Kształtowanie pojęć w edukacji środowiskowej

W czasie realizowania treści przyrodniczych należy uwzględniać następujące cele:

• ćwiczenie i rozwijanie zmysłów wzroku, kształcenie spostrzegawczości oraz umiejętności obserwowania obiektów i zjawisk przyrody,

• wyrabianie samodzielności w zakresie dokonywania spostrzeżeń i obserwacji oraz prowadzenia czynności pielęgnacyjnych roślin i zwierząt,

• kształtowanie logicznego myślenia poprzez szukanie wzajemnego związku między dostrzeganymi obiektami i zjawiskami, porównywanie ich, uogólnianie, klasyfikowanie, rozumowanie,

• budzenie i rozwijanie uczuć estetycznych i etycznych poprzez wyrabianie wrażliwości na piękno przyrody, odczuwanie przyjemności w obcowaniu z przyrodą, wzbudzanie wrażliwości na brak jej poszanowania,

• kształtowanie przekonania o konieczności ochrony przyrody,

• eliminowanie niewłaściwego nastawienia do obiektów i zjawisk przyrodniczych korygowanie fałszywego ich interpretowania.

Poznawanie przyrody przez dzieci powinno opierać się na dwu zasadach: poglądowości i na samodzielnej działalności dzieci. Zasada poglądowości polega na zaznajamianiu się z konkretnymi obiektami czy zjawiskami. Zasada samodzielnej działalności wynika z naturalnej potrzeby aktywności - dzieci same powinny oglądać
i obserwować obiekty, porównywać z innymi, wysuwać wnioski. Te różnorodne zadania wyzwalają aktywność.

Z uwagi na możliwości poznawcze dzieci, za szczególnie przydatne do stosowania

w przedszkolu uważa się następujące metody:

• metody kierowania samodzielną pracą dzieci: obserwacja, praca w ogrodzie przedszkolnym i „kąciku przyrody”, praca z książką, zajęcia plastyczne

• metody poszukujące: rozmowa, pogadanka heurystyczna.

• metody podające: opowiadanie i opis, czytanie.

Stosowanie określonej metody zależy od treści przekazywanych dzieciom. Aby uatrakcyjnić zajęcia, można je prowadzić metodami kombinowanymi. Polegają one na łączeniu dwu, trzech metod w jednym zajęciu, np. opowiadanie z pogadanką heurystyczną i zajęciem plastycznym lub rozmowa połączona z pracą w ogrodzie przedszkolnym. Jednak, jeśli jest to tylko możliwe dzieci powinny mieć bezpośredni kontakt z przyrodą ożywioną. Źródłem wiedzy małych dzieci jest żywa natura. Zielone lasy, pola, owady, barwne kwiaty, ptaki, zwierzęta, spadające płatki śniegu, a nawet kałuża, to bogaty materiał do dziecięcej działalności.. W wyniku systematycznych obserwacji przyrody rozwija się w dzieciach spostrzegawczość - wszystko, może zatrzymać się na dłużej w pamięci dziecka, jeśli trafia

