„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Robert Rochel

Określanie wpływu leków i substancji toksycznych na
organizm 311[02].Z3.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr Barbara Przedlacka
mgr Zbigniew Piotr Rawluk


Opracowanie redakcyjne:
mgr Jolanta Łagan


Konsultacja:
mgr inż. Gabriela Poloczek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

ą programu jednostki modułowej 311[02].Z3.04,

„Określanie wpływu leków i substancji toksycznych na organizm”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik analityk.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

5

3.

Cele kształcenia

6

4.

Materiał nauczania

7

4.1.

Klasyfikacja substancji leczniczych ze względu na funkcje,
działanie, budowę chemiczną i pochodzenie

7

4.1.1.

Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

10

4.1.3. Ćwiczenia

10

4.1.4. Sprawdzian postępów

12

4.2.

Zatrucia związkami chemicznymi i lekami

13

4.2.1. Materiał nauczania

13

4.2.2.

Pytania sprawdzające

4.2.3.

Ćwiczenia

4.2.4.

Sprawdzian postępów

4.3.

Toksyczność substancji uzależniających

4.3.1.

Materiał nauczania

4.3.2.

Pytania sprawdzające

4.3.3.

Ćwiczenia

4.3.4.

Sprawdzian postępów

15
15
17
18
18
21
21
23

5.

Sprawdzian osiągnięć

24

6. Literatura

28

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Prezentowany poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wpływach leków

i substancji chemicznych na organizm w szkole kształcącej w zawodzie technik analityk.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne zawierające umiejętności jakie powinieneś posiadać,

−

cele kształcenia opisujące wykaz umiejętności jakie powinny zostać ukształtowane
w trakcie kształcenia,

−

wykaz umiejętności jakie kształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania zawierający niezbędne wiadomości teoretyczne, umożliwiający
samodzielne przygotowanie się do wykonywanych ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianu,

−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej
jednostki modułowej,

−

literaturę.
Materiał nauczania zawiera zagadnienia dotyczące klasyfikacji substancji leczniczych po

uwzględnieniu ich funkcji, działania a także budowy chemicznej i pochodzenia.
Najważniejsze grupy leków zostały scharakteryzowane pod względem wymienionych
kryteriów. Opisane zostały także zatrucia lekami oraz związkami chemicznymi. Ponadto
materiał nauczania zawiera także informacje dotyczące toksyczności substancji
uzależniających a w szczególności alkoholu etylowego. Każdy rozdział materiału nauczania
określa wymagania, które są niezbędne do przyswojenia wiedzy na dany temat oraz pozwala
na sprawdzenie stanu Twojej wiedzy.

Ćwiczenia wykonywane w trakcie pracy z poradnikiem pozwolą Ci uzupełnić i utrwalić

wiedzę a także umożliwią wykorzystanie nabytej wiedzy w praktyce. Mam nadzieję, że
poniższy poradnik będzie dla Ciebie pomocny w opanowaniu materiału, pomoże
w przygotowaniu do ćwiczeń oraz pozwoli ocenić stan wiedzy w czasie powtórzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

311[02].Z3

Podstawowe badania toksykologiczne

311[02].Z3.01

Stosowanie podstawowych zasad toksykologii

311[02].Z3.02

Badanie toksyn w środowisku naturalnym

i przemysłowym

311[02].Z3.03

Badanie substancji toksycznych w żywności

i w środkach codziennego użytku

311[02].Z3.04

Określanie wpływu leków i substancji

toksycznych na organizm

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska,

−

przestrzegać zasad dobrej techniki laboratoryjnej,

−

przestrzegać zasad bezpieczeństwa podczas badania analitycznego w szczególności
w trakcie kontaktu z substancjami uznanymi za niebezpieczne oraz z truciznami,

−

posługiwać się w prawidłowy sposób nomenklaturą związków chemicznych zarówno
organicznych jak i nieorganicznych,

−

określać właściwości fizykochemiczne substancji,

−

prawidłowo oceniać na podstawie informacji zawartych na etykietach szkodliwe
i toksyczne działanie narkotyków i używek,

−

stosować obowiązujące jednostki układu SI,

−

sporządzać wykresy i interpretować wyniki,

−

sporządzać roztwory o określonym stężeniu,

−

przygotowywać próbki materiału do analizy,

−

przygotowywać sprzęt laboratoryjny, aparaturę i odczynniki do analizy,

−

korzystać z norm, przepisów, procedur i dostępnych instrukcji,

−

właściwie rozpoznawać objawy zatruć substancjami niebezpiecznymi,

−

udzielać pierwszej pomocy oraz organizować akcję ratowniczą w razie konieczności.

.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić fizjologiczne właściwości związków chemicznych,

−

określić fizjologiczne właściwości chemicznych składników popularnych leków,

−

scharakteryzować czynniki wpływające na toksyczność leków,

−

określić przyczyny zatruć lekami,

−

dokonać klasyfikacji ważniejszych grup leków,

−

scharakteryzować budowę chemiczną najważniejszych grup leków,

−

przeprowadzić analizę składników chemicznych popularnych leków na podstawie
informacji zamieszczonej na etykietach oraz określić czynnik skutecznego leczenia,

−

scharakteryzować środki farmaceutyczne i używki powodujące uzależnienia,

−

przewidzieć skutki nierozważnego stosowania leków,

−

określić zdrowotne i społeczne skutki narkomanii i alkoholizmu,

−

charakteryzować podstawowe metody analizy czynnych składników środków
farmakologicznych i uzależniających,

−

wykonać analizy podstawowych składników środków farmakologicznych,

−

skorzystać z norm, przepisów, procedur dotyczących wykrywania i oznaczania
ilościowego środków farmakologicznych i uzależniających.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4.

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Klasyfikacja substancji leczniczych ze względu na funkcje,
działanie, budowę chemiczną i pochodzenie

4.1.1.

Materiał nauczania

Substancje chemiczne zastosowane w odpowiedniej postaci w celu osiągnięcia

określonego efektu terapeutycznego nazywamy lekiem. Działanie leku ujawnia się po
osiągnięciu przez niego specyficznych receptorów zlokalizowanych zazwyczaj w komórkach
i tkankach. Mechanizm działania leków opiera się o fizjologiczne właściwości związków
chemicznych używanych do jego produkcji. Właściwości te zależą w dużej mierze od budowy
chemicznej związku i jest to czynnik decydujący o jego właściwościach fizykochemicznych.
Stwierdzono, iż takie czynniki jak: rozpuszczalność, zdolność do dysocjacji w organizmie
oraz charakterystyczne cechy w budowie chemicznej, głównie podstawniki decydują o tym
czy dany związek chemiczny posiada właściwości fizjologiczne czy też jest ksenobiotykiem.

