, który zakłada rodzaj
wyimaginowanego uczestnictwa w samym przedmiocie zazdrości. Pouczającym przykładem
jest zachowanie się biedaka, który dojrzy ucztę bogatego sąsiada. W chwili, gdy zazdrościmy
przedmiotu lub osoby, nie jesteśmy już odeń całkowicie oddzieleni, zapoczątkowaliśmy już
jakiś stosunek - istnieje ta sama treść psychiczna między dwiema stronami - aczkolwiek
w całkowicie odmiennych kategoriach i formach wrażeń. Ta spokojna osobista uzurpacja

6

pozazdroszczonej własności kryje w sobie antidotum, które od czasu do czasu przeciwdziała
złym skutkom uczucia zazdrości. Treści mody dostarczają szczególnie dogodnych warunków
do rozwijania tego ugodowego odcienia zazdrości, które także uszczęśliwia osobę, której się
zazdrości, dostarczając jej satysfakcji z własnego powodzenia. Dzieje się tak dlatego, że treści
te, w przeciwieństwie do wielu innych treści psychicznych, nie są niedostępne dla wszystkich,
gdyż odmiana fortuny, która nigdy nie jest wykluczona, może przynieść szczęście
osobnikowi, który poprzednio skazany był na stan zazdrości.

Z tego wszystkiego wynika, iż moda jest idealną dziedziną dla jednostek o naturach
zależnych, których samoświadomość domaga się jednak pewnego stopnia znaczenia, pewnej
odrębności. Moda wynosi nawet nieważne jednostki, czyniąc je przedstawicielami klas,
ucieleśnieniem wspólnego ducha. I tu raz jeszcze zauważamy dziwną mieszankę
przeciwstawnych wartości. Ogólnie rzecz biorąc, typową cechą standardu ustalonego przez
większe skupisko jest to, że zgoda na ów standard ze strony pojedynczego osobnika nie
zwraca nań uwagi; innymi słowy, pozytywna adaptacja danej normy nic nie znaczy.
Ktokolwiek przestrzega praw, których łamanie jest karalne na mocy kodeksu karnego,
ktokolwiek żyje zgodnie z formami społecznymi przewidywanymi przez jego klasę, nie
zyskuje ani rozgłosu, ani popularności. Najmniejsze jednak wykroczenie albo sprzeciw
zostają natychmiast zauważone i powodują umieszczenie jednostki na wyjątkowym miejscu,
zwracając uwagę opinii publicznej na jego wystąpienia. Wszystkie te normy nie posiadają
pozytywnej wagi dla jednostki, dopóki nie zacznie od nich odchodzić. Szczególnie
charakterystyczne w modzie jest to, że umożliwia ona posłuszeństwo społeczne, które
zarazem stanowi odmianę jednostkowego zróżnicowania. Moda dokonuje tego, ponieważ
z natury swej reprezentuje standard, na który nie wszyscy mogą się zgodzić. Aczkolwiek
moda postuluje pewien procent ogólnej zgody na siebie, nie jest także bez znaczenia
w charakterystyce jednostki, ponieważ podkreśla jej osobowość nie tylko przez
przemilczenie, ale także podkreślenie. Społeczne roszczenia mody fircyka pojawiają się w tak
przesadnej formie, że mają całkowicie indywidualistyczny i osobliwy charakter. Jest rzeczą
dla fircyka charakterystyczną, iż składniki poszczególnych mód doprowadza do skrajności:
gdy w modzie są buty zakończone szpicem, on nosi buty przypominające dziób statku; gdy
wysokie kołnierzyki to szał, nosi kołnierzyki dochodzące do uszu; gdy wypada bywać na
odczytach naukowych, nigdzie indziej go nie znajdziecie i tak dalej. Przedstawia więc sobą
coś wyraźnie jednostkowego, co polega na ilościowym natężaniu tych czynników, które
jakościowo stanowią własność danego zbioru w ramach pewnej klasy. Przewodzi, ale
wszyscy ciągną tą samą drogą. Przedstawiając sobą, jak to czyni, świeżo zdobyte szczyty
powszechnego smaku, zdaje się maszerować na czele zbiorowego pochodu. W rzeczywistości
stosuje się doń to, co tak często jest prawdziwe w odniesieniu do stosunków między
jednostkami a grupami: przywódca pozwala się prowadzić. (...)

