Procesy emocjonalne i motywacyjne

Emocja, (łac. emotion) ­ silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze pobudzenia 
pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) lub negatywnego (pod wpływem 

gniewu, odrazy, strachu).

W szerszym znaczeniu emocje (procesy emocjonalne) to procesy psychiczne, które poznaniu i 
czynnościom podmiotu nadają jakość oraz określają znaczenie, jakie mają dla niego będące źródłem 

emocji przedmioty, zjawiska, inni ludzie, a także własna osoba, czyli wartościują stymulację.

Klasyfikacja procesów emocjonalnych

Tradycyjna psychologia introspekcyjna wyróżniała trzy istotne cechy procesów emocjonalnych:
­ znak emocji (wartościowość, walencja) ­ ich pozytywny (przyjemność) lub negatywny (przykrość) 

charakter;
­ natężenie emocji, które wiąże się z wielkością wpływu tego procesu na zachowanie, tok myśli itp.;

­ treść emocji, które określa znaczenie bodźca i usposabia do konkretnego zachowania (np. lęk do 
ucieczki, a gniew do zachowań agresywnych).

Wymień trzy istotne cechy procesów emocjonalnych.

Procesy emocjonalne są często dzielone na:

­ uczucia ­ stany psychiczne wyrażające ustosunkowanie się człowieka do określonych zdarzeń, 

ludzi i innych elementów otaczającego świata, polegające na odzwierciedleniu stosunku człowieka 
do rzeczywistości. Czuje się coś do kogoś lub czegoś np. miłość. Uczucia stanowią świadomą 

interpretację emocji, dokonywaną na podstawie zakodowanych w pamięci człowieka wzorów 
kulturowych i doświadczeń oraz podyktowanej nimi oceny sytuacji. Ta sama emocja ­ rozumiana 

jako niezależny od woli proces psychiczny, będący reakcją organizmu na bodźce ­ może zostać 
zinterpretowana jako różne uczucia w zależności od sytuacji. Przykładowo zespół reakcji organizmu 

związany m.in. ze wzrostem poziomu adrenaliny, przyspieszonym tętnem i odpowiednim 
pobudzeniem układu nerwowego może być interpretowany (uświadamiany) jako strach, lęk, obawa 

lub panika w zależności od nasilenia emocji oraz rozpoznania wywołujących ją bodźców. Ponieważ 
rozpoznanie (uświadomienie sobie, zinterpretowanie) emocji jako określonego uczucia polega na 

nadaniu jej określonego znaczenia (związaniu jej z określonym pojęciem), uruchomiona zostaje 
wiedza o właściwych temu uczuciu konotacjach kulturowych. Może być to motorem określonych 

działań człowieka. Uczucia wyższe obejmują m.in. uczucia moralne (etyczne), uczucia estetyczne i 
uczucia intelektualne. Niekiedy używa się pojęcia uczucia do określenia zarówno emocji, nastroju 

jak i sentymentu.
­ afekty – uczucia powstające najczęściej pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych, zwłaszcza 

działające nagle, (gniew, złość, rozpacz, radość i strach). Posiadające wyraźny komponent 
fizjologiczny i ograniczające racjonalność działania. Pojęcie używane niekiedy jako synonim 

emocji.
­ emocje ­ silne wzruszenie, silne uczucie. Np. gniew, trema. Można czuć miłość do kogoś ­ to jest 

uczucie, lub przypływ miłości ­ to emocja. Pojęcia "uczucie" i "emocja" są używane niekiedy 
zamiennie.

­ nastroje – uczucia długotrwałe o małej sile i spokojnym przebiegu (zadowolenie lub 
niezadowolenie, wesołość lub smutek, niepokój, tęsknota).

­ namiętności – to trwałe skłonności do przeżywania różnych nastrojów i afektów w związku z 

określonymi celami dążeń człowieka. Namiętności mają dużą siłę pobudzającą, ukierunkowują 
myśli, spostrzeżenia, pamięć i inne procesy psychiczne. Są charakterystyczne dla wieku młodego, z 

czasem słabną, ale niektóre (np. chciwość) mogą narastać.
­ sentymenty (postawy emocjonalne) ­ odnosi się do trwałych sympatii bądź antypatii np. "nie lubię 

antypatii", "nie lubię brukselki".
Ze względu na wielość pojęć, które odnoszą się do stanów afektywnych, trudno o takie definicje, 

które nie nakładałyby się na siebie. Znakomita większość badaczy zgadza się co do wyraźnego 
rozróżnienia dwóch odmienne zjawisk:

­ emocja jako względnie nietrwałe stany afektywne, o silnym zabarwieniu i wyraźnym 
wartościowaniu, poprzedzone jakimś wydarzeniem i ukierunkowane. Na emocje składają się trzy 

odrębne składniki: wyraz mimiczny, pobudzenie fizjologiczne i subiektywne doznanie.
­ nastrój ­ o znacznie mniejszym nasileniu i długim czasie trwania (np. nostalgia, irytacja, 

samotność, tęsknota, dobrostan wewnętrzny).
Emocje są również dzielone na pierwotne ­ niższe, które dotyczą zaspokojenia biologicznych 

potrzeb organizmu i wtórne ­ wyższe, mające charakter społeczny, dotyczące sfery wartości i 
wiedzy.

Wymień trzy stany związane z przeżywaniem emocji, które różnią się trwałością lub przebiegiem w 

czasie.
Podaj dwa co najmniej dwa kryteria wg których można różnicować stany emocjonalne.

Porównaj afekt i nastrój.

Fizjologia emocji 

Procesy emocjonalne są ściśle związane z funkcjonowaniem układu limbicznego, jako układu 
integrującego czynności struktur korowych (zwłaszcza kory czołowej) z procesami 

neuroendokrynnymi i czynnością autonomicznego układu nerwowego. Zaangażowany jest głównie 
pień mózgu i układ limbiczny, ciało jest obszarem ekspresji emocji.

Według podejścia fizjologicznego emocje są złożonymi reakcjami automatycznymi. Powstały w 
wyniku rozszerzenia mechanizmów zachowania homeostazy.

Gniew – reakcja emocjonalna na niepowodzenie lub wzburzenie emocjonalne, czasami z 

nastawieniem agresywnym (zob. złość).
Gniew wyrażany jest spontanicznie: krzykiem, gestami, czasem rękoczynami ale może też być 

powstrzymany. Reagowanie gniewem jest często ucieczką od odpowiedzialności, wówczas gdy 
człowiek jest niezdolny do rozwiązania trudności. Ludzie wpadają w gniew również, gdy nie mają 

pewności o słuszności własnych poglądów, ale dopuszczają, że nie mają racji.
Umiejętność kontroli gniewu zależy od socjalizacji danego człowieka. Osoby szczególnie podatne 

na gniew nazywane są impulsywnymi; są one z tego powodu często negatywnie oceniane przez 
otoczenie.

Emocja ta jest często związana z powtarzającym się oddziaływaniem czynników stresogennych. 
Osoba narażona na działanie bodźców stresogennych i pozbawiona możliwości reakcji na nie, 

zaczyna reagować gniewem.
W buddyzmie gniew uważany jest za jedno z najważniejszych splamień, przeszkadzających w 

osiągnięciu oświecenia. W chrześcijaństwie gniew jest wymieniany jako jeden z siedmiu grzechów 
głównych, gdyż świadomie podsycany i budzony, jest sprzeciwieniem się miłości bliźniego, która 

stanowi podstawową zasadę moralną Nowego Testamentu.

Opisz emocję podstawową – gniew.

Radość to uczucie zadowolenia i satysfakcji przejawiające się śmiechem, optymistycznym 
spojrzeniem na rzeczywistość czy poczuciem beztroski, odbierane przez człowieka przyjemnie.

Przebieg radości jest zwykle stosunkowo gwałtowny. Pojawia się najczęściej ona w wyniku 
pomyślnego zbiegu zdarzeń, stopniowo (zwykle w około godzinę) ustępując. Jej miejsce zajmuje 

wówczas szczęście.
Są również ludzie, choć są to już znacznie rzadsze przypadki, u których stan radości utrzymuje się 

praktycznie przez cały okres życia.
Skrajne formy radości nazywane są euforią. Jest to jedna z najprzyjemniejszych emocji.

Na krótki czas radość lub euforię wywołuje także alkohol oraz wiele środków odurzających, np. 
opiaty. Jest to jedna z psychologicznych przyczyn uzależnień.

Opisz emocję podstawową – radość.

Smutek to jedna z emocji. Osoba odczuwająca smutek odbiera go najczęściej jako zjawisko 

negatywne, choć na przykład u pracoholików jest on nastrojem sprzyjającym pracy.
Smutek jest jednym z głównych objawów depresji. Towarzyszy mu często rozdrażnienie, złość itp.

Smutek pojawia się np. wtedy, gdy w czymś się nam nie powodzi, ale także wtedy, kiedy pozornie 
wszystko jest w porządku, ale otaczająca rzeczywistość nie daje zadowolenia, nie wystarcza. 

Powodem smutku może być także samotność, lenistwo lub przesyt w rozrywkach.
Reakcja na smutek zależy od osobowości danego człowieka. Niektórzy są osowiali, inni natomiast 

robią się nerwowi. Prawie zawsze objawia się on poczuciem zrezygnowania i bezsilności w 
kontaktach międzyludzkich.

To uczucie nieraz jest ignorowane przez społeczeństwo. Długotrwały, nasilający się smutek, może 
doprowadzić do depresji. Jest to okres, kiedy zdecydowanie maleje chęć do życia, ale często nie ma 

się nawet siły, żeby przerwać ten stan. Żeby go przerwać potrzeba wiele wewnętrznej siły i czasem 
kogoś drugiego aby w tym pomógł.

Opisz emocję podstawową – smutek.

Strach ­ silna przykra emocja o charakterze wrodzonym, pojawiająca się w sytuacjach realnego 

zagrożenia. Wrodzoną reakcją organizmu w takiej sytuacji jest odruch ucieczki, walki lub bezruchu.
Psychopatologia odróżnia strach od lęku, którego obiekt jest zawsze odległy w czasie i przestrzeni, 

wyobrażony, często irracjonalny.
Strach nie wiąże się z odczuwaniem sytuacji jako niebezpiecznej, ale źródło tej reakcji stanowi 

aktualny, określony stan organizmu. Szybko wygasa jeżeli po wystąpieniu bodźca, który go 
wywołał, nie ma przykrych skutków jego działania. Wtedy reakcja zanika, a organizm 

przystosowuje się do zaistniałej sytuacji. W sytuacji, kiedy szkodliwe działanie bodźca trwa, 
przeżycie strachu rozwija się i nasila.

