Filozofia

Częśd II

Dr M. Malmon

Procesy zachodzące w łonie filozofii

Pierwszy proces polegał na wyodrębnieniu się z

filozofii innych nauk.

Jako pierwsza wyodrębniła się z filozofii

matematyka z dominującą geometrią, później

nauki przyrodnicze.

Ostatnią córką filozofii jest psychologia.

Procesy zachodzące w łonie filozofii

Drugi proces dokonywał się wewnątrz samej

filozofii i polegał na swoistej parcelacji.

W wyniku tego procesu powstały różne

dyscypliny filozoficzne.

Historycznie pierwsza była filozofia przyrody.

Filozofia bytu (metafizyka) pojawiła się nieco

później, niemal równocześnie z etyką, jako

filozofią moralności i epistemologią, jako

refleksją na temat poznania.

Główny problem metafizyki

Dotyczy istoty rzeczywistości i ogólnych zasad

bytu.

Z czasem zaczęto pytad o przyczyny i cel świata.

Pojawił się problem skooczoności i

ograniczoności świata.

W zakresie zagadnieo metafizycznych,

dotyczących duszy znajdziemy pytanie: Czym

jest dusza? , i jakie jest jej pochodzenie i

przeznaczenie. W starożytności pojawia się

problem dotyczący natury Boga i jego stosunku

do człowieka.

Zagadnienia epistemologiczne w

antycznej filozofii

Na terenie epistemologii starożytni myśliciele

pytali o to, co może byd przedmiotem

poznania.

Pytali o wartośd poznania zmysłowego i o to, czy

zmysły, czy rozum są źródłem prawdziwej

wiedzy o przedmiotach.

Niepokoiła ich kwestia: po czym można poznad,

że jakiś sąd jest prawdziwy, a inny fałszywy.

Zagadnienia epistemologiczne w

antycznej filozofii cd.

Pytali o kryterium prawdy.

Były dyskusje na temat, czy w ogóle możliwe jest

poznanie.

Czy możliwe jest wskazanie kryterium prawdy?

W związku z zagadnieniami epistemologicznymi

opracowywali filozofowie greccy zagadnienia

logiki, zwłaszcza w zakresie nauki o definicji i w

zakresie logiki formalnej.

Zagadnienia etyczne

Dwa naczelne problemy etyki = filozofii

praktycznej:

Na czym polega dobro, czyli szczęście

człowieka.

i

w jaki sposób człowiek może osiągnąd

szczęście.

Filozofia przyrody

Cały wysiłek i uwaga jooskich (milezyjskich)

filozofów przyrody koncentrował się na

odpowiedzi na pytanie o początek

wszechświata, o to z czego powstało wszystko,

co istnieje . Pytali o prasubstancję, nazwaną

przez nich

arche.

Tales -

woda,

Anaksymander –

bezkres (apeiron),

Anaksymenes –

powietrze.

Filozofia przyrody cd.

Opierając się w swoich rozważaniach na oglądzie

przyrody i ludzkim rozumie, wyszli poza wiarę i

mity, zapoczątkowując tym samym filozoficzne

poszukiwania zasady porządkującej

rzeczywistośd. Milezyjscy filozofowie w

poszukiwaniu zasady wszechświata, siły

porządkującej, dokonali identyfikacji natury,

przyrody, całokształtu rzeczywistości –

fysis

z

arche

– zasadą porządkującą rzeczywistośd,

zasadą, z której wszystko się wywodzi.

Filozofia przyrody cd.

Siła porządkująca świat, przyrodę, jawi się jako

przynależna do samej przyrody. Milezyjczycy

uważali, że

arche

jest immanentna

fysis

.

Myśl Jooczyków odnosiła się do tego co istnieje

aktualnie, opisywała świat podpadający pod

zmysły, identyfikując naturę z konkretnymi

zjawiskami, procesami, obiektami fizycznymi.

Dla nich istota rzeczywistości była w zasięgu

ludzkiego poznania empirycznego była

odsłonięta, a nie zakryta.