Jednym z głównych celów badań toksykologicznych, jest analiza czynnych składników

leków i środków uzależniających. Podstawowe metody używane do badań w tym kierunku to
metody kolorymetryczne, obecnie rzadziej stosowane, a także metody spektrofotometryczne
używane zarówno do analizy ilościowej jaki jakościowej. Główną grupę metod stanowią
obecnie metody chromatograficzne, przede wszystkim chromatografia cienkowarstwowa,
cieczowa i gazowa. Nie można także zapominać o nabierających coraz większego znaczenia
metodach immunologicznych.

Źródłem pozyskiwania leków są surowce farmaceutyczne pochodzenia mineralnego,

roślinnego i zwierzęcego. Podstawowy podział leków jako główne kryterium podaje postać
danego leku. Rozróżniamy postaci płynne i stałe występowania leku.

Postaci płynne leków:

−

roztwory,

−

krople,

−

leki stosowane do wstrzyknięć,

−

mieszanki,

−

odwary,

−

napary,

−

maceraty,

−

soki,

−

syropy,

−

nalewki,

−

wyciągi,

−

zawiesiny,

−

emulsje,

−

mazidła,

−

lakiery,

−

aerozole,

−

mgły.

Leki w postaci stałej:

−

proszki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

−

granulaty,

−

tabletki,

−

drażetki,

−

kapsułki,

−

maści,

−

kremy,

−

czopki.

Klasyfikacja ważniejszych grup leków przedstawia się następująco:

1.

Leki chemioterapeutyczne.

Jest to grupa leków, która zastosowana w zakażeniach wywołanych przez bakterie,

grzyby, wirusy lub pasożyty, powoduje niszczenie komórek chorobotwórczych
patogenów. Jeżeli działanie ich ogranicza się do zahamowania wzrostu czynników
chorobotwórczych, mówimy wówczas o działaniu bakteriostatycznym, natomiast jeżeli
patogeny są niszczone, to takie działanie nazywamy działaniem bakteriobójczym.
Istotnym jest fakt, iż w trakcie działania chemioterapeutyków nie ulegają uszkodzeniu
narządy gospodarza.

Do najczęściej stosowanych chemioterapeutyków należą:

−

antybiotyki,

−

sulfonamidy,

−

leki przeciwgrzybicze,

−

syntetyczne leki chemioterapeutyczne.
Spośród wyżej wymienionych grup chemioterapeutyków pokaźną liczbę zatruć

wywołują antybiotyki i sulfonamidy. Antybiotykami o wysokiej toksyczności dla
człowieka są antybiotyki polipeptydowe, tetracykliny, makrolidy i aminoglikozydy.

2.

Leki układu autonomicznego.

Do tej grupy leków należą:

−

leki oddziaływujące na układ współczulny,

−

leki oddziaływujące na układ przywspółczulny.

Mechanizm działania tej grupy leków związany jest z neurotransmiterami takimi jak
noradrenalina, acetylocholina na receptory adrenergiczne, cholinergiczne, muskarynowe
i nikotynowe. Przedstawiciele tej grupy leków bądź pobudzają bądź hamują pracę układu
autonomicznego.

3.

Leki działające na ośrodkowy układ nerwowy

Najważniejsze leki tej grupy to:

−

leki przeciwpadaczkowe,

−

leki uspokajające i nasenne,

−

leki znieczulenia ogólnego,

−

leki psychotropowe,

−

leki przeciwbólowe.

Oddziaływanie na ośrodkowy układ nerwowy związane jest z oczekiwanym efektem
terapeutycznym, który dotyczy leczenia takich schorzeń jak depresje, lęki, padaczka
a także działania przeciwbólowego. W skład tej grupy leków wchodzą leki znieczulenia
ogólnego stosowane w przygotowaniu pacjentów do zabiegów operacyjnych, zwanym
premedykacją farmakologiczną. Niezwykle ważną grupą leków stosowanych w leczeniu
wielu chorób ośrodkowego układu nerwowego (OUN) są pochodne kwasu
barbiturowego. Znalazły one zastosowanie jako leki nasenne, uspokajające
i przeciwpadaczkowe, w zależności od rodzaju i ilości podstawników w przyłączonych
do cząsteczki kwasu barbiturowego. W grupie leków stosowanych w leczeniu chorób

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

ośrodkowego układu nerwowego (OUN), istnieje wiele preparatów, które stanowią
zagrożenie ze względu na wywoływane przez nie zjawisko tolerancji i uzależnienie.

Tabela 1. Efekty pobudzania układu współczulnego i przywspółczulnego na przykładzie układu krążenia [6, s. 24]

Układ przywspółczulny

Układ współczulny

Rytm pracy serca

zwolnienie

przyspieszenie

Siła skurczu serca

osłabienie

nasilenie

Naczynia krwionośne wieńcowe

rozkurcz

skurcz

Naczynia krwionośne w skórze

rozkurcz

skurcz

Naczynia krwionośne w płucach

rozkurcz

skurcz

Naczynia krwionośne w mięśniach

szkieletowych

-

rozkurcz

Oskrzela

skurcz

rozkurcz

4.

Leki układu oddechowego.

Stosowane są głównie jako:

−

leki przeciwkaszlowe,

−

leki wykrztuśne,

−

leki mukolityczne,

−

leki stosowane w astmie oskrzelowej.

Mechanizm działania leków wykrztuśnych polega na pobudzaniu gruczołów
znajdujących się w oskrzelach do produkcji śluzu o mniejszej lepkości co ułatwia jego
usuwanie. Leki przeciwkaszlowe z kolei mają za zadanie hamowanie odruchu
kaszlowego, który z jednej strony może być objawem stanu zapalnego jak również
prawidłową reakcją na wniknięcie zanieczyszczeń lub pokarmu do dróg oddechowych.

5.

Leki stosowane w chorobach układu krążenia.

Głównie są to:

−

leki stosowane w leczeniu nadciśnienia,

−

leki stosowane w leczeniu choroby niedokrwiennej serca,

−

leki stosowane w zaburzeniach rytmu.

Fakt występowania lub współwystępowania wiele schorzeń w układzie krążenia, powoduje,
że leki tej grupy są zażywane przez pacjentów dość często. W niewydolności serca
stosowane są glikozydy nasercowe, leki działające efektywnie lecz cechujące się dużą
toksycznością. W zaburzeniach rytmu serca stosowane są leki działające na układ
adrenergiczny (α- i β-adrenolityki). Ponadto w schorzeniach układu krwionośnego, głównie
w leczeniu nadciśnienia i niewydolności serca, dość często stosowane są leki moczopędne
oraz inhibitory konwertazy angiotensyny, czyli enzymu odpowiedzialnego za wytwarzanie
angiotensyny II, która wywiera wpływ na wzrost ciśnienia tętniczego krwi.

6.

Leki przewodu pokarmowego.

