„OSOBOWOŚĆ NAUCZYCIELA, CECHY NAUCZYCIELA I STRES NAUCZYCIELA”
na podstawie fragmentów „Psychologii dla nauczycieli”
Davida Fontany w przekładzie Mateusza Żywickiego,
Zysk i S-ka, Warszawa 1998.
I Efektywność nauczyciela
Jak rozumiemy pojęcie „dobrego” nauczyciela?
Cz. dobry nauczyciel to ten, który:
Pomaga dzieciom w społeczno - emocjonalnym rozwoju
Pomaga w rozwoju poznawczym
Uczy ich wiedzy związanej z przedmiotem
Sprawia, że dzieci zdają egzaminy
Jak możemy zmierzyć czy nauczyciel robi to dobrze?
„Tak jak nie możemy w pełnie zrozumieć zachowania dziecka bez wzięcia pod uwagę osoby nauczyciela, tak nie możemy zrozumieć nauczyciela, tak nie możemy zrozumieć nauczyciela bez uwzględnia w tym dzieci.”
nauczyciel może sobie doskonale radzić w społeczno - ekonomicznej opiece nad dziećmi, ale mieć problemy z grupą, w której występujące problemy mają inna postać.
Jednym z kryteriów przydatności do zawodu nauczyciela jest to, jak kandydat wypadnie na praktykach. Żadne badania nie udowodniły, że udane praktyki idą w parze z sukcesami w zawodzie pięć cz. więcej lat później.
Wszyscy nauczyciele i wszystkie dzieci są odrębnymi jednostkami i nie możemy być pewni, że uogólnianie sukcesu będzie właściwe we wszystkich przypadkach. Dlatego, wydaje się mało prawdopodobne, że wyodrębnimy kiedyś precyzyjną „naukę” zajmującą się nauczaniem.
II Ocena cech nauczyciela
Badania nad osobowością nauczyciela:
badania Ryansa (1960) w USA
odnoszący sukcesy nauczyciel ma tendencję do bycia człowiekiem ciepłym, wyrozumiałym, przyjacielskim, odpowiedzialnym, systematycznym, wyposażonym w wyobraźnię i entuzjastycznym
znaczenie tych cech, zmniejsza się wraz z wiekiem nauczanych dzieci. Im starsze dzieci, tym bardziej mogą wziąć odpowiedzialność za swoją pracę i stają się bardziej elastyczne w swych relacjach z dorosłymi
Nauczyciele ze szkół podstawowych muszą wiedzieć więcej na temat różnych przedmiotów niż ich koledzy ze szkół średnich.
badania Rosenshine (1970) nad relacjami dziecko - rodzic oraz dziecko - nauczyciel, wykazały, że ważną cechą u nauczyciela jest niekrytyczne podejście do dziecka.
Dzieci często krytykowane stracą wiarę we własne zdolności i będą miały gorsze osiągnięcia
Sumienny nauczyciel, który wierzy w wywieranie nacisku na dzieci w celu osiągnięcia zamierzonych standardów, może wyrządzić dużą szkodę, jeśli chodzi o dalsze postępy bardziej wrażliwych dzieci. Nauczyciel, który jest mniej sumienny, pozwala dzieciom znaleźć „ich własny poziom”.
Benett 1976r.
Nauczyciel odnoszący sukcesy lepiej przygotowuje swoje lekcje niż nauczyciel z mniejszymi osiągnięciami. Spędzają więcej czasu na działaniach pozaszkolnych i wykazują większe zainteresowanie swoimi uczniami.
Nauczyciel, nie może angażować się emocjonalnie w relacje z uczniami. Ci, którzy wykorzystują swe relacje z dziećmi, by skompensować emocjonalne braki w swym pozaszkolnym, prywatnym życiu, są nieuczciwi wobec siebie i wobec dzieci. Nauczyciel zawsze powinien zachować zawodowy obiektywizm.
Nauczyciele powinni lubić dzieci, ale musi iść to w parze z zawodową bezstronnością i poczuciem odpowiedzialności.
III Bezpieczeństwo emocjonalne nauczyciela.
nauczyciel musi być dojrzały emocjonalnie. Oznacza to niewdawanie się w małe wojny i sprzeczki z poszczególnymi dziećmi czy całą grupą, niezłoszczenie się na zachowanie dzieci, nawet gdy są ku temu powody.