Filozofia przyrody cd.

U Anaksymandra spotykamy się z

przeciwieostwem bezkresu i określoności.

Jedynie określonośd, fenomeny podpadają

pod zmysły, właśnie ze względu na swą

określonośd.

Zasada z jakiej pochodzi określonośd –

apeiron

–

bezkres,

ponieważ jest nieokreślona, nie

podlega bezpośredniemu doświadczeniu

zmysłowemu.

Heraklit z Efezu (VI/V wiek przed Chr.)

Nie rezygnując z koncepcji poznania

zmysłowego, zauważył jej niedostatki i

niepełnośd.

Rozumowe badanie rzeczywistości nie może

ograniczyd się do fenomenalnego postrzegania

przyrody. Ono przekracza rzeczywistośd daną

zmysłom, doszukując się w niej elementów,

które bezpośrednio nie podpadają pod zmysły.

Heraklit z Efezu (VI/V wiek przed Chr.)

Rozum wychwytuje ukrytą w świecie istotę

rzeczywistości, która jest dla Heraklita

właściwą naturą wszechświata.

Natura wszechświata nie jest przez niego

identyfikowana z przyrodą, ale jest

pojmowana jako ukryta przed zmysłami

istota rzeczywistości.

Heraklit z Efezu (VI/V wiek przed Chr.)

Istota rzeczywistości nie sprowadza się do

fragmentów rzeczywistości danej w poznaniu

zmysłowym, nie jest prawem historycznego

czy fizykalnego rozwoju.

Występuje poza czasem, któremu podlega

wielośd rzeczy istniejących. Jest abstrakcyjną

reprezentacją tego, co wieczne, niezmienne w

zmiennym wszechświecie wielości.

Terminologia

Kosmos

(

κόσμος

) – porządek. W znaczeniu

metafizycznym „kosmos inteligibilny” oznacza

hierarchiczną i doskonale uporządkowaną

strukturę świata idei.

Kosmogonia

– jest to mitologiczna koncepcja

powstania kosmosu, która w znacznej mierze

pokrywa się z teogonią.

Kosmologia

– jest to nauka, która wyjaśnia

genezę, budowę i naturę kosmosu.

Terminologia cd.

Arche

– termin wprowadzony przez

Anaksymandra na oznaczenie prazasady,

czyli rzeczywistości pierwszej i

ostatecznej.

Treści przypisywane arche: początek; to, co

wszystkim kieruje i rządzi; to, z czego

wszystko bierze początek i w co się

obraca.

Terminologia cd.

Apeiron

– termin ten oznacza coś

nieskooczonego, nieograniczonego,

bezkresnego, nieokreślonego,

niezdeterminowanego, czyli nie-

skooczonego w sensie ilościowym, jak i

również nieokreślonego w sensie

jakościowym.

Terminologia cd.

F

ysis (physis, natura)

– termin ten wyraża

jedno z centralnych pojęd myśli

starożytnej.

Physis według presokraktyów jest

prazasadą bytu i życia wszystkich rzeczy

(tym, z czego, dzięki czemu i w czym

wszystkie rzeczy są), a zasada jest czymś

boskim.

Terminologia cd.

Fenomen

– termin wzięty w sensie szerokim

oznacza rzeczywistośd, jaka się jawi w naszym

doświadczeniu, a więc świat zmysłowy, jak on

się nam jawi.

Materializm

– terminem tym określa się taką

doktrynę, która w sposób bardziej lub mniej

radykalny sprowadza pierwotną zasadę, lub

zasady i rzeczy z nich się wywodzące do

materii.

Terminologia cd.

Materia (hyle)

– materiał, z którego zrobione są

rzeczy.

W filozofii greckiej materia ma dwa podstawowe

znaczenia:

pierwsze odnosi się do płaszczyzny inteligibilnej

(Platon),

drugie do płaszczyzny zmysłowej (obecne w

spekulacjach filozofów przyrody; woda,

apeiron, powietrze, ogieo)

Terminologia cd.