W przypadku bardzo silnego strachu jako element przygotowania do ucieczki może nastąpić 
nieświadome wypróżnienie. Celem takiej reakcji fizjologicznej jest zmniejszenie ciężaru ciała, aby 

ułatwić ucieczkę. Innym przejawem pełnej mobilizacji organizmu jest napięcie wszystkich mięśni. 
Przejawem może być uniesienie się włosów na głowie człowieka, co jest analogią do jeżenia się 

sierści u zwierząt.

Opisz emocję podstawową – strach.

Wstręt to silna emocja, wyrażająca niechęć, odrazę do czegoś, kogoś, jakiejś sytuacji. Czynnik 
wywołujący wstręt może mieć charakter materialny (np. szczur, ścieki, kał, padlina) lub 

abstrakcyjny (brzydzę się kradzieżą).
Wstręt przejawia się jako dystansowanie się od jakiegoś obiektu, wydarzenia, lub jakiejś sytuacji i 

daje się scharakteryzować jako odrzucenie.
Jeden rodzaj zmian odróżnia wstręt od innych emocji – tylko wstręt łączy się ze specyficznym 

stanem fizjologicznym, którym są mdłości.
Innym fizjologicznym zjawiskiem towarzyszącym wstrętowi jest zwiększone ślinienie się. Nie 

przeprowadzono badań eksperymentalnych, które wskazywałyby na powiązanie wstrętu z 
mdłościami czy ślinieniem się, jednak wiadomo, iż wstręt jest powiązany z reakcją 

przywspółczulnej części AUN.
Poświęcone badania dotyczące ekspresyjnego składnika wstrętu dotyczyły twarzy. 

Na podstawie wszystkich opisów można stwierdzić, iż aktywność mięśni twarzy skupia się wokół 
ust i nosa. Ruchy mięśni albo odwodzą od przyswajania czegoś przez ciało (np. marszczenie nosa, 

uniesienie dolnej wargi) albo zachęcają do usunięcia czegoś (rozwarcie ust, któremu towarzyszy lub 
nie towarzyszy wysunięcie języka)

Swoistą cechą wstrętu jest odraza. Doświadczenie wstrętu jest raczej krótkotrwałe. Do wstrętu 
często odwołują się dowcipy, a w pewnych budzących wstręt sytuacjach typową reakcją jest śmiech 

(a nie mimika twarzy wyrażająca wstręt)

Opisz emocję podstawową – wstręt.

Motywacja

Motywacja – stan gotowości istoty rozumnej do podjęcia określonego działania, to wzbudzony 
potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże zachowań i ich zmian.

Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych, istotnych 

dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby prowadziły do 
zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana we własnej osobie, zmiana 

własnego położenia). Jeśli człowiek jest świadomy wyniku wykonywanych czynności wówczas ten 
wynik będzie nazywany celem. Proces motywacyjny składa się z zespołu pojedynczych motywów. 

Motywem nazwać zaś można przeżycie pobudzające człowieka do działania lub powstrzymujące go, 
lub przeszkadzające jego wykonaniu.

Proces motywacyjny.

­ wzbudzanie energii;
­ ukierunkowywanie wysiłku na cel;

­ selektywność uwagi w stosunku do bodźców – zwiększenie wrażliwości na bodźce istotne;
­ zorganizowanie reakcji w zintegrowany wzorzec;

­ kontynuowanie czynności, dopóki warunki, które ją zapoczątkowały nie ulegną zmianie
­ pobudzenie emocjonalne – uczucia dodatnie (w przypadku realizacji zamierzeń) lub ujemne (w 

przypadku niespełnienia)

Której fazie procesu motywacyjnego towarzyszy zwiększona wrażliwość na bodźce istottne dla 
osiągnięcia celu?

Według psychologa Janusza Reykowskiego napięcie motywacyjne pojawia się gdy podmiot 

dostrzeże stan rzeczy, który mógłby zredukować napięcie, a także gdy wytwarza się u niego 
przeświadczenie, że wartość gratyfikacji da się osiągnąć.

Kiedy pojawia się napięcie motywacyjne?

Wzrost motywacji może wynikać ze wzrostu, do pewnego poziomu, prawdopodobieństwa sukcesu 

lub porażki w działaniu mającym na celu osiągnięcie wyniku. Motywacja będzie miała maksymalne 
natężenie, gdy prawdopodobieństwo sukcesu i porażki będzie równe. Poziom motywacji zależy też 

od wysiłku i ryzyka związanego z daną czynnością. Początkowy wzrost wysiłku i ryzyka zwiększa 
motywację jednostki, przy ich dalszym wzroście proces ten osiąga optymalny poziom, następnie 

malejąc aż do wartości ujemnych.

Kiedy napięcie motywacyjne osiąga maksymalną wartość?

Rodzaje motywacji

­ wewnętrzna – aktywizacja następuje gdy człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb
­ zewnętrzna – polega na wzbudzeniu potrzeb przez stosowanie kar i nagród, informowaniu o 

możliwościach zawartych w różnego rodzaju sytuacjach i manipulowaniu tymi możliwościami

Wymień i opisz dwa podstawowe rodzaje motywacji.

Motywacja negatywna, zwana ujemną, to mechanizm oparty na różnego rodzaju karach związany z 
zachowaniem typu „dążenie od”, który opiera się na unikaniu. Im bliższa jest kara, tym bardziej 

widoczny jest unik. Powoduje ona u pracownika lęk przed utratą m.in. stanowiska, wysokości 
dotychczasowej pensji bądź nawet pracy, a tym samym mobilizuje do efektywniejszych działań, 

głównie w celu uniknięcia kary.

Na czym polega motywacja negatywna?

Motywacja pozytywna zwana dodatnią, oparta jest na dodatnich wzmocnieniach. Związana z 
zachowaniem „dążenia do”, które to zachowanie jest silniejsze im bliższa jest droga do 

zapowiedzianej nagrody. Motywacja pozytywna ma umożliwić człowiekowi osiągnięcie lepszego 
niż dotychczas poziomu zaspokojenia potrzeb.

Na czym polega motywacja pozytywna?

Jak zwiększyć motywację?

­ Deklaracja innym tego, co mamy zrobić. Czyniąc to angażujemy własne ja. Nie podjęcie działania, 

bądź nie wykonanie zadeklarowanego zadania może wywołać w nas dysonans ­ nieprzyjemne 
napięcie ­ wynikający z niezgodności tego co zapowiedzieliśmy, że zrobimy (działanie) z tym co 

robimy (brak działania). Zaistniałe napięcie motywuje nas do jego usunięcia. Najkorzystniejsze dla 
nas jest podjęcie działania. Jeżeli tego nie zrobimy może ucierpieć nasza samoocena oraz nie 

będziemy w stanie usunąć dysonansu, gdyż mamy świadków naszego niepowodzenia.
­ Analiza celów. Podstawowa czynność. Jeśli wiemy co jest dla nas naprawdę ważne i na czym nam 

zależy łatwiej jest się za to zabrać. Jeżeli dane zadanie jest dla nas bardzo istotne może to wzbudzić 
w nas motywację wewnętrzną, czyli tendencję do podejmowania i kontynuowania działania ze 

względu na samą treść tej aktywności. Oznacza to, że samo działanie będzie dla nas ważne i 
nagradzające, a zewnętrzna nagroda będąca konsekwencją tego działania odegra mniejszą rolę.

­ Zaplanowanie nagrody za wykonanie celu. Łatwo jest zaplanować sobie przyjemną nagrodę za 
wykonanie zadania. Motywuje to również do pracy, ponieważ kieruje nasze myśli na oczekiwaną 

nagrodę, a nie na trudy podejmowanego działania. Pozytywne myśli i uczucia względem nagrody 
mogą zostać przeniesione na myśli i uczucia względem działania. Początkowo nieprzyjemne 

działanie może stać się dla nas czymś pozytywnym.
­ Wizualizacja celu ­ twórcze wykorzystanie wyobraźni. Dobrze jest wyobrazić sobie to, co ma 

zostać zrobione, to co chcemy osiągnąć. Dzięki wizualizacji możemy przekształcić abstrakcyjny cel 
w żywy, realny obraz. Sprawia to, że może wytworzyć się rzeczywiste pobudzenie fizjologiczne ­ 

niezbędny motor do podjęcia działania.
­ Analiza negatywnych konsekwencji niezrealizowania celu. Negatywne konsekwencje są swego 

rodzaju stratą, a ludzie nie lubią tracić. Świadomość tego, że niepodejmując danego działania 
narażamy się na pewną stratę może zachęcić nas do podjęcia tego działania i uniknięcia owej straty.

­ Analiza pozytywnych konsekwencji zrealizowania celu. Świadomość tego, jakie korzyści możemy 
mieć z podjęcia działania, a zarazem co stracimy (nie doświadczymy tych pozytywnych 

konsekwencji) może mieć wpływ motywujący.
­ Gwarancja 5 minut ­ najtrudniejszy jest pierwszy krok, trzeba po prostu zacząć. Pierwsze 5 minut 

jest najważniejsze, jeśli już coś zaczniemy robić łatwiej jest to kontynuować. Jeśli rozpoczęcie 
działania będziemy ciągle odkładać na później (o kolejne 5 minut itd) to prawdopodobnie nie 

wykonamy go w ogóle.
­ Rozpoczęcie zadania od czegoś prostego. Jeżeli zaczniemy od czegoś prostego, bardzo 

prawdopodobne, że na początku naszego działania osiągniemy sukces, a to zachęci nas do dalszej 
pracy. Jeśli zaczniemy od czegoś trudnego możemy ponieść porażkę, która zniechęci do kolejnych 

działań.
­ Metoda szwajcarskiego sera ­ duże zadanie do wykonania, to duży kawałek sera bez dziur. Z tego 

zadania można wyodrębnić mniejsze zadania, które są proste, mechaniczne i zajmują nie więcej niż 
5­10 minut. W wolnych chwilach można zacząć od wykonywania właśnie tych zadań (zawsze 

można znaleźć kilka wolnych minut w ciągu dnia, po co je tracić?) Pracując tą metodą w końcu 
okaże się, że duże zadanie ­ duży kawałek sera stanie się serem szwajcarskim, który ma więcej 

dziur niż sera. Dziury te to już wykonane małe zadania.
­ Podniesienie znajomości przedmiotu. Łatwiej zabrać się do robienia czegoś, o czym dużo wiemy, 

zadanie nie wydaje się takie trudne. Dla kompletnego laika w danej dziedzinie może jawić się jako 
niewykonalne, co zniechęci go do działania. Znajomość przedmiotu umożliwia lepszą organizację 

działania, pozwala na wydzielenie z dużego zadania mniejszych (patrz: punkt 9.), które można 
szybko wykonać, dzięki czemu efektywniej wykorzystujemy czas i nasze umiejętności. Wszystko to 

uprawdopodabnia sukces, a chętniej zabieramy się za to, co kończy się pozytywnie.