w jego pole widzenia i słyszenia. Spośród nowoczesnych technik wychowania i nauczania można wybrać wiele i wykorzystać do pracy z dziećmi przedszkolnymi. Należą do nich techniki opracowane przez  Celestyna Freineta. W przedszkolu prowadzonym technikami Freineta dziecko poznaje zjawiska i czynności w toku ich trwania. Dziecko przez mowę, pismo, rysunek, rzeźbę, druk, muzykę i taniec nawiązuje kontakt z otoczeniem, wyraża swe pragnienia i pogłębia świadomość związków zachodzących między ludźmi i przyrodą. Nowe sytuacje związane z tymi czynnościami pobudzają dzieci do spontanicznej ekspresji słownej. Wychowawczyni przysłuchuje się uważnie wypowiedziom dzieci, pobudza ich myśli. Zanotowane przez nią wypowiedzi dzieci staną się ich pierwszym swobodnym tekstem, który następnie napisze na tablicy. Dzieci oswajają się z literami zanim jeszcze będą w stanie pojąć mechanizm sztuki pisania i czytania. W naukach przyrodniczych bazujemy na obserwacji i samodzielnym działaniu dziecka. Dziecko analizując problem, szuka w sposób naturalny metody rozwiązania go. Ogromną rolę w poznawaniu odgrywają wycieczki, które są źródłem dalszych działań na zajęciach (środowisko przyrodnicze, teatr, muzea, wystawy, zakłady pracy itp.) Istnieje ścisły związek między ekspresją słowną, a ekspresją plastyczną, muzyczna czy teatralną. W pracy z dziećmi inspiracją jest: muzyka, wiersz, opowiadanie, zdarzenie, wycieczka czy też przeżycie osobiste. Swobodna ekspresja ma ogromny wpływ na rozwój osobowości dziecka, uczy odpowiedzialności za swoje dzieło.

Uwzględniając w pracy z dziećmi idee pedagogiki Freineta niezbędne będzie stosowanie następujących zasad:

1. swobody - polega ona na doborze tematu zajęcia lub zabawy zgodnie z potrzebami i chęciami dziecka;

2. motywacji - dziecko musi wiedzieć, po co wykonuje daną czynność, komu to będzie potrzebne;

3.dyskretnej pomocy nauczyciela - pamiętać należy, że są dzieci, które nie mają pomysłów i powoli nabierają wiary we własne siły; nauczyciel w takich sytuacjach   pełni rolę doradcy, inspiratora;

4. pozytywnej oceny - każde dziecko w wykonywaną pracę wkłada wysiłek, na jaki je stać. Słowo pochwały i zachęty mobilizują do dalszej pracy i bardziej intensywnego wysiłku. Warto pamiętać i o tym, że dzieciom zdolniejszym można dawać zadania trudniejsze do wykonania. Ocena pracy dzieci powinna uwzględniać całą gamę przymiotników związanych z pochwałą, mianowicie: praca ciekawa, kolorowa, pomysłowa, estetyczna, barwna, interesująca, wesoła, zagadkowa.

Aktywne poznawanie przyrody w ogrodzie przedszkolnym

Najbardziej efektywne poznawanie przyrody przez dzieci odbywa się w ogrodzie przedszkolnym i kąciku przyrodniczym. Własny ogród jest dobrobytem przedszkola - jest miejscem, gdzie dzieci samodzielnie pracują, sieją, kopią, sadzą, zbierają plony. Obserwują zmiany zachodzące wraz z porami roku, posługując się np. sprzętem optycznym - lupą, itp. Jest to najbliższe środowisko przyrodnicze, w którym dziecko przebywa. Funkcją ogrodu jest poznanie przyrody, rekreacja, spełnia również zadanie estetyczne. Jest częścią składową terenu przedszkolnego, na którym znajduje się również budynek, place zabaw i gier, piaskownice oraz różne kąciki do zabaw dziecięcych. Cytując za I. Dudzińską „Jedną z najważniejszych części składowych działki przedszkolnej jest warzywnik. Do hodowli, która jest prosta dla dzieci przedszkolnych wybieramy rośliny pospolite, które nie mają dużych wymagań i łatwo znoszą różne niedociągnięcia. Może to być, np. burak czerwony, marchew, pietruszka, rzodkiewka, kapusta, sałata, cebula, fasola itp. Drugą częścią składową działki przedszkolnej jest kwietnik w postaci rabatek wzdłuż innych upraw. Będą to rośliny jednoroczne wysiewane wprost do gruntu, rośliny jednoroczne sadzone do gruntu ze skrzynek z wcześniej przygotowaną rozsadą oraz byliny. Jeżeli jest na to miejsce, należy dążyć do zasadzenia niewielkiego sadu, złożonego głównie z krzewów owocowych ( agrest, porzeczka) i owocowych drzew karłowych ( jabłoń, grusza, śliwa, czereśnia). Na działce powinno znaleźć się miejsce na karmnik dla ptaków”. Działka przedszkolna jest miejscem pracy dzieci. Ma ona charakter zabawowy, ale im bliżej końca okresu przedszkolnego tym praca dziecka staje się bardziej autentyczna. Praca dzieci w ogrodzie przedszkolnym dotyczy głównie hodowli roślin oraz prac porządkowych. Hodując rośliny dzieci zapoznają się z ich rozwojem, budową, sposobem pielęgnacji. Prace porządkowe obejmują głównie udział dzieci w utrzymaniu ogrodu, narzędzi i przyrządów ogrodniczych w czystości i porządku, zabezpieczeniem roślin przed mrozami. Dzieci powinny odczuwać satysfakcję ze swojej pracy, powinny obserwować wzrost i rozwój hodowanych roślin oraz zebrać ich plony. Zadaniem nauczyciela jest również rozbudzanie ciekawości otoczeniem. W trakcie zabawy powinien zwracać uwagę na dany obiekt, np. ptaka, zachęcać do obserwowania.