Nauczyciel okazujący złość, pogarsza sprawę, gdy dzieci zaczną go z radością prowokować. Nauczyciel, który wydaje się nieporuszony, szybko zobaczy, jak te strategie się wyczerpują i będzie mógł efektywnie i szybko radzić sobie z wybrykami dzieci.
Bezpieczeństwo emocjonalne wiąże się z SIŁĄ EGO.
SIŁA EGO - to kompozycja realistycznie wysokiej samooceny i zaufania do siebie oraz umiejętności spokojnego i obiektywnego radzenia sobie z problemami.
Stosuje się to wobec codziennych problemów klasy szkolnej, ale także wyzwań, jakie niesie ze sobą codzienne życie:
Relacje z rodzicami dzieci i kolegami
Decyzje dotyczące własnej kariery zawodowej nagłe kryzysy (wypadki na placu zabaw, wizyty doradców i inspektorów)
Stosunki z dyrektorem i władzami oświatowymi
Siła ego pozwala nauczycielowi wznieść się ponad porażki i rozczarowania, a także pogodzić się z tym, że wraz z sukcesami i osiągnięciami stanowią one nieuniknioną część szkolnego życia. Pozwala to im analizować je i uczyć się na ich podstawie bez karania siebie poczucie, winy i nieadekwatności oraz zachwycać się sukcesami bez zatracania poczucia proporcji.
IV Postawy Nauczyciela
Oprócz różnych aspektów osobowości nauczyciela, dobrzy nauczyciele często wykazują tzw. „pożądane postawy zawodowe”. Oznacza to, że:
mają pozytywne postawy wobec odpowiedzialności i ciężkiej pracy
postrzegają swoją rolę jako wykraczającą poza zwykłą kwestię uczenia innych
mają pozytywną postawę wobec przedmiotu, w którym się specjalizują oraz wobec swojego miejsca w społeczeństwie
Jest wiele skal służących do pomiaru widocznych postaw nauczyciela, szczególnie wobec dzieci. Między innymi skala zaprojektowana przez Oliviera i Butchera (1968) - obejmuje wyniki nauczyciela w 3 wymiarach: naturalizmu, radykalizmu i wrażliwości.
Badania nad tą skalą wykazały, że praktykanci mieli tendencję do wyższych wyników we wszystkich trzech skalach w trakcie lat swojej nauki, a następnie do ich obniżenia natychmiast po aktywnym rozpoczęciu zawodu.
Rzeczywistość życia zawodowego, powoduje, że nauczyciele stają się mniej skoncentrowani na dziecku, bardziej konserwatywni i bardziej twardogłowi. Nauczyciele tracą swój idealizm i odkrywają, że pracują w warunkach mniej niż idealnym. Mogą walczyć z brakiem odpowiednich warunków lokalowych cz. pomocy dydaktycznych, ze zbyt dużymi klasami, przeładowanym programem szkolnym i dziećmi, które wymagają pomocy specjalistów. Mogą także pracować z kolegami, których filozofia i metody są całkowicie różne od ich własnych.
Umiejętność zawarcia kompromisu, może być ważną cechą dobrego nauczyciela.
Cartis (1985) odkrył, że ci, którzy wydawali się mieć największą satysfakcję z pracy i osiągali największe postępy zawodowe, potrafili przekładać szkołę ponad siebie i lekceważyć drobne różnice pomiędzy sobą a kolegami - na rzecz ustanawiania w szkole koherentnej i konsekwentnej polityki, umożliwiającej dzieciom poczucie bezpieczeństwa i zdobycie zaufania do samych siebie.
Nauczyciele, którzy nie odnosili sukcesów, byli bardziej zorientowani na siebie i bardziej dominujący, podejrzliwi i agresywni - czyli wykazywali cechy korelujące z niezdolnością do zawierania kompromisu w najlepszym interesie społeczności.
V Style nauczyciela
METODY FORMALNE - kładą nacisk na nauczany przedmiot, przy czym zadaniem nauczyciela jest wprowadzenie dzieci w te aspekty danego przedmiotu, które są uważane za niezbędne.
METODY NIEFORMALNE - kładą nacisk na dzieci, przy czym zadaniem nauczyciela jest określenie ich potrzeb i udostępnienie im doświadczeń uczenia się adekwatnych do tych potrzeb.
Niektórzy nauczyciele mogą wykorzystywać mieszankę obydwu podejść.
Inne terminy (rozwinięte przez Flaudersa)
nauczanie „niedyrektywne” - akceptuje uczucia dzieci, wykorzystuje zachętę, nagradzanie i pomysły dzieci
nauczanie „dyrektywne” - ma tendencję do wykładania, dawania poleceń i krytykowania uczniów.
