II. Nauka o stosunkach

miêdzynarodowych jako
najszersza dziedzina humanistyki

1. Od wiedzy potocznej do nauki

Wiedza potoczna o stosunkach miêdzynarodowych jest myœlo-

wym zbiorem pewnych prawd na temat kszta³tu i funkcjonowania
ró¿nych sektorów rzeczywistoœci miêdzynarodowej. Jest ona oparta
na przeœwiadczeniach, s¹dach, opiniach i wyobra¿eniach, które two-
rz¹ zbiorowe przekonania. Ten rodzaj wiedzy dominowa³ w ci¹gu
wiêkszoœci dziejów ludzkoœci, zw³aszcza w odniesieniu do zjawisk
spo³ecznych, a zatem i miêdzynarodowych. Wiedza naukowa naj³a-
twiej i najwczeœniej rozwinê³a siê w przyrodniczej i praktycznej sfe-
rze ¿ycia spo³eczeñstw. Zobiektywizowana wiedza naukowa tej sfe-
ry by³a utrwalana i pog³êbiana przez zinstytucjonalizowany odpo-
wiednio system kszta³cenia i badañ.

Obiektywizacja wiedzy naukowej w sferze spo³ecznej, któr¹ zaj-

muj¹ siê dziœ ró¿ne dzia³y humanistyki, dokonywa³a siê znacznie
wolniej, gdy¿ w tej sferze znacznie trudniej przychodzi³o formu³o-
wanie dok³adnych i uzasadnionych twierdzeñ. Drugim hamulcem
by³ bardzo z³o¿ony i zmienny charakter ró¿nych dziedzin stosunków
spo³ecznych. Skoro stosunki miêdzynarodowe stawa³y siê najszersz¹
dziedzin¹ stosunków spo³ecznych, którymi zajmuj¹ siê nauki huma-
nistyczne, to nauka o tych stosunkach sta³a siê nieuchronnie najszer-
sz¹ dziedzin¹ humanistyki.

Skoro mówimy o wiedzy naukowej i o nauce o stosunkach miê-

dzynarodowych, to wypada zatrzymaæ siê nad sensem pojêcia „nau-
ka” i nad jego ewolucj¹. Jak wiadomo, pojêcie to jest ró¿nie kojarzo-
ne w œrodowiskach licealistów, studentów wy¿szych uczelni czy za-

33

wodowych uczonych. Bardzo d³ugo s³owo „nauka” oznacza³o po-
znanie i wiedzê w ogóle (greckie „episteme” i ³aciñskie „scientia”).
Dla Platona idea³em wiedzy naukowej by³a „teoria” uto¿samiana
z kontemplacj¹. Arystoteles uwa¿a³, ¿e nauka obejmuje to, co ko-
nieczne i wieczne, a wiêc prawdê absolutn¹. W œredniowieczu praw-
dê absolutn¹ g³osi³a religia chrzeœcijañska. S³owo „teologia” ozna-
cza³o naukê o poznaniu Boga, tzn. prawdy transcendentnej. W okre-
sie Odrodzenia uznano, ¿e wiedza boska jest niedostêpna cz³owieko-
wi, który powinien poznawaæ i wyjaœniaæ realn¹ rzeczywistoœæ, nie
uciekaj¹c siê do „hipotezy” Boga. Tendencjê tê wzmocni³ rozwój
matematyki i nauk eksperymentalnych (œcis³ych). Dlatego pojêcie
„nauka” kojarzy³o siê coraz bardziej ze sposobem zdobywania wie-
dzy, ani¿eli z jej przedmiotem.

Od XVII wieku, a zw³aszcza od upowszechnienia siê fakultetów

nauk œcis³ych i humanistycznych, wprowadzonych po napoleoñskiej
reformie uniwersytetu paryskiego (od 1809 roku), termin „nauka”
zacz¹³ oznaczaæ szczególny i uprzywilejowany sposób poznania, od-
nosz¹cego siê do konkretnej rzeczywistoœci. Za uczonego uznawany
by³ ten, kto du¿o wiedzia³ na temat tej rzeczywistoœci, a posiadana
przez niego wiedza umo¿liwia³a mu znajdywanie wartoœci i prawd
oraz m¹droœci i harmonii na tle tej rzeczywistoœci.

W czasach nowo¿ytnych i najnowszych w ramach poszczegól-

nych dyscyplin naukê zaczêto uto¿samiaæ z ich epistemologi¹ (tzn.
nauk¹ o danej dziedzinie wiedzy) lub gnoseologi¹ (tzn. nauk¹ o poz-
naniu danej dziedziny rzeczywistoœci). W encyklopediach i s³owni-
kach znajdujemy ju¿ ró¿ne definicje pojêcia „nauka”.

W sensie historycznym socjologia za naukê uzna³a specyficzn¹

formê œwiadomoœci spo³ecznej danego czasu, ukszta³towan¹ histo-
rycznie oraz ci¹gle i metodycznie rozwijaj¹c¹ siê, a przekazywan¹
z pokolenia na pokolenie i tworz¹c¹ wa¿n¹ dziedzinê kultury.

W sensie funkcjonalnym nauka stanowi proces takich dzia³añ

ludzkich, które zmierzaj¹ do obiektywnego i adekwatnego poznania
okreœlonej rzeczywistoœci oraz tworzenia systemu wiedzy o niej
wraz z instrumentarium s³u¿¹cym do penetrowania tej rzeczywistoœ-
ci. W tym sensie nauka obejmuje wiêc wszystkie czynnoœci badaw-

34

II. Nauka o stosunkach miêdzynarodowych...

cze oraz metody i techniki, które prowadz¹ do rozwoju zakresu da-
nej dziedziny wiedzy.

W sensie instytucjonalnym przez naukê rozumie siê odrêbn¹ spe-

cjalnoœæ poznawcz¹ oraz wyodrêbniony kierunek nauczania i studio-
wania. Podstaw¹ instytucjonalnego traktowania nauki jest okreœlony
system (jako ca³oœæ sprzê¿onych ze sob¹ elementów) prawdziwych
metod i technik uzyskiwania adekwatnej wiedzy o tym przedmiocie.

