WYKŁAD II
15.10.2007
Filozofia jest dyscypliną bardzo trudną do jednoznacznego, obiektywnego zdefiniowania. Patrząc na różnorodność odpowiedzi określających filozofię, można dojść do wniosku, że wypowiedzi te można pogrupować. W pozytywizmie filozofia tworzyła pewną funkcję pomocniczą w stosunku do twardych ścisłych nauk, takich jak matematyka; wykrywa pewne sprzeczności w świecie wiedzy przyrodniczej, precyzuje pewne pojęcia. Filozofia jako analiza języka nauki, jako traktat, nie wytwarza wiedzy pozytywnej, nie wzbogaca o żadne istotne, ścisłe informacje charakteryzujące świat. Ona jedynie pomaga przede wszystkim przyrodnikom, w efektywnym zdobywaniu wiedzy. W naszej kulturze, obecna była koncepcja, która w filozofii dostrzegała fundament wszelkiego poznania, przypomina klucz wszelkiej wiedzy.
Kartezjusz twierdził, że nasza wiedza przypomina drzewo, przy czym korzenie tej wiedzy, tego drzewa stanowią wszelkie dociekania filozoficzne. Dopiero nad tym korzeniem pojawia się pień fizyki, który rozgałęzia się na pozostałe dziedziny. Zatem filozofia przekracza zakres doświadczenia, określa warunki prawdomówności tego doświadczenia. Fizyk podejmując badania nad światem, nie stawia sobie pytania o przedmiot fizyczny, czym jest doświadczenie? Wychodzi od pewnych oczywistości, pewnych założeń, których przesłanek, w których oparciu (po części arbitralnie) buduje swoją wiedzę. W tej perspektywie, filozofia byłaby w tym sensie fundamentem takiego rodzaju wiedzy, że próbowałaby charakteryzować to, co jest przedmiotem fizycznym, to, czym jest doświadczenie, przy czym sama nie odwoływałaby się do żadnych arbitralnych założeń (sama motywowałaby siebie).
Wielekroć powtarzanym spostrzeżeniem w opracowaniu historii filozofii jest istnienie dwóch zasadniczych myśli, dwóch odmiennych wizji rozwojowych. Istnieje pewna linia łącząca filozofię z szeroko rozumianą refleksją nad światem, która zadaje pytania o mechanizmy, które rządzą światem. W tej perspektywie człowiek jest tylko ważną składową tego świata, w którym pojawia się refleksja filozoficzna. W opozycji do takiego podejścia, można wskazać już w odległych czasach, podejście, które koncentruje się na człowieku, na kwestiach etyczno- praktycznych, kwestiach egzystencjalnych. Tradycja ta nie zadaje pytań o początek świata, o rzeczywistość pojmowaną jako kosmos. W tym przypadku, patronem pewnego przekonania jest Sokrates.
Od starożytności utrzymuje się dość zgodny pogląd, że filozofia europejska pojawiła się na przełomie VII i VIII w n.e. i co więcej wskazuje się jedną postać, którą uważa się za jej ojca, a mianowicie Talles z Miletu. Mamy pewien uznany przez tradycję stan rzeczy, że w dziejach szeroko rozumianej kultury zachodu był taki moment, w którym pewien styl myślenia został zainicjowany i przez następne stulecia kontynuowany. Pojawia się pytanie dlaczego? Jaki szczególny splot wydarzeń spowodował, że właśnie w tym, a nie innym obszarze geograficznym, pojawiła się filozofia. Zdaniem Pana Szlachcica ;) próby odpowiedzi na to pytanie podejmowane przez wielu uczonych, są nieprzekonywujące. Patrząc na basen Morza Śródziemnego i jego okolice możemy jedynie odnotować jedynie to, że przez setki, tysiące lat trwające kultury, które osiągały w pewnych dziedzinach dużą sprawność, np. dużą biegłość w operacjach arytmetycznych. Tym nie mniej zjawiska, które pojawiły się w obrębie Grecji, są dla nas niedostrzegalne. Jeden z ludów, od VII wieku zaczął niezwykle rozwijać pewien typ dociekań, którego dzisiaj nie możemy kojarzyć z refleksją naukową, a efekty jego pracy umysłowej były niezwykłe, bo w stosunkowo krótkim czasie okazało się, że Grecy rozwinęli matematykę do poziomu, który nie był znany u innych ludów. Jeden z Greków- Eurypides stworzył teoretyczne podwaliny dla geometrii, pewien abstrakcyjny świat obiektów geometrycznych, opisał pewne prawa rządzące tym światem w taki sposób, który przekraczał wszelkie osiągnięcia Egipcjan chociażby. Podobnie było z innymi dziedzinami. Dlaczego tak się stało- nie wiemy. Mamy jedynie rodzaj pewnego gołego faktu historycznego, że pojawiają się ludzie, którzy w pewnym stylu rozpoczynają refleksję.