Dzieci mogą obserwować ptaki w trakcie całego roku. Starszym dzieciom opowiada się o wędrówkach ptaków. Karmniki powinny być umieszczone wśród drzew, w miejscu zacisznym, tak żeby można było prowadzić obserwacje przez przynajmniej jedno okno w przedszkolu, aby nie płoszyć ptaków przez zbliżanie się do nich. Pokarm powinien być podawany codziennie, co stwarza możliwość do zaangażowania większej grupy dzieci przez organizację dyżurów. Czynności te powinny być codziennie kontrolowane przez nauczyciela. Dzieci konsekwentnie wykonując swoje zadania wyrabiają w sobie sumienność i odpowiedzialność.

Aktywne poznanie przyrody przez dzieci w „kąciku przyrody”

„Kącik przyrody” jest cenną pomocą naukową o wszechstronnym zastosowaniu. Może być stały - zajmuje jedno okno w sali przedszkolnej oraz miejsce pod parapetem - lub ruchomy. Ruchomy kącik może być ustawiony na stałym miejscu, w pobliżu okna, a w razie potrzeby można go przesuwać na środek sali, wówczas dzieci siedząc wokół niego mogą podchodzić i wykonywać różne, powierzone im czynności lub obserwować życie roślin i zwierząt. I. Dudzińska wskazuje na następującą budowę, układ „kącika przyrody” :

• na najniższym poziomie, tuż nad podłogą powinna być otwarta szuflada na różne przybory typu: skrzyneczki, doniczki, słoiczki, szczotki, łopatki, grabki, polewaczki - do domowego użytku,

• na poziomie drugim od dołu - hodowle zwierzęce - akwaria, terraria, insektaria

i inne,

• na poziomie trzecim od dołu powinna znajdować się szeroka półka do hodowli roślin, jest to miejsce na skrzynki z rozsadą, z wysiewami lub w innym okresie doniczki z posadzonymi roślinami kwiatowymi

• na poziomie czwartym od dołu, na półce węższej powinny stać rośliny o specjalnych wymaganiach .