Cechy adekwatnego poznania naukowego, a zatem i nauki, obej-

muj¹: obiektywnoœæ, zgodnoœæ z uznanymi metodami, twórczy cha-
rakter twierdzeñ i intersubiektywn¹ sprawdzalnoœæ (przez ró¿nych
badaczy w ramach danej specjalnoœci). W efekcie takiego poznania
nauka spe³nia, w wê¿szym lub szerszym zakresie, funkcje diagnos-
tyczne (przedstawiania wiedzy o stanie danego przedmiotu), progno-
styczne (antycypuj¹ce przysz³e stany rzeczy), instrumentalne (wska-
zuj¹ce œrodki i sposoby osi¹gania zamierzonych celów) i humani-
styczne (zaspokajaj¹ce intelektualne potrzeby, aby kszta³towaæ ra-
cjonalny pogl¹d na dany przedmiot).

Od prze³omu XIX i XX wieku pojêcie „nauka” sta³o siê synoni-

mem badañ, dociekliwoœci i dok³adnoœci poznania. Filozof Karl Ja-
spers (1883–1969), wielki przeciwnik hitleryzmu i militaryzmu nie-
mieckiego, definiowa³ naukê jako „wiedzê metodyczn¹, której treœæ
w sposób przymuszaj¹cy jest zarazem pewna i powszechnie wa¿na”.

W drugiej po³owie XX wieku d³ugo i powa¿nie debatowano czy

istnieje nauka o stosunkach miêdzynarodowych. Przewa¿y³ pogl¹d,
¿e jeœli wiedza o stosunkach miêdzynarodowych ma rzeczywiœcie
tworzyæ „naukê”, to musi ona tworzyæ szeroki system wiedzy nau-
kowej o rzeczywistoœci miêdzynarodowej. Nauka ta musi badaæ zja-
wiska i procesy ¿ycia miêdzynarodowego dok³adnie i metodycznie.
Musi zatem dochodziæ do stwierdzania ich prawdziwoœci i przyczy-
nowoœci oraz do wyjaœniania rz¹dz¹cych nimi praw.

Nikt dziœ nie w¹tpi, ¿e nauka o stosunkach miêdzynarodowych

obejmuje nie tylko badania, lecz tak¿e kszta³cenie i studiowanie.
Idzie bowiem o wprowadzanie ucz¹cych siê w tajniki tego najszer-
szego systemu wiedzy humanistycznej na odpowiednich wydzia³ach
uczelni i w instytutach naukowych. Szeroki system wiedzy nauko-

35

Od wiedzy potocznej do nauki

wej u³atwia myœlenie o poszczególnych zjawiskach i procesach sto-
sunków miêdzynarodowych. Dlatego opanowanie takiego systemu
wymaga zdobywania wiedzy o ró¿nych dziedzinach stosunków miê-
dzynarodowych (jak polityka zagraniczna pañstw, tradycje ich orien-
tacji geostrategicznych, doktryny polityczne, polityki ekonomiczne,
migracje ludzi i kapita³ów, psychologia polityczna poszczególnych
narodów itp.).

Opanowywanie szerokiego systemu wiedzy naukowej jest wa¿ne

dlatego, ¿e ka¿de zjawisko i proces miêdzynarodowy mo¿na rozpa-
trywaæ z ró¿nych punktów widzenia i przy pomocy ró¿nych metod.
Zmieniaj¹ce siê warunki zewnêtrzne zmieniaj¹ bowiem role miêdzy-
narodowe uczestników stosunków miêdzynarodowych (pañstw,
g³ów pañstw, szefów dyplomacji czy organizacji miêdzynarodo-
wych). Ponadto intencjonalnie nawet podobne d¹¿enia mog¹ przy-
bieraæ ró¿ne formy. Tak np. maksymalizacja interesów poszczegól-
nych uczestników mo¿e siê odbywaæ przy pomocy si³y, perswazji,
chytroœci, przekupstwa, jak te¿ stabilizowania lub rewidowania ist-
niej¹cych stanów rzeczy.

Z powy¿szych wzglêdów mo¿na stwierdziæ, ¿e wiedza naukowa

o stosunkach miêdzynarodowych ma znaczenie praktyczne dla stosun-
ków miêdzyludzkich w skali miêdzynarodowej. W pierwszym rzêdzie
jest ona potrzebna do kszta³cenia tych, którzy przygotowuj¹ siê do za-
wodów praktycznych w ró¿nych strukturach s³u¿by zagranicznej
pañstw oraz w organizacjach i instytucjach miêdzynarodowych. Grun-
towne wykszta³cenie dyplomatów, konsulów i funkcjonariuszy miê-
dzynarodowych jest niezbêdne dla efektywnego spe³niania przez nich
powierzonych im zadañ. Wykszta³cenie takie jest wa¿ne równie¿ dla
dziennikarzy (prasowych, radiowych i telewizyjnych), którzy chc¹ siê
zajmowaæ zagadnieniami miêdzynarodowymi i nie wprowadzaæ
swych czytelników i s³uchaczy w b³¹d. Wreszcie wykszta³cenie w za-
kresie stosunków miêdzynarodowych powinni zdobywaæ tak¿e polity-
cy i wojskowi, którzy przekazuj¹ zorganizowanym grupom ludzi okreœ-
lone pogl¹dy o œwiecie, zachêcaj¹c ich do zajmowania ukierunkowa-
nych postaw wobec aktualnych zjawisk i procesów miêdzynarodo-
wych oraz wskazuj¹ mo¿liwoœci wp³ywania na nie.