Wymień i opisz trzy sposoby, które mogą posłużyć zwiększeniu motywacji.
Na czym polega regulacyjna rola procesów emocjonalnych?

Na czym polega regulacyjna rola procesów motywacyjnych?

Temperament

Temperament ­ podstawowe, względnie stałe czasowo cechy osobowości, które manifestują się w 
formalnej charakterystyce zachowania. Cechy te występują już we wczesnym dzieciństwie i są 

wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy 
fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia 

się) oraz niektórych czynników środowiskowych. (Regulacyjna teoria temperamentu Strelau)

Temperament ­ zespół dziedziczonych cech osobowości, zdeterminowanych genetycznie i 
ujawniających się już w pierwszym roku życia człowieka. Tak rozumiany temperament stanowi 

podstawę kształtowania się i rozwoju osobowości. (Buss i Plomin)

Temperament w teorii Pawłowa

Według teorii Pawłowa temperament odpowiada typowi układu nerwowego, który charakteryzują 

cztery podstawowe właściwości:

­ SPP ­ siła procesu pobudzenia; na poziomie zachowania funkcjonalna wydolność komórki 
nerwowej znajduje wyraz w reakcjach na silną lub długotrwałą stymulację; im silniejszy układ 

nerwowy, tym mniejsza jest wartość procesu pobudzenia
Hamowanie ochronne (pozakresowe) ­ rodzaj hamowania bezwarunkowego, służącego ochronie 

OUN przed przeciążeniem (zob. habituacja)
­ SPH ­ siła procesu hamowania; łatwość, z jaką UN tworzy warunkowe reakcje hamulcowe 

(wygaszanie, różnicowanie, opóźnianie), przejawia się gdy zachodzi konieczność odraczania 
reakcji, hamowania pobudzeń, by stworzyć miejsce adekwatnie działającym bodźcom

­ RWN ­ równowaga procesów nerwowych; stosunek procesów pobudzenia do procesów 
hamowania

­ RPN ­ ruchliwość procesów nerwowych; zdolność UN do szybkiej zmiany procesów pobudzenia i 
hamowania

Kombinacje właściwości układu nerwowego

Pawłow swoje badania nad funkcjonalną wydolnością komórki nerwowej odniósł do typologii 

temperamentów Hipokratesa. Kombinacje typów temperamentalnych to odpowiedni: typ 
melancholiczny, typ choleryczny, typ sangwiniczny i typ flegmatyczny.

Przytocz jedną z omawianych powyżej definicji temperamentu.

Jaką kombinacją cech odznacza się flegmatyk w koncepcji temperamentu Pawłowa?

Osobowość

Osobowość – wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli, 
uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym (poczucie stabilności).

Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania 

jednostki na środowisko społeczno­przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.

Typ układu

nerwowego

Słaby

melancholik

Silny

Zrównoważony

Niezrównoważony

choleryk

Ruchliwy

sangwinik

Powolny

flegmatyk

siła SPP

Równowaga RWN

ruchliwość RPN

Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w okresie dzieciństwa oraz młodości 

poprzez wpływ bodźców zewnętrznych w procesie socjalizacji, a także własnej aktywności 
jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również wrodzone cechy biofizyczne.

Co to jest osobowość?

W polskiej szkole psychocybernetyki i cybernetyki społecznej, zapoczątkowanej przez Mariana 

Mazura, zespół zmiennych właściwości sterowniczych systemu autonomicznego (w tym, jako 
przypadek szczególny – człowieka) nazywa się "osobowością". Odróżnia się ją wyraźnie od zespołu 

sztywnych właściwości sterowniczych, czyli "charakteru". Zmienne właściwości sterownicze są 
zależne od "woli" systemu autonomicznego, zaś sztywne są od niej niezależne.

Teorie osobowości

Różnorodne poglądy na konstrukcję osobowości człowieka doprowadziły do powstania licznych 

teorii:

­ Psychodynamiczne
Teoria freudowska – w procesie kształtowania osobowości kładzie nacisk na doświadczenie 
zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki z rodzicami; (zobacz też 
psychoanalityczna teoria osobowości);
Teorie neopsychoanalityczne – podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz interakcji 
społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung, Alfred Adler, Harry 

Stack Sullivan, Karen Horney, Erik Erikson;
Teorie pola – traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do zaspokojenia 
podstawowego popędu jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciele: Kurt Goldstein;
Teorie czynnikowe – przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych sposobów 
zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford, Raymond Cattell, Hans 
Eysenck;
Teorie uczenia się – podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania oraz 
warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: Iwan Pawłow, Burrhus Skinner, Edward 

Thorndike, John Watson, John Dollard, Neal Miller, Leonard Berkowitz.
Teoria uczenia się społecznego – zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się osobowości, 
tj. bodźce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura, Julian Rotter.
­ Teorie humanistyczne – Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls, Kazimierz Dąbrowski;

­ Teorie systemowe – Milton Erickson, Oscar Ichazo, Virginia Satir, Marian Mazur.

Model osobowości:

Teoria osobowości Freuda powstała na gruncie filozofii deterministycznej i pozytywistycznej. 
Dynamika osobowości jest sposobem rozdziału i wykorzystania energii psychicznej przez systemy 

osobowości ­ id, ego i superego.

Teoria pola
Teoria pola (psychologicznego), zwana inaczej psychologią typologiczną została stworzona przez 

Kurta Lewina (1890­1947) w 1936 roku. Opisuje ona zależności między polem psychicznym 
jednostki a środowiskiem zewnętrznym, z którym tworzy ona całość.

Założenia teorii:
­ Przestrzeń życiowa jednostki podzielona jest na obszary, których organizacja nie ma znaczenia dla 

jednostki biernej. Powstają napięcia w związku z potrzebami, następuje nadanie wartości 
określonym obszarom, po czym obszary stają się polami sił.

Wartość pozytywna – redukuje napięcie; wartość negatywna – redukuje obszar, w którym jednostka 
znajduje się teraz.

­ pola sił dążą do równowagi
­ są współzależne, jest to funkcja stanu płynności lub sztywności związków strukturalnych

Czynnikowa teoria osobowości

Czynnikowa teoria osobowości Raymonda Cattella (Teoria cech indywidualnych) to jedna z 
najbardziej rozwiniętych, empirycznych teorii osobowości, tzw. teoria cech bazująca na analizie 

czynnikowej.
Teoria osobowości Cattella rozpatruje osobowość w szerokiej perspektywie, posługując się 

metodami statystycznymi do ustalenia dużej liczby konstruktów, które są powiązane operacyjnie z 
danymi. System konstruktów teoretycznych Cattella należy do najbardziej złożonych teorii 

psychologicznych.
Cecha jest najważniejszym pojęciem tej teorii, inne pojęcia są jej szczególnymi przypadkami. 

Teoria zakłada, że struktura psychiczna człowieka jest możliwa do opisania i nazwania na podstawie 
obserwowanego zachowania a dokonuje się tego w celu wyjaśnienia regularności lub spójności 

pewnych działań podejmowanych przez człowieka.
Osobowość w teorii Cattela to:

­ złożona i zróżnicowana struktura cech
­ profil obejmujący wszystkie rodzaje czynników, które mogły wpływać na reakcje człowieka w 

danym momencie
­ wszystko, co sprawia, iż można przewidzieć zachowanie danej osoby w określonej sytuacji

­ wiąże się z całym zachowaniem jednostki (znaczenie małych wycinków zachowania może być w 
pełni zrozumiane tylko wtedy, gdy rozpatruje się je w obszerniejszym kontekście całego 

funkcjonującego organizmu).

Wzór opisujący zachowanie:
Z = f (S1T1 + S2T2 + S3T3 ...)

gdzie:
T to cecha

S sytuacja

Pojęcie Ja

Według Cattela Ja to jeden z sentymentów, który w mniejszym lub większym stopniu 
odzwierciedlają postawy. Wiąże się ono z ekspresją większości lub wszystkich ergów i 

sentymentów. System sentymentów skoncentrowanych wokół ja odgrywa decydującą rolę w 
integracji osobowości, umożliwia powiązanie różnych ergów i sentymentów, stanowi niezbędne 

narzędzie do zaspokojenia większości zainteresowań życiowych. Musi występować w sieci 
dynamicznej, ma udział we wszystkich satysfakcjach związanych z sentymentami i ergami, ma 

dynamiczną zdolność kontrolowania jako sentyment naczelny innych struktur.

Behawioryzm

W skrajnej postaci behawioryzm zakładał, że bardziej złożone zjawiska psychiczne, takie jak np. 
uczucia wyższe, czy struktury wpojone kulturowo, nie mają większego wpływu na działanie ludzi, 

lecz że ludzie podobnie jak wszystkie inne zwierzęta działają wg stosunkowo prostych zasad 
opierających na stałych, odruchowych lub wyuczonych reakcjach na bodźce. Według tego skrajnego 

poglądu, większość zdrowych osobników ludzkich, niezależnie od ich "zawartości mózgu" będzie w 
tych samych warunkach reagować podobnie na podobne zestawy bodźców. Teoria ta jest już jednak 

w zasadzie porzucona, gdyż stoi w sprzeczności z wieloma eksperymentami psychologicznymi 
dowodzącymi dużego znaczenia tzw. zmiennych pośredniczących podczas reakcji na konkretne 

bodźce.

W ramach behawioryzmu rozwinęły się dwa podstawowe paradygmaty: warunkowanie klasyczne 
(inaczej warunkowanie reaktywne lub warunkowanie pawłowowskie) i warunkowanie 

instrumentalne nazywane także zamiennie warunkowaniem sprawczym, teoria społecznego uczenia 
się.

Psychologia humanistyczna

1. Człowiek to unikatowa całość składająca się z 2 podsystemów: „ja” i ”organizmu”, które stanowią 
jedność i są jak dwie strony jednej monety. Człowiek, który chce żyć zgodnie ze swoją naturą, chce 

być niezależny, autentyczny, zadowolony musi stanowić harmonijną całość, której podstawowe 
składniki (ja i organizm) stworzą spójny system, zwany osobą.

2. podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój uwarunkowany przez czynniki wewnętrzne, 
siły decydujące o jego przebiegu tkwią w człowieku, a nie poza nim. Człowiek, którego rozwój 

został zablokowany nie jest osobą w pełni zdrową.
3. o działaniu człowieka decyduje dążenie do samorealizacji, która jest podstawową skłonnością 

natury ludzkiej. Jej przejawem może być miłość, twórczość, altruistyczne zachowania, rozwój 
własnego „ja”. Nie interesuje go produkt pracy, ale same przeżycia, np. twórczość jest ważna 

dlatego, że kształtuje osobę, a nie towar, który można sprzedać lub kupić. Życie poza obszarem 
samorealizacji nie jest życiem autentycznym i w pełni ludzkim.