Najważniejsze z nich to:

−

leki przeczyszczające,

−

leki przeciwwymiotne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

−

leczenie choroby wrzodowej,

−

leki stosowane w zaburzeniach motoryki przewodu pokarmowego.

Leczenie zaburzeń motoryki przewodu pokarmowego prowadzi do wyrównania zaburzeń
wodnych i elektrolitowych oraz leczenia przyczynowego jakim zazwyczaj jest
chemioterapia w stosunku do drobnoustrojów chorobotwórczych. Leki przeciwwymiotne
znalazły zastosowanie w hamowaniu nudności i wymiotów, objawów występujących
niezwykle często w wielu chorobach, nie tylko przewodu pokarmowego. Etiologia
choroby wrzodowej wskazuje na wzrost kwasowości oraz na obecność bakterii
Helicobacter pylori jako czynniki mające decydujące znaczenie.

7.

Hormony.

Substancje służące organizmowi jako swoiste regulatory jego pracy nazywane są

hormonami. Narządy je produkujące zwane są gruczołami dokrewnymi a cały układ
hormonalny - układem dokrewnym. W farmakologii hormony znalazły zastosowanie
w zaburzeniach tarczycy oraz zaburzeniach gospodarki wapniowo-fosforanowej. Osobną
grupę stanowią hormony płciowe żeńskie i męskie stosowane w hormonalnej terapii
zastępczej lub jako doustne środki antykoncepcyjne.

8.

Witaminy.

Są to niezbędne dla życia składniki prawidłowej diety każdego człowieka. Ze

względu na rozpuszczalność dzielimy ja na rozpuszczalne w wodzie (grupa B, C, H, PP
i kwas foliowy) i rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E i K). Niedobory witamin nazywane
hipowitaminozami są powodem wielu chorób kośćca, skóry i układu nerwowego.

4.1.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.

1.

Co nazywamy lekiem?

2.

Jakiego pochodzenia może być surowiec farmaceutyczny?

3.

Jakie mogą być postaci leków?

4.

Jaki jest cel stosowania leków chemioterapeutycznych?

5.

Jakie grupy antybiotyków cechują się największą toksycznością?

6.

Jakie grupy leków wpływają na ośrodkowy układ nerwowy?

7.

Jakie leki stosowane w chorobach układu krążenia posiadają stosunkowo dużą
toksyczność?

8.

Jakie czynniki powodują chorobę wrzodową?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ mechanizm działania popularnych leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zaopatrzyć się w dwa puste opakowania po popularnym leku przeciwgorączkowym
i przeciwbólowym wraz z ulotkami,

2)

dokonać szczegółowej analizy załączonych ulotek,

3)

wskazać jaki związek chemiczny jest substancją czynną w przypadku leku
przeciwgorączkowego i leku przeciwbólowego,

4)

przeanalizować mechanizm działania leku korzystając z ulotki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

5)

omówić wskazania do zastosowania i przeciwwskazania,

6)

opisać działanie niepożądane leku przeciwbólowego i leku przeciwgorączkowego,

7)

zapoznać się z dawkowaniem, uwzględniając wiek potencjalnego pacjenta,

8)

zapisać w postaci wniosków dokonaną analizę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

puste opakowania po popularnych lekach przeciwbólowych i przeciwgorączkowych,

−

ulotki informacyjne,

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca farmakologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 2

Oceń właściwości kwasu acetylosalicylowego jako przykładu substancji leczniczej

o wielu zastosowaniach terapeutycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

korzystając z Farmakopei Polskiej lub podręcznika do farmakologii dokonać analizy
zastosowania kwasu acetylosalicylowego jako substancji czynnej wielu leków, głównie
przeciwbólowych i przeciwzapalnych oraz przeciwagregacyjnych a także składnika wielu
mieszanek przeciwbólowych,

2)

wymienić nazwy leków i preparatów zawierających kwas acetylosalicylowy, korzystając
z wielu źródeł takich jak podręcznik, ulotki, puste opakowania,

3)

omówić wskazania i przeciwwskazania do stosowania leków i preparatów zawierających
kwas acetylosalicylowy,

4)

opisać działanie niepożądane kwasu acetylosalicylowego, przeanalizować przebieg
i objawy zatrucia przewlekłego i ostrego kwasem acetylosalicylowym,

5)

określić dawki wywołujące zatrucie przewlekłe i ostre kwasem acetylosalicylowym,

6)

omówić zastosowanie kwasu acetylosalicylowego jako leku stosowanego w profilaktyce
zawału mięśnia sercowego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

puste opakowania po lekach i preparatach zawierających kwas acetylosalicylowy,

−

ulotki informacyjne,

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca farmakologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wymienić przykłady leków chemioterapeutycznych?





2)

opisać jak na oskrzela oddziaływuje układ współczulny?





3)

określić co to jest premedykacja farmakologiczna?





4)

opisać zastosowanie hormonów w farmakologii?





5)

podać trzy przykłady zastosowania barbituranów?





6)

podać cztery przykłady leków działających na układ pokarmowy?





7)

podać różnice pomiędzy działaniem bakteriostatycznym

i bakteriobójczym?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4.2.

Zatrucia związkami chemicznymi i lekami

4.2.1.

Materiał nauczania

Lek lub substancję leczniczą stosujemy zwykle w celu osiągnięcia korzystnego efektu

farmakologicznego. Podawany jednak w nadmiernych dawkach, niewłaściwie lub zbyt często
wywołuje w organizmie efekt toksyczny czyli zatrucie. Zatrucia lekami są następstwem
głównie stosowania zbyt dużych dawek lub długotrwałego zażywania prowadzącego do
zjawiska kumulacji leku w organizmie.

Powody zatruć mogą być przypadkowe jak i rozmyślne. Zatrucia przypadkowe są

najczęściej spowodowane błędem personelu apteki, lekarskim lub pielęgniarskim czyli
omyłkowym podaniem leku lub błędem samego pacjenta i zazwyczaj są to pomyłki przy
przyjęciu danego leku. W sytuacji takiej pacjent zwykle myli zażywane leki lub spożywa lek
przeterminowany. Zatrucia rozmyślne można podzielić na samobójstwa, zabójstwa
i lekomanie. Do zatruć rozmyślnych dochodzi głownie poprzez próby samobójcze lub
działanie zbrodnicze. Substancja chemiczna lub lek wywołujący zatrucie ostre szczególnie
silne objawy daje ze strony tzw. narządu krytycznego. Jest to narząd, który jako pierwszy
osiąga stężenie krytyczne substancji toksycznej.

