-1 –

Filozofia Marksa

Teoria alienacji istoty człowieka – w istniejących warunkach społeczno-ekonomicznych,
człowiek żyje egzystencją fałszywą; powołaniem człowieka jest twórcza i uspołeczniona
praca, która byłaby fundamentem stosunków między ludźmi, innego podejścia człowieka
do przyrody i do samego siebie
Teoria rynku – wizja człowieka, poddanego niezależnej od niego sile stosunków
produkcji; ludzie nie panują nad tym, co sami stworzyli, system produkcji rządzi się
własnymi prawami
Teoria walk klasowych – życie ludzkie jest zdeterminowane przez stan walki klasowej –
stosunki międzyludzkie, stosunek człowieka do przyrody i samego siebie – wszystko to
określone jest przez interesy klasy panującej, to ona formuje społeczeństwo
Epistemologia Marksa – człowiek najpierw pracuje, a potem poznaje i poznaje,
bo pracuje, to nie świadomość określa życie, ale życie określa świadomość, myślenie
to inaczej „świadomy byt”
Teoria fałszywej świadomości – fałszywa świadomość jest myśleniem życzeniowym –
człowiek zaczyna ją produkować wtedy, gdy działanie, na którym mu zależy,
jest niemożliwe, nie dopuszcza on do siebie prawdy, pragnie ją przed sobą ukryć,
chce nieprawdy, która nie ukazuje niemożności działania, ani nie niweczy nadziei

Egzystencjalizm

Istnienie ludzkie i pozaludzkie – są faktami pierwotnymi, człowiek nie ma wpływu na to,
że się urodził, może to jedynie uznać lub potępić, cechą ludzkiego istnienia jest także
świadomość cudzego bytu
Troska, trwoga, śmierć – człowiek jest nieustannie zagrożony w swoim istnieniu, musi go
bronić, troska i trwoga wyczerpują jego siły, człowiek ciągle ucieka przed śmiercią,
czyli nieodwołalnym końcem – po śmierci nic nie ma
Prawdziwe i nieprawdziwe istnienie – człowiek ma skłonność do przyzwyczajania się,
codzienność staje się dla niego naturalna, zwykła, włącza coraz to nowe rzeczy do swojej
codzienności i zanika w niej, swoje istnienie może zrozumieć dopiero wtedy, gdy niezwykły
zbieg zdarzeń wytrąci go z tej codzienności
Opuszczenie i wolność – poza naszym obecnym życiem nie ma niczego, nie ma Boga,
ani żadnych nakazów moralnych, nie ma w naszym życiu niczego, co nam pomoże,
człowiek jest wolny, czy chce, czy nie chce, jest to ogromna odpowiedzialność,
a jednocześnie ciężka konieczność
Nicość – poza doczesnym istnieniem nie ma nic, ludzkie istnienie powstało z nicości
i w nią zapadnie
Etyka egzystencjalizmu – należy wychodzić poza samych siebie, jesteśmy w stanie
doskonalić nasz byt, wyjście poza samego siebie sprawi, że nasze czyny będą heroiczne