4. człowiek z natury jest dobry, a jego dążenia są pozytywne. Oznacza to, że chce dawać i daje 
innym wyłącznie dobro. Jeżeli dokonuje aktów gwałtu lub przemocy, to dlatego, że działa wbrew 

naturze, a rzeczywistość, w której żyje blokuje rozwój jego prawdziwych i pozytywnych zachowań.
5. ludzkie zachowanie uwarunkowane jest przez teraźniejszość, aktualne przeżycia, doświadczenia, 

przez to, co dzieje się tu i teraz. To, co dzieje się aktualnie w świadomości, jak człowiek teraz 
postrzega siebie, innych i świat decyduje o przebiegu procesu samorealizacji. Człowiek żyjący 

przeszłością nie osiągnie pełnego rozwoju.

Psychologia systemowa
Psychologia systemowa to orientacja psychologiczna ogólnej teorii systemów Ludwiga von 

Bertalanffyego. Jest to współczesny nurt stosowany głównie w psychoterapii rodzin.
Systemem są w tym ujęciu członkowie np. rodziny pozostający w interakcji. Jak w ogólnej teorii 

systemów, system psychologiczny charakteryzuje ekwifinalność i ekwipotencjalność; system 
definiują granice wewnętrzne (podsystemy) i zewnętrzne (z otoczeniem) oraz równowaga tendencji 

do zmiany i tendencji do zachowania stałości.
Poprzez kontekst systemowy analizuje się zaburzenia psychiczne, których objawy mogą być 

interpretowane z punktu widzenia znaczenia dla jednostki i skutków dla całego systemu.

Cechy zdrowego systemu rodzinnego
1. Jasno zdefiniowane, elastyczne granice.

2. Wyodrębnione, czytelne subsystemy (małżonkowie, dzieci, rodzice).
3. Otwarta, czytelna struktura (hierarchia i role).

4. Przepływ materii i energii ­ otwarta wymiana ze środowiskiem.
5. Elastyczna zdolność do przystosowywania się do zmian wewnątrz i na zewnątrz systemu 

(radzenie sobie z kryzysem).
6. Jawna epistemologia (normy, reguły, przekonania), konstruowana przez wszystkich członków 

systemu, otwarta na nowe informacje.
7. Harmonia, równowaga między relacją wspólnoty i relacją wymiany.

Porównaj czynnikową i behawiorystyczną koncepcję osobowości

Inteligencja

Inteligencja ­ rozumiana jako sprawność umysłowa ma wiele odcieni znaczeniowych i co za tym 

idzie ma wiele różnych definicji. Oto niektóre z nich:

Definicje inteligencji

­ Inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych 
człowieka, determinujących efektywność działań, wymagających procesów poznawczych. Warunki 

te kształtują się w wyniku interakcji genotypu, środowiska i własnej aktywności człowieka. 
(Strelau)

­ Inteligencja to ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i wykonywania nowych zadań 
przez wykorzystanie środków myślenia. (Stern)

­ Inteligencja to właściwość psychiczna, która przejawia się we względnie stałej, charakterystycznej 
dla jednostki efektywności wykonywania zadań (Tiepłow)

­ Inteligencja to zdolność rozwiązywania problemów (Piaget)
­ Inteligencja to dostrzeganie zależności (edukacja relacji), relacji i wyciągania wniosków (edukacja 

korelacji). (Spearman)
­ Inteligencja to zdolność uczenia się (G. Ferguson)

­ Inteligencja to to, co mierzą testy inteligencji (E. Boring)
­ Inteligencja to zdolność do przetwarzania informacji, przekształcania ich z jednej formy w inną 

poprzez operacje logiczne ­ w tym sensie inteligentne są komputery, a nawet zwykłe kalkulatory.
­ Inteligencja to zdolność do aktywnego przetwarzania informacji w celu lepszego 

przystosowywania się do zmiennego środowiska. Tak rozumianej inteligencji nie posiadają 
komputery (bo nie przetwarzają informacji na własne potrzeby) ale posiadają ją zwierzęta, np. 

owady. Taką inteligencją wykazywałaby się maszyna, która np. w lesie albo na ulicy potrafiłaby 
samodzielnie przetrwać i zdobywać źródła energii.

­ Inteligencja to zdolność do przetwarzania informacji na poziomie abstrakcyjnych idei (np. 
umiejętność dokonywania obliczeń matematycznych lub gry w szachy). Taką inteligencję również 

posiadają komputery (sztuczna inteligencja).
­ Inteligencja to zdolność do twórczego, a nie tylko mechanicznego przetwarzania informacji, czyli 

tworzenia zupełnie nowych pojęć i ich nieoczekiwanych połączeń. Tę umiejętność wykorzystują, a 
być może posiadają tylko niektórzy ludzie.

­ Inteligencja to zespół zdolności umysłowych umożliwiających jednostce sprawne korzystanie z 
nabytej wiedzy oraz skuteczne zachowanie się wobec nowych zadań i sytuacji.

­ Inteligencja to zdolność ogólna do celowego działania, racjonalnego myślenia i skutecznego 
radzenia sobie z trudnościami. [D. Wechsler]

­ Inteligencja to umiejętność adaptacji do warunków środowiska, dopasowania środowiska do 
potrzeb jednostki i wyboru kontekstu najbardziej odpowiedniego dla satysfakcjonującego działania. 

[Sternberg]
­ Inteligencja to zdolność przystosowania się do okoliczności, dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych 

relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami 

poznawczymi. [Nęcka, 2004]

Przytocz sens dwóch, najbardziej interesujących twoim zdaniem, definicji inteligencji.

Jeszcze w latach 80. XX wieku inteligencję sprowadzano do zdolności czysto intelektualnych. 
Obecnie uważa się, że tak rozumiana inteligencja współdziała ze zdolnościami w sferze 

emocjonalnej, motywacyjnej, interpersonalnej i współdziałanie różnych zdolności z różnych sfer 
ludzkiej psychiki pozwala na wykorzystanie potencjału intelektualnego. Dlatego współcześnie 

termin "inteligencja" stosuje się szerzej i choć nie zawsze trafnie to niektóre z poniższych 
stwierdzeń weszły do słownika potocznego:

­ inteligencja kognitywna (albo abstrakcyjna) ­ to hipotetyczna esencja inteligencji i dotyczy 

systemów naturalnych i sztucznych, sprowadza się do takich sprawności umysłowych, jak 
umiejętności analizowania i syntezy informacji które da się zawrzeć w formie znaków,oraz 

wykorzystania posiadanej wiedzy do własnych celów któremoże też modyfikować. Jak dotychczas, 
w praktyce, obejmuje ona zdolność kojarzenia faktów, przeprowadzania operacji prostych 

przekształceń językowych, dokonywania operacji logicznych. Inteligencję tę można programować, 
rozbudowywać i także mierzyć za pomocą specjalnych testów.

­ inteligencja werbalna ­ zdolność formułowania wypowiedzi, szybkiego i adekwatnego 
znajdowania słów, dobrego rozumienia tekstu wypowiadanego lub pisanego. Bardzo wysoką 

inteligencją werbalną charakteryzują się na przykład poeci, potrafiący improwizować wiersze.
­ inteligencja emocjonalna ­ polega przede wszystkim na umiejętności radzenia sobie ze swoimi 

emocjami, nazywania ich oraz zauważania i wpływania na emocje innych. Wiążą się z nią takie 
umiejętności umysłowe jak empatia i asertywność.

­ inteligencja społeczna ­ pokrewna inteligencji emocjonalnej zdolność przystosowania się i 
wpływania na środowisko społeczne człowieka.

­ inteligencja twórcza ­ czyli zdolność do generowania nowych pojęć lub ich nieoczekiwanych 
połączeń. Inteligencji twórczej nie da się mierzyć, nie ulega jednak wątpliwości, że ludzie posiadają 

różny jej poziom.
­ inteligencja to umiejętności

Wymień i krótko opisz trzy rozszerzenia znaczenia pojęcia „inteligencja”.

Dlaczego pojęcia „inteligencja” zostało rozszerzone?

Teorie inteligencji

Czynnikowa teoria inteligencji

Czynnik g i czynnik s.

Zastosowanie analizy czynnikowej do badania inteligencji zapoczątkował Charles Spearman w 1904 

i on jest twórcą pierwszej teorii czynnikowej inteligencji. Na podstawie analizy korelacji wyników 
wykonywania różnych zadań wyodrębnił on czynnik ogólny (g) jako wartość statystyczną najsilniej 

korelującą z wykonaniem zadań intelektualnych ­ czyli właściwą inteligencję ­ oraz czynnik 
odpowiedzialny za specyficzne zdolności człowieka (s).

Hierarchiczne teorie inteligencji 

Philip Vernon przeprowadzając badania wśród rekrutów do armii brytyjskiej wyodrębnił 

następujące składowe czynnika g:

    * czynnik zdolności werbalnych (W), na który składają się:

          o czynnik słowny (S)
          o czynnik liczbowy (L)

          o czynnik szkolny (E)
    * czynnik zdolności praktycznych (P), na który składają się:

          o sprawność mechaniczna (M)
          o zdolności przestrzenne (O)

          o zdolności manualne (R)

Raymond Cattell w 1971 roku zaproponował podział na inteligencję płynną ( gf ) i skrystalizowaną ( 
gc ). Ta pierwsza to ogólna zdolność warunkująca sprawność wszelkich czynności intelektualnych 

(zdeterminowana biologicznie), druga to zespół szczegółowych zdolności rozwijanych na skutek 
zastosowania inteligencji płynnej w życiu. Podobny podział przedstawił wcześniej Donald Hebb 

wyróżniając inteligencję A (zdeterminowane genetycznie granice możliwości intelektualnych 
człowieka) i inteligencję B (przejawiającą się w zachowaniu).

Teorie czynników równorzędnych

Teorię jednolitego czynnika g często poddawano krytyce, uważając go za artefakt statystyczny. 