Style omówione przez Leikarta:
nacechowane:
dużą inicjatywą - charakteryzuje się świadomością indywidualnych potrze dzieci, zdolnością do zrozumienia zadań uczenia się, tak, by pasowały do tych potrzeb oraz chęcią uczenia się od dzieci i jednocześnie umożliwiania im pełnego wykorzystywania swoich zdolności i umiejętności.
Mają tendencję do wzbudzania w dzieciach inicjatywy i nawet w sytuacjach w dużym stopniu odwołujących się do programu szkolnego zdolni są do rozwinięcia u dzieci działań, które znajdują wsparcie w tejże inicjatywie
Małą inicjatywą
VI Wartość nauczycielskiego mówienia
Mówienie nauczyciela:
nigdy nie powinno być zbyt długie
nauczyciele, którzy potrafią interesująco i sensownie mówić i którzy potrafią stymulować wyobraźnię i myślenie dzieci są ogromną pomocą w uczeniu się
Nauczyciel powinien być dobrym mówcą, co w kontekście klasy szkolnej oznacza:
zdyscyplinowane myślenie
władanie umysłem umożliwiającym kreatywne skoncentrowanie się na jakiejś grupie ważnych idei
nierozdrabnianie się
wiedzę, kiedy można udzielić odpowiedzi na pytanie, a kiedy zostawić je bez odpowiedzi, aby dzień same dociekały
ekspresywne i płynne wykorzystywanie głosu
wyrażanie swoich myśli w słowach adekwatnych do poziomu dzieci
wie, kiedy przesłać mówić, żeby dzieci przeszły do praktycznej pracy, mimo że chciałyby usłyszeć jeszcze coś więcej
Każdy nauczyciel musi umieć zachęcać dzieci do mówienia i wysłuchać ich z cierpliwością i zainteresowaniem, wtrącając się tylko wtedy, kiedy jest to konieczne. Pokazywać uczniom, że ich pomysły są warte uwagi.
Umiejętność zadawania pytań dotyczących faktów, dostosowania ich do zdolności, zainteresowań i wiedzy uczniów.
VII Różnorodność metod nauczania
Mamy bardzo niewiele dowodów na to, jakie style preferują same dzieci. Wiemy jednak, że obawiają się sytuacji, w których nie wiedzą, czego się od nich oczekuje i w których ciągłe działania innych przerywają im pracę - zwłaszcza w trakcie nauki przedmiotów, które wymagają szczególnej koncentracji.
Nauczyciel musi być plastyczny, posiadać zdolność do przystosowania swoich metod zarówno do nauczanego przedmiotu, jak i do samych dzieci.
Większość nauczycieli nigdy nie przestaje się uczyć, są oni zawsze gotowi rozważać nowe pomysły i nowe techniki.
VIII Stres nauczyciela
Stres - zdef. Fontana, 1989r.
podstawowe znaczenie: jest to nacisk na adaptacyjne możliwości ciała i umysłu.
Stres sam w sobie nie jest ani dobry, ani zły
Staje się taki na skutek konsekwencji, siły stresora i bezpośrednich jego wpływów na nasze psychofizyczne możliwości oporu.
Stresory mogą być:
wyzwaniami
mogą wywoływać irytację
mogą także wywoływać niszczycielską presję
Niektórzy ludzie potrafią poradzić sobie z wieloma stresorami, inni uginają się pod ich ciężarem. Ciało stara się przystosować do tych stresorów. Może sobie z nimi radzić przez krótszy lub dłuższy czas. Kiedy stres jest ciężki i przedłuża się to ostatecznie pojawia się załamanie.
„ogólny zespół adaptacyjny” (nazwa Selye'a, 1976r.) - to proces adaptacji do stresu i załamania.
Składa się on z 3 faz:
REAKCJA ALARMOWA - po niej następuje szok i obniżona odporność, następnie mobilizacja mechanizmów obronnych i przywrócenie odporności
FAZA ODPORNOŚCI - charakteryzuje się różnym stopniem adaptacji
FAZA WYCZERPANIA - po niej następuje załamanie się reakcji adaptacyjnen oraz fizyczne i psychiczne załamanie
Ważne, aby rozpoznać (1 i 2 fazę) oznaki stresu i zapobiec im.
Oznaki narastającego stresu:
bezsenność
ataki paniki
nagłe zmiany w ustalonych wzorcach życiowych
nadmierne picie alkoholu
zmęczenie
depresja
podenerwowanie
Nauczanie to zawód stresujący.