Metafizyka (τά μετά τά φυσικά)

– starożytni

komentatorzy perypatetyccy i neoplatooczycy

podają dwie różne interpretacje:

1. Meta-fizyka

oznacza naukę, która następuje po

(meta) fizyce;

2. Meta-fizyka

jest nauką zajmującą się rzeczami,

które są poza (meta) rzeczami fizycznymi, czyli

rzeczywistością ponad-fizyczną.

Metafizyka nauka dotycząca zasad, ostatecznych

przyczyn, bytu, substancji, Boga i tego co

boskie.

Terminologia cd.

Metafizyka

rozumiana w sensie mocnym jest

próbą dotarcia do tego co transcendentalne,

ponadzmysłowe;

W sensie ogólniejszym metafizyką można

nazwad każdy typ badao, który chce znaleźd

ostateczne przyczyny i zasady rzeczywistości,

bez względu na to, jaka byłaby ich natura.

Metafizyką

można nazwad każdą próbę

zmierzenia się z całością bytu.

Terminologia cd.

Ontologia

nauka o bycie.

W sensie ścisłym ontologia nie zakłada

koniecznie transcendencji, natomiast

metafizyka ją zakłada.

Sokrates

ur. około roku 470 /469,

zmarł 399 przed Chr. na

skutek wyroku

skazującego go za

„bezbożnośd”.

Oskarżenie brzmiało, że

nie wierzy w bogów,

których uznaje paostwo,

i że psuje młodzież.

Urok Sokratesa

„Otóż powiadam, że jest najpodobniejszy do tych

sylenów siedzących w kapliczkach, których

snycerze robią z pozytywką albo fletem w ręku;

sylen się otwiera, a w środku posążki bogów. I

powiadam, że podobny jest do satyra Marsjasza.

Żeś do niego z twarzy podobny, Sokratesie, o to

się nawet ty sam sprzeczad nie będziesz. Ale żeś i

poza tym podobny do niego podobny, to zaraz

usłyszysz. Przede wszystkim jesteś szelma ; może

nie? Postawię świadków, jeżeli zaprzeczysz.

Tylko na flecie nie grywasz, ale muzyk z ciebie

jeszcze bardziej osobliwy niż tamten.

Urok Sokratesa

Bo tamten wprawdzie moc miał w ustach, brał

instrument do reki i dopiero czarował słuchaczów,

i dziś jeszcze czaruje ich każdy, kto jego rzeczy

grywa. Bo cały kunszt Olimposa to tylko nauka

Marsjasza. A ty się tylko tym różnisz od niego, że

bez instrumentów, samymi słowami robisz

podobne rzeczy. Kiedy kto ciebie słucha albo

twoje słowa tylko słyszy z drugich ust, chodby je

nawet drugi marnie opowiadał, to czy kobieta

słucha, czy mąż, czy młody chłopiec, wszystkich

nas twoja mowa bierze i porywa”.

(Platon Uczta, 215 a)

„Problem” z Sokratesem

 Sokrates niczego nie napisał.

 Pragnąc poznad jego myśl musimy odwoład się

do świadectw osób jemu współczesnych.

 Źródła te często wzajemnie się wykluczają.

 Najstarsze źródło mówiące o Sokratesie, to

komedia Arystofanesa Chmury.

 Platon, który uczynił Sokratesa główną postacią

większości swoich dialogów.

 Ksenofont, który krótko był uczniem Sokratesa.

Swoje wspomnienia napisał w starości.

 Arystoteles nie miał bezpośredniego kontaktu z

Sokratesem.

Wybór źródła

Żadne ze źródeł nie jest obiektywnym opisem,

lecz samo jest już interpretacją.

Odtworzenie myśli Sokratesa jest możliwe
wtedy, gdy weźmie się pod uwagę wszystkie

źródła.

Odczyta się jedno źródło w świetle drugiego.

Kryterium stosowane w rekonstrukcji myśli

Sokratesa:

Sokrates autor nowości, które pojawiły się w

filozofii po nim.