Powstało wiele teorii, które inteligencję sprowadzają do kilku równorzędnych zdolności. Według L. 
L. Thurstone'a na inteligencję składa się 7 niezależnych czynników odnoszących się do różnych 

aspektów funkcjonowania:

    * rozumienie słów (V)
    * płynność słowna (W)

    * zdolności liczbowe (N)
    * zdolności przestrzenne (S)

    * rozumowanie (R)
    * pamięć (M)

    * szybkość spostrzegania (P)

Jednak dalsze badania samego Thurstone'a wskazały na istnienie jednak czynnika nadrzędnego, 
który nazwał zdolnością indukcji. Inną teorie czynników równorzędnych zaproponował Howard 

Gardner, który wyróżnił następujące czynniki inteligencji:

    * lingwistyczna (językowa) ­ dotyczy komunikowania się za pomocą języka
    * matematyczna i logiczna ­ dotyczy posługiwania się relacjami pojęć abstrakcyjnych

    * wizualna i przestrzenna ­ umożliwia postrzeganie obrazów, przekształcanie ich i odtwarzanie z 
pamięci

    * muzyczna ­ dotyczy tworzenia i rozumienia znaczenia dźwięków
    * interpersonalna ­ umożliwia rozpoznawanie i odróżnianie uczuć i zamiarów innych ludzi

    * intrapersonalna ­ dotyczy rozpoznawania uczuć i tworzenia modeli psychicznych
    * kinestetyczna ­ dotyczy posługiwania się własnym ciałem

    * przyrodnicza ­ dotyczy odróżniania i wykorzystywania cech środowiska

Model struktury intelektu Guilforda [edytuj]

Joy Paul Guilford stosując ortogonalną analizę czynnikową, która wymusza uzyskanie 
niekorelujących ze sobą czynników zbudował model "trójwymiarowy", to znaczy skonstruowany z 

trzech wymiarów, z których pierwszy odzwierciedlał rodzaj zaangażowanych operacji umysłowych:

    * ocenianie
    * wytwarzanie konwergencyjne

    * wytwarzanie dywergencyjne
    * pamięć

    * poznawanie

drugi wymiar rodzaj treści czy też materiału, na którym operacja była wykonywana:

    * figuralna
    * symboliczna

    * semantyczna
    * behawioralna

a trzeci rezultaty czynności, czyli wytwory:

    * jednostki

    * klasy
    * relacje

    * systemy
    * przekształcenia

    * implikacje

W ten sposób teoretycznie wyodrębniono 120 czynników. Teoria ta cieszyła się dużą popularnością, 
choć nigdy nie zyskała potwierdzenia empirycznego.

Rozwojowe teorie inteligencji [edytuj]

Z wiekiem następuje nie tylko ilościowy wzrost poziomu inteligencji (zobacz wiek umysłowy), ale 

także zmienia się jego struktura. Przebieg i przyczyny zmian próbowali wyjaśnić najwięksi badacze 
rozwoju umysłowego dziecka: Lew Wygotski i Jean Piaget. Teorie te miały zupełnie inny status od 

teorii czynnikowych, gdyż miały nie tylko charakter opisowy (jaka jest struktura inteligencji), ale 
też wyjaśniały jej kształtowanie (zobacz Koncepcja rozwoju intelektualnego Lwa Wygotskiego, 

Koncepcja rozwoju intelektualnego Jeana Piageta). Obie przedstawiały inteligencję jako produkt 
interakcji czynników. Psychologia rosyjska, w której testy inteligencji były zakazane rozwijała także 

teorie rozwojowe oparte na założeniu, że inteligencja jest wynikiem działania (praxis).

Triarchiczna teoria Sternberga [edytuj]

Powstały również teorie inteligencji inspirowane przez teorię przetwarzania informacji. Najbardziej 
znaną z nich była ogłoszona w 1985 roku przez Roberta Sternberga tzw. triarchiczna teoria 

inteligencji. Teoria składa się z trzech subteorii:

    * Subteoria kontekstu (aspekt praktyczny) ­ ujmuje inteligencję jako sposób adaptacji do 
środowiska (rzeczywistości), która pozwala na jego wybór lub kształtowanie.

    * Subteoria doświadczenia (aspekt kreatywny) ­ ujmuje inteligencję jako właściwość, która 
pozwala na efektywne rozwiązywanie nowych zadań w ramach świadomego ogólnego systemu 

przetwarzania informacji oraz automatyczne przetwarzanie powtarzalnych procesów myślowych w 
ramach lokalnego systemu przetwarzania informacji.

    * Subteoria składników (aspekt analityczny) ­ ujmuje inteligencję jako sposób organizowania 
procesów poznawczych

          o metaskładniki ­ najważniejsze procesy przetwarzania informacji, decydujące o sposobie 
planowania, kontrolowania i podejmowania decyzji

                + decydowanie, jaki problem rozwiązujemy
                + wybór składników niższego rzędu zaangażowanych w rozwiązanie zadania

                + decydowanie co do organizacji informacji
                + decydowanie co do porządkowania składników (algorytmów)

                + decydowanie co do zakresu zaangażowania uwagi
                + kontrolowanie przebiegu wykonania zadania

                + wykrywanie zewnętrznych sprzężeń zwrotnych podczas rozwiązywania zadań
          o składniki wykonawcze ­ procesy przetwarzania informacji zaangażowane w wykonanie 

zadania, m.in.
                + kodowanie bodźców

                + porównywanie bodźców
                + wykonywanie obliczeń umysłowych

                + wnioskowanie
          o składniki nabywania wiedzy ­ procesy zaangażowane w uczenie się

                + selektywne kodowanie informacji istotnych (przy odrzuceniu nieistotnych)
                + selektywne łączenie (strukturalizacja) informacji

                + selektywne porównywanie nowej informacji z uprzednio utrwaloną

Porównaj teorię czynników hierarchicznych i teorię czynników niezależnych. Na czym polega 
zasadnicza różnica?

Biologiczne i kulturowe zdeterminowanie inteligencji [edytuj]

Inteligencja jako własność psychiki posiada oczywiście podstawę anatomiczno­fizjologiczną, ale 

jest ona nadal niezbadana. Tym niemniej udało się ustalić kilka korelatów inteligencji w czynności 
elektrycznej mózgu. W. Vogel i D. Browerman stwierdzili pozytywną korelację między ilorazem 

inteligencji a częstotliwością rytmu alfa na wykresie EEG. Również złożoność fal potencjałów 
wywołanych pozostaje w związku z I.I. Zdaniem Hansa Eysencka złożoność ta jest miarą tzw. 

"czystej", tzn. odziedziczonej inteligencji". Jednak samo jej istnienie jest podawane w wątpliwość.

Udział czynników genetycznego i środowiskowego w kształtowaniu różnic w zakresie inteligencji 
było przedmiotem zaciekłych sporów o politycznych implikacjach. Gdyby różnice w inteligencji 

były dziedziczone najważniejsza stawałaby się selekcyjna rola szkolnictwa, a wyrównawcza byłaby 
nieskuteczna. Natomiast gdyby różnice te były nabywane, pomiar inteligencji prowadziłby tylko 

poprzez etykietkowanie do podwyższania lub obniżania inteligencji (jako samosprawdzająca się 
przepowiednia), a najistotniejszy powinien być wysiłek włożony w programy wyrównacze. Obecnie 

panuje pogląd, że oba czynniki współkształtują rozwój intelektualny w myśl stwierdzenia Hebba: 
"Proporcja obu czynników stanowi 100 procent środowiska i 100 procent dziedziczności. Nie dodają 

się one, ponieważ jakiekolwiek zachowanie zależy w pełni od obu czynników." Jeżeli natomiast 
chodzi o ilościowy wpływ, jak pokazują badania nad bliźniętami jedno­ i dwujajowymi tzw. 

wskaźnik odziedziczalności wynosi około 52% (badania Strelaua).

Na czym polega niebezpieczeństwo upatrywania uwarunkowań inteligencji tylko w czynnikach 
genetycznych?

Pomiar inteligencji

Do pomiaru tzw. ilorazu inteligencji stosowanych jest szereg testów psychologicznych. Pierwszy 

testem inteligencji był test Alfreda Bineta z 1905. Do najbardziej znanych należą m.in.:

    * WAIS­R
    * Stanfordzka Skala Inteligencji Bineta

    * Test inteligencji Cattella
    * Test matryc Ravena

    * Wechsler W­B
    * APIS

Wymień trzy testy inteligencji.

Oprócz tego istnieje szereg niestandaryzowanych testów, publikowanych w ramach "psychozabaw" 

w rozmaitych czasopismach. Testy te nie dają żadnej rzeczywistej informacji o poziomie czyjejś 
inteligencji, gdyż nie były porównywane z żadną grupą kontrolną. Dają one nieco rozrywki i 

wzmacniają ego swoich użytkowników, jednak wiara w nie jest całkowicie bezpodstawna.

Iloraz inteligencji (IQ — od intelligence quotient) — wartość liczbowa testu psychometrycznego, 
którego celem jest pomiar inteligencji. Wartość ta nie jest absolutną miarą inteligencji, lecz ma jak 

każda jednostka miary używana do pomiaru charakter relatywny.

Iloraz inteligencji rozwojowy

Prekursorem (lecz nie twórcą) pojęcia ilorazu inteligencji był francuski psycholog Alfred Binet, 
który w 1905 roku wspólnie z lekarzem Teodorem Simonem wydał pierwszy test do badania 

ogólnej sprawności intelektualnej (inteligencji) u dzieci, znany pod nazwą Test Bineta­Simona. Test 
składał się głównie z zadań umysłowych o różnym stopniu trudności (w przeciwieństwie do 

wcześniejszych prób konstrukcji testów inteligencji, które zawierały głównie zadania na sprawność 
fizyczną lub cechy antropometryczne). Po zbadaniu za ich pomocą odpowiednio dużej grupy dzieci, 

Binet ustalił poziom trudności poszczególnych zadań i porangował je według wzrastającego stopnia 
trudności. Następnie określił progi rozwiązanych zadań, które przeciętnie osiągają dzieci w różnym 

wieku. W ten sposób stało się możliwe ocenienie, czy konkretne dziecko potrafi rozwiązać zadania 
tego testu odpowiadające jego wiekowi życia. W celu interpretacji wyników tego testu, Binet 

wprowadził pojęcie "wieku umysłowego". Najwyższy poziom wiekowy, na którym konkretne 
dziecko rozwiązywało pomyślnie zadania testowe, stanowił wyznacznik jego wieku umysłowego. 

Jeżeli, na przykład, dziecko 4­letnie rozwiązało zadania testu odpowiadające wiekowi 5 lat, 
oznaczało to, że jego wiek umysłowy wynosi właśnie 5 lat, jest zatem intelektualnie rozwinięte o 1 

rok ponad swój wiek życia.

Z pojęciem wieku umysłowego wiązały się jednak pewne problemy. Ta sama różnica między 
wiekiem umysłowym a wiekiem życia ma bowiem zupełnie inne znaczenie kliniczne u dzieci w 

różnym wieku. Na przykład, opóźnienie wieku umysłowego o 1 rok w stosunku do wieku życia u 
dziecka 2 letniego, jest nieporównywalne do opóźnienia wieku umysłowego również o 1 rok w 

stosunku do wieku życia u dziecka 12­letniego.