W „kąciku przyrody” powinny znaleźć się rośliny łatwe w hodowli dla dzieci. Dzieci lubią rośliny o dużych kwiatach, różnokształtnych i kolorowych liściach. Rośliny te powinny mieć różne wymagania glebowe, wodne, świetlne i cieplne, aby dzieci nauczyły się zaspokajać te wymagania. Stosunkowo łatwe do hodowli są zwierzęta akwaryjne. Wybór ryb należy dobrze przemyśleć, krajowe ryby są kłopotliwe w hodowli szkolnej, dlatego lepiej wybrać ryby egzotyczne - złote rybki, które jednocześnie zachwycą dzieci kształtami i barwą. Do hodowli należy również włączyć ślimaki, małże, skorupiaki i owady wodne, również pająka topika. W „kąciku przyrody” można również włączyć dżdżownice. Ze zwierząt większych można hodować żółwie lądowe, świnkę morską, białe myszy itp. Podstawą organizacji opieki w „kąciku przyrody” jest systematyczność. Czynności związane z prowadzeniem „kącika” powinny być włączone do codziennego planu dnia przedszkola. Dzieci muszą wiedzieć, że okazy znajdujące się w „kąciku' wymagają ciągłej, codziennej opieki. Można zorganizować tygodniowe dyżury, podczas których wybrane dzieci będą się opiekowały nad roślinami i zwierzętami. Dzieciom trzeba jasno wytłumaczyć, jakie czynności do nich należą i jak powinny je wykonywać.

„Kącik przyrody” jest miejscem dostarczającym odpowiednich okazów poglądowych oraz wzbogacania doświadczeń uzyskanych w bezpośrednim kontakcie z przyrodą. Dzieci interesują się zgromadzonymi okazami, gdy nauczyciel urządza ten kącik razem z nimi, wprowadza zmiany, obserwuje okazy razem z dziećmi, pomaga w wykonywaniu czynności pielęgnacyjnych, związanych z hodowlą roślin i zwierząt oraz inicjuje zabawy i zajęcia z wykorzystaniem obiektów przyrodniczych. Prezentacja okazów powinna być zorganizowana w sposób, który wywołuje u dzieci zaciekawienie, chęć ich poznania.

Spacery i wycieczki w przedszkolu

Pośrednie poznawanie przyrody przez dzieci

Dzieci w wieku przedszkolnym nie wykazują na ogół potrzeby korzystania z książek. Nauczyciel powinien rozwijać te potrzeby przez właściwe dobieranie książek pod względem grupy wiekowej i sposobu prezentowania ilustracji, ponieważ to właśnie ilustracje budzą zainteresowanie najmłodszych dzieci, które nie potrafią jeszcze czytać. Ilustracje muszą być proste, o wyraźnych konturach i treści, z licznymi interesującymi szczegółami. W wielu książkach treści przyrodnicze przedstawiają dziecku na przykład baśniowe ludziki, lub zwierzęta i rośliny opowiadają o swoich przygodach. Takie opowiadania oddziaływają na sferę emocjonalną dzieci, dzieci wczuwają się w bohaterów. Książeczki obrazkowe może również wykonać nauczyciel, wykorzystując na przykład ilustracje z gazet. W kąciku książki powinno znajdować się po kilka egzemplarzy danej książki, aby jednocześnie mogło z niej skorzystać kilkoro dzieci. Praca z książką powinna być wykorzystana do kształtowania procesów myślowych przedszkolaków, na przykład porównywania i klasyfikowania. Praca z książką u młodszych dzieci polega głównie na indywidualnych kontaktach dziecka z nauczycielką. Najwięcej czasu jest w godzinach rannych, kiedy nie ma wszystkich dzieci. Starsze dzieci często sięgają do książek w czasie dowolnych zajęć. W czasie oglądania ilustracji można zadawać dzieciom pytania. Praca z książką może być przygotowaniem do obserwacji przyrodniczych w terenie. Dzieci mogą rozwiązywać różnego rodzaju zadania na przykład dobierać tematycznie książki o życiu ptaków, ssaków, o zwierzętach gospodarskich, porównywać obserwowane obiekty z ilustracjami w książce, wyszukiwać w książkach obiekty przyrodnicze, opowiadać o życiu zwierząt na podstawie ilustracji, rozpoznawać zwierzę, środowisko jego życia.