-2 –

A. Comte

Ewolucjonizm Comte'a - ciągłe przekształcanie się w czasie
Teoria alienacji – zakłada, że istnieje jakiś normalny, zgodny z istotą człowieka rozum,
wobec którego ludzie w fazie teologicznej i metafizycznej byli wyobcowani
Fazy rozwoju umysłu ludzkiego – teologiczna (ludzie odwoływali się do religii),
metafizyczna (ludzie odwoływali się do pojęć metafizycznych), pozytywna (do wyjaśniania
wystarczy religia i fakty)
Empiryzm Comte'a - wszelka nauka powinna mieć potwierdzenie w faktach
Koncepcja korespondencji i wiedzy – należy brać pod uwagę poprzednie koncepcje
wiedzy, ich wpływ na kolejne koncepcje
Nauka pozytywna – zajmuje się tylko rzeczywistością, przedmiotami prawdziwymi,
nie dąży do ogólnych teorii i twierdzeń, ma być pożyteczna
Duch pozytywny – jest podstawą wprowadzenia nauki pozytywnej w myśl społeczną,
steruje ewolucją dziejów ludzkich
Uspołecznienie – utworzenie powszechnej wspólnoty duchowej poprzez
rozpropagowanie zasad pozytywizmu, jest to podstawowe zadanie nauki pozytywnej
Zasada powszechnej komunikacji – opiera się na odkryciu zasad harmonijnego postępu
społecznego (uwzględnia koncepcję korespondencji wiedzy)
Zasada uniwersalizmu i najbardziej obiecującego adresata – teoria ma być
uniwersalna, dochodzić do najszerszych mas społecznych, najlepsi adresaci to plebs
i kobiety – pozostali w najmniejszym stopniu skażeni wiedzą fałszywą
Zasady moralne – najważniejszą zasadą jest altruizm, opiera się on na instynkcie
sympatii i hamuje popędy egoistyczne
Pozytywistyczny humanizm – na najlepszy rozwój wartości humanistycznych
w społeczeństwie wpływa sztuka, wprowadza ona bowiem harmonię między uczuciami,
myślami i czynami
Klasyfikacja nauk – ze względu na złożoność występujących w niej procesów:
matematyka, astronomia, chemia, fizyka, biologia, socjologia

-3 –

Filozofia życia

Filozofia życia wg Nietschego - w życiu nie istnieje żaden sens, krytyka religii
i metafizyki, nie ma Boga, został wymyślony przez tych, którzy nie potrafią żyć
autentycznie, istnieje moralność panów i moralność niewolników, altruizm i litość to cechy
niewolników, wolność jest dla ludzi silnych, którzy potrafią sobie o nią zawalczyć,
nie istnieje zasada równości, bo ludzie nie są równi
Filozofia życia wg Dilthey’a – życie jest podstawową kategorią ontologiczną, przyrodę
wyjaśniamy - życie duchowe rozumiemy, człowiek jest istotą kulturową, nie jest mu dany
porządek świata, sam musi go utworzyć, człowiek ciągle musi nadawać sens swojemu
życiu, wiedza jest ekspresją ludzkich doświadczeń, a nie beznamiętnym opisem bytu
samego w sobie
Intuicjonizm Bergsona – intuicja jest poznaniem bezpośrednim, a zatem właściwym,
zapewnia ona wiedzę pewną, intelekt nie jest dobrą drogą poznania, ponieważ
zafałszowuje rzeczywistość, przeciwieństwem intuicji jest analiza – wyrażanie rzeczy
za pomocą czegoś, co nie jest, świat jest ruchem, stany się zmieniają
Psychoanaliza Freuda – badając ludzkie działanie, należy tropić ukryte pobudki
człowieka, w człowieku istnieją dwie sprzeczne siły: eros (popęd życiowy) i tanatos (popęd
śmierci); wszelkie zjawiska ujmowane są jako rezultat konfliktów między id (część ludzkiej
psychiki), ego (jaźń) i superego (nadjaźń), w ludzkiej świadomości nie ma treści
izolowanych i przypadkowych; metoda interpretacji Freuda nazywana jest też
hermeneutyką podejrzeń

Neopozytywizm

Empirokrytycyzm (Avenarius, Mach) - krytyka podjęta po to, by ocalić naturalne pojęcie
świata, czyli to wyzbyte dodatkowych elementów, które nie opierają się na doświadczeniu
Naturalne pojmowanie świata – jestem ja, są bliźni i przedmioty, bliźni są podobny,
rzeczy są niezależne od percepcji
Postawa relatywna – nie uwzględniam mojego panującego „ja”
Postawa absolutna – to, co dane, traktuję jako „dane dla mnie”
Koordynacja zasadnicza – podmiot poznający nie może doświadczać siebie poza
doświadczeniem i niezależnie od doświadczenia
Teoria ekonomii poznania – celem poznania jest służyć praktyce, poznanie odbywa się
dla samego poznania
Instrumentalizm (konwencjonalizm) – pojęcia ogólne nie mają żadnego realnego
desygnatu, pozwalają tylko skrótowo mówić o faktach