W związku z tym, w 1912 roku niemiecki psycholog William Stern zaproponował udoskonalenie 
koncepcji wieku umysłowego, poprzez zrelatywizowanie wartości wieku umysłowego do wieku 

życia. W praktyce oznaczało to obliczenie stosunku (czyli ilorazu) wieku umysłowego (ustalanego 
na podstawie wykonania testu inteligencji) do rzeczywistego wieku życia. W ten sposób możliwe 

stało się wyeliminowanie niejednoznaczności wiążącej się z używaniem jako wskaźnika wykonania 
testu jedynie zwykłej różnicy między wiekiem umysłowym a wiekiem życia. Dodatkowo, Stern 

zaproponował przemnożenie uzyskanej wartości ilorazu przez 100, co miało znaczenie praktyczne, 
ponieważ umożliwiło wyeliminowanie ułamków i ułatwiło dokonywanie obliczeń oraz prezentację 

wyniku testowego. Wynik badania testowego obliczony według zaproponowanej przez siebie 
formuły Stern nazwał ilorazem inteligencji (z niem. Intelligenz­Quotient – IQ).

Zgodnie zatem z propozycją Sterna, dziecko 2­letnie, które rozwiązałoby zadania testu 

odpowiadające wiekowi 1 rok (czyli wiek umysłowy=1 rok), uzyskałoby w teście inteligencji wynik 
IQ=1/2x100 = 50. Natomiast dziecko 12­letnie, które rozwiązałoby zadania testu odpowiadające 

wiekowi 11 lat, uzyskałoby wynik IQ=11/12x100 = 92. Z kolei dziecko, które rozwiązałoby zadania 
testowe odpowiadające dokładnie jego wiekowi życia, uzyskałoby zawsze wynik 100. Dzięki temu 

wyniki IQ wyrażone zostały na skali, gdzie wartości powyżej 100 oznaczają przyspieszenie, 
natomiast wyniki niższe od 100 oznaczają opóźnienie rozwoju umysłowego w stosunku do wieku 

życia. Skala ta została nazwana skalą ilorazu inteligencji i jest do dziś powszechnie stosowaną skalą 
standaryzowaną.

W 1916 roku, amerykański psycholog z Uniwersytetu Stanforda w USA, Lewis Terman, 

opublikował zrewidowaną, poprawioną wersję testu Bineta­Simona, w której po raz pierwszy został 
zastosowany jako wskaźnik wykonania testu wynik IQ, obliczany według zaproponowanej przez 

Sterna formuły. Sam test, nazywany odtąd Testem Stanford­Binet, zyskał znaczną popularność, co w 
dużej mierze przyczyniło się do spopularyzowania koncepcji i samego pojęcia IQ. Ta koncepcja 

obliczania wyniku pomiaru inteligencji pozostała niezmienna także w kolejnych zrewidowanych 
wydaniach Testu Stanford­Binet (1937, 1960 i 1972), aż do roku 1984.

Ponieważ zaproponowany przez Sterna sposób ustalania wyniku testów inteligencji opierał się na 

założeniu, iż inteligencja rozwija się równolegle z wiekiem życia, obliczany według tej formuły IQ 
bywa nazywany IQ rozwojowym, a testy, w których jest on wykorzystywany – skalami 

rozwojowymi. Założenie o równoległości rozwoju umysłowego do wieku życia jednak jest 
prawdziwe tylko w odniesieniu do dzieci. Stwierdzono, na przykład, że proporcjonalny wzrost 

poziomu umysłowego mierzonego Testem Termana­Merrill, obserwuje się jedynie do wieku około 
13 lat. Od 13 roku życia wzrost ten staje się coraz wolniejszy i zatrzymuje się około 16 roku życia. 

Koncepcja IQ rozwojowego stwarza w związku z tym oczywiste problemy przy obliczaniu IQ u 
osób dorosłych, u których poziom umysłowy pozostaje względnie stały, przy zwiększającej się 

wartości wieku życia. W skalach binetowskich problem ten rozwiązano poprzez wprowadzenie 
korekty do formuły obliczeniowej IQ, tak iż u osób powyżej 13 roku życia nie wpisuje się w 

mianowniku faktycznego wieku życia, lecz wartości odpowiednio skorygowane lub wartość stałą 
(tzw. wiek obliczeniowy), podawane w podręcznikach testów.

W Polsce, najbardziej znanymi testami inteligencji wykorzystującymi IQ rozwojowy są: Skala 

Inteligencji Termana­Merrill (adaptacja testu Stanford­Binet z 1937 r.), Skala do Badania 
Inteligencji Małych Dzieci Psyche Cattell, Skala Inteligencji Grace Arthur oraz Skala Rozwoju 

Psychomotorycznego Brunet­Lezine.

Należy jednak zaznaczyć, że w zdecydowanej większości współcześnie stosowanych testów 
inteligencji nie stosuje się już IQ obliczanego według klasycznej koncepcji Sterna.

Wyjaśnij na czym polega (jak go się oblicza i do czego służy) rozwojowy IQ?

Iloraz inteligencji dewiacyjny

Istotną zmianę do sposobu obliczania wyników wykonania testów inteligencji wniósł amerykański 

psycholog David Wechsler. Pracując nad konstrukcją testu inteligencji dla dorosłych, przy ustalaniu 
sposobu obliczania wyniku badania, napotkał wspomniane już trudności wynikające z braku 

proporcjonalnego przyrostu inteligencji do wieku życia u osób dorosłych. Zdecydował się zatem 
zrezygnować z koncepcji IQ rozwojowego i wykorzystać fakt, iż rozkład poziomu inteligencji ma 

właściwości rozkładu normalnego. W 1939 roku wydał test inteligencji dla dorosłych, nazywany 
Testem Inteligencji Wechsler­Bellevue (Bellevue – nazwa szpitala w Nowym Jorku, w którym 

pracował Wechsler), w którym zastosował nową koncepcję obliczania wyników, nie odwołującą się 
do pojęcia wieku umysłowego.

Wynik testu Wechslera stanowi sumę punktów uzyskanych za wykonanie poszczególnych podtestów 

i określa się go jako wynik surowy. Przebadanie odpowiednio dużej grupy osób tym testem 
(normalizacja) pozwoliło ustalić rozkłady empiryczne oraz określić wartości średnich i odchyleń 

standardowych (SD) dla wyników surowych w różnych grupach wiekowych. Ponieważ wartości te 
mogą znacznie różnić się w poszczególnych przedziałach wiekowych, wyniki surowe osób w 

różnym wieku nie mogą być ze sobą bezpośrednio porównywane.

Na przykład, wynik surowy równy 140 uzyskany przez osobę w wieku 25 lat nie jest tożsamy z 
takim samym wynikiem surowym uzyskanym przez osobę w wieku 65 lat, ponieważ średni wynik 

surowy w grupie dwudziestolatków wynosi 150, a w grupie sześćdziesięciolatków 130. A zatem, 
wynik surowy równy 140 wskazuje, że poziom inteligencji 25­latka jest wyraźnie niższy niż średnia 

w tej grupie wiekowej, natomiast ten sam wynik surowy wskazuje, że poziom inteligencji 60­latka 
jest wyraźnie wyższy niż średnia w jego grupie wiekowej. Istnieje zatem konieczność sprowadzenia 

wyników surowych osób z różnych przedziałów wiekowych do jednej, wspólnej skali, tak, aby były 
ze sobą porównywalne. Wechsler postanowił wykorzystać do tego celu znaną już wówczas z testów 

binetowskich i popularną skalę pomiarową ilorazu inteligencji. Do skali tej wprowadził jednak 
pewną zmianę. W stosowanym wówczas Teście Stanford­Binet rozkład wyników w skali ilorazu 

inteligencji charakteryzował się średnią równą 100 i odchyleniem standardowym równym 16. 
Konstruując swój test, Wechsler zdecydował się przyjąć odmienną wartość odchylenia 

standardowego ­ równą 15.

Przetransponowanie wyników surowych na wyniki w skali IQ wymaga ujęcia wyniku surowego 
uzyskanego w teście przez konkretną osobę w jednostkach odchylenia standardowego. Oznacza to, 

iż należy określić, o jaką część odchylenia standardowego wynik ten odchyla się od wartości 
średniej w danej grupie wiekowej. Następnie wynikowi takiemu należy przypisać taką wartość ze 

skali IQ, która odchyla się o dokładnie tę samą część odchylenia standardowego od średniej tej 
skali. Wartość tę nazywa się wynikiem przeliczonym.

Na przykład, odchylenie standardowe w rozkładzie empirycznym wyników surowych w grupie 

dwudziestolatków wynosi 20, a średnia wynosi 150. Oznacza to, że wynik surowy równy 140 
uzyskany przez 25­latka odchyla się o 10 punktów, czyli o 1/2 odchylenia standardowego w dół od 

średniej. Wartość 1/2 odchylenia standardowego w skali IQ wynosi 7,5, odchylenie o tę wartość w 
dół od średniej równej 100, da wynik przeliczony 92,5, który zaokrągla się do pełnej wartości 93. 

Zatem, wynik surowy 140 uzyskany przez 25­latka odpowiadać będzie wynikowi przeliczonemu 
równemu 93 na skali IQ. Z kolei, załóżmy, że w przedziale wiekowym sześćdziesięciolatków 

średnia rozkładu empirycznego wyników surowych wynosi 130, a odchylenie standardowe 30. 
Wynik surowy równy 140 uzyskany przez 65­latka odchyla się zatem w górę od średniej o wartość 

1/3 odchylenia standardowego. W skali IQ, 1/3 odchylenia standardowego jest równa 5, a więc 
wynik przeliczony uzyskany przez 65­latka wyniesie na tej skali 100+5=105.

W praktyce, podręczniki testów inteligencji zawierają gotowe już tablice przeliczeniowe dla 

poszczególnych grup wiekowych, pokazujące jakie wyniki przeliczone (wyniki na skali IQ) 
odpowiadają wynikom surowym. Korzystający z testu psycholog nie musi zatem samodzielnie 

dokonywać tych przeliczeń.

Dla uzyskanego w ten sposób wyniku testu inteligencji stosuje się tradycyjnie nazwę IQ, choć 
faktycznie nie ma on już nic wspólnego ze stosunkiem wieku umysłowego do wieku życia. 

Ponieważ wynik ten w istocie wskazuje na wielkość, o jaką wynik badanego odchyla się od średniej 
w populacji, a także dla odróżnienia go od pojęcia IQ rozwojowego, w terminologii fachowej 

nazywa się go IQ dewiacyjnym (ang. deviation ­ odchylenie). Testy, w których stosuje się tę metodę 
obliczeń, określa się także czasami jako skale punktowe (wynik surowy uzyskuje się przez 

zsumowanie punktów przyznanych za poszczególne zadania).