36

II. Nauka o stosunkach miêdzynarodowych...

Œwiatowy rozwój nauki o stosunkach miêdzynarodowych ma

znaczenie wszechstronne i wielowymiarowe. Przede wszystkim u³a-
twia rozumienie ró¿nych punktów widzenia i zachowañ w œwiecie.
Po drugie, u³atwia rozwi¹zywanie sporów i konfliktów miêdzynaro-
dowych oraz pomaga ³agodziæ niechêci i uprzedzenia miêdzy akto-
rami sceny miêdzynarodowej. Po trzecie, podnosi kulturê kontaktów,
dzia³añ i oddzia³ywañ miêdzynarodowych. Mo¿na wiêc stwierdziæ,
¿e nauka s³u¿y pog³êbianiu zrozumienia ró¿nych przejawów ¿ycia
spo³ecznego w œwiecie, a w konsekwencji sprzyja racjonalnemu od-
noszeniu siê do nich w przedsiêwziêciach normatywnych, instytu-
cjonalnych, gospodarczych, politycznych, wojskowych i kultural-
nych.

2. Humanistyczne aspekty nauki

Ca³a kultura wspó³czesna, zw³aszcza europejska, odró¿nia nauki

humanistyczne od nauk œcis³ych ju¿ od koñca XVII wieku. Naucza-
nie w ramach dyscyplin humanistycznych nawi¹zywa³o wtedy wyraŸ-
nie do tradycji kultury grecko-rzymskiej, ³¹cz¹cej wiedzê matema-
tyczn¹ z literatur¹, retoryk¹, dialektyk¹ i sztuk¹. Wiadomo by³o, ¿e
Cyceron u¿ywa³ pojêcia „humanitas”, oznaczaj¹cego edukacjê i kul-
turê intelektualn¹ oraz tworzenie literatury i kszta³cenie oratorów.

W okresie Renesansu humaniœci korzystali z upowszechnienia siê

druku. Szerzej siêgali wiêc do greckich i ³aciñskich tekstów Ÿród³o-
wych. Rozwijali te¿ literaturê, filozofiê i historiê w jêzykach rodzi-
mych. Nauki humanistyczne zaczê³y odt¹d zajmowaæ siê zdecydo-
wanie rozwijaniem wiedzy o cz³owieku, o jego po³o¿eniu, o uwarun-
kowaniach œwiata cz³owieka, o jego myœlach oraz o stosunkach miê-
dzy przywódcami pañstw i szefami dyplomacji.

W epoce powstawania nowo¿ytnych uniwersytetów, od XVII

wieku zapocz¹tkowany zosta³ podzia³ nauk na dwie grupy:

trivium

(gramatyka, retoryka i dialektyka) i quadrivium (arytmetyka, muzy-
ka, geometria i astronomia). Ta druga grupa mia³a uczyæ poznania
œwiata otaczaj¹cego cz³owieka. Powoduj¹c odnowê wartoœci ludz-
kich, Renesans prowadzi³ tak¿e do zmiany programów i metod

37

Humanistyczne aspekty nauki

kszta³cenia. Podniós³ tak¿e rangê nauk humanistycznych i ich zna-
czenia praktycznego. Albowiem nauczanie geografii, astronomii
i kartografii sprzyja³o sztuce ¿eglowania, odkryciom geograficznym
oraz ekspansji ekonomicznej. Na tym tle ros³o równie¿ zapotrzebo-
wanie na nauki œcis³e, na normy estetyczne i moralne. Jednoczeœnie
utrwala³o siê przekonanie, ¿e nauki humanistyczne mia³y nie tyle po-
znawaæ „³ad bo¿y”, ile istniej¹cy porz¹dek rzeczy i mo¿liwoœci prze-
kszta³cania go w interesie cz³owieka przy pomocy nauk œcis³ych.

W XVII wieku zaczê³y równie¿ powstawaæ stowarzyszenia hu-

manistów, nazywanych we W³oszech i Francji akademiami, które
zajmowa³y siê g³ównie wiedz¹ z zakresu filozofii i literatury. Podjê-
to tak¿e publikowanie przegl¹dów naukowych (zw³aszcza we Francji
i Anglii).

Oœrodkami kszta³cenia w zakresie nauki o stosunkach miêdzyna-

rodowych na podstawach humanistycznych stawa³y siê kolejno:
Akademia Orientalna w Wiedniu (od 1754 r.), przekszta³cona na-
stêpnie w Akademiê Konsularn¹ (1898); Wolna Szko³a Nauk Poli-
tycznych w Pary¿u (od 1871 r.), przygotowuj¹ca kandydatów do sze-
roko rozumianej s³u¿by politycznej, w tym s³u¿by zagranicznej;
Szko³a Gospodarki i Nauk Politycznych w Londynie (od 1895 r.);
Niemiecka Wy¿sza Szko³a Polityki (od 1920 r.).

Na ziemiach polskich takimi oœrodkami kszta³cenia w zakresie

stosunków miêdzynarodowych by³y: Szko³a Nauk Politycznych przy
Wydziale Prawa Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie (od
1902 r.); Szko³a Nauk Politycznych przy Wydziale Prawa Uniwersy-
tetu Jagielloñskiego w Krakowie (od 1911 r.), uzupe³niona od 1930 r.
przez Studium Dyplomatyczne Uniwersytetu Jagielloñskiego w Kra-
kowie; Szko³a Nauk Politycznych w Warszawie (od 1915 r.), prze-
kszta³cona w 1939 r. na Akademiê Nauk Politycznych, zaœ w 1950 r.
na Szko³ê G³ówn¹ S³u¿by Zagranicznej.

Rozwiniête w XX wieku fascynacje wynalazkami technicznymi

i podejœciami scjentystycznymi pewnych krêgów zawodowych
i spo³ecznych nie zmniejszy³y zainteresowañ i potrzeb rozwijania
naukowej wiedzy humanistycznej. Najbardziej wymownym wyra-
zem tej tendencji jest utrzymywanie siê wysokiej liczby kandydatów

38

II. Nauka o stosunkach miêdzynarodowych...

na kierunki studiów i wydzia³y humanistyczne szkó³ wy¿szych,
w tym zw³aszcza na nauki polityczne i stosunki miêdzynarodowe.
Osi¹gniêcia w poznawaniu kosmosu, atomów materii czy genomu
ludzkiego nie spowodowa³y trwa³ej fali nap³ywu kandydatów na stu-
dia z zakresu nauk œcis³ych (matematyki, fizyki, chemii, biologii czy
techniki). Rozkwitaj¹ce od XIX wieku dyscypliny historyczne, filo-
logiczne i antropologiczne przeciwstawiaj¹ siê coraz wyraŸniej nau-
kom œcis³ym, choæ przejmuj¹ wiele ich metod badawczych w imiê
pozytywistcznej jednoœci wiedzy naukowej.