Wpływ czasopism dziecięcych na tworzenie się wyobrażeń i pojęć przyrodniczych

Przezrocza w poznawaniu przyrody przez dzieci

Oglądanie przezroczy przez dzieci ma dla nich większe znacznie niż oglądanie obrazków drukowanych. Uwaga dzieci jest skierowana wyłącznie na ekran, nie ma bodźców, które rozpraszają uwagę dzieci. W poznawaniu przyrody przez dzieci projekcja przezroczy dostarcza wiadomości o przyrodzie niedostępnej bezpośredniej obserwacja, na przykład o zwierzętach egzotycznych, o krajobrazie; uzupełnia i utrwala wiadomości zdobyte podczas obserwacji, umożliwia porównywanie i klasyfikowanie, może również wpajać przekonanie o konieczności ochrony przyrody, na przykład lasów.

Przezrocza wyświetlamy dzieciom w zależności od realizowanej tematyki. Można je prezentować przed wycieczką lub spacerem, gdy chcemy zainteresować dzieci daną tematyką, jednak nie mogą zastąpić bezpośredniego poznawania roślin i zwierząt. Stanowią jedynie środek dydaktyczny do utrwalania nazw, porównywania wyglądu. Dzieci powinny brać czynny udział w zajęciach. Dzieci starsze mogą na przykład wnioskować o przystosowaniu do środowiska na podstawie wyglądu zwierzęcia, natomiast dzieci młodsze naśladować głosy, nazywać zwierzęta, określać ich ubarwienie, wielkość, miejsce występowania.

Nauczyciel przed prezentacją przezroczy musi poznać ich treść lub sobie ją przypomnieć. Następnie powinien przygotować konspekt zajęcia i zadania dla dzieci. Planując zadania należy pamiętać o zasadzie stopniowania trudności, dotyczy to zarówno liczby zadań jak i ich trudności. W przypadku małych dzieci trzeba modulować głos, stosować odpowiednią dykcję i natężenie dźwięku.

Zabawy o tematyce przyrodniczej

Do wykorzystanych przez nauczycieli zabaw zalicza się te, do których dzieci wykorzystują suche rośliny i ich części: owoce, liście, gałązki. Dzieci mogą wówczas zaspokajać swoją ciekawość lub „badać” przydatność obiektów do zabaw konstrukcyjnych. Obserwuje się również wśród dzieci zabawy z wykorzystaniem żywych roślin i zwierząt. Wynikają one na ogół z nieznajomości zasad współżycia z przyrodą, jak i błędnego rozumienia pewnych zjawisk przyrodniczych. Dzieci uważają, że nie robią nic złego, gdy np. „niedobrym muchom”, „szkodnikom” wyrywają skrzydła, odnóża. Należy uświadamiać dzieci o skutkach ich postępowania.

Zabawy konstrukcyjne występują w powiązaniu z zabawami manipulacyjnymi. Dzieci mogą wykorzystywać w nich materiał przyrodniczy i łączyć go z innymi rodzajami tworzywa do wykonywania np. postaci ptaków, kompozycji płaskich (kwiatowych koszyczków ozdabianych suchymi owocami i płatkami kwiatów)i przestrzennych („tortów” ozdabianych owocami, nasionami i listkami). W trakcie tych zabaw nauczycielka może poprosić dzieci, aby określiły dany element przyrodniczy, np. jego kształt, wielkość, budowę, nazwały roślinę, z której on pochodzi, porównały z innym elementem.

Zabawy tematyczne są najczęściej związane z życiem zwierząt. Ważne znaczenie dla dzieci odgrywają w zabawach tematycznych rekwizyty. Należy dostarczać im kukiełek, masek postaci, które wiązać się będą z realizowanym tematem. Rekwizyty mogą również wykonywać dzieci przy pomocy nauczycielki.