Zdecydowana większość współcześnie stosowanych testów inteligencji wykorzystuje IQ dewiacyjny. 
Do najważniejszych z nich należą ukazujące się co pewien czas kolejne rewizje skal 

wechslerowskich: Skali Inteligencji Wechslera dla Dorosłych (WAIS), Skali Inteligencji Wechslera 
dla Dzieci (WISC) i Skali Inteligencji Wechslera dla Dzieci Przedszkolnych (nieznormalizowana w 

Polsce). Także w Skali Stanford­Binet, począwszy od czwartego wydania w 1986 roku, zastosowano 
już IQ dewiacyjny.

Wyjaśnij na czym polega (jak go się oblicza i do czego służy) dewiacyjny IQ?

Skala ilorazu inteligencji i interpretacja wartości IQ [edytuj]

Wyrażanie wyników uzyskanych w testach inteligencji w postaci klasycznego sternowskiego IQ 

dało początek skali nazywanej skalą ilorazu inteligencji. Ponieważ poziom inteligencji w populacji 
ogólnej posiada rozkład zbliżony do krzywej Gaussa, również rozkład wyników na skali IQ ma 

cechy rozkładu normalnego. Średnia tej skali wynosi 100. Istnieją jednak pewne różnice co do 
przyjmowanej wartości odchylenia standardowego. W testach binetowskich odchylenie standardowe 

wynosiło 16, natomiast Wechsler na potrzeby swoich skal za wartość odchylenia standardowego 
skali IQ przyjął 15.

W rezultacie interpretacja wyników badania poziomu inteligencji za pomocą testów binetowskich i 

wechslerowskich może się czasem nieznacznie różnić. Ponieważ przedziały interpretacyjne 
ilorazów inteligencji wyznaczane są przez wartości odchyleń standardowych, różnice w 

odchyleniach standardowych skali IQ prowadzą do nieco odmiennych wartości progowych 
przyjmowane dla poszczególnych przedziałów interpretacyjnych ilorazów inteligencji. W praktyce 

najczęściej nie ma to większego znaczenia, gdyż czasami standardowy błąd pomiaru jedną metodą 
może być większy niż różnica uzyskana przy badaniu dwoma testami, z których jeden ma 

odchylenie standardowe 15 a drugi 16.

Wyjątkową sytuacją, w której różnica taka może mieć czasem rozstrzygające znaczenie, jest 
diagnoza upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim u osób uzyskujących wynik IQ na granicy 

normy i upośledzenia. Jednym z kryteriów wymaganych do rozpoznania upośledzenia umysłowego 
w stopniu lekkim jest stwierdzenie obniżenia ogólnego poziomu intelektualnego (inteligencji 

ogólnej) o co najmniej 2 odchylenia standardowych od średniej. W skalach binetowskich wartość IQ 
odpowiadająca 2 odchyleniom standardowym poniżej średniej wyniesie zatem 68, natomiast w 

testach wechslerowskich 70. Problem ten nie istnieje w przypadku diagnozy głębszych stopni 
upośledzenia, ponieważ zgodnie z klasyfikacjami zaburzeń psychicznych, graniczne wartości IQ 

pomiędzy nimi mają charakter 5­punktowych przedziałów. Ewentualne różnice wynikające z 
zastosowania testów o odchyleniu standardowym 15 lub 16 nie są więc na tyle duże, by miały 

jakiekolwiek znaczenie kliniczne.

W niektórych testach inteligencji, wyników surowych nie przelicza się na tradycyjną skalę IQ, lecz 
na inne skale standaryzowane (np. skalę tetronową, stenową) lub na skalę centylową. W niektórych 

testach inteligencji wyniki przedstawia się na skali ilorazu inteligencji, lecz o jeszczej innej wartości 
odchylenia standardowego niż w skalach binetowskich (SD=16) i wechslerowskich (SD=15). 

Przykładem takiego testu jest Test Inteligencji Niezależny Kulturowo Raymonda Cattella. W teście 
tym przyjęta wartość odchylenia standardowego w skali ilorazu inteligencji wynosi 24. Oznacza to, 

że np. IQ=124 w teście Cattella odpowiada IQ=116 w teście binetowskim i IQ=115 w teście 
wechslerowskim. Różnice te ilustrują fakt, iż IQ jest względną, a nie absolutną miarą inteligencji 

ogólnej.

Inteligencja emocjonalna

Inteligencja emocjonalna, inaczej EQ [ang.] Emotional Quotient ­ kompetencje osobiste człowieka 
w rozumieniu, zdolności rozpoznawania stanów emocjonalnych własnych oraz innych osób, jak też 

zdolności używania własnych emocji i radzenia sobie ze stanami emocjonalnymi innych osób.

Kompetencje zaliczane do inteligencji emocjonalnej, to zdolności komplementarne w stosunku do 
inteligencji racjonalnej, rozumianej jako umiejętności czysto intelektualne, analityczne i 

abstrakcyjne, mierzone ilorazem inteligencji, i wyrażane wskaźnikiem IQ [ang.] Intelligence 
Quotient.

Typologia kompetencji emocjonalnych

Do inteligencji emocjonalnej zalicza się trzy główne grupy kompetencji:

KOMPETENCJE PSYCHOLOGICZNE (relacje z samym sobą)

    * Samoświadomość: umiejętność rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych, wiedza o 

własnych uczuciach, wartościach, preferencjach, możliwościach i ocenach intuicyjnych, czyli 
świadomość emocjonalna.

    * Samoocena: poczucie własnej wartości, wiara we własne siły, świadomość swoich możliwości, 

umiejętności oraz swoich ograniczeń; umiejętność doświadczania własnej osoby niezależnie od 
sądów innych ludzi.

    * Samokontrola: zdolność świadomego reagowania na bodźce zewnętrzne; umiejętność radzenia 

sobie ze stresem i kształtowania własnych emocji w zgodzie z samym sobą, z własnymi normami, 
zasadami oraz wyznawanymi wartościami.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE (relacje z innymi)

    * Empatia: umiejętność doświadczania stanów emocjonalnych innych, uświadamianie sobie 

uczuć, potrzeb i wartości wyznawanych przez innych, czyli rozumienie innych, wrażliwość na 
odczucia innych; postawa nastawiona na pomaganie i wspieranie innych osób; zdolność odczuwania 

i rozumienia relacji społecznych.

    * Asertywność: posiadanie i wyrażanie własnego zdania oraz bezpośrednie, otwarte wyrażanie 

emocji, postaw oraz wyznawanych wartości w granicach nie naruszających praw i psychicznego 
terytorium innych osób; zdolność obrony własnych praw w sytuacjach społecznych bez naruszania 

praw innych osób do ich obrony.

    * Perswazja: umiejętność wzbudzania u innych pożądanych zachowań i reakcji, czyli wpływania 
na innych; umiejętność pozyskiwania innych na rzecz porozumienia, zdolność łagodzenia 

konfliktów.

    * Przywództwo: zdolność tworzenia wizji i pobudzania ludzkiej motywacji do jej realizacji; 
zdolność zjednywania sobie zwolenników.

    * Współpraca: zdolność tworzenia więzi i współdziałania z innymi, umiejętność pracy w grupie 

na rzecz osiągania wspólnych celów, umiejętność zespołowego wykonywania zadań i wspólnego 
rozwiązywania problemów.

KOMPETENCJE PRAKSEOLOGICZNE (inaczej kompetencje działania ­ nasz stosunek do zadań, 

wyzwań i działań)

    * Motywacja: własne zaangażowanie, skłonności emocjonalne, które prowadzą do nowych celów 
lub ułatwiają ich osiągnięcie, czyli dążenie do osiągnięć, inicjatywa i optymizm.

    * Zdolności adaptacyjne: umiejętność panowania nad swoimi stanami wewnętrznymi; zdolność 

radzenia sobie w zmieniającym się środowisku, elastyczność w dostosowywaniu się do zmian w 
otoczeniu, zdolność działania i podejmowania decyzji pod wpływem stresu.

    * Sumienność: zdolność przyjmowania odpowiedzialności za zadania i wykonywanie zadań; 

umiejętność czerpania zadowolenia z wykonywanych obowiązków; konsekwencja w działaniu, w 
zgodzie z przyjętymi przez siebie standardami.

Z jakich trzech nadrzędnych kompetencji składa się zjawisko inteligencji emocjonalnej?

Stres

Stres jest definiowany w psychologii jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy możliwościami 

jednostki a wymogami sytuacji (stresorem), charakteryzująca się brakiem równowagi. 
Podejmowanie zachowań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi.

Podaj ogólną psychologiczną definicję zjawiska stresu.

W terminologii medycznej, stres jest zaburzeniem homeostazy spowodowanym czynnikiem 

fizycznym lub psychologicznym. Czynnikami powodującymi stres mogą być czynniki umysłowe, 
fizjologiczne, anatomiczne lub fizyczne.

Podaj ogólną medyczną definicję zjawiska stresu.

Pochodzenie pojęcia stres

Pojęcie stresu wprowadzone zostało do użycia przez Hansa Hugona Selye'a, który badaniu tego 
zjawiska poświęcił 50 lat pracy naukowej. Z tego też powodu nosił przydomek dr Stress. Selye 

opublikował ponad 1400 artykułów i 30 książek na temat stresu.

Selye jako pierwszy postawił hipotezę, że szereg chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności 
człowieka do radzenia sobie ze stresem. Zjawisko to nazwał mianem niewydolności tzw. syndromu 

ogólnej adaptacji i opisał je w pierwszej swojej książce na temat stresu w roku 1956 pt. The Stress 
of Life.

Definicje stresu

Istnieją 3 typy definicji stresu:

1) Stres jako bodziec ­ sytuacje występujące w naszym otoczeniu mające naturalną zdolność do 
wywoływania napięcia i silnych emocji. Do teorii związanych z tym rodzajem definicji należą: 

teoria Ellio i Eisdorfer, koncepcja Janisa oraz koncepcja zmian życiowych Thomasa Holmesa i 
Richarda Rahe’a.

2) Stres jako reakcja ­ zarówno fizjologiczna jak i psychologiczna będąca odpowiedzią na działanie 
stresorów (sytuacji wywołujących stres). Do teorii związanych z tym rodzajem definicji należą: 

homeostatyczna teoria Cannona czy koncepcja Selyego (GAS, LAS).
3) Stres jako proces lub transakcja ­ relacja między jednostką a otoczeniem: transakcyjny model 

Lazarusa, koncepcja Antonovsky'ego, koncepcja Hobfolla, koncepcja sytuacji trudnych 
Tomaszewskiego, regulacyjno­informacyjna teoria stresu Reykowskiego.

Wymień trzy podejścia (definicje) zjawiska stresu.