Co wiêcej, w okresie najnowszej fascynacji procesami globaliza-

cyjnymi pod koniec XX wieku pod auspicjami UNESCO pojawi³ siê
silny nurt akcentuj¹cy potrzeby rozwijania humanizmu powszechne-
go. Jego wyrazem mia³oby byæ ³¹czenie w d³u¿szej perspektywie
ró¿nych kultur, jêzyków, systemów kszta³cenia, religii i polityk. Te-
go rodzaju humanizm powszechny mia³by sprzyjaæ pokojowej glo-
balizacji ró¿nych dziedzin ¿ycia oraz umo¿liwiaæ uniwersytetom
i studentom ca³ego œwiata osi¹ganie podobnego horyzontu wiedzy
i kultury. Za³o¿ono przy tym, ¿e badacze kultury i nauczyciele aka-
demiccy mog¹ w ten sposób przyczyniaæ siê skutecznie do humani-
zacji procesów globalizacyjnych, do nasilenia których przecie¿ na
pocz¹tku znacznie przyczyni³a siê nauka, studia i badania.

Za niezbêdny warunek powodzenia takiego szerokiego humani-

zmu uznaje siê kojarzenie nauk œcis³ych i humanistycznych, znajdu-
j¹ce wyraz w ³¹czeniu ró¿nych kultur. Dlatego na wydzia³ach nauk
œcis³ych powinny byæ doceniane przedmioty humanistyczne, a na
wydzia³ach humanistycznych powinny siê znajdowaæ przedmioty
z nauk œcis³ych. Przyk³adem takiego uzupe³niania siê ró¿nych nauk
jest np. przejmowanie niektórych przedmiotów wyk³adanych na kie-
runkach kszta³cenia w zakresie nauk politycznych, stosunków miê-
dzynarodowych, polityki spo³ecznej i dziennikarstwa.

Nauka o stosunkach miêdzynarodowych jako system badañ, wie-

dzy naukowej i kszta³cenia w zakresie ró¿nych zjawisk i procesów
miêdzynarodowych ma, ze wzglêdu na swój zakres i istotê, charak-
ter wielodyscyplinarny. Nale¿y ona do najm³odszych i najszerszych
nauk humanistycznych. Zrodzi³a siê w procesie stopniowej autono-

39

Humanistyczne aspekty nauki

mizacji w ramach politologii kilku krajów (g³ównie francuskiej,
amerykañskiej, angielskiej i niemieckiej) od roku 1870 do po³owy
XX wieku. Promotorzy rodz¹cej siê dyscypliny nawi¹zywali pocz¹t-
kowo, w œlad za starszymi dyscyplinami humanistycznymi, do myœli
staro¿ytnych i œredniowiecznych filozofów, prawników i historyków
na temat stosunków miêdzy plemionami, ksiêstwami, narodami,
pañstwami i ich w³adcami. Instytucjonalne usamodzielnienie siê nau-
ki o stosunkach miêdzynarodowych dokonywa³o siê w okresie od
I wojny œwiatowej do pocz¹tku 1970 roku.

Wa¿n¹ cezurê w rozwoju samodzielnej nauki o stosunkach miê-

dzynarodowych stanowi³ rok 1948. Wówczas to zwo³ana pod auspi-
cjami UNESCO w Pary¿u specjalistyczna konferencja politologów
uchwali³a ramowy program nauk politycznych. W programie tym do
trzech uznawanych powszechnie dzia³ów politologii (idee politycz-
ne, instytucje polityczne oraz partie, grupy i opinia polityczna) doda-
no czwarty dzia³ o stosunkach miêdzynarodowych.

Program UNESCO wskazywa³, ¿e nowy dzia³ politologii powi-

nien rozwijaæ siê równolegle z dyscyplinami dotychczasowych dzia-
³ów, aby mieæ mo¿liwoœæ wielodyscyplinarnego poznawania i wyja-
œniania rzeczywistoœci miêdzynarodowej. Przyjêcie takiego za³o¿e-
nia dowodzi³o, ¿e nauka o stosunkach miêdzynarodowych mo¿e za-
sadnie byæ nauk¹ samodzieln¹, która bêdzie traktowaæ inne nauki
polityczne jako pomocnicze. Mo¿e zatem wykorzystywaæ ich doro-
bek poznawczy o ró¿nych zjawiskach i procesach miêdzynarodo-
wych, jak te¿ pos³ugiwaæ siê sprawdzonymi przez nie metodami
i technikami badawczymi.

Powy¿sze usytuowanie nauki o stosunkach miêdzynarodowych

zdoby³o pe³n¹ akceptacjê w pañstwach systemu ONZ, zw³aszcza ze
strony badaczy miêdzynarodowej sfery stosunków spo³ecznych. Ba-
dacze ci przyk³adali du¿¹ wagê do trzech kierunków rozwoju upra-
wianej przez nich nauki:

1) do precyzowania jej przedmiotu i zakresu badañ, siatki pojê-

ciowej oraz metod badawczych;

2) do zajmowania siê przez tê naukê wszystkimi wymiarami rze-

czywistoœci miêdzynarodowej;

40

II. Nauka o stosunkach miêdzynarodowych...

3) do zaznaczania polemicznego stosunku do uogólnieñ innych

nauk humanistycznych (w tym politycznych), jeœli wyjaœniaj¹ one
jednostronnie rzeczywistoœæ miêdzynarodow¹.