-4 –

Wittgenstein

-stosunek do nadziei pozytywistycznej – pozytywistyczna nadzieja jest złudna, problem
sensu życia nie jest problemem naukowym, a tajemnicą
- koncepcje filozofii – świat wyznaczają nam fakty, logicznym obrazem faktów jest myśl –
zdanie sensowne, logika naszego języka wyznacza zakres tego, o czym i jak można
mówić
- gry językowe – język prywatny nie jest możliwy, każdy język można poznać, przez
odgadnięcie reguł, do których on się stosuje
-" Granice mojego języka są granicami mojego świata" - chcąc się porozumieć,
musimy poruszać się w granicach dostępnego nam języka

Filozofia analityczna - Bertrand Russel

- atomizm logiczny – istnieje wielość rzeczy i nie istnieje nic, co można by nazwać ich
jednością
- antynaturalizm – powinność nie daje się wyprowadzić z bytu (z wiedzy o faktach)

Koło wiedeńskie - Moritz Schlick, R. Carnab

- manifest radykalnego pozytywistycznego humanizmu – wszystkie realne problemy
są pytaniami nauki, żadnych innych nie ma
- demarkacja – nauka może odpowiedzieć na wszystkie sensowne ludzkie pytania, należy
tylko wytyczyć obszar absolutnego urzeczywistnienia człowieka, poprzez oddzielenie
nauki prawdziwej od pseudonauki - metafizyki
- metody analityczne – pozwalają pokazać, że nierozwiązywalne problemy są zasadniczo
nierozwiązywalne, ponieważ nie są w ogóle problemami
- weryfikacjonizm – żadne zdanie (poza sprawozdaniem z aktualnej obserwacji) nie jest
w pełni weryfikowalne
- potwierdzalność – mówimy o niej, gdy w toku kolejnych zabiegów sprawdzających nie
natrafimy na przypadek negatywny, a liczba stwierdzonych przypadków pozytywnych
rośnie
- falsyfikacjonizm Poppera – kryterium demarkacji pozwalające oddzielić naukę
od metafizyki

-5 –

I. Kant

Krytycyzm – zerwanie z dogmatyzmem i sceptycyzmem, skierowanie badań na podmiot
filozofujący
Przełom kopernikański – w centrum filozofii znajduje się podmiot, jako autonomiczny
ośrodek aktywności, który ustanawia naukę, normy moralne i kryteria ocen
Metoda transcendentalna – pokazanie związku między powszechnie ważnymi treściami
intelektualnymi wytworów a autonomicznym podmiotem
Intersubiektywność – umożliwia porozumiewanie w obrębie nauki i przekazywanie
sądów
Rzecz sama w sobie – jest nieosiągalna dla intelektu a dla realnej rzeczywistości

Filozofia krytyczna – co mogę wiedzieć? Co powinienem czynić? Czego mogę się
spodziewać?
Klasyfikacja sądów – wg roli w powiększaniu wiedzy: sądy analityczne i sądy
syntetyczne – wg ich pewności: aprioryczne i aposterioryczne – oraz sądy syntetyczne
a priori – poszerzają wiedzę o świecie i są pewne
Estetyka transcendentalna – ustala podmiotowe warunki zmysłowego doświadczenia –
aby nastąpiło, niezbędne są dane zmysłowe, pochodzące z jakichś zewnętrznych,
nieuchwytnych bodźców
Analityka transcendentalna – dane zmysłowe zostają poddane intelektualnemu
opracowaniu, nie wystarcza ich uporządkowanie czasowe i przestrzenne, są one łączone
i rozdzielane według schematów, które są właściwe samemu intelektowi
Kategorie – ilości (jedność, wielość, powszechność), jakości (realność, negacja,
ograniczenie), stosunku (substancja i akcydens, przyczyna i skutek, oddziaływanie
i uleganie działaniu), modalności (możliwość lub niemożliwość, istnienie lub nieistnienie,
konieczność lub przypadkowość)
Intelekt – aktywność polegająca na łączeniu danych zmysłowych lub pojęć, odnosi się
zawsze do różnych danych, w nich się zatraca, posiada bowiem świadomość samego
siebie, swej odrębności od różnorodnych przedstawień
Krytyka metafizyki – określiła granice poznania naukowego, doprowadziła bowiem
do poznania, że poza doświadczeniem a poza fenomenami musi istnieć coś, co stanowi
ich podstawę
Imperatyw kategoryczny i moralny – określa zasadę, z której czyn sam wynika,
czyli motywację, która zapewnia moralną wartość czynu