Z toksykologicznego punktu widzenia każda substancja i związek chemiczny a w tym

i leki mogą być uznane za trucizny. Mechanizm działania substancji uznawanych za trucizny
polega specyficznym modyfikowaniu funkcji i metabolizmu substancji fizjologicznie
wytwarzanych przez organizm. Zazwyczaj są to reakcje chemiczne nazywane interakcjami
i mogą się odbywać poprzez zmianę właściwości błon komórkowych, wpływ na homeostazę
komórki lub mogą to być działania ogólnoustrojowe. Wiele trucizn wykazuje działanie
wybiórcze skierowane wyłącznie do jednego narządu lub tkanki. Moc działania trucizn zależy
od wprowadzonej do organizmu dawki. Zarówno w farmakologia jaki i toksykologia
wyróżnia kilka rodzajów dawek.
Dawka graniczna (progowa, dosis minima DM) – jest to ilość substancji, która wywołuje
pierwsze dostrzegalne skutki biologiczne.
Dawka lecznicza (dosis therapeutica, dosis curativa, DC) – wykazuje działanie
farmakoterapeutyczne i nie wywołuje istotnych zakłóceń procesów fizjologicznych, jest to
dawka optymalna w czasie leczenia.
Dawka toksyczna (dosis toxica, DT) – jest to ilość substancji, która po wchłonięciu do
organizmu wywołuje efekt toksyczny.
Dawka śmiertelna (dosis letalis, DL) – jest to ilość substancji powodująca śmierć organizmu
po jednorazowym podaniu.
Dawka pobrana – ilość substancji zawarta w spożytym pokarmie, we wdychanym powietrzu
lub w materiale nałożonym na skórę.
Dawka wchłonięta – ilość substancji, która przeniknęła przez granicę wymiany faz do
organizmu ze środowiska zewnętrznego.
Medialna dawka śmiertelna LD

50

(dosis letalis) – jest to statystycznie obliczona na podstawie

wyników eksperymentu na zwierzętach ilość substancji chemicznej, która powoduje śmierć
50% badanych osobników.
Niezwykle ważnym jest także ustalenie dla danego leku wskaźnika terapeutycznego, który jest
stosunkiem dawki wywołującej objawy toksyczne do dawki działającej leczniczo.

Czynnikami, które powodują wzrost toksyczności leków są:

−

reakcje uczuleniowe a w tym odczyny fotoalergiczne. odczyny alergiczne występują
często po antybiotykach, sulfonamidach, środkach znieczulających a także salicylanach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Obserwujemy najczęściej odczyny skórne, wypryski oraz pokrzywki. Odczyny alergiczne
to także odczyny fotoalergiczne, w których oprócz objawów skórnych pojawiają się także
silne reakcje na działanie światła. Pojawiają się one po niektórych antybiotykach,
tiazydach czy sulfonamidach,

−

działanie rakotwórcze – leki nie powinny przejawiać działania powodującego rozwój
nowotworów. Jednak czynnik związany z długotrwałym stosowanie niektórych leków
zwiększa takie prawdopodobieństwo. Dotyczy to przykładowo sulfonamidów, niektóre
antybiotyki przeciwgrzybicze jak gryzeofulwina czy pochodne kwasu izonikotynowego,

−

działanie teratogenne i embriotoksyczne. Działaniem teratogennym nazywamy toksyczne
działanie na zarodek w pierwszym trymestrze ciąży. Efektem takiego działania jest
wytworzenie się wad rozwojowych lub obumarcie płodu. Z kolei działanie embriotoksyczne
to niekorzystne efekty działania w pozostałych sześciu miesiącach ciąży.

Istnieje klasyfikacja działania leków w czasie ciąży pozwalająca wyróżnić w związku

z tym pięć klas leków:
kategoria A – szkodliwe działanie tej grupy jest bardzo małe. Potwierdziły to wykonane próby

kliniczne na ludziach,

kategoria B – szkodliwość tej grupy jest podobna do kategorii A. Nie zostało to jednak

potwierdzone za pomocą testów klinicznych na ludziach,

kategoria C – szkodliwe działanie tej grupy leków potwierdzone zostało przez miarodajne

testy na populacji zwierząt,

kategoria D – działanie teratotoksyczne i embriotoksyczne tych leków jest bezsporne. Zdarza

się w wyjątkowych sytuacjach, że stosowanie takich leków u kobiet
ciężarnych jest akceptowalne, np. w stanach zagrożenia życia,

kategoria X – zagrożenie ze strony tych leków jest tak pewne, że nawet w sytuacjach

wyjątkowych stosuje się bezwzględny zakaz używania tych specyfików.

Leki w organizmie podlegają wielu przemianom farmakokinetycznym, tworzącym

logiczny szereg z pięciu następujących po sobie etapów. Są to:

−

uwalnianie,

−

wchłanianie,

−

dystrybucja,

−

metabolizm,

−

wydalanie.
Przemiany metaboliczne leków zachodzące w organizmie, odbywają się głównie

w wątrobie i podzielić możemy je na dwa rodzaje:

−

reakcje pierwszej fazy do których zaliczyć można utlenianie, redukcję oraz hydrolizę,
prowadzące bądź do unieczynnienia leku bądź mogą prowadzić do zmiany charakteru leku,

−

reakcje drugiej fazy to reakcje acetylacji, sprzęgania z glicyną oraz reakcje tworzenia
glukuronianów i siarczanów. Prowadza one do otrzymania form związków chemicznych
nie wykazujących toksyczności.
Przebieg powyższych reakcji ma zasadniczy wpływ na procesy nieprawidłowego

wydalania a co za tym idzie ewentualnej kumulacji w organizmie. Ma to wpływ na fakt, czy
osiągnięta zostanie dawka toksyczna w trakcie zażywania danego specyfiku. Nadużywanie
leków prowadzi wprost do zjawiska lekomanii (lekozależności). Odbywa się ono zazwyczaj
bez wiedzy lekarza a także bez właściwego rozpoznania choroby a pierwszym symptomem
pojawiającej się lekomanii jest uczulenie na dany lek.

Zdarza się, że u osoby chorej współistnieje wiele chorób w jednym czasie. Wymusza to

zażywanie równocześnie wielu leków jednocześnie. Może to prowadzić do wzajemnego
oddziaływania pomiędzy zażywanymi lekami i do wytworzenia interakcji Zjawisko takie nosi
nazwę polipragmazji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

4.2.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.

1.

Jak brzmi definicja dawki terapeutycznej?

2.

Wymień podstawowe procesy wchodzące w skład metabolizmu?

3.

Co to jest lekozależność?

4.

Dlaczego stosowanie leków w czasie ciąży jest niebezpieczne?

5.

Jakie są efekty działania teratogennego leków?

6.

Co to jest wskaźnik terapeutyczny?

7.

Jakie rodzaje reakcji metabolicznych leków zachodzą w wątrobie?