Wymienione akcenty rozwojowe nowej nauki mia³y du¿e znacze-

nie poznawcze i praktyczne, poniewa¿ w XX wieku szybko ros³a
z³o¿onoœæ realnych stosunków miêdzynarodowych i ich wp³yw na
¿ycie spo³eczeñstw. Tradycyjne dyscypliny nie mog³y ju¿ sprostaæ
potrzebom wyjaœniania nowych zjawisk (wojny, aktywnoœci dyplo-
matycznej, antagonizmu miêdzyblokowego, kr¹¿enia kapita³ów, wy-
miany surowców i fabrykatów, migracji czy konfliktów miêdzyet-
nicznych), chocia¿ usi³owa³y one modernizowaæ swoje techniki ba-
dawcze. Nowe zjawiska i procesy uwypukla³y bowiem znaczenie
technicznych œrodków u³atwiania i przyspieszania kontaktów miê-
dzy narodami i czêœciami globu, a zarazem zaznacza³y wp³yw su-
biektywnych uwarunkowañ rozwoju stosunków miêdzynarodowych.

Wiek XX zdynamizowa³ tak¿e nowe potrzeby spo³eczne i nowe

d¹¿enia w skali miêdzynarodowej, które ujawnia³y siê w konse-
kwencji rewolucji spo³ecznych i narodowo wyzwoleñczych oraz
prze³omów geopolitycznych i geostrategicznych na mapie œwiata.
W ich rezultacie narody, pañstwa i rz¹dy zmuszone by³y zwracaæ co-
raz wiêksz¹ uwagê na miêdzynarodowe odmiennoœci, przeciwieñ-
stwa i sprzecznoœci, ani¿eli na podobieñstwa, zbie¿noœci i zgodnoœci,
gdy¿ te pierwsze determinowa³y dynamikê stosunków miêdzynaro-
dowych. W takich okolicznoœciach analitycy i praktycy s³u¿by za-
granicznej pañstw coraz wiêksze oczekiwania wi¹zali z nauk¹ o sto-
sunkach miêdzynarodowych, aczkolwiek d³ugo jeszcze pojmowali te
oczekiwania rozbie¿nie.

W ró¿nych szko³ach narodowych do nauki o stosunkach miêdzy-

narodowych zaliczano mniejsz¹ lub wiêksz¹ sumê (od 5 do 23) dys-
cyplin humanistycznych i spo³ecznych. Czêœciami sk³adowymi no-
wej nauki mia³y byæ przede wszystkim takie przedmioty uniwersy-
teckie, jak: polityka miêdzynarodowa, prawo i organizacje miêdzy-
narodowe, historia dyplomatyczna, geografia polityczna i socjologia.
Mia³y one dostarczaæ sumy wiedzy monodyscyplinarnej o rzeczywis-
toœci miêdzynarodowej, ale nie gwarantowa³y objêcia ca³oœci rze-

41

Humanistyczne aspekty nauki

czywistoœci miêdzynarodowej i wyjaœnienia istoty stosunków miê-
dzynarodowych. Z tego powodu nasila³ siê nurt rozwoju nauki o sto-
sunkach miêdzynarodowych jako dyscypliny autonomicznej, obej-
muj¹cej ca³oœæ rzeczywistoœci miêdzynarodowej i wyjaœniaj¹cej
istotê stosunków miêdzynarodowych przy pomocy metod innych na-
uk humanistycznych i spo³ecznych.

Zaliczanie nauki o stosunkach miêdzynarodowych do dyscyplin

humanistycznych wynika st¹d, ¿e rozwija ona wiedzê o miêdzynaro-
dowej sferze stosunków spo³ecznych, o wartoœciach cenionych
w tych stosunkach i o przejawach kultury wspó³¿ycia miêdzynarodo-
wego. Nauka ta musi wykorzystywaæ wiedzê z ró¿nych dzia³ów pra-
wa miêdzynarodowego, historii dyplomacji, historii stosunków miê-
dzynarodowych, stosunków gospodarczych, finansowych i kultural-
nych, filozofii i socjologii, geografii i antropologii, geopolityki
i strategii. To¿samoœæ nauki o stosunkach miêdzynarodowych, pro-
gram jej badañ i kszta³cenia oraz ich spójnoœæ wyra¿aj¹ wiêc ³¹cznie
wszystkie przedmioty wyk³adane na specjalistycznych kierunkach
studiów z zakresu stosunków miêdzynarodowych. Pole tej nauki mu-
si bowiem ³¹czyæ wszystkie aspekty ¿ycia miêdzynarodowego i wie-
dzy o tym ¿yciu.

W d³ugiej historii myœli o ¿yciu miêdzynarodowym i nauki o sto-

sunkach miêdzynarodowych przewija³o siê humanistyczne poszuki-
wanie mo¿liwoœci pacyfikacji œwiata w imiê przetrwania spo³e-
czeñstw i zapewnienia im pomyœlnego ¿ycia bez przemocy miêdzy-
narodowej. Wielu myœlicieli zastanawia³o siê nad warunkami wiecz-
nego pokoju oraz nad uk³adaniem stosunków miêdzy pluralistyczny-
mi jednostkami politycznymi na zasadach tolerancji religijnej i bra-
terstwa ludzi. Dlatego to zwolennicy prawa narodów i prawa natural-
nego wi¹zali prawa i obowi¹zki pañstw z uniwersalnymi normami
etycznymi oraz rozpoczêli kodyfikowanie zjawiska wojny, aby
wprowadzaæ równowagê i ³ad oparty na podstawach teologii, rozu-
mu i natury oraz na zasadach terytorialnoœci i suwerennoœci pañstw.
Z refleksji tych wyrasta³y w czasach najnowszych tendencje regulo-
wania rywalizacji miêdzypañstwowych drog¹ równowagi i prawa.
Po³¹czy³a siê z nimi kwestia legitymizacji demokratycznej pañstw

42

II. Nauka o stosunkach miêdzynarodowych...

i stabilizacji stosunków miêdzy nimi bez stosowania przemocy.
W tym kontekœcie antyhumanistyczny wydŸwiêk zacz¹³ mieæ postê-
puj¹cy proces desanktuaryzacji terytoriów pañstwowych, rozwijaj¹-
cy siê pod has³em tzw. interwencji humanitarnych.