Postawa Sokratesa

• Miłośd mądrości;

• Rozmyślanie nad śmiercią.

Definicje te charakteryzują myśl Sokratesa i jego

postawę obywatelską.

Stosunek Sokratesa do boga i jego nakazów,

wpływa na kształt jego życia:

Postawa Sokratesa cd.

„Ja jeszcze i dziś chodzę i szukam tego, i

myszkuję, jak mi bóg nakazuje, i między

mieszczanami naszymi, i między obcymi… I to

mi tyle czasu zbiera, że ani nie miałem kiedy w

życiu obywatelskim zrobid czegoś, o czym by

warto było mówid, ani koło własnych

interesów chodzid; ostatnią biedę klepię przez

tę służbę bożą”

Platon , Obrona Sokratesa.

Przełom w filozofii - Sokrates

 O

dejście o filozofii przyrody,

 Przeniesienie zainteresowao i dociekao

filozoficznych na człowieka,

 Określenie istoty człowieka

.

Istota człowieka

Człowiekiem jest jego dusz, ponieważ dusza jest

tym, co odróżnia człowieka od każdej innej

rzeczy.

Dusza jest myślącą i działającą świadomością,

rozumem i siedliskiem ludzkiej aktywności

myślenia i działania etycznego.

Dusza

jest świadomym ja, jest intelektualna i

moralną osobowością.

Sokratejska koncepcja duszy

Nauka o duszy Sokratesa opiera się na dwóch

tezach:

„poznad samych siebie”

i

„troszczyd się o siebie samych”.

Poznanie samych siebie polega na zwróceniu się

ku swemu wnętrzu i poznaniu swojej duszy.

Troska o siebie oznacza troskę o swoją duszę.

Sokratejska koncepcja duszy cd.

Natura człowieka –

psyche

.

Ostateczny cel człowieka –

arete

.

Dusza wyróżnia człowieka od wszystkich innych

rzeczy.

Arete

– (cnota) jest wiedzą, czyli poznaniem,

przeciwieostwo cnoty, czyli wada jest brakiem

wiedzy i poznania, to znaczy ignorancją.

Arete

Dusza jest świadomym i rozumnym ja,

wówczas arete w pełni tę świadomośd i

rozumnośd urzeczywistnia poprzez

wiedzę i poznanie.

Najwyższą wartością dla ludzi jest

poznanie.

Cnota jest poznaniem

Najwyższy i najwznioślejszym: wiedzą o

tym, czym jest człowiek, i o tym, co jest

dla człowieka dobre i pożyteczne.

Cnota jest poznaniem najwyższych

wartości etycznych

.

Panowanie nad sobą

Enkarateia

(panowanie nad sobą) jest

najwyższym szczęściem człowieka.

Enkrateia jest panowaniem nad sobą w

stanach przyjemności i bólu, w

trudnościach, w naporze impulsów i

namiętności. Jest panowaniem nad swoją

naturą zwierzęcą.

Utożsamienie wolnośd z enkrateia

Utożsamienie wolności z enkrateia przez

Sokratesa doprowadziło do powstania

nowej perspektywy.

Przed Sokratesem wolnośd była rozumiana w

sensie prawnym i politycznym.

Od Sokratesa nabiera znaczenia moralnego:

Wolnośd jest panowaniem natury rozumnej

nad zwierzęcą.

Pojęcie autarkii

Autonomia cnoty i człowieka cnotliwego.

Dwie cechy charakteryzują pojecie autarkii:

1) niezależnośd w stosunku do potrzeb i

podniet fizycznych dzięki kontroli rozumu

(psyche),

2) sam rozum (psyche) wystarcza do osiągnięcia

szczęścia.

Etyka sokratejska

Ma charakter intelektualistyczny ponieważ

panowanie nad sobą jest panowaniem nie

woli, ale panowaniem rozumu i poznania

nad podnietami zmysłowymi.