Zabawy dydaktyczne polegają na wykonaniu określonego zadania. Do ich realizacji przedszkolaki wykorzystują wiadomości zdobyte w czasie obserwacji obiektów i zjawisk przyrodniczych. Do tych zabaw zalicza się również zagadki, loteryjki, układanki, rebusy, krzyżówki i gry stolikowe. Również w trakcie prowadzenia ćwiczeń i zabaw ruchowych oraz rytmiczno-ruchowych nauczyciel powinien utrwalać wiadomości przyrodnicze dzieci. I tak, naśladowanie ruchów zwierząt jest okazją do utrwalania ich nazw i charakterystycznych cech. Ćwiczenia oddechowe z wykorzystaniem liści i owoców można wykorzystać do utrwalenia nazw drzew i cech poznanych części roślin. Treści piosenek powinny wiązać się z treścią tematu globalnego. Piosenka może wpłynąć zarówno na utrwalenie wiadomości przyrodniczych dzieci, jak i wytworzenie odpowiedniego nastroju. Dlatego należy rozmawiać z przedszkolakami na temat piosenek i stosować je w różnych okolicznościach W poznawaniu przyrody najważniejszą rolę odgrywają zabawy manipulacyjne i konstrukcyjne, które przybierają charakter twórczości artystycznej oraz zabawy dydaktyczne (czasem powiązane z zabawami ruchowymi).

Zabawy o charakterze artystycznym

W toku czynności zabawowych dziecka, jak rysowanie, wycinanie, lepienie, powstają artystyczne wytwory, chociaż nie wszystkie z nich bywają oryginalne. Najwcześniejszą formą jest twórczość rysunkowa. Aby dzieci mogły rozwijać twórczość artystyczną, w sali powinien być „kącik plastyczny”, dobrze oświetlony. Prace artystyczne wykonywane spontanicznie będą dla nauczyciela sprawdzianem, które zabawy i zajęcia o tematyce przyrodniczej wywołały największe zainteresowanie. Są one wyrazem przeżyć i wiedzy, obrazują stosunek do poznawanych obiektów. Im bogatsze, pełniejsze są spostrzeżenia dziecka o obiektach i zjawiskach przyrodniczych, tym dokładniej przedstawia je w twórczości artystycznej

Proponowane treści z zakresu edukacji przyrodniczej w analizowanych programach nauczania