3. Humanistyczna troska o cz³owieka

O humanistycznym charakterze nauki o stosunkach miêdzynaro-

dowych œwiadczy nie tylko zawarta w niej refleksja o losach wiel-
kich zbiorowoœci spo³ecznych i pañstw. Dowodz¹ tego równie¿ roz-
wa¿ania i rozwijanie wiedzy naukowej o zjawiskach sprawiedliwoœ-
ci, redystrybucji œrodków ekonomicznych oraz moralnych regu³
w stosunkach miêdzynarodowych z punktu widzenia pozycji i losów
jednostek ludzkich. Najnowszym wyrazem tego rodzaju przemyœleñ
sta³a siê idea Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego, którego statut
obowi¹zuje od 1 lipca 2002 roku.

Najwczeœniejszym i najwa¿niejszym przejawem humanizmu nau-

ki o stosunkach miêdzynarodowych sta³a siê zawarta w ró¿nych jej
dzia³ach troska o ¿ycie oraz przetrwanie jednostek i grup spo³ecz-
nych w œwiecie. Na podstawie doœwiadczeñ historycznych i bie¿¹-
cych nauka ta rozpoznaje mechanizmy zagro¿eñ dla tego ¿ycia
i przetrwania, wynikaj¹cych z ró¿nych procesów interakcji miêdzy-
narodowych i egoizmów niektórych pañstw. Wskazuje te¿ regu³y za-
pobiegania realizacji zagro¿eñ skracaj¹cych ¿ycie ludzi w sposób
pokojowy (jak eutanazja), albo te¿ poprzez akty ludobójstwa z u¿y-
ciem przemocy. Dlatego uczy mo¿liwoœci kszta³towania przyjazne-
go ludziom ³adu miêdzynarodowego i œrodowiska cz³owieka. Po-
przez analizy porównawcze miêdzynarodowych procesów demogra-
ficznych (jak zwiêkszanie siê liczby ludnoœci œwiata, starzenie siê
ludnoœci i urbanizacja) dochodzi do wskazywania dzia³añ zapobiega-
j¹cych zgonom niemowl¹t i rozpowszechnianiu siê chorób zakaŸ-
nych, jak równie¿ sprzyjaj¹cych utrzymaniu poziomu dzietnoœci
gwarantuj¹cego prost¹ zastêpowalnoœæ pokoleñ.

Drugim przejawem humanizmu nauki o stosunkach miêdzynaro-

dowych sta³o siê rozpoznawanie mechanizmów naruszania etyki

43

Humanistyczna troska o cz³owieka

i sprawiedliwoœci w odniesieniu do jednostek ludzkich oraz ich grup
(ze wzglêdu na wiek, p³eæ czy zawód), a nastêpnie podpowiadanie
tworzenia miêdzynarodowych norm ochrony praw cz³owieka. W ten
sposób nauka przyczyni³a siê do sformu³owania pewnych nakazów
i zakazów postêpowania ludzi i rz¹dów w skali miêdzynarodowej.
Nawi¹zuj¹c do myœli filozofów i prawników koñca œredniowiecza
oraz Odrodzenia w sprawie zabezpieczania praw ludzkich, a tak¿e
wyci¹gaj¹c wnioski z doœwiadczeñ rewolucji spo³ecznych i narodo-
wo wyzwoleñczych czasów nowo¿ytnych, nauka o stosunkach miê-
dzynarodowych utrwala³a w œwiadomoœci spo³ecznej przekonanie
o potrzebie poszanowania wolnoœci, równoœci i godnoœci jednostek
ludzkich na równi z poszanowaniem niepodleg³oœci, wolnoœci i praw
narodów do stanowienia o swoim systemie rz¹dzenia. Wœród tych
potrzeb wa¿ne miejsce zajê³a idea ochrony praw mniejszoœci narodo-
wych i religijnych.

Szersze wspó³dzia³anie miêdzynarodowe na rzecz praw ludzkich

spowodowa³y dopiero antyludzkie i antynarodowe doœwiadczenia
II wojny œwiatowej. Odpowiednie deklaracje i zobowi¹zania pra-
wno- miêdzynarodowe w sprawie ochrony praw cz³owieka w syste-
mie ONZ. Poczynaj¹c od preambu³y i kilku artyku³ów Karty NZ (art.
1, 13, 55, 56, 62, 68), poprzez powszechn¹ Deklaracjê Praw Cz³o-
wieka z 10 grudnia 1948 r. i Paktu Praw Cz³owieka z 16 grudnia 1966 r.,
doprowadzono do zawarcia kilkudziesiêciu konwencji chroni¹cych
ró¿ne kategorie praw cz³owieka oraz stworzono miêdzynarodowe
mechanizmy ochrony tych praw. Stanowi¹ je komitety i organy po-
mocnicze ONZ (jak MOP, UNESCO, UNICEF, UNHCR, UNEP).
Od 1946 r. dzia³a Komisja Praw Cz³owieka ONZ. Od 1994 r. wpro-
wadzono Urz¹d Wysokiego Komisarza NZ ds. Praw Cz³owieka.
W 1998 r. utworzono wspominany ju¿ Miêdzynarodowy Trybuna³
Karny, aby odstrasza³ przed naruszaniem praw cz³owieka. By³y tak-
¿e podejmowane regionalne wysi³ki na rzecz ochrony praw cz³owie-
ka, zarówno w Europie (Europejska Konwencja o Ochronie Praw
Cz³owieka z 4 listopada 1950 r., dzia³alnoœæ Rady Europy i Unii Euro-
pejskiej), jak i poza Europ¹ (w systemie miêdzyamerykañskim
i w ramach Organizacji Jednoœci Afrykañskiej).