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zidentyfikuj zawartość rutozydu w zielu bratka za pomocą chromatografii cienkowarstwowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dodać do 1 g surowca zielarskiego (ziele bratka) 10 cm

3

metanolu,

2)

ogrzewać tak przygotowany roztwór na łaźni wodnej w temperaturze 60°C,

3)

przesączyć podgrzany roztwór otrzymując w ten sposób tak zwany roztwór A,

4)

przygotować metanolowy roztwór substancji porównawczej (rutozydu) o stężeniu
0,25 mg/cm

3

– roztwór B,

5)

nanieść na płytkę chromatograficzną zawierająca żel krzemionkowy jako fazę
nieruchomą 20 µm

3

roztworu A i 5 µm

3

roztworu B,

6)

rozwijać chromatogram używając jako fazy ruchomej mieszaninę następujących
rozpuszczalników: octan etylu – woda - kwas mrówkowy - kwas octowy w stosunku
100:27:11:11,

7)

wysuszyć chromatogram w temperaturze pokojowej,

8)

obejrzeć chromatogram w nadfiolecie (366 nm) – plamy flawonoidów wykazują brunatną
fluorescencję, a po wywołaniu metanolowym roztworem chlorku glinu o stężeniu
10 g/dm

3

, fluorescencję żółtopomarańczową,

9)

umieścić chromatogram w parach amoniaku celem pogłębienia barwy plam,

10)

przeanalizować otrzymany chromatogram, obecność plam z roztworu A i roztworu B
wskazuje na obecność rutozydu w zielu bratka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

łaźnia wodna,

−

sączki,

−

lejki szklane,

−

płytki chromatograficzne,

−

statyw do sączenia,

−

mikropipeta do nanoszenia próbki,

−

odczynniki:
-

metanol,

-

rutozyd o stężeniu 0,25 mg/cm

3

,

-

octan etylu: woda: kwas mrówkowy: kwas octowy w stosunku 100:27:11:11,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

-

chlorek glinu o stężeniu 10 g/dm

3

,

-

cz.d.a. amoniak.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj oddziaływanie toksyczne luminalu jako przykład zatrucia barbituranami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dokonać ogólnej charakterystyki pochodnych kwasu barbiturowego korzystając z danych
literaturowych,

2)

wyróżnić podstawowe grupy pochodnych kwasu barbiturowego ze względu na czas
działania,

3)

określić przyczyny zatruć barbituranami,

4)

omówić objawy pojawiające się w zatruciu przewlekłym pochodnymi kwasu
barbiturowego,

5)

omówić objawy pojawiające się w zatruciu ostrym pochodnymi kwasu barbiturowego,

6)

podać dawkę toksyczną luminalu,

7)

podać dawkę śmiertelną luminalu,

8)

opisać sposoby usuwania barbituranów z organizmu oraz ratowania osób zatrutych,

9)

wyciągnąć wnioski po przeanalizowaniu zatrucia luminalem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca farmakologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 3

Określ rodzaje i oceń wpływ trucizn na zdrowie i życie człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

podać definicje trucizny, toksyny, ksenobiotyku, zatrucia przewlekłego i zatrucia ostrego,

2)

dokonać klasyfikacji trucizn, jako kryterium wyboru zastosować pochodzenie,

3)

podać przykłady trucizn pochodzenia biologicznego,

4)

podać przykłady trucizn pochodzenia przemysłowego,

5)

opisać powstawanie zatruć przewlekłych, oceniając jakie najczęściej czynniki je
wywołują,

6)

opisać powstawanie zatruć ostrych, oceniając jakie najczęściej czynniki je wywołują,

7)

opisać zapobieganie powstawania zatruć ostrych i przewlekłych,

8)

wyciągnąć wnioski i zanotować.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

foliogramy dotyczące najczęściej występujących trucizn,

−

rzutnik pisma,

−

literatura dotycząca farmakologii i toksykologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.2.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

podać definicje dawek leczniczej i śmiertelnej?





2)

opisać reakcje uczuleniowe pojawiające się w sytuacji toksycznego
oddziaływania leków?





3)

określić jakie są powody powstawania zatruć lekami?





4)

opisać na czym polega działanie rakotwórcze niektórych leków?





5)

podać jakie grupy leków są szczególnie niebezpieczne?





6)

ocenić niebezpieczny wpływ leków zażywanych przez kobiety w ciąży? 



7)

określić co to jest lekomania?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

4.3.

Toksyczność substancji uzależniających

4.3.1.

Materiał nauczania

Substancje uzależniające powodują w organizmie człowieka zespół objawów

wyrażających się zależnością psychiczną i fizyczną. Sprowadzają się one do konieczności
zażywania substancji wywołujących oczekiwany efekt odurzający. Zależność psychiczna
powoduje, że chory jest zmuszony nieustannie dostarczać do organizmu substancję
uzależniającą. Efektem nadmiernego zażywania niektórych leków czy środków
uzależniających jest zjawisko tolerancji. Jedną z cech charakterystycznych tolerancji jest
przymus

przyjmowania

coraz

większych

dawek

środka

farmakologicznego

lub

uzależniającego w celu osiągnięcia oczekiwanego efektu. Przymus i napięcie wewnętrzne
ustępują po zażyciu środka uzależniającego. Środkami wywołującymi bardzo szybkie
uzależnienie psychiczne są między innymi kokaina, alkohol etylowy czy LSD.

Tabela 2. Związki wywołujące uzależnienia [6, s. 113]

kokaina

bardzo silna zależność psychiczna

amfetamina

silna zależność psychiczna

związki psychostymulujące

nikotyna

silna zależność psychiczna

barbiturany i leki nasenne

silna zależność psychiczno-fizyczna

alkohol etylowy

silna zależność psychiczno-fizyczna

związki działające depresyjnie na

OUN

inhalanty

silna zależność psychiczna

leki anksjolityczne

benzodiazepiny

umiarkowana zależność psychiczno-
fizyczna

LSD

słaba zależność psychiczno-fizyczna

meskalina

słaba zależność psychiczno-fizyczna

fencyklidyna

umiarkowana zależność psychiczno-
fizyczna

związki psychomimetyczne

kannabinoidy

słaba zależność psychiczno-fizyczna

Zależność fizyczna jest takim stanem organizmu w którym ciągłe przyjmowanie takiego

środka jest jednym z czynników niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania czyli
zdrowia. W organizmie pojawiają się zmiany prowadzące do zespołu abstynenckiego.
Objawami wystąpienia takiego zespołu jest pobudzenie nerwowe, niepokój, bóle mięśniowe,
bezsenność, omamy, wizje, a także drgawki.

Istnieje wiele czynników sprzyjających powstawaniu uzależnienia. Jest to zarówno

nadużywanie leków jak również czynniki psychologiczne takie jak stres, napięcia wewnętrzne
lub konflikty w domu i w pracy. Jeżeli lek lub substancja powoduje poprawę nastroju
i złagodzenie napięć zostaje zaakceptowana jako swoiste antidotum na życiowe kłopoty.
Osoba uzależniona poszukuje więc przez zażywanie środków uzależniających wyjścia
z trudnej sytuacji nie poszukując jednocześnie jej rozwiązania.