Moda upiera się, rzecz jasna, przy tym, by wszystkie jednostki traktować jednakowo, a jednak
dokonuje się to zawsze w taki sposób, że nie wpływa to na niczyją naturę. Zawsze uważa się
modę za coś zewnętrznego, nawet w sferach innych niż przyodziewek, ponieważ forma
zmienności, w jakiej się jednostce ujawnia, we wszystkich okolicznościach stanowi
przeciwieństwo stałości poczucia własnej jaźni. W rzeczy samej jaźń, na mocy tego
przeciwieństwa, musi uświadomić sobie swą względną trwałość. Zmienność tych treści może
się wyrażać jako zmienność i rozwijać swą atrakcyjność tylko dzięki temu trwałemu
czynnikowi. Ale z tej samej przyczyny moda zawsze stoi, jak już wspomniałem, na
peryferiach osobowości, którą uważa się za piece de resistance wobec mody, a przynajmniej
może się modzie oprzeć, jeżeli zajdzie potrzeba.

7

To w tej fazie moda jest przyjmowana przez osoby wrażliwe i wybujałe, które jej używają
jako maski. Uważają ślepe posłuszeństwo wobec standardów opinii publicznej w materiałach
zewnętrznych za pożądany i świadomy środek służący zachowaniu dla siebie uczuć i gustów,
które chcą pozostawić dla siebie samych, nie ujawniając ich żadną miarą w sferze, która
dostępna jest wszystkim. A więc to uczucie skromności i rezerwy sprawia, że wiele natur
szuka ucieczki w zrównującym wszystkich płaszczyku mody - takie jednostki nie dbają
o ujawnianie osobowości w stroju, lękając się, być może, iż w ten sposób zdradzą osobliwość
swej najtajniejszej duszy. Mamy tu do czynienia z tryumfem duszy nad rzeczywistymi
warunkami egzystencji, a trzeba ten tryumf uważać za jedno z najważniejszych i najsub-
telniejszych zwycięstw, przynajmniej jeżeli idzie o formę, z tej przyczyny, że wroga
przekształca się tutaj w sługę i że moda, a więc coś, co tłamsiło osobowość, przyjęta zostaje
dobrowolnie, ponieważ, ujednolicając tłamszenie, zostaje tutaj przeniesione do zewnętrznych
sfer życia w taki sposób, że dostarcza zasłony i ochrony dla tego, co duchowe, a teraz także
stokroć swobodniejsze. Odpowiada to dokładnie trywialności ekspresji i konwersacji, dzięki
którym ludzie pełni rezerwy i subtelni, zwłaszcza kobiety, potrafią często zwodzić innych co
do głębi własnej duszy. Jest jedną z przyjemności sędziego natury ludzkiej, acz przyjemności
nieco okrutnych, odczuwać niepokój, z jakim kobieta trzyma się kurczowo banalności formy
i treści rozmów towarzyskich. Niemożność wyprowadzenia jej poza najbanalniejsze
i trywialne formy ekspresji, często przywodzące do rozpaczy, w niezliczonych wypadkach
oznacza jedynie barykadę dla duszy, żelazną maską skrywającą prawdziwe rysy i wykonującą
to zadanie dzięki bezkompromisowemu oddzieleniu uczuć i zewnętrznych przejawów życia.
(...)

tłumaczył Sławomir Magala

Tekst składa się z fragmentów eseju Filozofia mody zamieszczonego w książce: Simmel,
Wiedza Powszechna, 1980.

Simmel Georg (1858-1918) - niemiecki socjolog i filozof ze szkoły neokantowskiej,
zajmujący się głównie metodologią socjologii, a w ramach tej dyscypliny -
problemami autorytetu i zależności. Autor książek: "Filozofia pieniądza" (1900,
wydanie polskie 1904), Socjologia (1922, wydanie polskie 1975), Der Konflikt der
modernen Kultur (1926).