44

II. Nauka o stosunkach miêdzynarodowych...

Warto podkreœliæ, ¿e w epoce ONZ równie¿ pokój zacz¹³ byæ

traktowany jako podstawowe prawo cz³owieka. Prawo do pokoju,
tzn. najwiêkszego dobra cz³owieka, warunkowa³o bowiem realiza-
cjê prawa do ¿ycia, do przetrwania, do trwa³ego rozwoju oraz do
mo¿liwoœci przejawiania swojej to¿samoœci jednostek i grup ludz-
kich. Dlatego pokój wi¹za³y z prawami cz³owieka ró¿ne dokumen-
ty miêdzynarodowe: uchwa³a Miêdzynarodowego Czerwonego
Krzy¿a z 1948 r., deklaracja ONZ o postêpie spo³ecznym i rozwoju
z grudnia 1969 r., rezolucja Komisji Praw Cz³owieka z 1976 r., de-
klaracja ONZ o prawie do rozwoju z 1986 r., deklaracja ONZ o wy-
chowaniu spo³eczeñstw w duchu pokoju z grudnia 1978 r. i wiedeñ-
ska deklaracja Œwiatowej Konferencji Praw Cz³owieka z czerwca
1993 r.

Po zakoñczeniu „zimnej wojny” pojawi³o siê wiele konfliktów

miêdzyetnicznych i religijnych na ró¿nych obszarach œwiata. W ich
toku dochodzi³o do masowych naruszeñ praw cz³owieka. Dla zara-
dzenia temu zjawisku rozwinê³a siê praktyka wysy³ania misji poko-
jowych i interwencji humanitarnych. Ogólnym kryterium oceny ka¿-
dej interwencji humanitarnej by³o zmniejszanie liczby ofiar i zwiêk-
szanie szans realizacji praw cz³owieka.

Trzecim przejawem humanizmu nauki o stosunkach miêdzynaro-

dowych jest poznawanie i uczenie mo¿liwoœci przyczyniania siê do
polepszania materialnych warunków bytowania jednostek i spo³e-
czeñstw na poszczególnych obszarach globu. Wyrazem tego s¹
wskazania i uzasadnienia regionalnoœci celowo organizowanych
przedsiêwziêæ miêdzynarodowych na rzecz przezwyciê¿ania nêdzy,
biedy i niedorozwoju w ró¿nych rejonach œwiata. Uzupe³niaj¹ je tak-
¿e publikowane dane, analizy i wnioski w sprawie zró¿nicowania sy-
tuacji kobiet i m³odzie¿y na poszczególnych kontynentach i w ró¿-
nych krajach. Alarmuj¹co zosta³y odebrane w 2002 roku opubliko-
wane przez Miêdzynarodow¹ Organizacjê Pracy i przez UNICEF
fakty, ¿e w tym¿e roku ponad 211 mln dzieci poni¿ej 14 lat by³o
zmuszonych do pracy, a w krajach Afryki œrodkowej i zachodniej nie
ustawa³ handel dzieæmi–niewolnikami. Na tym tle musia³y siê nasi-
laæ miêdzynarodowe badania i towarzysz¹ce im dzia³ania w sprawie

45

Humanistyczna troska o cz³owieka

praw cz³owieka i stosunków pracy, aby zapewniæ mo¿liwoœci wy¿y-
wienia, pracy i rozwoju wszystkich ludzi.

Czwartym przejawem humanizmu nauki o stosunkach miêdzyna-

rodowych jest poznawanie zjawisk i procesów kulturowych w œwie-
cie oraz wskazywanie prawid³owoœci ich dynamiki. Wiedza ta u³at-
wia zrozumienie potrzeby i mechanizmów miêdzynarodowej wy-
miany dóbr kultury w ramach pluralizmu kultur. Pomaga te¿ tworzyæ
normatywno-instytucjonalne mechanizmy ochrony to¿samoœci kul-
tur narodów i pañstw oraz kojarzenia tej to¿samoœci z procesami
przenikania siê kultur w skali regionalnej i globalnej. Humanizm ten
jest zdecydowanie przeciwstawny postmodernistycznym koncep-
cjom tzw. kryzysu kultury w McŒwiecie.

Pi¹tym wreszcie przejawem humanizmu nauki o stosunkach miê-

dzynarodowych jest badanie polityk zagranicznych pañstw oraz pro-
mowanie wœród decydentów i wykonawców tych polityk najbardziej
racjonalnych i twórczych celów, zgodnych z najwy¿szymi interesa-
mi spo³eczeñstw, narodów i pañstw. Z porównania polityk zagranicz-
nych ró¿nych pañstw i z dynamiki ca³oœci œrodowiska miêdzynaro-
dowego mo¿na wnioskowaæ na temat po¿¹danego, tzn. przyjaznego
spo³eczeñstwom i pañstwom, ³adu miêdzynarodowego, który
w dzia³aniach praktycznych nale¿y promowaæ, realizowaæ i utrwa-
laæ. Ze wzglêdu na to, ¿e miêdzynarodowe stosunki polityczne maj¹
prymat wœród pozosta³ych rodzajów stosunków miêdzynarodowych,
od nich w najwiêkszym stopniu zale¿y zakres mo¿liwoœci wyra¿ania
i zabezpieczania interesów spo³eczeñstw, narodów i pañstw za po-
œrednictwem organizacji miêdzyrz¹dowych i pozarz¹dowych oraz
instytucji miêdzyrz¹dowych i transnarodowych.

Ogólnie mo¿na stwierdziæ, ¿e humanistyczny ³adunek nauki

o stosunkach miêdzynarodowych jest znacznie wiêkszy ni¿ innych
dyscyplin humanistycznych. Œwiadczy on o niezbêdnoœci pos³ugi-
wania siê w tej nauce metodami innych nauk, zarówno humanistycz-
nych jak i œcis³ych. Dlatego nauka ta uznaje zasadê wielodyscypli-
narnoœci w procesie poznawania najszerszej dziedziny stosunków
spo³ecznych jak¹ s¹ stosunki miêdzynarodowe.