Badania Fontany i Abouserie'a - 1993r. pokazały, że:
72% nauczycieli szkół podstawowych i średnich, doświadcza umiarkowanego stresu
23% silnego
Powody (prawdopodobne):
wiele wymagań ze strony dzieci, kolegów, rodziców, polityków i urzędników (wiele z nich jest ze sobą sprzecznych, niektórym nie sposób podołać)
muszą utrzymywać kontrolę w klasie
nie ma limitowanego czasu pracy
wiele muszą zabierać ze sobą do domu
narażeni na krytykę ze strony inspektorów, rodziców, dyrektorów, mediów, polityków
brak środków do systematycznego dokształcania się
oczekuje się od nauczycieli bycia na bieżąco z programami szkolnymi i rozwojem w danej dziedzinie
emocjonalnie traktuje sukcesy i porażki uczniów
muszą rezygnować z własnych standardów zawodowych co jest frustrujące
Nauczyciel ma małe wsparcie. Jest w zasadzie osamotniony,
W środowisku nauczycieli ogólna tendencja do lęku dotyka te osoby, które są najbardziej podatne na zranienia.
Borg i Riding (1993) odkryli, że dla nauczycieli ze stylem analitycznym złe zachowanie dzieci i kiepskie warunki pracy są bardzo stresujące. Dla tych ze stylem holistycznym bardziej stresujące są złe relacje z innymi członkami personelu i presje czasowe.
Badania nad osobowością typu A - czyli charakteryzującą się skrajnym współzawodnictwem, niecierpliwością, złością i brakiem umiejętności zrelaksowania się, sugerują, że wyparcie złości wobec wrogo nastawionych jednostek (cz. pasywnych kolegów) może mieć gorsze skutki niż jej wyrażenie.
IX Jak uporać się ze stresem
Jeżeli nauczyciel należy do wysoce podatnych na stres kategorii, rozwiązaniem jest przyjrzenie się niepokojem zawodowego życia z szerszej perspektywy i większy realizm w oczekiwaniach i osądzie tego, co jest, a co nie jest możliwe w danej sytuacji.
Ważna jest zdolność do śmiechu, szczególnie z samego siebie. Poczucie humoru, związane z samoakceptacją
Przepadanie własnych reakcji. Odpowiedź na pytanie: dlaczego pewne rzeczy wywołują w nas napięcie, złość, irytację. Nasze reakcje są naszą własną sprawą. Możemy sobie z nimi nie radzić, ale nie możemy automatycznie obwiniać o nie innych ludzi.
Jeśli umiemy zidentyfikować w sobie co wywołuje w nas te uczucia to już bardzo dużo.
Może być tak, że nauczyciel zbudował fałszywy wizerunek dobrego nauczyciela - takiego, który ma zawsze posłuszną klasę, pod którego opieką dzieci zawsze wzbijają się wysoko, który nigdy nie wygląda niegodnie. Również fałszywy obraz siebie samego - jako człowieka, który ma zawsze rację, zna odpowiedź na każde pytanie, kogoś, kogo wszyscy uwielbiają itd. Tu może leżeć źródło problemów.
Rada kolejna: przyjrzenie się innym ludziom i mniejsza gotowość do przypisywania im różnych motywów.
Np.: Klasa IIIC prawdopodobnie jest trudna nie dlatego, że ma coś konkretnego przeciwko mnie, ale dlatego, że jest ogólnie znudzona szkołą i lekcjami, które wydają jej się bezsensowne.
Gdy zdamy sobie już sprawę z tego, że nie jesteśmy cały czas celem dla ludzi, to będzie nam łatwiej o obiektywizm w naszym podejściu.
Próba skoncentrowania się na problemie, konkretnym definiowaniu jego natury i rozważeniu różnych sposobów jego rozwiązania.
Ludzie skoncentrowani na problemie w sytuacji stresowej, wykazują niższe poziomy depresji. Ludzi skupiający się na emocjach są mniej efektywni w radzeniu sobie z takimi sytuacjami. U nich jednak strategie wypoczywania (np. sport) są skuteczniejsze od strategii przemyśliwania (myślenie i mówienie o tym jest trudne) czy „strategii negatywnego unikania” (picie alkoholu, narkotyki, fizyczna lekkomyślność, agresja).
Realistyczne podejście do życia, samowiedza, wiedza o innych - pozwalają redukować stres.
1