Trzy typy reakcji na stres:

    * Dystres jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych 
celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli stresora.

    * Eustres to stres pozytywnie mobilizujący do działania.
    * Neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on 

eustresowy lub dystresowy

Wymień trzy typy reakcji na stres, opisz krótko jedną spośród nich.

Radzenie sobie ze stresem (coping) to poznawcze i behawioralne wysiłki skierowane na 
opanowanie, zredukowanie lub tolerowanie zewnętrznych lub wewnętrznych żądań.

Stres wiąże się zwykle z nasileniem wydzielania kortykotropiny przez przysadkę mózgową. Wysoki 
poziom tego hormonu pobudza korę nadnerczy powodując intensywną produkcję glikokortykoidów 

­ naturalnych sterydów, które podnoszą wydajność organizmu i pozwalają na przystosowanie się do 
warunków stresowych.

Objawy ostrego stresu

    * pobudzenie emocjonalne,

    * wzrost ciśnienia krwi,
    * przyspieszenie akcji serca,

    * ból głowy,
    * ból brzucha,

    * przyspieszenie oddechu,
    * suchość w ustach,

    * "gęsia skórka",
    * wzrost stężenia cukru we krwi;

Wymień 4 objawy ostrego stresu.

Psychologia stresu

Stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe. W rzeczywistości działanie 
niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny (przekraczający indywidualne możliwości 

adaptacyjne jednostki) lub zbyt długotrwały. Stres umiarkowany zwiększa możliwości radzenia 
sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia rozwój psychiczny. Wielu 

badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju. Koncepcje określające stres jako 
zawsze szkodliwy (przede wszystkim teoria wychowania bezstresowego Carla Rogersa) są uważane 

za największą pomyłkę naukowej psychologii. Stres zbyt długotrwały przyczynia się do rozwoju 
zaburzeń psychicznych, przede wszystkim takich jak: zaburzenia lękowe (nerwicowe) i depresyjne, 

stres zbyt silny, traumatyczny stwarza ryzyko PTSD (zespołu stresu pourazowego) oraz w 
szczególnych przypadkach zaburzeń osobowości.

Fazy stresu

Wg Selye'go stres przebiega w następujących fazach:
    * Faza alarmowa. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu 

niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja. Wyróżniamy w niej dwie subfazy:
          o Stadium szoku.

          o Stadium przeciwdziałania szokowi. Jednostka podejmuje wysiłki obronne.
    * Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń 

radzić sobie ze stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją wszystko wraca do normy. 
W innym wypadku następuje trzecia faza.

    * Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do 
wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych. W 

szczególnych wypadkach prowadzi nawet do śmierci.

Wymień główne fazy stresu wg Selye'go

Typowe stresory, czyli alternatywna koncepcja stresu wg Thomasa Holmesa i Richarda Rahe’a

Zdarzenie i liczba punktów określająca obciążenie
śmierć współmałżonka 

100

rozwód 

73

ślub  50

utrata pracy  47
pogodzenie się ze współmałżonkiem 

45

reorganizacja przedsiębiorstwa 

39

zmiana pracy  36

zmiana godzin lub warunków pracy  20
urlop  13

święta  12

W roku 1967, dwaj psychiatrzy z Washington University w Seattle, tj. Thomas Holmes oraz Richard 
Rahe ogłosili alternatywną koncepcję stresu, bazującą na pojęciu stresora. Holmes i Rahe 

opracowali skalę 43 wydarzeń życiowych, którą wolontariusze uszeregowali według tego, jak 
wielkiego przystosowania wymaga każde wydarzenie. Badacze badali względną siłę działania 

sytuacji stresujących, przypisując bodźcowi odpowiednią wartość umowną jednostek stresu w skali 
od 0 do 100. W ten sposób powstał popularny kwestionariusz Social Readjustment Rating Scale 

(SRRS).

Kwestionariusz (SRRS) Thomasa Holmesa i Richarda Rahe’a aplikowano ludziom przywiezionym 
na ostry dyżur oraz osobom towarzyszącym. Okazało się, że osoby chore doświadczyły znacznie 

więcej stresujących wydarzeń w przeciągu roku poprzedzającego chorobę, niż osoby towarzyszące. 
Udowodniono wówczas statystyczny związek pomiędzy stresorami, a chorobą.

Statystyczny efekt stresorów

Z badań Holmesa i Rahe'a wynika interesująca zależność statystyczna pomiędzy stresorami, a 
prawdopodobieństwem zapadnięcia na poważną chorobę:

­ 150 ­ 199 jednostek stresu = 37% szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat
­ 200 ­ 299 jednostek stresu = 51% szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat

­ ponad 300 jednostek stresu = 79% szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat

SPOSOBY RADZENIA SOBIE ZE STRESEM:

Wyróżnia się trzy główne style radzenia sobie ze stresem:
­aktywne zachowanie­ czyli reakcje, które zmieniają sytuację;

­poznawcze radzenie sobie­ czyli reakcje, które zmieniają znaczenie lub ocenę stresu;
­unikanie­ czyli reakcje, które zmierzają do kontroli przykrytych uczuć

Wymień trzy główne style radzenia sobie ze stresem.

Aby zredukować szkodliwe skutki nie uzewnętrznionego stresu, nie wystarczy tylko go 

zidentyfikować i sobie uświadomić. Jak wiele jest źródeł stresu, tak wiele jest sposobów radzenia 
sobie z nim. Jednakże, wszystkie zmiany wymagają wysiłku: należy zmienić źródło stresu i/lub 

twoje reakcje na niego. Więc jak należy postępować?
1. Uświadom sobie co jest twoim stresorem oraz twoje własne emocjonalne i fizyczne reakcje.

° Zaobserwuj swoje niepokoje. Nie ignoruj ich. Nie lekceważ ich.
° Ustal, które wydarzenia wywołują w tobie niepokój. Jak sobie tłumaczysz znaczenie tych 

wydarzeń?
° Zaobserwuj jak twoje ciało reaguje na stres. Czy jest to zdenerwowanie, a może fizyczny rozstrój? 

Jeśli tak, to jak on przebiega?
2. Ustal, co możesz zmienić.

Najważniejsze ­ to nie pozwolić "wyłączyć" się myśleniu. Uspokojenie gonitwy myśli i chłodny 
ocena sytuacji pomogą nam podjąć właściwą decyzję. Najlepiej byłoby móc oderwać się na chwilę i 

pomyśleć spokojnie, z filiżanką herbaty w ręku, co się właściwie stało (np. urzędniczka nie 
załatwiła naszej sprawy i była nieprzyjemna) i dlaczego.

Odpowiedź na to ostatnie pytanie może być bardzo istotna, warto więc poświęcić jej więcej czasu i 
spróbować udzielić sobie kilku, wynikających z różnych punktów widzenia, odpowiedzi. Różne 

możliwe warianty interpretacji zdarzenia są ważne dla uzyskania w miarę obiektywnego spojrzenia 
na to, co nas spotkało. Dzięki temu będzie można właściwie ocenić sytuację i stwierdzić, czy można 

coś w niej zmienić, czy też wszelkie próby zmiany będą tylko startą energii i czasu. Refleksja nad 
sobą pogłębi naszą znajomość własnych słabych i mocnych stron, co pozwoli m.in. przewidywać na 

przyszłość, jakie sytuacje niosą ze sobą dla nas ryzyko stresu.

1) Codziennie chwila gimnastyki
To najprostszy i najłatwiejszy sposób na pozbycie się silnego napięcia.

Ruch sprawia, że krew krąży szybciej usuwając z organizmu nadmiar
adrenaliny i hormonów stresu, które wytwarzamy w chwilach zdenerwowania. Doskonałym 

sposobem na pozbawienie się stresu jest
też półgodzinny marszu na świeżym powietrzu, najlepiej wśród zieleni i ciszy.

2) Posłuchać spokojnej muzyki
Oddziaływanie dźwięków instrumentów muzycznych na naszą psychikę odkryto już przed wiekami, 

a gra na flecie lub lutni koiła nerwy cesarzy i królów.
3) Czas spędzany z bliskimi

Obecność bliskich, serdecznych osób leczy jak najlepsze lekarstwo. Dzieje się tak dlatego, że mamy 
poczucie bezpieczeństwa, czujemy, że jesteśmy komuś potrzebni i że inni nas wspierają. To działa 

jak najlepszy wentyl bezpieczeństwa i niweluje napięcie, pozwala z dystansem spojrzeć na 
problemy.

4) Oddychanie brzuchem
Już w starożytnych Indiach i Chinach odkryto, że najskuteczniejszym sposobem na wyciszenie jest 

rytmiczny głęboki oddech. Większość z nas oddycha źle wyłącznie piersiami, piersiami więc 
płytko, co sprawia, że nie następuje całkowita wymiana powietrza, które zalega w dolnej części 

płuc.
5) Biofeedback"

To najnowsza metoda likwidowania stresu, której poddawani byli do tej pory tylko sportowcy i 
kosmonauci. Metoda ta polega na zbadaniu rodzaju fal, które wytwarza nasz mózg i zastosowaniu 

ćwiczeń, bardzo przypominających udział w grze komputerowej. Efektem terapii jest zwiększenie 
odporności psychicznej i wyraźna poprawa nastroju.

6) Zioła na uspokojenie
Napary z ziół to najlepszy środek na szybkie pozbycie się napięcia i zdenerwowania.

Naturalną konsekwencją życia w stresie jest potrzeba jego odreagowania. Nie wszyscy potrafią 
sobie poradzić w sposób naturalny i neutralny dla organizmu: oddając się lekturze, idąc na spacer, 

do teatru, czy w przypadku zaostrzenia objawów zdecydować się na wizytę u lekarza.
W dzisiejszych czasach żyje się szybko. Przed współczesnym człowiekiem piętrzą się problemy, z 

którymi nie spotykali się nasi rodzice czy dziadkowie: współzawodnictwo, ciągła rywalizacja, 
ryzyko utraty pracy, anonimowość.

To wszystko stanowi doskonałą pożywkę dla stresu, który jest nie tylko przyczyną problemów 
emocjonalnych i uzależnień ale także leży bezpośrednio lub pośrednio u podstaw wielu groźnych 

chorób takich jak choroby układu krążenia, pokarmowego czy nerwowego.
Nie trzeba być nawet szczególnie uważnym obserwatorem, aby dostrzec, że z każdym rokiem nasze 

życie staje się coraz bardziej intensywne, jego tempo systematycznie wzrasta. Za postęp 
cywilizacyjny i oderwanie od środowiska naturalnego płacimy coraz wyższą cenę.

Wymień trzy sposoby radzenia sobie ze stresem, zakwalifikuj je do odpowiedniego stylu radzenia 

sobie ze stresem.