46

II. Nauka o stosunkach miêdzynarodowych...

Bibliografia

Alker Hayward R., Rediscoveries and Reformulations. Humanistic

Methodologies for International Studies, Cambridge 1996.

Babbie Earl, The Basic of Social Research, 2nd Ed., Wadsworth 2002.

Bergstrasser Arnold, Weltpolitik als Wissenschaft, Köln 1965.

Baylis John and Smith Steve(ads), The Globalization of World Poli-

tics. An Introduction to International Relations, Oxford 1997.

Bobrow David, International Relations: New Approaches, New York

1968.

Bolesta-Kuku³ka Krystyna, Socjologia ogólna, Warszawa 2003,

s. 171–175.

Boulding Elise, Building a Global Civil Culture, Syracuse 1990.

Bierzanek Remigiusz, Wspó³czesne stosunki miêdzynarodowe, War-

szawa 1972.

Braillard Philippe, Philosophie et relations internationales, Gene`ve

1974.

Brown C., Understanding International Relations, London 1997.

Bur³acki F. M., Ga³kin A., Sociologija. Politika. Mie¿dunarodnyje

otnoszenija, Moskwa 1970.

Carr Edward H., The Twenty–Years Crisis 1919–1939: an Introduc-

tion to the Study of International Relations, London 1939.

Chodubski A., Wstêp do badañ politologicznych, Gdañsk 1995.

Colard Daniel, Les Relations internationales, Paris 1977, s. 15–32.

Cecil V. Crabb, Jr., Nations in multipolar World, New York 1968,

s. 1–25.

Deutsch Karl W., The Analysis of International Relations, Englewo-

od Cliffs 1968.

Ehrlich Ludwik, Wstêp do nauki o stosunkach miêdzynarodowych,

Kraków 1947.

47

Bibliografia

L’étude des relations internationales. Paradigmes contestés, „Revue

internationale des sciences sociales”, UNESCO, Vol. XXVI,
1974, nr 1.

Frankel Joseph, International Politics. Conflict and Harmony, Lon-

don 1969, s. 11–34.

Fletcher G.P., Loyalität, Über die Moral von Beziehungen, Frankfurt

a/M 1994.

Friedmann Wolfgang, An Introduction to World Politics, London 1952.

Gilas Janusz, Wstêp do nauki stosunków miedzynarodowych, Toruñ

1975.

Gusdorf Georges, De l’histoire des sciences a` l’histoire de la pensée,

Paris 1977.

Halliday F., Rethinking International Relations, London 1994.

Hollis Martin, Smith Steve, Explaining and Understanding Interna-

tional Relations, Oxford 1990.

Hubert Stanis³aw, International Relations as a Subject of Research,

„Annals of International Law and International Relations”,
I, 1938.

Jaspers Karl, Rossmann Kurt, Die Idee der Universität, Berlin 1961.

Kegel T., Formy przejawiania siê stosunków miêdzynarodowych,

(w:) Teresa £oœ–Nowak (red.), Wspó³czesne stosunki miêdzyna-
rodowe, Wroc³aw 1995.

Kozielecki Józef (red.), Humanistyka prze³omu wieków, Warszawa

1999.

Krause Keith, Culture and Seciurity. Multilateralizm, Arms Control

and Security Building, London 1999.

Kuku³ka Józef, Miêdzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa

1982, s. 24–29.

Kuku³ka Józef, Nauka o stosunkach miêdzynarodowych jako naj-

szersza dyscyplina humanistyczna, „Zeszyty Naukowe WSGK”,
IV, Kutno 2002, s. 5–32.

48

II. Nauka o stosunkach miêdzynarodowych...

KuŸniar Roman, Stosunki miêdzynarodowe – istota, uwarunkowa-

nia, badanie, (w:) Edward Hali¿ak, Roman KuŸniar (red.), Sto-
sunki miêdzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa
2000, s. 15–32.

Kegel T., Formy przejawiania siê stosunków miêdzynarodowych,

(w:) Teresa £oœ-Nowak Teresa, Stosunki miêdzynarodowe. Teo-
rie–systemy–uczestnicy, Wroc³aw 2000, s. 29–37.

Manning C.A.W., Les sciences sociales dans l’enseignement

supérieur: Relations internationals, Paris-UNESCO 1954.

Merle Marcel, Sociologie des relations internationales, Paris 1974,

s. 21–54.

Merle M., Burton J.W., Russett B.M., Pellicer O., Arroyo G., El estu-

dio cientifico de las relaciones internationales, México 1978.

Müller Erwin, Schneider Patricia, Thony Kristina(Hrsg.), Menschen-

rechtsschutz – politische Maßnahmen, zivigesellschaftliche Stra-
tegien, humanitäre Interventionen, Baden-Baden 2002.

Olson W.C., Groom A.J.R.: International Relations. Then and Now.

Origins and Trends in Interpretation, London 1991.

Padelford Norman D. and Lincoln George A.: International Politics.

Foundations of International Relations, New York 1954.

Parkinson F., The Philosophy of International Relations. A Study in

the history of thought, Beverly Hills – London 1977.

Ramel Frédéric, Philosophie des relations internationals, Paris

2002, s. 9–17.

Reynolds Philip, Introduction to International Relations, London

1971.

Rosenau J.N., Thompson K., Boyd G. (eds), World Politics. An In-

troduction, New York 1976.

Symonides Janusz, Koncepcja „kultury pokoju”, „Stosunki Miêdzy-

narodowe”, nr 1–2 (t. 23), 2001, s. 23–37.

Wendt Alexander, Social Theory of International Relations, Cam-

bridge 1999.

49

Bibliografia

Wright Quincy, The Study w International Relations, New York

1955.

Truyol y Serra Antonio, La teoria de las relaciones internacionales

como sociologia, Madrid 1963.

50

II. Nauka o stosunkach miêdzynarodowych...