Proponowane treści z zakresu edukacji przyrodniczej występujące w analizowanych programach	Nazwa programu
		Razem z dzieckiem	ABC...	Ja i mój świat	Ekoludek dla sześciolatka
Ciało człowieka Rozpoznawanie części ciała Pojęcia kształcące zmysły: wzrok, słuch, dotyk, smak, węch Porównywanie wyglądu, koloru włosów, liczby zębów, wzrostu, wieku itp.	+ - +	+ + +	+ + +	+ + +
Jedzenie Co zwykle jemy, prezentowanie dzieciom różnych warzyw i owoców oraz ziół rosnących w najbliższej okolicy Pochodzenie różnych potraw (co robimy ze zbóż, mleka itp.) Przygotowanie przez dzieci różnych potraw samodzielnie lub z rodzicami w domu	+ + +	+ + +	+ - -	+ + +
Bogactwa naturalne Pielęgnowanie ogrodu i obserwacja efektów Zbieranie roślin rosnących w okolicy, tworzenie zielników Tworzenie prac z wykorzystaniem roślin, liści Porównywanie kształtów i kolorów kwiatów i liści Nasiona - poznawanie i porównywanie ( obrazy z nasion Poznawanie roślin użytkowych ( np. zioła, zboża)	+ + + + + +	+ + + + + +	+ + + + + +	+ + + + + +
Zwierzęta Bezpośrednia obserwacja zwierząt żyjących w okolicy, zwierzęta domowe, życie zwierząt w mieście i na wsi, dzikie zwierzęta Poznawanie relacji człowiek - zwierzęta ujęciu ekologicznym ( przydatność i znaczenie wszystkich zwierząt) Zwierzęta, które żyły dawniej	+ + -	+ + -	+ + -	+ + +
Zmiany w środowisku Pory roku, kalendarz, rytm dnia, tygodnia, roku Uprawy roślin ( cykl roczny, wzrost, dojrzewanie i obumieranie) Samodzielne wysiewanie szybko rosnących roślin Zmiany w życiu zwierząt w trakcie roku	+ + + +	+ + + +	+ + + +	+ + + +
Pogoda Obserwacja i rejestracja elementów pogody Odczucia związane z pogodą ( gorące słońce, zimny wiatr, mżawka) Ochrona przed negatywnymi skutkami pogody Poznawanie sposobów zatrzymania ciepła w zimie i ochrony przed przegrzaniem	+ + - -	+ + + +	+ + +	+ + + +
Woda Zabawy z wodą, obserwacje koloru, smaku, temperatury Lód, śnieg a woda ( obserwacje zmian i doświadczenia) Planowanie i eksperymentowanie na temat zachowania się różnych przedmiotów w wodzie ( pływają, toną, rozpuszczają się ) Zastosowanie wody - nasze potrzeby, oszczędzanie, brudna i czysta woda.	- + + -	+ + + -	+ + + -	+ + + +
Powietrze Obserwacja ruchów powietrza - wiatr, wiatraczki i wiatromierze Eksperymenty z ruchem powietrza w pomieszczeniach	- -	+ +	+ +	+ +
Światło Słońce jako źródło światła Światło - cień, zabawy z cieniem , obserwacja zmian cienia w ciągu dnia, zegar słoneczny, doświadczenia kompletnej ciemności Różne źródła światła - naturalne i sztuczne Znaczenie światła dla życia - eksperymenty	- - - -	+ + + +	+ + + +	+ + + +
Dźwięki Różne dźwięki, które nas otaczają ( nagrywanie, odtwarzanie, zgadywanie) Głośny i cichy dźwięk -znaczenie higieny słuchu Dźwięki wydawane przez naturę i dźwięki tworzone przez człowieka	+ + +	+ + +	+ + +	+ + +
Ruch Rzeczy i istoty, które się poruszają Ruch chmur, zwierząt, ludzi, porównywanie Prędkość, ruszanie i zatrzymywanie się Zabawy na rowerze, jazda samochodem, bieganie, chodzenie, skakanie	- + + +	+ + + +	+ + -	+ + + +
Maszyny, wynalazki Maszyny w naszym codziennym życiu Zapoznawanie się z wynalazkami Poznawanie budowy urządzeń codziennego użytku Konstruowanie maszyn prostych, doświadczenia z nimi ( blok, waga), majsterkowanie Tworzenie własnych „wynalazków” i maszyn,	+ + + +	+ + + + +	+ + + + +	+ + + + +
Świat, w którym żyjemy Mapy i plany, mapa Polski i świata, globus, plan miasta Ziemia i gwiazdy - rakiety kosmiczne Różne narody i rasy, kolory skóry, książki, wiedza z telewizji, własne doświadczenia Zwyczaje w innych krajach Różne języki - słuchanie nagrań, zaproszenie osoby mówiącej innym językiem	+ - - - - +	+ + + + + +	+ + + + +	+ + + + + +
Razem	33	48	46	50

H. Semenowicz: Nowoczesna szkoła francuska technik Freineta. NK Warszawa 1966. s. 110 - 122

M. Studzińska. Dzieci przedszkolne poznają przyrodę ożywioną. WSiP Warszawa 1989 s. 30

Wychowanie i nauczanie w przedszkolu. Poradnik metodyczny. Red. I. Dudzińska, WSiP Warszawa 1983 s. 264 - 267

Wychowanie i nauczanie w przedszkolu. Poradnik metodyczny. Red. I. Dudzińska, WSiP Warszawa 1983 s. 258 - 259

Wychowanie i nauczanie w przedszkolu. Poradnik metodyczny. Red. I. Dudzińska, WSiP Warszawa 1983 s. 259 - 264

M. Studzińska. Dzieci przedszkolne poznają przyrodę ożywioną. WSiP Warszawa 1989 s. 69 - 81

M. Studzińska. Dzieci przedszkolne poznają przyrodę ożywioną. WSiP Warszawa 1989 s.132 - 139

---