Nadużywanie środków mogących powodować z czasem uzależnienie jest wynikiem wielu

współistniejących czynników. Problemy w życiu osobistym powodujące stany obniżonego
nastroju, napięcia, emocje, stany depresyjne czasem po prostu moda są zaliczane do
najczęstszych. Dodać do nich możemy dużą dostępność i łatwość zakupu, co stanowi niemałą
zachętę do ich zażycia.

Zjawisko prowadzące do nałogu lub nawyku nazywane jest toksykomanią. Wyróżniono

następujące typy toksykomanii:

a.

Typ morfinowy – silna zależność psychiczna i fizyczna, skutkuje objawami
abstynenckimi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

b.

Typ barbituranowo - alkoholowy – silna zależność psychiczna, słaba fizyczna.

c.

Typ kokainowy – silna zależność psychiczna, słaba fizyczna, występują objawy
abstynenckie.

d.

Typ cannabis – wywoływany przez alkaloidy konopi, silna zależność psychiczna,
brak fizycznej, brak objawów abstynenckich.

e.

Typ amfetaminowy – zależność psychiczna, brak zależności fizycznej.

f.

Typ khat – zależność psychiczna, brak lub słaba zależność fizyczna.

g.

Typ substancji halucynogennych – słaba zależność psychiczna, brak zależności
fizycznej.

h.

Typ lotnych rozpuszczalników – słaba zależność psychiczna, silne objawy toksyczne.

Do substancji najczęściej wywołujących uzależnienie zaliczamy:

1.

Morfina i pochodne.

Do tej grupy substancji zwanych opioidami należą między innymi morfina, heroina,

kodeina i etylomorfina. Mogą one powodować zjawisko zwane zależnością opioidową.
Szczególnie niebezpieczne jest oddziaływanie morfiny na ośrodkowy układ nerwowy,
powodujące zmniejszenie wrażliwości ośrodka oddechowego, prowadzące do jego
porażenia, pojawiają się urojenia, zanik wyższych uczuć, halucynacje i psychozy.
W uzależnieniu pojawiają się charakterystyczne objawy: suchość błon śluzowych dróg
oddechowych, nerwobóle oraz bóle mięśniowe. Po odstawieniu opioidów pojawiają się
objawy zespołu abstynencji. Są to: osłabienie, senność, bóle i drżenia mięśniowe,
wymioty, biegunki, skurcze jelit, nadmierne pocenie się, niepokój i senność.

2.

Leki nasenne.

Ze strony leków nasennych główne zagrożenie związane jest z barbituranami oraz

pochodnymi benzodiazepiny. Najczęściej przyjmowane pochodne benzodiazepiny to
diazepam, lorazepam i nitrazepam, zaś z grupy pochodnych kwasu barbiturowego
najczęściej zażywane są cyklobarbital, fenobarbital i tiopental. Są one przyjmowane
początkowo w celach terapeutycznych w zaburzeniach snu. Jednak wywołują one
zjawisko tolerancji szczególnie silnie zaakcentowane w czasie stosowania pochodnych
benzodiazepin, co powoduje wytworzenie uzależnienia, spotęgowane przez wytwarzanie
stanów euforycznych. Osoby nadużywające barbituranów doprowadzają do uzależnienia
się psychicznego i fizycznego wraz z objawami abstynenckimi, do których zaliczyć
można omamy, drgawki, niewydolność oddechową, zaburzenia krążenia. Pochodne
benzodiazepiny

w

połączeniu

z

alkoholem

etylowym

stanowią

szczególne

niebezpieczeństwo dla osoby je zażywającej. Zdarza się, że są przyjmowane w celach
samobójczych w niezwykle dużych dawkach. Nagłe odstawienie benzodiazepin nie
wywołuje objawów abstynenckich w pierwszej chwili. Mogą się one ujawniać po kilku
dniach i są to: mrowienie kończyn, zaburzenia czucia, zwiększona wrażliwość na światło
oraz drgawki.

3.

Alkohol etylowy.

Uzależnienie od alkoholu etylowego jest w porównaniu z innymi substancjami

odurzającymi częstsze, co przede wszystkim związane jest z dużą dostępnością tej
substancji. Przybiera ono cechy nałogu, który cechuje się dużą zależnością fizyczną
i psychiczną. W mechanizmie alkoholizmu jako jednostki chorobowej niezwykle dużego
znaczenia upatrywać należy w działaniu systemów enzymatycznych metabolizujących
alkohol etylowy. Są nimi przede wszystkim dehydrogenaza alkoholowa i dehydrogenaza
aldehydowa a także katalaza i mikrosomalny układ utleniania etylowego (MEOS).
Enzymy te w celu osiągnięcia optimum swej aktywności muszą ulec indukcji.
Zapotrzebowanie na substrat przez te układy enzymatyczne wywołuje zjawisko zwane
„głodem”. Towarzyszą mu niezwykle uciążliwe i przykre objawy. Geneza tych objawów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

znajduje się na poziomie biotransformacji etanolu w wątrobie a dotyczy gospodarki
węglowodanowej i lipidowej oraz zaburzeń kwasowo-zasadowych i niedotlenienia
komórek. Czynnikiem, który ma niezwykle ważny wpływ na toksyczność etanolu jest
jego silne degeneracyjne działanie na układ nerwowy. Jest to związane ze zmianami
zanikowymi płatów czołowych kory mózgowej, ponieważ te części mózgu odpowiadają
za tzw. wyższe funkcje psychiczne. U osób systematycznie nadużywających alkoholu
rozwija się z czasem zespół objawów zwanych chorobą alkoholową, której towarzyszy
padaczka alkoholowa i stan zwany delirium tremens czyli majaczenie alkoholowe.
Leczenie choroby alkoholowej opiera się głównie na terapii psychologicznej,
wspomaganej farmakologicznie. Do tego celu używa się leku o nazwie disulfiram
(Esperal), wszywanego pod skórę w postaci tzw. peletek, czyli tabletek wszywanych
podskórnie, rozpuszczających się przez okres nawet kilku miesięcy. Alkohol etylowy
bardzo często daje interakcje z zażywanymi lekami co potęguje jego szkodliwe działanie.
Zatrucia etanolem dzielimy na lekkie, średnie i ciężkie, kryterium oceny jest zawartość
etanolu w promilach.

Tabela 3. Rodzaje zatrucia alkoholem etylowym i objawy charakterystyczne

Rodzaj zatrucia etanolem

Objawy charakterystyczne

Zatrucie lekkie

0,5-1,5 promila

pobudzenie, wydłużony czas reakcji, zaburzenia widzenia
i koordynacji ruchowej, osłabiony samokrytycyzm,
zaburzona spostrzegawczość, pojawia się euforia, nadmierna
pewność siebie, skłonność do kłótni i awantur

Zatrucie średnie

1,5-3,0 promila

silne zaburzenia koordynacji ruchowej, pojawiają się
nieopanowane ruchy, upośledzenie widzenia, brak
samokrytycyzmu, bełkotliwa mowa

Zatrucie ostre

3,0-5,0 promila

podwójne widzenie, szczękościsk, silne zaburzenia
koordynacji, pojawiają się zaburzenia krążeniowo-
oddechowe, drgawki, utrata przytomności

4.