Wolnośd nie jest wolną wolą, wolnością

chcenia, ale wolnością logosu, zdolnością

rozumu do narzucenia swoich wymogów

wymogom zwierzęcej natury ludzkiej.

Szczęście człowieka

Pojecie szczęścia trzeba uściślid w

odniesieniu do duszy i cnoty.

Szczęścia, zdaniem Sokratesa, nie dają ani

dobra zewnętrze, ani dobra ciała, ale dają

je dobra duszy, czyli udoskonalenie duszy

za pośrednictwem cnoty, która jest

poznaniem i wiedzą.

Szczęście człowieka cd.

Szczęście zależy od ludzkiego logosu i od

wewnętrznego ukształtowania, które człowiek

może osiągnąd dzięki rozumowi.

Nieszczęście nie przychodzi z zewnątrz, ale

bierze się z naszego wnętrza. My sami

możemy wyrządzid sobie największe zło.

Sokrates a religia paostwowa

odrzucenie przez Sokratesa:

• antropomorfizmu fizycznego bogów,

• antropomorfizmu moralnego bogów.

Sokrates mówiąc o Bogu posługuje się

następującymi pojęciami:

rozum, działanie kierujące do celu, opatrznośd.

Bóg-opatrznośd

Świadectwo Ksenofonta –

Bóg tak ułożył członki ciała ludzkiego, by służyły

dobru człowieka;

Cały świat i jego części uporządkował ze względu

na dobro człowieka.

Platon –

Bóg oprócz ogólnej troski o wszystkich ludzi

szczególną opiekę roztacza nad człowiekiem

dobrym.

Bóg-opatrznośd

Bóstwo przychodzi z pomocą jedynie

jednostce, która wciela w życie cnotę.

Bóstwo pomaga powodowane prawem

wspólnoty zachodzącej miedzy tym, co

do siebie podobne, nie zaś powodowane

miłością.

Bóg-opatrznośd

Bóstwo opiekuje się jednostką nie dlatego, że

jest ona jednostkowym człowiekiem, lecz

dlatego, że jest dobra.

Człowiek nie potrzebuje pomocy bóstwa do tego

by byd dobrym.

Szczególna troska bóstwa o człowieka dobrego

jest następstwem (skutkiem), a nie

poprzednikiem (warunkiem) tego, że jest on

dobry.

Daimonion Sokratesa

Daimonion „Boski głos” nie objawia

Sokratesowi mądrości ludzkiej, nie

podaje mu żadnego z ogólnych czy

szczegółowych twierdzeo etyki.

Odnosi się do szczególnych działao i

zdarzeo w życiu Sokratesa.

Daimonion Sokratesa

Boski znak zabraniał Sokratesowi

wykonywania określonych działao:

oddalania się z jakiegoś miejsca, przejścia

przez rzekę, włączania do swego grona

pewnych osób, zajmowania się czynnie

polityką.

Niepodjęcie działao zakazanych przez

daimoniona okazywało się bardzo

pożyteczne

Daimonion Sokratesa

Sokrates pojmował go jako pewien rodzaj

wewnętrznej wyroczni, ze wszystkimi

następstwami.

Daimonion ma charakter religijny.

Nie narusza autonomii filozofii.

Koncepcja duszy w filozofii Platona i

Arystotelesa.

Platon 427 – 347 przed Chr.

Platon konstruował nowe pojęcie duszy

jako istoty niematerialnej, różnej

zasadniczo od ciała, której główną

funkcją jest poznawanie.

Z natury swej dusza niezależna jest od ciała

i zasadniczo od niego różna.

Gdy ciało ginie dusza, trwa dla niezmiennie

jest nieśmiertelna.