-6 –

Kartezjusz

Metoda – jasność i wyraźność jako niezawodna miara wiedzy

Sceptycyzm metodyczny – przekonanie, iż istnieje możliwość: złudzenia zmysłów, braku
wyraźnej granicy między jawą a snem, możemy być wprowadzani w błąd przez jakąś
potężniejszą istotę – argumenty te mogą podważyć każdą wiedzę
Cogito ergo sum – „myślę, więc jestem” – choćby moje ciało było złudzeniem, istnieje
jaźń myśląca, moja dusza, która jest niezależna od ciała
Z jakich pojęć wywodzi istnienie Boga – jaźń, jako niedoskonała musi mieć doskonałą
przyczynę – jest nią Bóg; idea jest doskonała, jej skutek nie może być od niej doskonalszy
– dlatego to nie człowiek wymyślił ideę Boga, lecz Bóg wytworzył ideę w umyśle człowieka
Przymioty Boga – nieskończoność, jest wolą bo jest nieograniczony, prawdą i dobrem
jest tylko to, co Bóg chce
Przymioty duszy – świadomość, myślenie

Przymioty ciała – rozciągłość, a jej właściwością jest nieskończona podzielność

Mechanistyczna koncepcja przyrody – ciała są pozbawione właściwości wytwarzania
ruchu, poruszają się, bo ruch został im udzielony z zewnątrz, ruch materii został udzielony
duszy przez Boga, ilość ruchu we wszechświecie jest stała, bo ciała nie mogą go
spotęgować ani zahamować
Dualizm duszy i ciała – istnieją dwie substancje – myśląca dusza i rozciągłe ciało,
ciała są rozciągłe, ale pozbawione świadomości, dusze są świadome, ale pozbawione
rozciągłości, substancje te na ogół nie stykają się ze sobą, wyjątkiem jest człowiek

-7 –

Empiryzm

John Locke

- empiryczne pochodzenie wiedzy – umysł jest sam przez się niezapisaną tablicą,
która zapisuje doświadczenie
- idee proste i złożone – proste idee stanowią materiał całej wiedzy, pochodzą
z doświadczenia, im więcej idei łączy umysł, tym bardziej naraża się na błędy, dlatego
idee złożone nie mają tej wagi poznania, co proste
- wiedza racjonalna empirycznego pochodzenia – nie może mieć za przedmiot
stosunków koniecznych, najwyższy rodzaj poznania to intuicja

Berkley

skrajna odmiana:

-nominalizmu – każda idea, jaką posiadamy jest zupełnie określona i konkretna, nie ma
przedmiotów ani idei ogólnych, ogólne są jedynie wyrazy
- sensualizmu – dla poznania ciał jedynym źródłem są zmysły, rozum jest istotnie
właściwy człowiekowi, ale ma za przedmiot wyłącznie sprawy duchowe
- subiektywizmu – pierwotne własności są również subiektywne i istnieją tylko w
umysłach, jakości pierwotne nie występują nigdy w oderwaniu, lecz zawsze w łączności z
własnościami wtórnymi, jeśli więc te są subiektywne, to i tamte nimi być muszą; własności
pierwotne są względne, są więc związane z umysłem, a przeto nieobiektywne, własności
pierwotne nie są zawarte w doświadczeniu zmysłowym
- immaterializmu – świat składa się wyłącznie ze spostrzeżeń – poza nimi nic w nim nie
ma, wszystkie własności (zarówno pierwotne, jak i wtórne) są subiektywne