Środki halucynogenne.

Działanie tych związków prowadzi do pojawienia się charakterystycznych

halucynacji i omamów zarówno wzrokowych jaki słuchowych. Dołączają do nich
gwałtowne skoki nastroju objawiające się bądź euforią bądź depresją. Do najczęściej
zażywanych środków o działaniu halucynogennym należą: meskalina, psylocybina oraz
fencyklidyna. Uzależnienie od tych środków ma głównie charakter uzależnienia
psychicznego nasilającego się z biegiem czasu. Ponadto wytwarza się tolerancja.
Szczególnie groźne są pojawiające się napady agresji, lęku oraz zaburzenia mowy.

5.

Amfetamina.

Należy do związków silnie pobudzających ośrodkowy układ nerwowy.

Po osiągnięciu stanu pobudzenia u osoby zażywającej amfetaminę, pojawiają się objawy
zupełnie odmienne tj. senność, zmęczenie oraz stany depresyjne. Związek ten w bardzo
krótkim czasie wywołuje rozwój tolerancji i w konsekwencji zależność psychiczną.
Objawami odstawienia amfetaminy są: halucynacje, omamy dotyczące zarówno zmysłu
wzroku jak i słuchu.

6.

Haszysz i marihuana.

Substancje te należą do grupy pochodnych kannabinolu i uważane za substancje

uzależniające o nieco mniejszej sile działania niż wymienione wyżej. Są one
otrzymywane z konopi indyjskich. Objawy pojawiające się w czasie zażywania haszyszu
i marihuany związane są z nieprawidłową pracą ośrodkowego układu nerwowego. Należą
do nich zaburzenia pamięci, braki w koncentracji a ponadto charakterystyczne
przekrwienie gałek ocznych i zaburzenia ze strony układu oddechowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

7.

Tytoń.

Palenie tytoniu uznawane jest za uzależnienie o charakterze psychicznym. Wywołuje

je substancja zawarta w tytoniu – nikotyna oraz zjawisko przyzwyczajenia do palenia
tytoniu w sytuacjach np. stresujących. Spośród wyżej wymienionych substancji
uzależniających palenie tytoniu wydaje się być najmniej szkodliwe społecznie. Jednak
zawartość wielu substancji, głównie rakotwórczych węglowodorów i ciał smołowatych,
niesie ryzyko powstania chorób nowotworowych układu oddechowego, głównie raka
płuc. Z epidemiologicznego punktu widzenia dotyczy on częściej mężczyzn. Uzależnienie
to wywołuje także toksyczny wpływ tlenku węgla na organizm palaczy. Stężenie
patologicznej formy hemoglobiny tworzącej połączenie z tlenkiem węgla -
karboksyhemoglobiny u palaczy wzrasta do poziomu przy którym pojawiają się pierwsze
objawy zatrucia tlenkiem węgla (ok. 10%). Nałóg palenia tytoniu jest jednym z głównych
czynników powodujących chorobę niedokrwienną serca oraz nadciśnienie tętnicze
u palaczy, także u tzw. „palaczy biernych”. Nagłe odstawienie nikotyny powoduje między
innymi zjawisko głodu, prowadzące często do gwałtownego przyboru masy ciała. Wynika
to z faktu, że nikotyna wprowadzana do organizmu podnosi poziom glukozy we krwi.

4.3.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.

1.

Na czym polega zjawisko tolerancji?

2.

Jakie czynniki sprzyjają powstawaniu uzależnienia?

3.

Jakie objawy są charakterystyczne w zespole abstynencji w zależności typu opioidowego?

4.

Jakie substancje należą do grupy pochodnych kannabinolu?

5.

Jakie enzymy metabolizują przemiany alkoholu etylowego w organizmie?

6.

Jakie są charakterystyczne objawy dla zatrucia ostrego alkoholem etylowym?

7.

Jakiego rodzaju uzależnienie pojawia się u palaczy?

4.3.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź analizę szkodliwości zdrowotnej i społecznej palenia tytoniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dokonać analizy właściwości nikotyny jako substancji potencjalnie uzależniającej,

2)

określić wpływ nikotyny na komórki i tkanki osoby palącej,

3)

przeanalizować skład dymu tytoniowego ze szczególnym uwzględnieniem związków
tlenku węgla oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) -
związków potencjalnie rakotwórczych a także niektórych alkaloidów,

4)

omówić działanie toksyczne dymu tytoniowego,

5)

ocenić

chorobotwórczość

dymu

tytoniowego

podkreślając

jego

właściwości

chorobotwórcze dla osób palących oraz embriotoksyczne i teratogenne dla matek
palących,

6)

podkreślić szkodliwość społeczną palenia tytoniu także dla tzw. biernych palaczy,

7)

wyciągnąć wnioski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca toksykologii,

−

ulotki na temat szkodliwości palenia tytoniu,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj objawy zatrucia alkoholowego w zależności od stężenia alkoholu

etylowego we krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dokonać analizy właściwości alkoholu etylowego, jako substancji potencjalnie
uzależniającej,

2)

przeanalizować przebieg procesów metabolicznych alkoholu etylowego i jego toksyczny
wpływ na organizm,

3)

określić na podstawie danych literaturowych dawkę toksyczną i dawkę śmiertelną
alkoholu etylowego w organizmie człowieka,

4)

korzystając z literatury oraz z tabeli nr 3 poradnika omówić intensywność i częstość
występowania objawów toksycznych w zależności od zawartości alkoholu etylowego we
krwi,

5)

podkreślić negatywne skutki spożywania alkoholu przez kierowców,

6)

omówić negatywne aspekty społeczne choroby alkoholowej,

7)

wyciągnąć wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca toksykologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 3

Na przykładzie nadużywania popularnych leków, określ na czym polega zjawisko

lekozależności i oceń jego skutki zdrowotne i społeczne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić na czym polega problem lekozależności,

2)

sprecyzować mechanizm tego zjawiska,

3)

określić jakie leki najczęściej są przez pacjentów nadużywane,

4)

zaproponować działania profilaktyczne zapobiegające powstawaniu lekozależności,

5)

ocenić skutki zdrowotne lekozależności,

6)

ocenić skutki społeczne lekozależności,

7)

wyciągnąć wnioski i zanotować.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo Farmaceutyczne (tj. Dz.U. z 2004 r., Nr 53,
poz. 533),

−

literatura dotycząca farmakologii i toksykologii,

−

opakowania po popularnych lekach wywołujących uzależnienia,

−

ulotki profilaktyczne,

−

Farmakopea Polska.