Definicja duszy

„Każda dusza jest nieśmiertelna. To

bowiem, co się porusza, jest

nieśmiertelne. Jedynie poruszane samo

przez się – ponieważ nie porzuca samo

siebie – nie ustaje w ruchu, lecz jest

źródłem i początkiem ruchu również dla

innych, które są w ruchu. Początek zaś nie

powstał. (…)

Definicja duszy

Każde bowiem ciało, któremu został dany ruch

od przyczyny zewnętrznej, jest bezduszne, to

zaś, któremu dane jest poruszad się samemu

przez się dzięki przyczynie wewnętrznej, jest

ożywione duszą, bo taka właśnie jest istota

duszy. Skoro zaś tak się rzecz ma, że tym, co się

porusza samo przez się, jest nie co innego niż

dusza, to dusza musi byd niezrodzona i

nieśmiertelna”.

Platon, Faidros (255 D, E )

Trzy władze/części duszy

Dusza zamknięta w ciele nie tylko poznaje ale

i doznaje wrażeo, pożądao i uczud.

Dusza składa się z trzech części:

Rozumnej, uczuciowej i pożądliwej.

Dusza dzięki boskiemu pochodzeniu tęskni za

światem idei, zwłaszcza za ideą dobra i za

ideą piękna.

Arystoteles 384 – 322 przed Chr.

Płaszczyzna biologiczna:

Dusza to zasada życia dla wszystkiego co żyje.

Czyli: człowiek, zwierzę, roślina.

Poznawcza:

Duch w człowieku przyporządkowany jest

nieruchomemu poruszycielowi, który jest

duchem w sensie najwyższym.

Definicja duszy

„Jeśli mamy podad jakąś definicję wspólną

wszystkim rodzajom duszy, powiemy:

jest to

pierwszy akt (έντελέχεια) ciała naturalnego

organicznego.

(…) Wobec tego daliśmy już

ogólna odpowiedź na pytanie: czym jest dusza.

Jest mianowicie substancją w znaczeniu formy,

która decyduje o istocie *wyżej+ określonego

ciała”.

Arystoteles, O duszy, ks.II.

Arystotelesowski podział duszy

•

dusza roślinna

(wegetatywna), służy

wyłącznie wzrostowi i odżywianiu organizmu;

•

dusza zwierzęca

, odbiera wrażenia, doznaje

pożądao i uczud;

•

dusza rozumna

, ma zdolnośd myślenia

abstrakcyjnego.

Arystotelesowski podział duszy

W części rozumnej Arystoteles wyróżnił :

rozum teoretyczny

i

rozum praktyczny

, a

wewnątrz części bezrozumnej jej częśd

zdolną do słuchania rozumu

(uczuciowośd, którą praktyczny rozum

może kierowad) oraz częśd zdolności tej

pozbawioną.

Rozum

Rozum jako zdolnośd poznania bytu zwie

się rozumem teoretycznym, jako zdolnośd

wykrywania zasad postępowania i

kierowania działaniem człowieka zwie się

rozumem praktycznym.

Arystoteles wyróżnia też rozum bierny i

czynny

Rozum

Właściwą władzą poznawcza jest rozum bierny,

poznawanie jest to pasywne odwzorowywanie

rzeczywistości według Arystotelesa.

Rozum czynny odgrywa w organizmie człowieka

taką rolę, jak Bóg we wszechświecie. Jest

pierwszą przyczyną wprawiającą w ruch rozum

bierny, a za jego pośrednictwem inne władze

duszy. Jako pierwsza przyczyna jest niezależny

od materii.

Rozum

Rozum czynny może istnied bez ciała i nie

ulega zniszczeniu. Przyjęcie rozumu

czynnego stwarzało podstawy nauki o

nieśmiertelności.

Konsekwencją koncepcji duszy jako

entelechii ciała organicznego było

odrzucenie jej nieśmiertelności (wraz ze

śmiercią ciała ginie jego forma).

Arystotelesowski podział

Uwzględniający duszę jako zasadę życia w

najszerszym sensie. W ten sposób wyróżnia

pięd części:

Duszę żywiącą, pożądającą (zmysłową),

postrzegającą, kierującą ruchem, myślącą.

Roślina ma tylko pierwszą, najniższą duszę,

zwierzę trzy następne, człowiek wszystkie.