W ośrodku, w którym działał Tales z Miletu, funkcjonował także Anaksymander (tradycja mówi, że był on uczniem Talesa) oraz Anaksymenes (również z Miletu). Od nazwy miejsca, mówi się, że była to szkoła miletyńska. Nieco później wystąpił w Efezie Heraklit. Łącznie ta grupa filozofów nosi miano jońskiej filozofii przyrody. Później w ośrodkach południowych Włoch Grecy również mieli kolonię, w których pojawiła się pitagorejska szkoła. W następnych stuleciach, ciężar dociekań filozoficznych przeniósł się do Grecji kontynentalnej i najważniejszym ośrodkiem w wiekach IV i V były Ateny, w których działali tak ważni dla tendencji filozofowie jak Sokrates, Platon i Arystoteles.
Starożytną myśl grecką, zwyczajowo dzieli się na trzy okresy: na filozofię tzw. presokratyków (VII- VI w. p.n.e.), okres obejmujący działalność Sokratesa, Platona i Arystotelesa oraz okres hellenistyczny. W obrębie tej pierwszej szkoły, zwanej jońską filozofią przyrody, na pierwszy plan wysunęło się pytanie o charakter świata, co stanowi jego istotę? Przekaz o tej myśli filozoficznej, posiadamy od autorów, którzy żyli wiele pokoleń później. Tales głosił, że jeśli chodzi o rodzaj początku, z którego to wszystko powstało, to jest nim woda (dlatego też twierdził, że świat pływa po wodzie- przypuszczalnie wierzył tak, ponieważ widział, że wszelki pokarm jest wilgotny i że samo ciepło powstaje z wilgoci). Sądził, że zarodki wszystkiego mają wilgotną naturę, woda zaś jest początkiem rzeczy wilgotnych. Uczeń Talesa, wprowadził do terminologii pojęcie archetypu (z gr. prazasada, praprzyczyna). Obraz świata Talesa jest taki, że wyjściowo mamy bezmiar wody, ziemia przypominającą kłodę drzewa utrzymującą się na powierzchni wody. Uczeń Talesa, z racji czysto intelektualnych mówi „nie” jeśli chodzi o to, co jest pierwotną substancją, jakie jest to arche. Udzielił bardzo specyficznej odpowiedzi. Anaksymander mówił, że zasadą i elementem wszystkich istniejących rzeczy jest apeiron (greckie słowo oznaczające bezmiar). Twierdził, że prazasada istnienia świata nie jest ani woda, ani żaden inny element (w teorii greckiej były cztery podstawowe elementy: ziemia, woda, powietrze i ogień), lecz jakaś inna natura nieokreślona, ów bezkres, w który wszystko się kiedyś obróci. Apeironowi nie można przypisać żadnych właściwości, ani nie jest twardy, ani ciepły, czy przezroczysty. W tym sensie jest bezpostaciowy, on sam jako pierwotne tworzywo nie ma żadnej charakterystyki. Anaksymenes twierdził, że początkiem wszystkiego, co istnieje jest powietrze. Wierzył, że wszystko z powietrza powstaje i na nim się właśnie rozpada. Podobnie jak dusza (powiadał:D), która jest powietrzem i trzyma nas w skupieniu, tak i cały świat otacza powietrze.
W innym ośrodki i trochę później pojawia się autor, który dał rozwiązanie, będące w naszej kulturze, w pewnym stopniu żywe i obecne, a mianowicie Heraklit z Efezu stwierdził, że ogień jest tym, co umożliwiło powstanie świata. Heraklit z niezwykłą siłą akcentował zmienność świata. Z jego punktu widzenia, ogień przechodzi w powietrze, powietrze przechodzi w wodę, woda przechodzi w ziemię, a ziemia w ogień, i koło się powtarza. Słynne jest powiedzenie: pantha rhei (wszystko płynie), czy że dwukrotnie nie można wchodzić do tej samej rzeczy.
Szkoła pitagorejczyków jest odmienna bo akcentuje w barwy czynnika idealnego, w barwy liczby, pewnych proporcji i stosunków. Dla nich sednem tego, co istnieje, były pewne liczby. Elementy liczb są elementami wszystkich rzeczy, a całe niebo jest harmonią i liczbą. Wszystkie właściwości liczb, jeśli tylko mogli wykazać ich związek z częściami niebiańskimi zbierali i włączali do swojego systemu. A jeśli powstała gdzieś jakaś luka, to natychmiast robili wszystko, aby ją zapełnić.