4.3.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wymienić czynniki sprzyjające powstawaniu uzależnienia?





2)

opisać szkodliwość społeczną palenia tytoniu?





3)

określić co to jest delirium tremens?





4)

opisać uzależnienie wywoływane przez leki nasenne?





5)

podać definicję tolerancji i uzależnienia?





6)

podać przykłady substancji wywołujących powstawanie bardzo
szybkiego uzależnienia psychicznego?





7)

podać przykłady związków psychomimetycznych?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

5.

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, wstawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zaznaczyć odpowiedź prawidłową.

5.

Test zawiera 20 zadań, w tym: 15 z poziomu podstawowego i 5 z poziomu
ponadpodstawowego.

6.

Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa.

7.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

8.

Kiedy udzielanie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

9.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Lekiem nazywamy

a)

substancję działającą terapeutycznie.

b)

substancję wprowadzoną do organizmu w odpowiedniej postaci.

c)

substancję wprowadzoną do organizmu w celach terapeutycznych.

d)

substancję wprowadzoną do organizmu w odpowiedniej postaci w celach
terapeutycznych.

2.

Surowcami używanymi do pozyskiwania leków mogą być
a)

tylko surowce roślinne.

b)

tylko surowce mineralne.

c)

tylko surowce zwierzęce.

d)

surowce roślinne, surowce mineralne, surowce zwierzęce.

3.

Przykładem stałych postaci leków są

a)

nalewki.

b)

mazidła.

c)

maści.

d)

maceraty.

4.

Przykładem antybiotyków o wysokiej toksyczności są

a)

sulfonamidy.

b)

tetracykliny.

c)

cefalosporyny.

d)

karbapenemy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

5.

Do grupy leków stosowanych w schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego należą

a)

leki psychotropowe.

b)

leki działające na układ współczulny.

c)

leki wykrztuśne.

d)

leki chemioterapeutyczne.

6.

Pochodne kwasu barbiturowego wykazują działanie

a)

uspokajające.

b)

nasenne.

c)

przeciwpadaczkowe.

d)

wszystkie wyżej wymienione.

7.

Ilość substancji, która po wchłonięciu do organizmu wywołuje efekt toksyczny nazywamy

a)

dawką terapeutyczną.

b)

dawką toksyczną.

c)

dawką letalną.

d)

dawką śmiertelną.

8.

Działanie toksyczne na zarodek w pierwszym trymestrze ciąży nazywamy działaniem

a)

embriotoksycznym.

b)

rakotwórczym.

c)

teratogennym.

d)

alergicznym.

9.

Do reakcji pierwszej fazy w metabolizmie leków w organizmie zaliczamy

a)

sprzęganie z glicyną.

b)

tworzenie siarczanów.

c)

utlenianie.

d)

tworzenie glukuronianów.

10.

Szkodliwe oddziaływanie leków w czasie ciąży, potwierdzone przez miarodajne testy na
zwierzętach pozwala na zaliczenie do kategorii

a)

b.

b)

x.

c)

c.

d)

a.

11.

Zjawisko polipragmazji polega na

a)

zażywaniu leku o wysokiej toksyczności.

b)

kumulacji leków w organizmie.

c)

zażywaniu wielu leków, które wchodzą w liczne interakcje.

d)

pojawieniu się lekozależności.

12.

Zjawisko polegające na przyzwyczajeniu do stałego zażywania środków odurzających,
w efekcie czego pojawia się przymus przyjmowania coraz większych dawek leków
nazywamy

a)

zależności psychicznej.

b)

zależności fizycznej.

c)

tolerancją.

d)

zależnością psychofizyczną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

13.

Uzależnienie wywoływane przez alkohol etylowy wykazuje cechy

a)

silnego uzależnienia psychicznego.

b)

silnego uzależnienia fizycznego.

c)

silnego uzależnienia psychofizycznego.

d)

słabego uzależnienia psychofizycznego.

14.

Do grupy morfiny i jej pochodnych wywołujących zależność opioidalną należy

a)

tylko heroina.

b)

tylko kodeina.

c)

tylko morfina.

d)

heroina, kodeina, morfina.

15.

Objawy zatrucia ostrego alkoholem etylowym pojawiają się, gdy we krwi alkohol etylowy
znajduje się w stężeniu

a)

od 0,5 do 1,0 promila.

b)

od 1,0 do 2,0 promila.

c)

od 0,2 do 1,0 promila.

d)

od 3,0 do 5,0 promila.

16.

Do grupy pochodnych kannabinolu należy

a)

amfetamina.

b)

marihuana.

c)

kokaina.

d)

nikotyna.

17.

Farmakologiczne leczenie choroby alkoholowej polega na

a)

wszywaniu leków pod skórę w postaci peletek.

b)

dożylnym podawaniu leków.

c)

doustnym podawaniu leków.

d)

podawaniu leków drogą podjęzykową.

18.

Halucynacje, omamy oraz gwałtowne skoki ciśnienia są charakterystyczne dla
uzależnienia wywołanego przez

a)

amfetaminę.

b)

środki halucynogenne.

c)

alkohol etylowy.

d)

amfetaminę, alkohol etylowy.

19.

Nałóg związany z zażywaniem alkaloidów konopi zaliczany jest do

a)

toksykomanii typu kokainowego.

b)

toksykomanii typu lotnych rozpuszczalników.

c)

toksykomanii typu khat.

d)

toksykomanii typu cannabis.

20.

Przyczyny zatruć lekami najczęściej są spowodowane

a)

tylko pomyłką przy przyjęciu leku.

b)

tylko pomyłką lekarza.

c)

tylko pomyłką farmaceuty.

d)

pomyłką przy przyjęciu leku, pomyłką lekarza, pomyłką farmaceuty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Określanie wpływu leków i substancji toksycznych na organizm

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

6.

LITERATURA

1.

Korzybski R., Formański T.: Chemia farmaceutyczna. PZWL, Warszawa 1985

2.

Mĕszaros J., Gajewska-Mĕszaros S.: Podstawy Farmakologii. PZWL, Warszawa 1999

3.

Krupińska J., Janiec W.: Farmakodynamika. PZWL, Warszawa 1986

4.

Bogdanik T.: Toksykologia kliniczna. PZWL, Warszawa 1988

5.

Seńczuk W.: Toksykologia. PZWL, Warszawa 1999

6.

Rajtar-Cynke G.: Farmakologia. Czelej Sp.z o.o., Lublin 2002

7.

Farmakopea Polska V

8.

Dutkiewicz T.: Chemia toksykologiczna. PZWL, Warszawa 1974

9.

Lülmann H., Mohr K., Ziegler A., Bieger D.: Kieszonkowy atlas farmakologii. PZWL,
Warszawa 1995